Кәсіпкерлік тәуекелділік: түрлері мен типтері және оның зардаптарын жеңілдету жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
2 «АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ» ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 11
2.1 Кәсіпорынның өндірістік. шаруашылық сипаттамасы ... ... ... ... ... 11
2.2 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін бағалау ... ... ... ... ... ... .. 15
2.3 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... .. 20
3 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЗАРДАПТАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
2 «АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ» ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 11
2.1 Кәсіпорынның өндірістік. шаруашылық сипаттамасы ... ... ... ... ... 11
2.2 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін бағалау ... ... ... ... ... ... .. 15
2.3 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... .. 20
3 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЗАРДАПТАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып өндірістің барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал - жабдықтарды сатып алудан тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда кәсіпкердің әрбір іс-әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды,еңбек және т.б.) әкелуі мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол болып табылады, ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс-әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен бас тарту. Тәуекел бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу нәтижесімен байланысты болатын іс-әрекеттер деп түсінуге болады.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет. Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторы үдей түседі.Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайлардың болуының мүмкіндігін көрсетеді.
Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі белгісіздік,күтпегендік,сенбеушілік,болжамдық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін реттеуде маңызды ролі атқаратындығы курстық жұмыстың өзектілігіне арқау болды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпкерлік тәуекелді нарықтық қатынастар жағдайындағы шешуші элементі ретінде қарастырып, кәсіпорын қызметін реттеудегі роліне көңіл бөлу, кәсіпкерлік тәуекелді басқаруды кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру. Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылады:
• кәсіпкерлік тәуекел мен оны басқарудың теориялық аспектілерін ашып көрсету;
• кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру;
• кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау қажеттілігін анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелді талдау ;
• кәсіпкерлік тәуекелді басқарудың тиімді жолдарын анықтау;
Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып өндірістің барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал - жабдықтарды сатып алудан тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда кәсіпкердің әрбір іс-әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды,еңбек және т.б.) әкелуі мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол болып табылады, ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс-әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен бас тарту. Тәуекел бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу нәтижесімен байланысты болатын іс-әрекеттер деп түсінуге болады.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет. Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторы үдей түседі.Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайлардың болуының мүмкіндігін көрсетеді.
Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі белгісіздік,күтпегендік,сенбеушілік,болжамдық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін реттеуде маңызды ролі атқаратындығы курстық жұмыстың өзектілігіне арқау болды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпкерлік тәуекелді нарықтық қатынастар жағдайындағы шешуші элементі ретінде қарастырып, кәсіпорын қызметін реттеудегі роліне көңіл бөлу, кәсіпкерлік тәуекелді басқаруды кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру. Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылады:
• кәсіпкерлік тәуекел мен оны басқарудың теориялық аспектілерін ашып көрсету;
• кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру;
• кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау қажеттілігін анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелді талдау ;
• кәсіпкерлік тәуекелді басқарудың тиімді жолдарын анықтау;
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Бусыгин А.В. Предпринимательство.М.,ЮНИТИ,1998.
2. Окаев К.О.Предпринимательство в Республике Казахстан. Алматы: –Экономика, 1999.
3. Горфинкель Е.В. Основы предпринимательства.М., Вестник,1996.
4. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы:Экономика , 2001.
5. Лапуста В.Л. Предпринимательство.М., Инфра, 2005.
6. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. Основы предпринимательства. Алматы:Экономика,2001.
7. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии.Алматы : НАК « Центраудит »,1997.
8. Геммерлинг Г.А. Ваше дело: практический курс предпринимательства.М., Бином,1997.
9. Глушенко Е.В. Основы предпринимательства .М.,Вестник ,1996.
10. Основы предпринимательского дела . / Под редакцией Осипова М.Ю.М.,ВЕК, 1996.
11. “ Егемен Қазақстан ” , Тәуекелділік және жетістік. 11.02.2006.
12. Бисенғазиев Н.Қ. Кәсіпкерлік негіздері .Алматы: Экономика, 2001.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. –М.: Перспектива,1994.
14. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности .–2-е издание .М.: Финансы и статистика, 1999.
15. Мейіржанов М.Р. Кәсіпорын экономикасы. Алматы : Экономика, 2002.
16. Радостовец В.В. Заңды тұлғаның банкрот болуы және соған байланысты рәсімдер. // Бух – бюллетень // – 2000. –№35.
17. Мұқашев Ғ. Сауықтыру шарасы – өміршеңдікке бастайды. Банроттық іс – тәжірибе. // Қаржы– қаражат// . 1998.–№ 35.
1. Бусыгин А.В. Предпринимательство.М.,ЮНИТИ,1998.
2. Окаев К.О.Предпринимательство в Республике Казахстан. Алматы: –Экономика, 1999.
3. Горфинкель Е.В. Основы предпринимательства.М., Вестник,1996.
4. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы:Экономика , 2001.
5. Лапуста В.Л. Предпринимательство.М., Инфра, 2005.
6. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. Основы предпринимательства. Алматы:Экономика,2001.
7. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии.Алматы : НАК « Центраудит »,1997.
8. Геммерлинг Г.А. Ваше дело: практический курс предпринимательства.М., Бином,1997.
9. Глушенко Е.В. Основы предпринимательства .М.,Вестник ,1996.
10. Основы предпринимательского дела . / Под редакцией Осипова М.Ю.М.,ВЕК, 1996.
11. “ Егемен Қазақстан ” , Тәуекелділік және жетістік. 11.02.2006.
12. Бисенғазиев Н.Қ. Кәсіпкерлік негіздері .Алматы: Экономика, 2001.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. –М.: Перспектива,1994.
14. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности .–2-е издание .М.: Финансы и статистика, 1999.
15. Мейіржанов М.Р. Кәсіпорын экономикасы. Алматы : Экономика, 2002.
16. Радостовец В.В. Заңды тұлғаның банкрот болуы және соған байланысты рәсімдер. // Бух – бюллетень // – 2000. –№35.
17. Мұқашев Ғ. Сауықтыру шарасы – өміршеңдікке бастайды. Банроттық іс – тәжірибе. // Қаржы– қаражат// . 1998.–№ 35.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
ЭжМ кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпкерлік тәуекелділік: түрлері мен типтері және оның
зардаптарын жеңілдету жолдары
Орындаған: __________
Қабылдаған: ____________
Жезқазған 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ 4
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және 4
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және 7
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК 11
ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ...
2.1 Кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық 11
сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін 15
бағалау ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін 20
басқару ... ... ... ... ... ... ..
3 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЗАРДАПТАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ 23
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 27
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 30
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші
деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып
өндірістің барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал - жабдықтарды
сатып алудан тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда
кәсіпкердің әрбір іс-әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі
жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды,еңбек және т.б.) әкелуі
мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол
болып табылады, ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы
және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара
алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс-
әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле
отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен
бас тарту. Тәуекел бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда
қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі
бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты
және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу
нәтижесімен байланысты болатын іс-әрекеттер деп түсінуге болады.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында
кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет.
Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторы үдей
түседі.Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайлардың болуының
мүмкіндігін көрсетеді.
Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі
белгісіздік,күтпегендік,сенбеушілік ,болжамдық жетістікке жетуге
кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін реттеуде
маңызды ролі атқаратындығы курстық жұмыстың өзектілігіне арқау
болды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпкерлік тәуекелді нарықтық
қатынастар жағдайындағы шешуші элементі ретінде қарастырып, кәсіпорын
қызметін реттеудегі роліне көңіл бөлу, кәсіпкерлік тәуекелді басқаруды
кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру. Қойылған мақсаттарға
жету үшін келесі міндеттер алға қойылады:
• кәсіпкерлік тәуекел мен оны басқарудың теориялық аспектілерін
ашып көрсету;
• кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпорын қызметінің басты
тетігі ретінде қарастыру;
• кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау қажеттілігін анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелді талдау ;
• кәсіпкерлік тәуекелді басқарудың тиімді жолдарын анықтау;
1. КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері
Тәуекел - испан сөзінің шығу тегінен: riso-испанша шың құз дегенді
білдіреді. Тәуекел белгісіз түсінік болып табылады және тамаша сезім
іспеттес тек бағаның жеке критериіне байланысты көзқарас бар. Тәуекел үнемі
белгісіздікпен байланысты, бірақ айырмшылық бар, ол белгісіздік
ықтималдылықтың болашақ жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігін
білдіреді, ал тәуекел – жағдайды ықтималдылық нәтижелерінен әрқайсысының
ықтималдылығын болады. Қазіргі уақытта тәуекел түсінігіне нақты анықтама
жоқ. Міне, кейбір анықтамаладардан : тәуекел – нәтижені болжауда болатын
екі ұшты деңгейлі; шығын ықтмалдығы; Ықтимал шығынның шамасы; кірістің
бөлшегін жоғалту ықтималдылығы; бақыт бастауына үміттенуде сәттілік
әрекеті; күтілген құбылысқа қолайсыз нәтиженің қауіптілігі.
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт
алғаш рет экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені
ұсынды: бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Саму Эльсон:
белгісіздікті адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық
және кіріс (немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру
үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз
болмайды;
тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша
көрсеткішті байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы
мүмкін емес;
тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Нарықтық жағдайда тәуекел кәсіпкерліктің шешуші
элементі болып табылады. "Кәсіпкерлік іс туралы" заңда жазылғандай,
кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру –
құқықтық нысаны шегінде мүліктік жауапкершілігіне негізделген.
Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту
ықтималдылығын (қаупі), қызметті жүзеге асыру нәтижесінде
табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда
болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдылық категориясына жатады, яғни оны
белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде
есептейді. Әрбір кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді
тәуекел деңгейін өзі белгілейді. Кертартпа басшылар, жаңалықтарға
бейімделмеген, әдетте олар қандай да бір тәуекелден қашуға тырысады.
Икемді басшылар, егер тәуекелділік икемді болып, ал орындаушылар өз
ісінің маманы балса, олар тәуекелді шешімдерді қабылдауға тырысады.
Кәсіпкерлік тәуекекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты
шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын
білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа
деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы мүмкін.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің
тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі
мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет.
Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да,
кәсіпкер негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін
қарастыруы керек. Тәуекелді өзін-өзі сақтандыру есебінен және
хеджиралау жолымен тәуекелдің бөліктерін беру арқылы азайтуға болады.
Өзін-өзі сақтандыру меншікті қаражаттардың бөлігінің есебінен
зиянды жабу және ойда болмаған шығындарды жабуға
қаражат жинаумен байланысты. Құны фирманың қаржы
көрсеткіштерімен салыстырғанда аса көп емес мүліктің немесе бір
типті мүліктің көп мөлшерін жоғалту қаупі төнгенде , ішкі
шаралар көмегімен өзін-өзі сақтандыру орынды болады.
Шет елдерде тәуекелді азайтудың кең
тараған тәсілі — хеджиралау (аудармасы – жоғалтулардан
сақтау),қарсы валюталық, коммерциялық, несиелік және басқа талаптар мен
міндеттерді даярлау. Бірақ, тәуекелдің көп бөлігі (менеджерлердің
қатесі, бағаның өзгеруі, сұраныс, дұрыс таңдалмаған жоба және т.б.)
толығымен кәсіпкерлерге
жүктелген. Жағдайларды болжап,кәсіпкерлік тәуекелді бағалауды
үйрену керек.
Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты
компанияның қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік ,
коммерциялық және қаржылық (несиелік) тәуекелді жатқызуға болады.
Өндірістік тәуекел — бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен басқа да
түрлі өндіріс қызметін айлажүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік
теуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін
болуының төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің
наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтеріңкі аударым сомалары мен
салықтарды төлеу және т.б.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған
тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Коммерциялық
тәуекелдің себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық
ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы,сатып алу көлемінің ойда
болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономикалық тұрақсыздығы
және тұтынушылардың ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық
институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың ара
қатынастарының көлемінің жоғалуы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың
әрекетсіздігі, бір жобаға, бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда
көрсетіледі: несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эммисиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық
тәуекелдің құрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық, валюталық
айырылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел,салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте
клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай
алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір
түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор
келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен
артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге
салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни,
берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп,
содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен,
содан кейін салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын
шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру қажет. Сонда ғана,
бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінің анықтауға
болады.
Басқаша айтқанда, бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі 6 сатыдан тұрады: мақсаттарды
анықтау, тәуекелді анықтау, тәуекелді бағалау, оларды жүзеге асыру
және нәтижелерді бағалау.
Мақсаттарды анықтау кәсіпорынның едәуір шығындар жағдайында жұмыс
істеуін қамтамасыз етуге бағытталады.
Мақсат кәсіпорынды сыртқы орта жағдайынан немесе ішкі
орташа оңтайландырудан қорңау болып табылады.
Тәуекелділік ықтималдылығы ресми және бейресми көздерден әр
түрлі ақпараттар жинау көмегімен анықталады.
Шығындардың қаупін оның мағынасына байланысты үш түрге
бөлуге болады: банкроттық қауіп, шығынды болдырмау үшін қосымша
ресурстардың қажеттілігін, активтердің бір бөлігін шарасыз жоғалту.
Қаржылық тәуекелді басқарудың ең күрделі кезеңі болып
табылатын тәуекелді талдаудың міндеті мүмкін болатын серіктестіктерге,
жобаға қатысудың тиімділігі туралы шешім қабылдауға және ақша жоғалтуды
болдырмау шараларын жасау үшін қажет мәліметтерді беру болып табылады.
Тәуекелді талдау кезінде тәуекел аймағы ұғымын пайдалану маңызды,
яғни ол шекарасында белгіленген тәуекел деңгейігің шекті
мәндерінен аспайтын жоғалтулар болатын, нарықтың жалпы шығындар аймағы.
Нарықтық экономика жағдайында кез келген кәсіпорын қызметінің 5 негізгі
тәуекел аймағын белгілеуге болады.
Тәуекелсіз аймақта операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай
тәуекел жасамайды, ешқандай шығын көрмейді, кәсіпорын кем дегенде есепті
табыс алады. Жобаны орындау кезінде теориялық жағынан кәсіпорынның
табысы шексіз.
Аз тәуекелді аймақтағы қызмет нәтижесінде кәсіпорын таза
табысының барлық мөлшерін немесе бір бөлігін жоғалту ықтималдығы бар.
Жоғары тәуекелді аймақта кәсіпорын нашар болған жағдайда барлық
шығындарын жабады, ал жақсы болған жағдайда есепті деңгейден төмен
табыс алады. Бұл аймақта өндіріс қызметі қысқа мерзімді несие есебінен
болуы мүмкін.
Қауіпті тәуекелді аймақта кәсіпорын есепті табысты ғана
емес, сонымен қатар өнім өткізуден (жұмыс, қызмет) түскен табысты
жоғалту ықтималдылығы бар және шығындарды өзінің есебінен қайтарады.
Жарамайтын (апатты) тәуекелді аймақтағы
кәсіпорынның қызметі банкроттыққа әкеледі, барлық инвестицияларын
жоғалтады.
1.2. Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және
классификациясы
Тәуекелділік классификациясы әртүрлі критерийлер (классификациялық
белгілер) бойынша жүзеге асырылады: шығу тегі бойынша; функционалдық
түрлері мен кәсіпкерліктің салалары бойынша; сақтандыру деңгейі
бойынша,жіберілу деңгейіне байланысты және т.б. Әрбір нақты
жағдайда қойылған мақсатқа байланысты классификация түрі таңдалады.
Көрнектілік үшін кәсіпкерлік тәуекелділіктердің түрлерін 1 кестеде
бейнелеуге болады.
1-кесте
Кәсіпкерлік тәуекелділіктердің түрлері
Классификациялық белгі Тәуекелділіктің түрі
Кәсіпкерлік қызметтің түрлері өндірістік,коммерциялық,
бойынша қаржылық
Көлемі бойынша локальды, салалық,мемлекеттік
Пайда болу табиғаты бойынша объективті,субъективті
Пайда болу саласы бойынша сыртқы, ішкі
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша сақтандырылатын, сақтандырылмайтын
Сонымен қатар, кәсіпкерлік фирмалар өзінің қызметі барысында
кездесетін тәуекелділіктің нақты түрлері бар:
• құқықтық тәуекел заңдық актілердің төмен сапасымен және заңнамадағы
кенетті өзгерістермен байланысты;
• инвестициялық тәуекел технико- экономикалық көрсеткіштердің сапасыз
талдауларымен,жоба құнының көзделмеген өсуі, қоршаған орта туралы
заңдардың қатаңдығымен байланысты ;
• сақтандырушы тәуекел сақтандыру қорын құрумен және оны басқарумен,
және де жеке мүлікпен ,ақшалай қаражатпен,персоналмен байланысты;
• инновациялық тәуекел осы сферадағы белгісіздіктерден
пайда болады(идеяларды ойлап табудан бастап, оны тауарларда
немесе технологияларда жүзеге асырып,соңында сәйкес өнімді
нарыққа өткізуге дейін).
Көлеміне байланысты кәсіпкерлік тәуекелдер үш түрге бөлінеді:
• локальды тәуекел – жеке фирманың
тәуекелі (компаниялар,бірлестіктер,олардың бөлімшелері);
• салалық тәуекел – саланың мамандануына байланысты тәуекел;
• мемлекеттік тәуекел – мемлекеттегі әлеуметтік саяси жағдайлардың
нашарлауымен, инфляцияның өсуімен,төлемсіздік мәселесімен,заңдылықтың
орындалмауымен ббайланысты болады.
Пайда болу табиғатына байланысты тәуекелдердің келесі түрлері бар:
• субъективті тәуекел кәсіпкердің жеке тұлғасымен байланысты болады.
Мұндай тәуекелдің пайда болуына тәуекелділікке дұрыс
дамымаған қабілеттілігі себеп: тәжірибесінің, білімінің,
кәсібилілігінің
жетіспеушілігі, нарықтағы тәртіпті бұзуы және т.б.
• объективті тәуекел ақпараттың жеткіліксіздігі,
нарықтық конъюнктураның ,заңдылықтардың , несиелеу жағдайларының ,
салық салудың, инвестициялаудың және т.б. күтпеген кезде өзгеруімен
байланысты болады.
Пайда болу саласы бойынша тәуекелдер келесідей
болады :
• сыртқы тәуекел саясаттағы күтпеген өзгерістермен, өндірістің макро
жағдайындағы үлкен аймақтардағы апат жағдайларымен,
валюталық тәуекелмен және т.б. байланысты;
• ішкі тәуекел кәсіпорынның мамандануымен
байланысты тәуекелдер, өндірістік, қаржылық, сақтандыру және т.б.
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша тәуекелдің келесі түрлері бар:
• сақтандырылатын тәуекелдер сандық анықтама беруге жататын
жәнесақтандыру қаупін өз мойнын алатын ұйымдарды сақтандырумен
байланысты ;
• сақтандырылмайтын тәуекелдер деңгейін бағалау мүмкін емес форс
-мажорлық тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, сақтандыру қаупін
өз мойындарына алуға даяр емес жағдайдағы кең көлемді тәуекелдер.
Кәсіпкерліктегі тәуекел факторлар деңгейімен шартты түрде
байланысты болады, яғни әр түрлі іс - әрекеттердің белгісіздік, сенбеушілік
, күтпегендік жағдайлар жоғалтулар мүмкіндігін жоғарылатады.
Бұл шарттар кәсіпкердің өз нақты іс- әрекеттерінің нәтижесінде
кәсіпкерлік фирманың ішкі қызметінің сферасында да , сонымен
қатар бизнестің сыртқы ортасының әсерінен пайда болуы мүмкін, яғни
бәсекелестердің, жеткізіп берушілердің,мемлекеттік органдардың және т.б.
іс әрекеттері.
Бірінші жағдайда кәсіпкер тәуекел көлемін төмендету мақсатында бұл
факторларға белсенді басқарушылық әсер етуі керек, ал екінші жағдайда,
әрине ол бұл шарттарды өзгертуге немесе олардың деңгейіне әсер ете алмайды.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметінің тәуекел факторлары 2 кестеде
көрсетілген.
Берілген классификация кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші
негізгі жалпы шарттарды анықтайды. Бірақ бұл факторлардың әсер етуі нақты
экономикалық жүйенің артықшылығына байланысты болады. Осылайша,
Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің шарттары нарықтық экономикасы
қалыптасқан елдерден ауқымды түрде айырмашылығы бар. Осы елдердегі
кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне әсер етуші факторларының қатарымен, тек
Қазақстанға тән отандық экономикада бар факторлар кездеседі.
2- кесте.
Кәсіпкерліктің даму жолындағы кездесетін кедергілер ( %)
Мүмкін болатын факторлар Сұрағалдардың %-дық саны
Жоғары салықтар 63,6
Кредиттардың жоғары бағасы 55,6
Бақылаушы органдардың қарым-қатынасы36,5
Халықтың төмен тұтынушылық сұранысы28,6
Электр энергиясын берудегі 22,2
кедергілер
(коммуналдық қызметтер)
Ақпараттық қамтамасыз етудің 22,2
төмендігі
Қызметтегі партнерлардың 22,2
жауапкершілігінің болмауы
Маманданған жұмысшы күшінің 9,5
жетіспеушілігі
Тасымалдаушы инфрақұрылымның 6,3
дамымауы
Кестеден көрініп тұрғандай, салықтық жүйе мәнді сыртқы фактор
болып саналады.
Салық салу Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуында
үлкен роль атқарады.Экономикалық тәжірибе салық төлеушінің табысын 30%
дейін алынып тастауы экономикаға инвестициялар салынуының қысқаруына
әкеледі. Ал егер, табыстың 40- 50% алынса, онда бұл өндірісті кеңейту мен
кәсіпкерлік инициативаның жойылуына әкеледі. Кәсіпкерлік тәуекелдің
деңгейіне әсер ететін келесі фактор–партнерлармен қарым-қатынас. Мұндай
жағдайда тәуекелді күшейту, бір жағынан жеткізіп берушілермен, екінші
жағынан тұтынушылармен келісімшарттардың бұзылуына әкеледі.
2. АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК
ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық сипаттамасы
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" ертеден жұмыс істеп келе жатқан, сыра
өндіруге мамандандырылған кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Алкогольді сусындармен бірге алкогольсіз сусындарды өндірумен
айналысады.
Кәсіпорын 1993 жылдан бастап Акционерлік қоғам болды, сол
кезден бастап кәсіпорынның техника мен технологиясы жаңартылды.
Құрал- жабдықтарды атақты КЫС компаниясынан сатып алынған. Осы
кезден бастап, кәсіпорын өнімдерінің сапасына күмән болмады десек те
болады. 2002 жылы зауыттың бродильді лагерьлі цехы толығымен жаңартылды.
Зауытта орта есеппен 250 адам жұмыс істейді. Бұл көрсеткіш жыл
мезгіліне байланысты ауытқып отырады. Жұмысының орта айлық
жалақысы 25000 теңгені құрап отыр.
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" кәсіпорынының шығарылған
өнім көлеміне тоқталар болсақ, жыл сайын зауыттың өнім
көлемінің өсу тенденциясы байқалады. Мұның себебі, кәсіпорын өнімі
сапа жағынан алғанда, басқа да кәсіпорындармен салыстырғанда бірде-
бір кем емес және бағасы тұтынушылар үшін оптималды болып келеді.
Сонымен қатар жыл сайын халқымыздың саны өсуде, мұның өзі маңызды фактор
болып табылады.
Бәсекелік нарықтағы сыра өндіруші "Алматы №1 Сыра өндіру зауытының"
техника - экономикалық талдауын жүргіздік.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, кәсіпорында құрал - жабдықтар
жаңартылды, нәтижесінде негізгі қордың орташа құны салмақты сома болды.
Бұл қор сыйымдылығы, қор қайтарымдылығы және қормен
жарақтануға тікелей әсер ететінін білеміз.
Төменде көрсетілген 3 кестеде кәсіпорынның қаржылық талдауын үш
жыл бойынша жүргіздік. Талдау нәтижесінде көптеген мәліметтерді
анықтадық.
Берілген кесте жөнінде мыналарды атап өтуге болады.
Белгілі кәсіпорынның өнім өткізуден түскен табысы 2010 жылы
2011 жылға қарағанда -712252, ал 2011 жылы мен 2012 жылда 160371 ауытқып
отырғанын байқаймыз.
Жиынтық табыста да біршама өзгерулер байқалады, мұның себебі,
өнімді өткізуден түскен табыстың 2010 жылы төмен болуына байланысты.
Таза табыс +17102 көрсетеді, бұл соңғы жылы негізгі қызметтен түскен
табысқа байланысты. Жұмысшылардың орташа тізімдік саны соңғы
жылы жоғарылады, себебі өндіріс көлемі біршама кеңейді және де
құйылмалы тізбекті іске қосты. Жалпы 2010 жылы жұмысшылардың орташа саны
250-ге жетеді, ал 2011 жылы 300-ден астам болса, 2012 жылы 325 болды.
Қормен жарақтану жөнінде айтар болсақ, құрал –жабдықтарды түгелімен
алмастырды, нәтижесінде негізгі қордың орташа құны ауқымды соманы
құрайтын болды, 2010 жылы 834206 болса, 2011 жылы 114889 болды, ал 2012
жылы 209388 болды.
3-кесте
Кәсіпорынның техника - экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Ө∕Б 2010 2011 2012 Ауытқуы, +̶
жыл жыл жыл
20102011 20112012
Өнім өткізуден түскен мың 1182644 470392 630763 -712252 160371
табыс тг
Өткізілген өнімнің мың 394542 155227 93974 -239315 -61253
өзіндік құны тг
Жалпы табыс мың 788102 315165 29738 -472937 -285427
тг
Кезең шығындары мың 755822 264372 157293 -491450 -107079
тг
Негізгі қызметтен мың 32280 50793 62908 18513 12115
түскен табыс тг
Негізгі емес қызметтенмың 596 -1155 701 -1751 1856
түскен табыс тг
Салық салуға дейінгі мың 35871 49638 27082 13767 -22556
қызметтен түскен табыстг
Корпаративтік табыс мың 9861 9526 9300 -335 -226
салық бойыншашығыстар тг
Таза табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭжМ кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпкерлік тәуекелділік: түрлері мен типтері және оның
зардаптарын жеңілдету жолдары
Орындаған: __________
Қабылдаған: ____________
Жезқазған 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ 4
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және 4
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және 7
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК 11
ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ...
2.1 Кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық 11
сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін 15
бағалау ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның кәсіпкерлік тәуекелділігін 20
басқару ... ... ... ... ... ... ..
3 КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЗАРДАПТАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ 23
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 27
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 30
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші
деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып
өндірістің барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал - жабдықтарды
сатып алудан тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда
кәсіпкердің әрбір іс-әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі
жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды,еңбек және т.б.) әкелуі
мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол
болып табылады, ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы
және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара
алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс-
әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле
отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен
бас тарту. Тәуекел бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда
қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі
бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты
және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу
нәтижесімен байланысты болатын іс-әрекеттер деп түсінуге болады.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында
кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет.
Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторы үдей
түседі.Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайлардың болуының
мүмкіндігін көрсетеді.
Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі
белгісіздік,күтпегендік,сенбеушілік ,болжамдық жетістікке жетуге
кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін реттеуде
маңызды ролі атқаратындығы курстық жұмыстың өзектілігіне арқау
болды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпкерлік тәуекелді нарықтық
қатынастар жағдайындағы шешуші элементі ретінде қарастырып, кәсіпорын
қызметін реттеудегі роліне көңіл бөлу, кәсіпкерлік тәуекелді басқаруды
кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру. Қойылған мақсаттарға
жету үшін келесі міндеттер алға қойылады:
• кәсіпкерлік тәуекел мен оны басқарудың теориялық аспектілерін
ашып көрсету;
• кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпорын қызметінің басты
тетігі ретінде қарастыру;
• кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау қажеттілігін анықтау;
• кәсіпкерлік тәуекелді талдау ;
• кәсіпкерлік тәуекелді басқарудың тиімді жолдарын анықтау;
1. КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері
Тәуекел - испан сөзінің шығу тегінен: riso-испанша шың құз дегенді
білдіреді. Тәуекел белгісіз түсінік болып табылады және тамаша сезім
іспеттес тек бағаның жеке критериіне байланысты көзқарас бар. Тәуекел үнемі
белгісіздікпен байланысты, бірақ айырмшылық бар, ол белгісіздік
ықтималдылықтың болашақ жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігін
білдіреді, ал тәуекел – жағдайды ықтималдылық нәтижелерінен әрқайсысының
ықтималдылығын болады. Қазіргі уақытта тәуекел түсінігіне нақты анықтама
жоқ. Міне, кейбір анықтамаладардан : тәуекел – нәтижені болжауда болатын
екі ұшты деңгейлі; шығын ықтмалдығы; Ықтимал шығынның шамасы; кірістің
бөлшегін жоғалту ықтималдылығы; бақыт бастауына үміттенуде сәттілік
әрекеті; күтілген құбылысқа қолайсыз нәтиженің қауіптілігі.
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт
алғаш рет экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені
ұсынды: бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Саму Эльсон:
белгісіздікті адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық
және кіріс (немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру
үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз
болмайды;
тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша
көрсеткішті байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы
мүмкін емес;
тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Нарықтық жағдайда тәуекел кәсіпкерліктің шешуші
элементі болып табылады. "Кәсіпкерлік іс туралы" заңда жазылғандай,
кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру –
құқықтық нысаны шегінде мүліктік жауапкершілігіне негізделген.
Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту
ықтималдылығын (қаупі), қызметті жүзеге асыру нәтижесінде
табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда
болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдылық категориясына жатады, яғни оны
белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде
есептейді. Әрбір кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді
тәуекел деңгейін өзі белгілейді. Кертартпа басшылар, жаңалықтарға
бейімделмеген, әдетте олар қандай да бір тәуекелден қашуға тырысады.
Икемді басшылар, егер тәуекелділік икемді болып, ал орындаушылар өз
ісінің маманы балса, олар тәуекелді шешімдерді қабылдауға тырысады.
Кәсіпкерлік тәуекекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты
шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын
білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа
деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы мүмкін.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің
тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі
мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет.
Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да,
кәсіпкер негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін
қарастыруы керек. Тәуекелді өзін-өзі сақтандыру есебінен және
хеджиралау жолымен тәуекелдің бөліктерін беру арқылы азайтуға болады.
Өзін-өзі сақтандыру меншікті қаражаттардың бөлігінің есебінен
зиянды жабу және ойда болмаған шығындарды жабуға
қаражат жинаумен байланысты. Құны фирманың қаржы
көрсеткіштерімен салыстырғанда аса көп емес мүліктің немесе бір
типті мүліктің көп мөлшерін жоғалту қаупі төнгенде , ішкі
шаралар көмегімен өзін-өзі сақтандыру орынды болады.
Шет елдерде тәуекелді азайтудың кең
тараған тәсілі — хеджиралау (аудармасы – жоғалтулардан
сақтау),қарсы валюталық, коммерциялық, несиелік және басқа талаптар мен
міндеттерді даярлау. Бірақ, тәуекелдің көп бөлігі (менеджерлердің
қатесі, бағаның өзгеруі, сұраныс, дұрыс таңдалмаған жоба және т.б.)
толығымен кәсіпкерлерге
жүктелген. Жағдайларды болжап,кәсіпкерлік тәуекелді бағалауды
үйрену керек.
Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты
компанияның қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік ,
коммерциялық және қаржылық (несиелік) тәуекелді жатқызуға болады.
Өндірістік тәуекел — бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен басқа да
түрлі өндіріс қызметін айлажүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік
теуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін
болуының төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің
наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтеріңкі аударым сомалары мен
салықтарды төлеу және т.б.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған
тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Коммерциялық
тәуекелдің себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық
ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы,сатып алу көлемінің ойда
болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономикалық тұрақсыздығы
және тұтынушылардың ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық
институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың ара
қатынастарының көлемінің жоғалуы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың
әрекетсіздігі, бір жобаға, бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда
көрсетіледі: несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эммисиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық
тәуекелдің құрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық, валюталық
айырылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел,салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте
клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай
алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір
түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор
келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен
артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге
салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни,
берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп,
содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен,
содан кейін салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын
шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру қажет. Сонда ғана,
бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінің анықтауға
болады.
Басқаша айтқанда, бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі 6 сатыдан тұрады: мақсаттарды
анықтау, тәуекелді анықтау, тәуекелді бағалау, оларды жүзеге асыру
және нәтижелерді бағалау.
Мақсаттарды анықтау кәсіпорынның едәуір шығындар жағдайында жұмыс
істеуін қамтамасыз етуге бағытталады.
Мақсат кәсіпорынды сыртқы орта жағдайынан немесе ішкі
орташа оңтайландырудан қорңау болып табылады.
Тәуекелділік ықтималдылығы ресми және бейресми көздерден әр
түрлі ақпараттар жинау көмегімен анықталады.
Шығындардың қаупін оның мағынасына байланысты үш түрге
бөлуге болады: банкроттық қауіп, шығынды болдырмау үшін қосымша
ресурстардың қажеттілігін, активтердің бір бөлігін шарасыз жоғалту.
Қаржылық тәуекелді басқарудың ең күрделі кезеңі болып
табылатын тәуекелді талдаудың міндеті мүмкін болатын серіктестіктерге,
жобаға қатысудың тиімділігі туралы шешім қабылдауға және ақша жоғалтуды
болдырмау шараларын жасау үшін қажет мәліметтерді беру болып табылады.
Тәуекелді талдау кезінде тәуекел аймағы ұғымын пайдалану маңызды,
яғни ол шекарасында белгіленген тәуекел деңгейігің шекті
мәндерінен аспайтын жоғалтулар болатын, нарықтың жалпы шығындар аймағы.
Нарықтық экономика жағдайында кез келген кәсіпорын қызметінің 5 негізгі
тәуекел аймағын белгілеуге болады.
Тәуекелсіз аймақта операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай
тәуекел жасамайды, ешқандай шығын көрмейді, кәсіпорын кем дегенде есепті
табыс алады. Жобаны орындау кезінде теориялық жағынан кәсіпорынның
табысы шексіз.
Аз тәуекелді аймақтағы қызмет нәтижесінде кәсіпорын таза
табысының барлық мөлшерін немесе бір бөлігін жоғалту ықтималдығы бар.
Жоғары тәуекелді аймақта кәсіпорын нашар болған жағдайда барлық
шығындарын жабады, ал жақсы болған жағдайда есепті деңгейден төмен
табыс алады. Бұл аймақта өндіріс қызметі қысқа мерзімді несие есебінен
болуы мүмкін.
Қауіпті тәуекелді аймақта кәсіпорын есепті табысты ғана
емес, сонымен қатар өнім өткізуден (жұмыс, қызмет) түскен табысты
жоғалту ықтималдылығы бар және шығындарды өзінің есебінен қайтарады.
Жарамайтын (апатты) тәуекелді аймақтағы
кәсіпорынның қызметі банкроттыққа әкеледі, барлық инвестицияларын
жоғалтады.
1.2. Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар және
классификациясы
Тәуекелділік классификациясы әртүрлі критерийлер (классификациялық
белгілер) бойынша жүзеге асырылады: шығу тегі бойынша; функционалдық
түрлері мен кәсіпкерліктің салалары бойынша; сақтандыру деңгейі
бойынша,жіберілу деңгейіне байланысты және т.б. Әрбір нақты
жағдайда қойылған мақсатқа байланысты классификация түрі таңдалады.
Көрнектілік үшін кәсіпкерлік тәуекелділіктердің түрлерін 1 кестеде
бейнелеуге болады.
1-кесте
Кәсіпкерлік тәуекелділіктердің түрлері
Классификациялық белгі Тәуекелділіктің түрі
Кәсіпкерлік қызметтің түрлері өндірістік,коммерциялық,
бойынша қаржылық
Көлемі бойынша локальды, салалық,мемлекеттік
Пайда болу табиғаты бойынша объективті,субъективті
Пайда болу саласы бойынша сыртқы, ішкі
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша сақтандырылатын, сақтандырылмайтын
Сонымен қатар, кәсіпкерлік фирмалар өзінің қызметі барысында
кездесетін тәуекелділіктің нақты түрлері бар:
• құқықтық тәуекел заңдық актілердің төмен сапасымен және заңнамадағы
кенетті өзгерістермен байланысты;
• инвестициялық тәуекел технико- экономикалық көрсеткіштердің сапасыз
талдауларымен,жоба құнының көзделмеген өсуі, қоршаған орта туралы
заңдардың қатаңдығымен байланысты ;
• сақтандырушы тәуекел сақтандыру қорын құрумен және оны басқарумен,
және де жеке мүлікпен ,ақшалай қаражатпен,персоналмен байланысты;
• инновациялық тәуекел осы сферадағы белгісіздіктерден
пайда болады(идеяларды ойлап табудан бастап, оны тауарларда
немесе технологияларда жүзеге асырып,соңында сәйкес өнімді
нарыққа өткізуге дейін).
Көлеміне байланысты кәсіпкерлік тәуекелдер үш түрге бөлінеді:
• локальды тәуекел – жеке фирманың
тәуекелі (компаниялар,бірлестіктер,олардың бөлімшелері);
• салалық тәуекел – саланың мамандануына байланысты тәуекел;
• мемлекеттік тәуекел – мемлекеттегі әлеуметтік саяси жағдайлардың
нашарлауымен, инфляцияның өсуімен,төлемсіздік мәселесімен,заңдылықтың
орындалмауымен ббайланысты болады.
Пайда болу табиғатына байланысты тәуекелдердің келесі түрлері бар:
• субъективті тәуекел кәсіпкердің жеке тұлғасымен байланысты болады.
Мұндай тәуекелдің пайда болуына тәуекелділікке дұрыс
дамымаған қабілеттілігі себеп: тәжірибесінің, білімінің,
кәсібилілігінің
жетіспеушілігі, нарықтағы тәртіпті бұзуы және т.б.
• объективті тәуекел ақпараттың жеткіліксіздігі,
нарықтық конъюнктураның ,заңдылықтардың , несиелеу жағдайларының ,
салық салудың, инвестициялаудың және т.б. күтпеген кезде өзгеруімен
байланысты болады.
Пайда болу саласы бойынша тәуекелдер келесідей
болады :
• сыртқы тәуекел саясаттағы күтпеген өзгерістермен, өндірістің макро
жағдайындағы үлкен аймақтардағы апат жағдайларымен,
валюталық тәуекелмен және т.б. байланысты;
• ішкі тәуекел кәсіпорынның мамандануымен
байланысты тәуекелдер, өндірістік, қаржылық, сақтандыру және т.б.
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша тәуекелдің келесі түрлері бар:
• сақтандырылатын тәуекелдер сандық анықтама беруге жататын
жәнесақтандыру қаупін өз мойнын алатын ұйымдарды сақтандырумен
байланысты ;
• сақтандырылмайтын тәуекелдер деңгейін бағалау мүмкін емес форс
-мажорлық тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, сақтандыру қаупін
өз мойындарына алуға даяр емес жағдайдағы кең көлемді тәуекелдер.
Кәсіпкерліктегі тәуекел факторлар деңгейімен шартты түрде
байланысты болады, яғни әр түрлі іс - әрекеттердің белгісіздік, сенбеушілік
, күтпегендік жағдайлар жоғалтулар мүмкіндігін жоғарылатады.
Бұл шарттар кәсіпкердің өз нақты іс- әрекеттерінің нәтижесінде
кәсіпкерлік фирманың ішкі қызметінің сферасында да , сонымен
қатар бизнестің сыртқы ортасының әсерінен пайда болуы мүмкін, яғни
бәсекелестердің, жеткізіп берушілердің,мемлекеттік органдардың және т.б.
іс әрекеттері.
Бірінші жағдайда кәсіпкер тәуекел көлемін төмендету мақсатында бұл
факторларға белсенді басқарушылық әсер етуі керек, ал екінші жағдайда,
әрине ол бұл шарттарды өзгертуге немесе олардың деңгейіне әсер ете алмайды.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметінің тәуекел факторлары 2 кестеде
көрсетілген.
Берілген классификация кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші
негізгі жалпы шарттарды анықтайды. Бірақ бұл факторлардың әсер етуі нақты
экономикалық жүйенің артықшылығына байланысты болады. Осылайша,
Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің шарттары нарықтық экономикасы
қалыптасқан елдерден ауқымды түрде айырмашылығы бар. Осы елдердегі
кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне әсер етуші факторларының қатарымен, тек
Қазақстанға тән отандық экономикада бар факторлар кездеседі.
2- кесте.
Кәсіпкерліктің даму жолындағы кездесетін кедергілер ( %)
Мүмкін болатын факторлар Сұрағалдардың %-дық саны
Жоғары салықтар 63,6
Кредиттардың жоғары бағасы 55,6
Бақылаушы органдардың қарым-қатынасы36,5
Халықтың төмен тұтынушылық сұранысы28,6
Электр энергиясын берудегі 22,2
кедергілер
(коммуналдық қызметтер)
Ақпараттық қамтамасыз етудің 22,2
төмендігі
Қызметтегі партнерлардың 22,2
жауапкершілігінің болмауы
Маманданған жұмысшы күшінің 9,5
жетіспеушілігі
Тасымалдаушы инфрақұрылымның 6,3
дамымауы
Кестеден көрініп тұрғандай, салықтық жүйе мәнді сыртқы фактор
болып саналады.
Салық салу Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуында
үлкен роль атқарады.Экономикалық тәжірибе салық төлеушінің табысын 30%
дейін алынып тастауы экономикаға инвестициялар салынуының қысқаруына
әкеледі. Ал егер, табыстың 40- 50% алынса, онда бұл өндірісті кеңейту мен
кәсіпкерлік инициативаның жойылуына әкеледі. Кәсіпкерлік тәуекелдің
деңгейіне әсер ететін келесі фактор–партнерлармен қарым-қатынас. Мұндай
жағдайда тәуекелді күшейту, бір жағынан жеткізіп берушілермен, екінші
жағынан тұтынушылармен келісімшарттардың бұзылуына әкеледі.
2. АЛМАТЫ № l СЫРА ӨНДІРУ ЗАУЫТЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК
ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық сипаттамасы
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" ертеден жұмыс істеп келе жатқан, сыра
өндіруге мамандандырылған кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Алкогольді сусындармен бірге алкогольсіз сусындарды өндірумен
айналысады.
Кәсіпорын 1993 жылдан бастап Акционерлік қоғам болды, сол
кезден бастап кәсіпорынның техника мен технологиясы жаңартылды.
Құрал- жабдықтарды атақты КЫС компаниясынан сатып алынған. Осы
кезден бастап, кәсіпорын өнімдерінің сапасына күмән болмады десек те
болады. 2002 жылы зауыттың бродильді лагерьлі цехы толығымен жаңартылды.
Зауытта орта есеппен 250 адам жұмыс істейді. Бұл көрсеткіш жыл
мезгіліне байланысты ауытқып отырады. Жұмысының орта айлық
жалақысы 25000 теңгені құрап отыр.
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" кәсіпорынының шығарылған
өнім көлеміне тоқталар болсақ, жыл сайын зауыттың өнім
көлемінің өсу тенденциясы байқалады. Мұның себебі, кәсіпорын өнімі
сапа жағынан алғанда, басқа да кәсіпорындармен салыстырғанда бірде-
бір кем емес және бағасы тұтынушылар үшін оптималды болып келеді.
Сонымен қатар жыл сайын халқымыздың саны өсуде, мұның өзі маңызды фактор
болып табылады.
Бәсекелік нарықтағы сыра өндіруші "Алматы №1 Сыра өндіру зауытының"
техника - экономикалық талдауын жүргіздік.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, кәсіпорында құрал - жабдықтар
жаңартылды, нәтижесінде негізгі қордың орташа құны салмақты сома болды.
Бұл қор сыйымдылығы, қор қайтарымдылығы және қормен
жарақтануға тікелей әсер ететінін білеміз.
Төменде көрсетілген 3 кестеде кәсіпорынның қаржылық талдауын үш
жыл бойынша жүргіздік. Талдау нәтижесінде көптеген мәліметтерді
анықтадық.
Берілген кесте жөнінде мыналарды атап өтуге болады.
Белгілі кәсіпорынның өнім өткізуден түскен табысы 2010 жылы
2011 жылға қарағанда -712252, ал 2011 жылы мен 2012 жылда 160371 ауытқып
отырғанын байқаймыз.
Жиынтық табыста да біршама өзгерулер байқалады, мұның себебі,
өнімді өткізуден түскен табыстың 2010 жылы төмен болуына байланысты.
Таза табыс +17102 көрсетеді, бұл соңғы жылы негізгі қызметтен түскен
табысқа байланысты. Жұмысшылардың орташа тізімдік саны соңғы
жылы жоғарылады, себебі өндіріс көлемі біршама кеңейді және де
құйылмалы тізбекті іске қосты. Жалпы 2010 жылы жұмысшылардың орташа саны
250-ге жетеді, ал 2011 жылы 300-ден астам болса, 2012 жылы 325 болды.
Қормен жарақтану жөнінде айтар болсақ, құрал –жабдықтарды түгелімен
алмастырды, нәтижесінде негізгі қордың орташа құны ауқымды соманы
құрайтын болды, 2010 жылы 834206 болса, 2011 жылы 114889 болды, ал 2012
жылы 209388 болды.
3-кесте
Кәсіпорынның техника - экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Ө∕Б 2010 2011 2012 Ауытқуы, +̶
жыл жыл жыл
20102011 20112012
Өнім өткізуден түскен мың 1182644 470392 630763 -712252 160371
табыс тг
Өткізілген өнімнің мың 394542 155227 93974 -239315 -61253
өзіндік құны тг
Жалпы табыс мың 788102 315165 29738 -472937 -285427
тг
Кезең шығындары мың 755822 264372 157293 -491450 -107079
тг
Негізгі қызметтен мың 32280 50793 62908 18513 12115
түскен табыс тг
Негізгі емес қызметтенмың 596 -1155 701 -1751 1856
түскен табыс тг
Салық салуға дейінгі мың 35871 49638 27082 13767 -22556
қызметтен түскен табыстг
Корпаративтік табыс мың 9861 9526 9300 -335 -226
салық бойыншашығыстар тг
Таза табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz