Жеңіл атлетика түрлері
Жоспар:
КIРIСПЕ 4
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы 7
1.1 Жеңіл атлетика спорты.ерте замандағы адамзаттық өндіріс 7
1.2 Жеңіл атлетика.өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене тәрбиесінің басты мазмұны 9
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі 10
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері 15
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы 15
2.2 Жүгіру 16
2.3 Секіру 21
2.4 Лақтыру 30
Қорытынды 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КIРIСПЕ 4
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы 7
1.1 Жеңіл атлетика спорты.ерте замандағы адамзаттық өндіріс 7
1.2 Жеңіл атлетика.өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене тәрбиесінің басты мазмұны 9
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі 10
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері 15
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы 15
2.2 Жүгіру 16
2.3 Секіру 21
2.4 Лақтыру 30
Қорытынды 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КIРIСПЕ
Мектеп мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір ескертетін жайт-шұғылданушылардың жас ерекшелікте-рін ескерген жөн. Спортпен шұғылдана бастаған бұлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта қалыпта-сады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен, волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны-өмiрде белгiлi қағидалар.
Қазақстанның болашағы-қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына, оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап, сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу - барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте маңызды роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі ретінде қарастырылады.
Мектеп мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір ескертетін жайт-шұғылданушылардың жас ерекшелікте-рін ескерген жөн. Спортпен шұғылдана бастаған бұлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта қалыпта-сады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен, волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны-өмiрде белгiлi қағидалар.
Қазақстанның болашағы-қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына, оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап, сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу - барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте маңызды роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі ретінде қарастырылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Жалпы мектептерге арналған дене тәрбиесінің бағдарламасы. 2003 жыл
2. Матвеев Л.П. Дене тәрбиесінің теориясы мен тәсілі М. 1987г.
3. Спорт ойындары А.1988 жыл
4. Төтенай Б., Басыбеков Б.Дене шынықтыру. – А.- Атамұра, 2000ж.
5. Төтенай Б., Тайжанов С. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2001ж.
6. Тайжанов С., Құлназаров А Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2002ж.
7. Тiлеуғалиев Ю., Адамбеков Қ., Қасымбекова С. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2003ж.
8. Төтенайдың Базарбегі. Дене тәрбиесінің әдістемесі. А.2001 жыл
9. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесінің әдістемесі және теориясы. А.2003ж
10. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесінің әдістемесі ( әдістемелік құрал) Атамұра 2004 жыл
11. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2001ж
12. Уаңбаев Е. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы.2000 жыл
13. Журнал Физкультура в школе №2 1991г.
14. Бастауыш мектеп.№9.2005ж.Ш.Абиырова.
15.Бастауыш мектеп.№9.2002ж.С.Төлтаева.
16.Бастауыш мектеп.№9.200м5ж.М.Тiленбаева.
17.Бастауыш мектеп.№2.2002ж.Қ.Мұхамеджанова.
18.Бастауыш мектеп.№9.2005ж.Г.Керiмбаева.
19 .Бастауыш мектеп.№7.2005ж.М.Төлепова.Тұрыскелдина М.Т
20 .«Ұлағат» ғылыми – психологиялық және педагогикалқы басылым 5.2007 ж. Б.Сүлейменқызы «Халықтық педагогика – тәлім – тәрбиенің түп төркіні»
21 .«Ұлағат» ғылыми – психологиялық және педагогикалқы басылым 6.2001 ж. С.Әбенбаев «Адамға әсемдік жарасады
22 .Тәнікеев М.Т. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1992. 136.
23 .Құралбеков А. Халық педагогикасындағы қазақтың ұлттық ойындары. Алматы, 1994. 3 б.
24 .Тәнікеев М.Т. Мир народного спорта. Алматы, 1998. 50 б.
1. Жалпы мектептерге арналған дене тәрбиесінің бағдарламасы. 2003 жыл
2. Матвеев Л.П. Дене тәрбиесінің теориясы мен тәсілі М. 1987г.
3. Спорт ойындары А.1988 жыл
4. Төтенай Б., Басыбеков Б.Дене шынықтыру. – А.- Атамұра, 2000ж.
5. Төтенай Б., Тайжанов С. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2001ж.
6. Тайжанов С., Құлназаров А Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2002ж.
7. Тiлеуғалиев Ю., Адамбеков Қ., Қасымбекова С. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2003ж.
8. Төтенайдың Базарбегі. Дене тәрбиесінің әдістемесі. А.2001 жыл
9. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесінің әдістемесі және теориясы. А.2003ж
10. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесінің әдістемесі ( әдістемелік құрал) Атамұра 2004 жыл
11. Тұрыскелдина М.Т. Дене тәрбиесi. – А.- Атамұра, 2001ж
12. Уаңбаев Е. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы.2000 жыл
13. Журнал Физкультура в школе №2 1991г.
14. Бастауыш мектеп.№9.2005ж.Ш.Абиырова.
15.Бастауыш мектеп.№9.2002ж.С.Төлтаева.
16.Бастауыш мектеп.№9.200м5ж.М.Тiленбаева.
17.Бастауыш мектеп.№2.2002ж.Қ.Мұхамеджанова.
18.Бастауыш мектеп.№9.2005ж.Г.Керiмбаева.
19 .Бастауыш мектеп.№7.2005ж.М.Төлепова.Тұрыскелдина М.Т
20 .«Ұлағат» ғылыми – психологиялық және педагогикалқы басылым 5.2007 ж. Б.Сүлейменқызы «Халықтық педагогика – тәлім – тәрбиенің түп төркіні»
21 .«Ұлағат» ғылыми – психологиялық және педагогикалқы басылым 6.2001 ж. С.Әбенбаев «Адамға әсемдік жарасады
22 .Тәнікеев М.Т. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1992. 136.
23 .Құралбеков А. Халық педагогикасындағы қазақтың ұлттық ойындары. Алматы, 1994. 3 б.
24 .Тәнікеев М.Т. Мир народного спорта. Алматы, 1998. 50 б.
Дене шынықтыру әдістемесі
жеңіл атлетика және оның түрлері.
Жоспар:
КIРIСПЕ 4
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы 7
1.1 Жеңіл атлетика спорты-ерте замандағы адамзаттық өндіріс 7
1.2 Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны 9
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі 10
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері 15
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы 15
2.2 Жүгіру 16
2.3 Секіру 21
2.4 Лақтыру 30
Қорытынды 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КIРIСПЕ
Мектеп мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық
жүктеген. Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның
гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт-шұғылданушылардың жас ерекшелікте-рін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бұлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта қалыпта-
сады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен, волейболмен т.б
спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт өкiлдерiнiң
ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын балалар денi сау
болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен айналыспаған өздерiнiң
құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн ғылым мен өмiр
тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны-өмiрде
белгiлi қағидалар.
Қазақстанның болашағы-қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына, оны
нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа толық
енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның дене
тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ кестесiне
енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап, сыныптан және
мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер спорт
мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей
мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу -
барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте маңызды
роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі ретінде
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: дене шынықтыру пәнінің әдістемесін зерттей
отырып, жеңіл атлетиканы өтуде дұрыс ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Жеңіл атлетика спортының даму тарихын зерттеу;
-Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны екендігін дәлелдеу;
-Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролін анықтау;
-Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызын дәлелдеу;
-Жүгіру,секіру, лақтыру іспеттес жеңіл атлетика түрлерін әдіс-
тәсілдерін ашу.
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
1.1 Жеңіл атлетика спорты-ерте замандағы адамзаттық өндіріс
Жеңіл атлетика спорты әрқайсысы өз мүмкіндігімен ерекшеленетін бірнеше
спорт түрінің біріктермесі. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктері
мен мүмкіндіктеріне байланысты қойылатын талаптар әртүрлі болады.
Адам ерте заманнан бастап жүгіріп, секіріп, доп немесе ертеректе тас
лақтырған. Бұл жаттығуларды Азия, Африка, Таяу және Қиыр Шығыс елдеріндегі
халық кеңінен қолданған. Біздің өмір сүріп отырған заманымызға дейінгі
кезеңдердің өзінде адамдар жүгіруден жарысқаны тарихтан белгілі. Дегенмен
де жеңіл атлетикаға жататын жүгіру, секіру, лақтыру түрлері Ежелгі
Грецияда ғана Олимпиядалық ойындар ретінде программаға енгізілген.
Жеңіл атлетика термині ежелгі Грециялық бес сайыс деген мағынаны
білдіреді.
Орта ғасырда жеңіл атлетика өзінің дамуын тежеп, жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығулары әскери жаттығулар мен халықтық мерекелерде ғана орын
алды.
ХVIII ғасырдың жартысында Еуропалық елдерде, соның ішінде Германия-да
гимнастикалық жаттығулар жүйесінде жеңіл атлетика екінші деңгейлі орын
алды. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында дене шынықтыруға деген
қызығушылық артып, жеңіл атлетика спорт ретінде қалыптаса бастайды. Сол
кездегі капиталистік елдің бірі Англияда спорттық дәстүрлер қалыптаса
бастайды.
Англияның соңынан АҚШ-ында да жеңіл атлетика дами бастайды. Алғашқы
біріншілік 1871 жылы университеттердің бірінде болады. Ал, 1875 жылы
мемлекеттік чемпионат өтеді. Жеңіл атлетикалық клубтар сондай-ақ Франция,
Германия, Скандинавия елдерінде де пайда бола бастайды.
Алғашқы Олимпиадалық ойындар француз педагогы және қайраткері Пьера де
Кубертенаның ұйымдастыруымен 1896 жылы Афинада өткен. Бастап-қы кезеңде
спортшылар жеңіл атлетиканың 12 түрінен ғана жарысса, дами бұл түрлер
23-ке айналды. Содан бері 1916, 1940, 1944 жылдарынан басқа уақыттың
бәрінде әр 4 жыл сайын Олимпиадалық ойындар өткізіліп келеді. Бұл жылдары
соғыс болған. Олимпиадалық ойындарды өткізу үшін Халықаралық олимпиадалық
комитет құрылды. Сонымен қатар әрбір елде бөлек олимпиада-лық комитеттер
құрылды. Олимпиадалық ойындардың құрамына кіретін жеңіл атлетика спорт
ретінде дами бастады.
1928 жылдан бастап Олимпиадалық ойындарға әйелдер да қатыса бастады,
ал қазіргі уақытта әйелдер жеңіл атлетиканың 13 түрінен кең бағдарлама
ретінде қатысады.
Олимпиадалық ойындардан басқа көптеген елдерде басқа да халықаралық
жарыстар өткізіле бастады. Бұлар-Европа кубогы, Панамерикандық ойындар,
Британ елдерінің ойындары, Балқан ойындары, Африка ойындары т.б.
Жеңіл атлетикадан өтетін халықаралық жарыстарды 1912 жылы құрылған
Халықаралық жеңіл атлетика федерациясы басқарады. Қазіргі уақытта бұл
федерацияға 145-тен астам елдер кіреді.
Жеңіл атлетиканың танымалдылығы жыл өткен сайын артты, адамдар жаппай
жеңіл атлетикамен шұғылдана бастады, сонымен қатар әлемдік және халықаралық
рекордтар да жаңаланып, артып отырды.
Олимпиадалық ойындардың өту барысында үлкен роль атқаратын жеңіл
атлетикадан АҚШ-тың спортшылары алдына жан салмады. Финляндияның жеңіл
атлеттері ұзақ қашықтыққа жүгіруден және найза лақытырудан әлемге аттары
шықты.
Англия мен Францияның жеңіл атлеттері орта және ұзақ қашықтықтан
алғашқы орындарды алды. Жапонияның спортшылары секіруден әлемге әйгілі
болды. Бірақ Ұлы Отан соғысынан кейін жеңіл атлетиканың жағдайы біршама
төмендеді және түбегейлі өзгерді.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптасты-ру адамның ой
санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі. Саналы түрде орындалатын
жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың белгілі бір мүсіннің қалыптасуына
қалай әсер етеді деген сұраққа жауап бермесе бұрын ең алдымен азда болса
адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен құрылысы жайында бірер сөз айта
кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп бітіретін жасөспірімдер мектеп
бағдарламасына сай адам дене құрылысымен танысады. Оның себебі адамның
барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара байланысты. Демек, қандай да
болсын жеке мүшелерге түскен ауырпашылық бүкіл денеге әсерін тигізеді.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу-әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,секірген
кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс істеу
алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты-тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды-ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Тал түстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады десек,
онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты сарп
етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса, одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена-денсаулықтың кепілі.
1.2 Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны
Дене тәрбиесі жүйесінде жеңіл атлетика ең маңызды құралдардың бірі
болып табылады. Жеңіл атлетиканың элементтері енбейтін спорт түрлері десе
де болады.
Жүрудің, жүгірудің алуан түрін, секірулер мен лақтыруларды қамтитын
жеңіл атлетика көп құрал-жабдықтарды қажет етпейді. Сондықтан онымен
айналысуға мүмкіндіктер мол.
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің дұрыс жүргізілуі үшін ер
балалары мен қыздардың дене дамуын есепке алып, бағалап отыру аса маңызды.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің мұғалімі жоғары сынып оқушылары үшін
жалпы заңдылықтарды да, сондай-ақ қыздар мен ер балалардың өзіне тән ерекше
заңдылықтарын да білуі қажет.
Жоғары сыныптағы ер балалар мен қыздардың дене дамуы мен функцио-нальды
мүмкіндіктерінің айырмашылығы анық байқалады. Мұның өзі дене тәрбиесі
бағдарламасының негізінде оқу процесінің сабақтарын ұйымдасты-руды
қамтамасыз етуі көрініс табады.
Жасөспірімдер мен қыздардың дене тәрбиесі бұрын 10-сыныптан бастап
бөлек оқытылатын болса, енді 5-сыныптан бастап бөлек оқытылмақ. Алайда
"Жеңіл атлетика" тарауы бойынша оқу бағдарламасы қыздар үшін де, ер балалар
үшін де жүгірудің бірдей түрін үйренуді қарастырады. Қыздар тек қана
кедергілер алабынан өтумен айналыспайды. Олардың шапшаңдық-күштілік
қасиетін дамытуы, секіріп, лақтырумен айналысуы үшін көп уақыт бөлінеді. Ер
балалар мен қыздар үшін жүгіру қашықтығы да, оқу нормативтері де әр түрлі
болады.
Жеңіл атлетика сабақтарында ер балаларды әскер қатарында қызмет етуге
даярлау мақсатында ойлы-қырлы жерлерде шаңғымен жүру, әр түрлі
кедергілерден өту, сонымен бірге олардың бойында күштілікті, шыдамдылық-ты,
икемділікті, шапшаңдықты дамыту секілді дағдыларды жетілдіруге ерекше көңіл
бөлінуі керек. Бұл үшін сабақта дене даярлығына уақытты көбірек бөлу
қарастырылады. Оның ұйымдастыру сәтін тиянақты, дәл жүргізіп, денені жалпы
дамытатын жаттығулардың арнайы кешенін орындауға түйдектеп, лек-легімен
өткізу әдісін қолдану есебінен кіріспе бөлімді біршама қысқартуға болады.
Сабақтың негізгі бөлімінде техникалық және тактикалық даярлық арасындағы
бақыт тиімдірек бөлінеді.
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
Жеңіл атлетика-бұл дене жаттығуларының біріккен түрі болып саналады.
Спорттық жүру, жүгіру, секіру, көпсайыс. Жеңіл атлетика сонымен қатар
ғылыми дәлелденген пән болып саналады. Өзінің даму тарихы, ілімі,
техникасы, тактикасы, үйрету әдістемесі және жаттығулары бар іргелі пән.
Жеңіл атлетика олимпиядалық спорт түрі және спорттың төресі болып
есептеледі. Бұл спорт түрінің сауықтыру жақтары мол, өйткені жеңіл атлетик
таза ауада, жүйкесіне, барлық бұлшық еттерге, қозғалыс аппараттарына
өзінің пайдалы әсерін тигізеді. Осы жеңіл атлетика жаттығулары арқылы
адамды жан-жақты үйлесімді дамуға болады және бұл спорт түрі басқа
спорт түрлеріне қарағанда жоғарғы дәрежеде дамыған. Жеңіл атлетика
пәнінің эстетикалық маңызы зор.
Балалар мен жас өспірімдердің қозғалыс қабілеттері олардың
марфофункциялық негіздерімен тығыз байланысты. Оқушы жас өспірімдердің
дамулары үздіксіз, бірақ бәрінде бірдей емес. Әрине, мектеп
оқушыларының өсіне негізгі жүгіру, секіру сияқты дене жаттығулары
белсенді әсер етеді. Мектеп оқушыларының дамуын үш кезеңге бөлуге
болады.
1.Төменгі мектеп жасында: 6-10 жас.
2.Орта мектеп жасында: 11-14 жас.
3.Үлкен мектеп жасы: 15-17 жас.
1. Бұл кезеңде балалардың өсуі интенсивті бір қалыпты болады. Сонымен
қатар бұл кезеңде өзгерістер болуы мүмкін. Бір жылда бойы-1 см, салмағы 1,3
кг өседі. Осы кезеңде ұлдар мен қыздардың өсулері бірдей болады және
қаңқалары нық түгел еттеніп болуына көп уақыт бар екендігін көрсетеді.
Мысалы, 7-8 жаста жамбастың жаңа жетілуі басталады. Бұл кезеңде жамбасқа
күш түсетін жаттығуларды жасатпауды естен шығармаған жөн. Дене бұлшық
еттерінің дамуы өте нашар болады.
2. Орта мектеп жасы кезеңінде жасөспірімдерде морфофункцияналдық,
жыныстық өзгерістер пайда болады. Бұл кезеңнің соңына қарай бойдың,
салмақтың тез өсуі байқалады. Ұлдарға қарағанда қыздардың жыныстық өзгеруі
және бойларының өсуі тез болады. Осы кезеңде қыз балаларда секіру, тартылу
жаттығуларын орындағанда көптеген қиыншылықтар кездеседі. Бұл кезеңде бір
бағытта дене жаттығуларын істеу, дене қасиеттерінің бір бағытта дамуына
және омыртқа жотасының дұрыс қалыптаспауына келіп соқтыруы мүмкін.
Оқушыларды өз денелеріне дұрыс күтуге, яғни жаттығу кезінде денелерін дұрыс
игере білуге үйрету керек. Орта мектеп жасында өне бойы бір қалыптан тез
жалығады, сондықтан жаттығулардың көптүрлілігіне көңіл бөлу қажет және
жасөспірімдердің тағы бір ерекшелігі бұлар түрлі дене жүктемеле-рінен кейін
тез қалыпқа келеді.
3.Үлкен мектеп жасы кезеңі бірдей даму кезеңі болып табылады. Бірақ,
қыздарға қарағанда ұлдарда тез өсу, даму болады. Осы кезеңде жыныстық
жағынан толықтай жетіледі. 17-18 жастағы ұлдарда бұлшық ет ағзасының қырық
бес пайызын құрайды, бұл ұлдардың жетілгендігін байқатады. Ал қыздарда бұл
кезеңде жамбас, бөксе, бұлшық еттері сомданып, кейбір жаттығу-ларды жасауда
қиыншылықтар туғызады. Бұл жаста қыздардың жаттығу жасаудан қашқақтайтыны
байқалады. Жоғарғы мектеп жасында өмірді тану, өмірдегі қатынастарды сезіну
спортпен шұғылданғанда да айқын байқалып тұрады.
Оқушылардың дене қасиеттерінің үйлесімді, жан-жақты дамуына жеңіл
атлетика жаттығуларының әсері мол. Жүгіру, секіру, лақтыру, жүру
әрбір сабақтың қатардағы жаттығуы болып есептеледі. Сондықтан,
сабақтан тыс спорттық үйірмелерде, жазғы демалыс орындарында, көп
қолданылатын спорттың түрі жеңіл атлетика болып саналады.
Жеңіл атлетикалық түрге ұлттық және президенттік сынамалар жатады.
Көбіне жеңіл атлетика жаттығуларын табиғи жаттығулар немесе табиғатта, таза
ауада орындалатын жаттығулар деп атайды. Жеңіл атлетика жаттығулары негізгі
қозғалыс қасиеттеріне тәрбиелейді және дененің функционалдық қасиеттерін
дамытады. Сонымен қатар моральдық ерік-жігерге, қиындықты жеңуге,
ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Жеңіл атлетика жаттығуларымен шұғыл-данған
адамдардың денесінде тек даму, өсу пайда болады.
Жаттығу техникасын орындау кезінде қателер көрініс берсе, оқушы
мұғалімнің көмегімен өз қатесін міндетті түрде түсіну қажет. Осыдан кейін
мұғалім қимыл техникасының берілген бөліктерінің дұрыс құрылымын оқушы-ға
түсіндіріп көрсетеді және осы жаттығуды көп қайтара саналы түрде қайталауды
ұсынады және де дұрыс жасалмаған қимылдың тежелуіне, оның орнына дұрыс
қимыл жасауға қол жеткізу керек. Қандайда болмасын жаттығуды үйрену үшін
біріншіден, алдын-ала жаттығуларын жасап алу керек.
Жеңіл атлетика жаттығуларын орындау кезеңінде сыртқы қозғалыстың ішкі
органдар арасында тығыз байланыс болады. Сондықтан жеңіл атлетика
жаттығуларын оқушылар ағзасына тек дамытушылық әсерін тигізіп отырады.
Тәрбиесі ісі оқудың белгілі бір нақтылы іс-әрекеттерінің ұйымдастыру жә-
не жүзеге асырудың түрі. Тәрбие ісі адамгершілік, эстетикалық, дене
тәрбиесі еңбек бастауыш мектепте басқа пәндермен дене шынықтыру сабағында
жүйелі біліммен тәрбие беріліп балалардың дені сау болып өуіне ерекше көңіл
бөлінеді. Онда аптасына дене шынықтыру пәніне бөлінген 3 сағаттың сабақтан
басқа сабақ үстіндегі және үй тапсырмасын орындау кезіндегі сергіту
сәттері. Ауысымда оқитын мұғалімнің күнделікті өткізетін денсаулық
сағаттарын ұзар-тылған күн тобындағы спорт сағатын және ойын саяхаттарын
өткізіп отыру көзделген. Бұлай болуында өзіндік себептер бар. Мысалы мектеп
жасына дейінгі балалар үнемі қозғалыста болады. Жүреді, жүгіреді, ойнайды
тағы басқа. Ұйқыдан тұрғаннан түнгі ұйқыға жатқанға дейін бүлдіршіндер
әдетте 6 сағаттан артық қозғалыста болады. Ал мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап олардың жүріс-тұрысы, қозғалысы таза ауада болатын уақыты
әлдеқайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл олардың денсаулығының дұрыс
қалыптасуына кері әсер тигізеді. Зерттеулер көрсеткендей мектеп оқушылары-
ның 80% өзгеруінде ақау болатыны осының дәлелі, әрине аптасына үш-ақ рет
өткізілетін дене шынықтыру сабағы оқушының күнделікті қозғалыс қажеттігін
қанағаттандыра алмайды.
Мектеп табалдырығын аттаған бірінші сынып мектеппен қалай танысса, дене
шынықтыру сабағы солай таныстырылуы қажет. Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, яғни сауықтыру денсаулығының басқа пәндермен салыстыр-ғанда
өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық
киіммен ғана шығуы тиіс десек, бұл оларға қойылатын басты талап.
Дене жағынан жетілдіру бұл ең алдымен адамның тұла бойын сапасының
жоғары сатысы. Олардың ішіндегі ең маңыздысы, күші төзімділігі, шапшаңды-
лығы, ширақтығы болып табылады. Дене тұлғасы жақсы дамып, жетілген адам
жеңіл жүгіре береді, тез жүгіреді, шаңғымен жүгіреді, тағы басқа. Яғни
өмірде өте қажетті қозғалыс дағдыларын меңгереді, дене жағынан дұрыс жетілу
үшін адам өмірінің алғашқы жылдарынан бастап дене тәрбиесінің нәтижесінде
ғана қол жеткізе алады.
Оқушылардың дене тәрбиесін ұйымдастыруда мұғалімдер оқушының
организмін және нерв системаларының функциялары жайлы деректерге сенеді.
Дене тәрбиесі педагогикалық процесс. Ол адамның дене тәрбиесі туралы
білімін қалыптастырады, барлық шақта оқушы неғұрлым қарқынды дамиды. Бұл
дамуға барынша көмек жасау мектептің маңызды міндеті. Дене тәрбиесінің
міндеттері мынадай:
І. Оқушының денсаулығын нығайту.
ІІ. Спорт сабақтарына ынтасын дамыту.
ІІІ. Оқушының тазалық гигиеналық талаптарын қалыптастыру.
ІҮ. Таңертеңгі гимнастикамен шұғылдандыруға ынталандыру.
Ү. Негізгі қозғалыстарды дамыту. (жүгіру, секіру т.б.)
ҮІ. Дене тәрбиесі туралы білім беру.
Мектеп оқушыларының оқу күні режиміндегі дене шынықтыру шаралары.
Ертеңгі гигиеналық жаттығу және сабаққа деген гимнастика 7-10 жастағы
балалар 10-11 сыныпқа созылғаннан кейін бала организмнің функциясы
төмендейді. Жүру, қызу бәсеңдейді, қан қысымы төмендейді. Сондықтан
ертеңгілік гимнастика жасау керек. Суық сумен жуыну, т.б. ертеңгілік дене
шынықтыру қимылдары балаларды ұйымшылдыққа және тәрбиелілікке тәрбиелейді,
дененің қимылдарын жасау отбасынан бастау керек.
Мектепке дейінгі кезең дене шынықтыру жасау әдетін қалыптастырудың
маңызды шартты режимі болып табылады. Уақытында ұйықтау, ұйқыдан тұру, тез-
тез жаттығулар жасау, күн сайын гимнастика жасау мектепке сабаққа дейін
гимнастика жасаудың маңызы зор ол таза ауада өтуі керек. Ол сабаққа 15-20
минут қалғанда басталады. 3-ші, 4-ші сыныптар 8-12 минут.
Сабаққа дейінгі өткізілетін гимнастика комплексінің айына бір рет
өтіледі. Балалар үзіліс кезінде дене шынықтыру минуттігі ойындармен
жаттығулар, сыныпта сабақ уақытында сондай-ақ үйге берілген тапсырманы
орындау кезінде өткізілетін жаттығуларды дене шынықтыру минуттігі деп
атайды.
Дене шынықтыру минуттігі оқушының ынтасы мен белсенділігін арттыра-ды
және оны оқу материалын меңгеруге ықпал етеді. 1-2 сыныптарда дене
шынықтыру 3-4 рет, 3-4 сыныптарда 2-3 рет өтеді. Ұзақтығы 15 минут, оған
3 жаттығу енгізіледі. Бой жазу аяқ жаттығуы, тұла бойы жаттығуы, қол
жаттығуы. Дене шынықтыру минуттігі балалар алдында желдеткіштер ашылады,
барлық оқу құралдары жиналыстырылады, балалар бір-біріне бөгет жасамайды.
Дене шынықтыру тәрбиенің маңызды құралы үзілістер кезіндегі жаттығулар
мен ойындар болып табылады. Төменгі сынып оқушылары жүгіруге, секіруге аса
құштар болады, мұғалімнің міндеті баланың қимыл-қозғалысын тежемеу,
олармен әр-түрлі қимылдармен ойнату. Егер ойын кезінде спорт ойын күрт
секіртпей, доп берсе өте тиімді болады. Мұндай ойындарды ұйымдастыру үшін
шеф сыныптар көмектеседі. Дене тәрбиесі жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене
шынықтыру мен спорт жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт
жөніндегі сыныптан тыс негізгі түрлері: түрлі секциялар, үйірмелер, спорт
жарыстары, серуендеу мейрамдары.
Дана халқымыз: Басты байлық-денаулық, Тазалық-саулық негізі, саулық-
байлық негізі-деп тегін айтпаса керек.
Балаға дене тәрбиесін беруге мектеппен отбасы байланысы
тәрбиесі мектеп өз жұмысында ата-аналармен тығыз байланыста болған
жағдайда ғана балалардың дене тәрбиесін дұрыс жүзеге асыра алады.
Жас баланың жағдайы, тамақтануы, режимі, табиғаттың жаратылыс факторына
(күн, су, ауа), дене шынықтыру жаттығуларымен, ойындар осы дене
тәрбиесінің құралдарының барлығы тек мектептің ғана емес сонымен бірге ата-
аналардың да пайдалануына болады.
Баланың денесінің өсіп-жетілуі ата-аналардың көпшілігі дені сау
дененің берік болып өсуін қалайды. Олардың көпшілігі балалардың оқудағы
үлгірім көбінесе олардың денсаулығына байланысты екенін біледі. Сондықтан
көптеген отбасыларында балалардың денсаулығына аса мән беріледі, бірақ ол
көбінесе жүйесіз жүргізіледі. Мектептегі жұмыспен нашар байланыстырылады.
Баланың отбасындағы дене тәрбиесіне дұрыс бағыт беру мұғалімнің борышы. Ата-
аналарға оқудың балалардан күш-қуатын жұмсауды талап ететін организмнің
шаруашылығын дәлелдеу маңызды.
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
Балалардың бұлшық еттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты түрде
өсіп отырады. Алайда, әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл сайынғы өсуі
бір қалыпты болмайды. Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап
денені тік ұстайтын бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да, саусак
бұлшық еттерінің күші біршама тежеледі. Бұлшық еттер күшінің үдемелі түрде
өсуі қыз балаларда 11-12 жаста, ал ер балаларда біршама кейінірек - 12-14
жас аралығында басталады.
Балаларда күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі
түрде орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге
түсетін күш (жүктеме) өте көп болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін
кідіртеді.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдык, күштілік, төзімділік
қасиет-қабілеттерін дамытудың негізі болгандықтан, мұндай жаттығуларды
үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті молайтатын жаттығулар икемділік
пен жылдамдық қабілеттерін арттыратын жаттығулардан кейін, ал көп жағдайда
төзімділікті арттыратын жаттығулардың алдында орындалғаны жөн.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей түрлерін
орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпетінен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттыруларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалық орындықты
жөне оны үстінде отырған оқушыларымен бірге көтеріп алып жүру), серіппелі
спорт кұралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-2 кг-дық,
кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. Дегенмен,
жоғарыда аталған жаттығулардың алғашқы (а) тармағы жиі қолданылады. Өйткені
ол - 6-сынып оқушыларының жасына ең қолайлы жаттығу.
10-13 жастағы оқушыларға белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік
қабілеттерін жетілдіретін жаттығулар керек. Себебі 10 жасқа дейінгі балалар
жиі алаңдап, белгілі бір деңгейде күш жұмсауға қабілетсіз болса, 10 жастан
кейін күш қабілеті едәуір артады.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу
жаттығулар пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық
қабырғаға және орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр
емес заттарды көтеру.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозғалыс шапшаңдығын
арттыруға арналған жаттығулар пайдаланылады. Қозғалыс шапшаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданылады. Әрбір келесі қимыл-әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алға қоюы керек.
Жүгіру кезіндегі жылдамдықты бағалау үшін тест (сынақ) есебінде 20м
қашықтықты бірден жүгіріп өтудің орташа көрсеткіші мынадай.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар шапшаңдық қашан
төмендей бастағанша қайталана беруі керек. Оларды сабақтың басында немесе
ептілікті арттыратын жаттығуларды орындаудан кейін өткізген жөн.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикалық жаттығулармен қоса
әдеттегі қимыл-қозғалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануға болады. Мысалы,
беткейден шаңғымен еңіске қарай жұптасып сырғанап түсу немесе заттарды
көтеріп сырғанап түсу. Әдеттегі қозғалыстарды кездей-соқ бастапқы
қалыптардан орындау (мысалы, бір орыннан ұзындыққа секіруді бір жақ жанымен
немесе теріс қарап тұрып орындау), бір орында тұрып 180-360° бұрылып
секіру, ал ең бастысы - акробатика мен әр түрлі қимыл-қозғалыс ойындары
ептілікті жетілдіруге пайдалы болмақ.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте кіріспе
бөлімнен кейін, сабақтың негізгі бөлімінің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне белгілі
бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі болады,
әрі ол оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық
мүшелері өзара байланыста болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте
көп қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жаттығуга бірте-бірте
өсіре берген жөн. Денеге түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген
кезде оның жүйелі жөне дәйекті болуын мейлінше дұрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік т. б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына
белсенді түрде әсер етеді.
2.2 Жүгіру
Жүгіру-дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараған түрлерінің бірі.
Ол үлкен маңызға ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды және
спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Жүгіру бойынша жаттығулар орындау мен жарыстар өткізу әр түрлі
қашықтықтарға жүгіру арқылы іске асады. Ең көп тараған түрлері мыналар:
қысқа қашықтық (30, 60, 100, 200, 300, 400м), орта қашықтық (600, 800,
1000, 1500, 2000м), ұзақ қашықтық (3000, 5000, 10000м). Жүгірудің бұдан
басқа өте ұзақ қашықтықтарға жүгіру, дала жарысы, кедергілерден өтіп
жүгіру, эстафеталық жүгіріс деген сияқты түрлері бар. 6-сынып оқушыларына
қысқа және орта қашықтыққа жүгірудің түрлері мен олардың техникалық әдіс-
тәсілдерін үйрену ұсынылады.
Оқушы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әрқандай түрін
пайдалану арқылы жылдамдықты арттыруына, қашықтықты өзгерте отырып жақсы
жетістіктерге жетуіне және организмнің жұмысын жақсартуына болады.
Жүгірумен айналысу барысында дененің көптеген жүйелерінде, әсіресе жүрек
қан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде морфологиялық және функционалдық
(биологиялық құрылыс және оның қызметі) жағымды өзгерістер болады. Қозғалыс
қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен айналысудың адам денсаулығын
нығайтып, дамытуда пайдасы өте зор.
Ескеретін нәрсе - жеңіл атлетикалық жаттығулардың қай-қайсысы болсын,
оның ішінде жүгіргенде жүрек қан тамырларына, бұлшық ет пен буын жүйелеріне
көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын орындау алдында денені
қыздырып алу керек. Денені қыздырудың атқаратын міндеті - жаттығулардың
орындалу қарқынын біртіндеп арттыру арқылы организмді алдағы жұмысқа
даярлау. Ауа райы салқын кезде жаттығулар саны көбірек және денені қыздыру
ұзағырақ болғаны жөн. Киім қозғалысты киындатпайтын, денені кыспайтындай
кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты сақтай алатындай болуы қажет.
Температура +14°-тан төмен болса, жаттығу костюмін пайдаланған жөн.
Оңтүстік аудандарда күн өтіп кетпеу шарасын қарастыру қажет. Аяқ киім
жұмсақ және жерден серпілгенде тайып кетпейтіндей болғаны дұрыс.
Жүгіру кезіндегі қозғалыс бір бағытта болуы тиіс. Залда жоғары
шапшаңдықпен жүгірерде тежелу кашықтығын алдын ала есептеп алған жөн.
Жүгіру жолдарының үстінде бөгде заттар (тас, ағаш, әйнек т. б.) жатпауы
тиіс және жол тегіс болуы керек.
Жүгіру. Жеңіл атлетикалық жаттығулардың ішінде жүгірулер үлкен маңызға
ие. Жеңіл атлетикасыз, оның ішінде жүгірусіз мектептегі дене тәрбиесінің
бірде-бір сабағы өткізілмейді десек те болады. Жүгіру мен жүру-күнделікті
өмірде кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Осы екеуімен күнделікті
жаттығу адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің функцияларына
тиесілі әсерін тигізеді, жүрек тамыр жүйесін нығайтады, тыныс алу
мүшелерінің қызметін жақсартады, бүкіл организмнің төзімділігін арттырады.
Жүгірудегі спорттық түрлі қимылдар жеделдікті, күштілікті, икемділікті,
шыдамдылықты шыңдайды. Жүгіру стадиондағы, спорт алаңдарындағы жүгіру
жолдарында шеңбер бойымен әртүрлі қашықтықта өткізіледі.
Қысқа қашықтықта жүгіру-ертеден белгілі жарыстың бір түрі. Ол әйгілі
Гераклден басталған. Геракл алғашқы рет қашықтықтың негізін қалаған деседі
халық аңызы. Ол өз табанымен 600 қадам жерді өлшеп, осы аралықты стадий
деп атаған. Міне, осыдан стадион деген сөз шыққан. Стадий ұзындығы әртүрлі
болып келеді. 192м 27см-ден 195 метрге дейін созылады.
Қысқа қашықтықта жүгіруді төрт кезеңге бөлуге болады.
1. сөре (жүгірудің басталуы-старттан шығу);
2. сөрелік қозғалыс (старттық қозғалыс);
3. қашықтық бойымен жүгіру.
4. мәре (финиш)
Мектептердің көпшілігінде қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын меңгеру
үшін мүмкіндіктер бар. Ол үшін спорт алаңдарындағы жүгіру жолдары өлшеніп
белгіленген 60 және 100 метрге тіке жүгіру жолдарында 200, 400 метрге және
эстафеталық жүгірістер, 4х100 метрге шеңбер бойымен жүгіреді.
Қысқа қашықтықта жүгіру үшін бойдағы барлық күш-қуатты аз уақытта
тиімді пайдалану қажет. Жүгірістің бұл түріне тән нәрсе-аяқтың қуатты түрде
жұмыс істеуі, өте жедел қимыл жасау. Сонымен қатар бұлшық етті, буынды бос
күйде ұстап жүгіру.
Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйренуге және дағдыларды
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар:
1.Әр түрлі жылдамдықпен 30-60м жүгіру. Жүгіру кезінде табанды түзу
сызыққа (алдын ала сызып) қою керек немесе қосарланған сызыққа қою қажет.
а) Тізені жоғары көтеріп жүгіру. Бастапқы кезде бір орында тұрып жасау,
содан кейін сәл ғана алға жылжу арқылы орындау (20-30м).
ә) Спорттық құрал-жабдықтар арқылы жүгіру (доп, гимнастикалық орындық).
Құрал-жабдықтардың арақашықтығын, биіктігін өзгерте отырып, тізе
биіктігін және адым ұзындығын, жылдамдықты өзгертуге болады.
2.Екі аяқпен алма-кезек секіру. Жерден итерілген аяқтың буыны
түзетіліп, ал сермейтін аяқ буыннан бүгіліп, күшпен алға жіберіледі, дене
алға еңкейтіліп, бүгілген қол алма-кезек алға, артқа шығып отырады.
3.Бір аяқпен көп қайтара секіріп, итеретін аяқты тарта отырып алға
жоғары сілтеп, осы аяқтың табанына түсу. 3-5 реттен 20-30 метрде орындау.
4.Адымдап секіру. Бұл жаттығу бір немесе екі адымдап жүгіру тәсілімен
орындалады. Жерден итерілген аяқтың фазасы толық аяқталуына көңіл бөлу
қажет, сермейтін аяқ жерге баппен түсу керек.
5.Аяқты жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүгіру. Алға шыққан аяқ алма-
кезек табан басына тіреліп. өкше сәл ғана жерге тиеді. Жерге тиілген аяқ
толық түзетіледі, денемен бір түзу сызық бойына орналасады. Иықты бос ұстау
қажет. Қол төмен түсіріледі.
6.Аяқты жиі-жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүріске көшу.
а) 50-60м жерді жартылай күш жұмсаған жылдамдықпен жүгіріп өту;
ә) 50-60м жерді толық жылдамдықпен жүгіріп өту;
Қысқа қашықтыққа жүгіру. 6-сыныпта оқушылар жоғары шапшаңдықпен жүгіру
техникасын жетілдіре түседі. Жүгіру техникасын үйрену мен жетілдіруді
жеңілдету үшін жүгірушінің қозғалысын сөредегі қалып, спорттық қарқын
(екпін), қашықтықты жүгіріп өту және мәре кермесінен өту деп шартты түрде
бөлуге болады.
Қысқа қашықтыққа жүгіруде төменгі сөрелік қалып қолданылады. Мұндай
сөрелік қалып жүгіруді шапшаң бастауға және қысқа қашықтыққа бөлігінде (20-
25м) жоғары шапшаңдыққа жетуге мүмкіндік береді.
Төменгі сөрелік қалыптағы көпіршені (аяқ тірегішті) мынадай ретте
орналастырған тиімді болады: жүгіруші өзінің күшті деп есептеген аяғын сөре
сызығынан 35-45 см кейін тұрған алдыңғы көпіршеге, ал екінші аяғын сөре
сызығынан 70-85 см кейін тұрған екінші көпіршеге коюы керек. Сөреге!
деген команда бойынша жүгіруші аяқтарын көпіршелерге тіреп, кейінгі аяқтың
тізесін бүгіп жерге тигізеді. Екі қолының жазылған саусақтарын сөре
сызығының бойына иық кеңдігіндей етіп тірейді.
Дайындалыңдар! деген команда бойынша жүгіруші жамбасты көтеріп, иықты
ілгері шығарады. Бұл кезде жамбас иықтан біршама жоғары болуы тиіс.
Дене салмағының едәуір бөлігі қолға түсетініне қарамастан, табанды
көпіршеге тіреу жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Дайындалыңдар! командасы
бойынша жүгіруші терең тыныс алып, жүгіруді дәл уақытында әрі дұрыс
бастауға өзін жинақтап, дем шығаруды кідірте тұрады.
Сөреден шығуға белгі (жалаушамен, тапаншамен т. б.) берілгеннен кейін
екі аяқты сөрелік көпіршеден бір мезгілде серпіп, қолды сермей тез әрі
қуатты қимыл жасайды. Алғашқы екі-үш қадамда жүгіруші серпілу барысында
аяқты толық жазуға тырысуы керек және табанның жүгіру жолынан аса жоғары
кетерілмеуін де қадағалауы қажет.
Сөрелік қарқын алу кезінде адымның кеңдігі жүгіру шапшаңдығымен бірге
біртіндеп ұзара түседі. Қысқа қашықтыққа жүгіруде жүгіру екпіні өзгермейді
десе де болады. Ал адымның кеңдігі тұрақты қалыпқа түскен соң шапшаңдықтың
артуы болмайды.
Бастапқыда төменгі сөрелік қалыптан жүгіруді үйрену кездерінде мына
жаттығуларды орындаган жөн:
1) бір қолды тіреп тұрып, сөреден тез серпіліп шығу;
2) бір қолды тіреп тұрып, сөреден шыққаннан кейін 40 м-ге дейін
екпіндей жүгіру;
3) төменгі сөрелік қалыпты үйрену.
Жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жетілдіру үшін мынадай жаттығулар
пайдаланылады:
1) 30-50 м-ге дейін шапшаңдықты үдете жүгіру;
2) 20-30м қашықтықты бірден жоғары шапшаңдықпен жүгіріп өту;
3) 50 м-ге дейін ең жоғары шапшаңдықпен 2-3 рет кайталап жүгіру
(жүгірулер аралығындағы демалу уақыты-1-2 минут);
4) бір орында көп қайтара секіру;
5) тізені биік көтеріп жүгіру.
Жүгіру жаттығуларын орындағанда кеуденің дұрыс ұсталуына, қолдың дүрыс
сілтенуіне және дұрыс тыныс алуга үлкен мән беру керек.
100м қашықтықты уақыт бойынша жоғары шапшаңдықпен жүгіру төменгі
сөрелік қалыптан орындалады. Сөреде тұру, одан жүгіріп шығу, сөрелік екпін
алу тәсілдері жоғарыда айтылғандай, қашықтықтың бастапқы кезіндегі, алғашқы
15-25м жерді аяқты жерге қатты тірей басып жүгіру аркылы орындалады.
Серпілу қуатын арттыру үшін санды шапшаң жоғары әрі ілгері көтеру маңызды
рөл атқарады. Алғашқы жаттығудан бастап қысқа қашықтыққа жүгіргенде өкшені
жерге тигізбей, табанның ұшымен басып жүгіруге тырысу керек. Өзге
қашықтықтарға қарағанда, қысқа қашықтықта адым кеңірек болады.
100 м-ге жүгірудің соңында шапшаңдықты төмендетпестен мәреден өту
керек. Бұл сәтте жылдамдықты бәсеңдету үлкен қателік болып табылады.
Қашықтықтың ең соңғы адымдарында мәре кермесіне барынша қатты ұмтылып
жеткен дұрыс. Жүгіруді тек мәреден өткеннен кейін ғана баяулату керек.
Жүгірудің жеңіл, дұрыс орындалуы: аяқты жерге жұмсақ тіреу, жүгірген
кезде денені шайқалтпай ұстау -тез жүгіру мен төзімділіктің кепілі.
4-6 минут бойы орташа шапшаңдықпен жүгіріп өту үшін алғашқы сабақтарда
жеке жүгіріп өтетін қашықтықтың ұзындығы шағын болуы керек (200-300-400 м
т. б.). Көрсетілген қашықтықтардың әрқайсысын жүгіріп өтуге 2-3 жаттығуды
арнап, содан кейін келесісіне көшкені жөн. 4-6 минут бойы жүгіру
төзімділікті арттыруға арналады. Мұндай қашықтықтарды орташа шапшаңдықпен
бір қалыпты жүгіру керек және жүгіру барысында оқушы өз шапшаңдығын
айқындай білуге машықтанғаны дұрыс. Мысалы, алғашқыда мұғаліммен бірге 100
м-ді 22-24 секунд шамасында жүгіріп өтсе, кейін 3-4 бала болып осы
қашықтықты сол уақыт ішінде жүгіріп өтуге тырысу керек. Алғашқы 2-3 сабақ
бойы осы қалыппен арасында 2-3 минуттан үзіліс жасай отырып бірнеше рет
жүгіріп машықтанған жөн. Кейін қашықтық 200-300-400-500м т. б. болуы
мүмкін. Әрбір 100 м-ді бұрынғы шапшаңдықты сақтап жүгіріп өткен дұрыс.
Сонымен, 4-6 минут бойы орташа шапшаңдықпен жүгіру орта және ұзак
қашықтықты жүгіріп өтудің дайындығы деп есептеуге де болады. 800м
қашықтықты уақытты есептемей жүгіріп өту үшін сөреден дұрыс шыға білудің
үлкен маңызы бар. Әдетте, жүгірушілер жоғары сөрелік қалыпты пайдаланады.
Бұл ретте сөре сызығынан кейін алдыға күшті деп есептеген аяқты қою керек.
Дайындал! командасы бойынша аяқты бүгіп, кеудені ілгері еңкейтеді.
Кейде жүгірушілер 800 м-ге жүгіргенде төменгі сөрелік қалыпты да
пайдаланады. Мұнда жүгірудің басталуы қысқа қашықтыққа орташа қарқынмен
жүгіргендегідей болып, кеуде сөреден шыққаннан кейін тез жазылады.
Қашықтық ұзарған сайын адымның кеңдігі кысқарады. Қол мен кеуденің
қалыпты қозғалысы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді. Дене бұлшық
еттерін қатты ұстауға болмайды. 5-6 қадам жасағаннан кейін тыныс алған жөн.
Шапшаңдық өскенде тыныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жеңіл атлетика және оның түрлері.
Жоспар:
КIРIСПЕ 4
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы 7
1.1 Жеңіл атлетика спорты-ерте замандағы адамзаттық өндіріс 7
1.2 Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны 9
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі 10
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері 15
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы 15
2.2 Жүгіру 16
2.3 Секіру 21
2.4 Лақтыру 30
Қорытынды 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КIРIСПЕ
Мектеп мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық
жүктеген. Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның
гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт-шұғылданушылардың жас ерекшелікте-рін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бұлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта қалыпта-
сады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен, волейболмен т.б
спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт өкiлдерiнiң
ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын балалар денi сау
болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен айналыспаған өздерiнiң
құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн ғылым мен өмiр
тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны-өмiрде
белгiлi қағидалар.
Қазақстанның болашағы-қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына, оны
нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа толық
енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның дене
тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ кестесiне
енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап, сыныптан және
мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер спорт
мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей
мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу -
барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте маңызды
роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі ретінде
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: дене шынықтыру пәнінің әдістемесін зерттей
отырып, жеңіл атлетиканы өтуде дұрыс ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Жеңіл атлетика спортының даму тарихын зерттеу;
-Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны екендігін дәлелдеу;
-Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролін анықтау;
-Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызын дәлелдеу;
-Жүгіру,секіру, лақтыру іспеттес жеңіл атлетика түрлерін әдіс-
тәсілдерін ашу.
1 Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
1.1 Жеңіл атлетика спорты-ерте замандағы адамзаттық өндіріс
Жеңіл атлетика спорты әрқайсысы өз мүмкіндігімен ерекшеленетін бірнеше
спорт түрінің біріктермесі. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктері
мен мүмкіндіктеріне байланысты қойылатын талаптар әртүрлі болады.
Адам ерте заманнан бастап жүгіріп, секіріп, доп немесе ертеректе тас
лақтырған. Бұл жаттығуларды Азия, Африка, Таяу және Қиыр Шығыс елдеріндегі
халық кеңінен қолданған. Біздің өмір сүріп отырған заманымызға дейінгі
кезеңдердің өзінде адамдар жүгіруден жарысқаны тарихтан белгілі. Дегенмен
де жеңіл атлетикаға жататын жүгіру, секіру, лақтыру түрлері Ежелгі
Грецияда ғана Олимпиядалық ойындар ретінде программаға енгізілген.
Жеңіл атлетика термині ежелгі Грециялық бес сайыс деген мағынаны
білдіреді.
Орта ғасырда жеңіл атлетика өзінің дамуын тежеп, жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығулары әскери жаттығулар мен халықтық мерекелерде ғана орын
алды.
ХVIII ғасырдың жартысында Еуропалық елдерде, соның ішінде Германия-да
гимнастикалық жаттығулар жүйесінде жеңіл атлетика екінші деңгейлі орын
алды. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында дене шынықтыруға деген
қызығушылық артып, жеңіл атлетика спорт ретінде қалыптаса бастайды. Сол
кездегі капиталистік елдің бірі Англияда спорттық дәстүрлер қалыптаса
бастайды.
Англияның соңынан АҚШ-ында да жеңіл атлетика дами бастайды. Алғашқы
біріншілік 1871 жылы университеттердің бірінде болады. Ал, 1875 жылы
мемлекеттік чемпионат өтеді. Жеңіл атлетикалық клубтар сондай-ақ Франция,
Германия, Скандинавия елдерінде де пайда бола бастайды.
Алғашқы Олимпиадалық ойындар француз педагогы және қайраткері Пьера де
Кубертенаның ұйымдастыруымен 1896 жылы Афинада өткен. Бастап-қы кезеңде
спортшылар жеңіл атлетиканың 12 түрінен ғана жарысса, дами бұл түрлер
23-ке айналды. Содан бері 1916, 1940, 1944 жылдарынан басқа уақыттың
бәрінде әр 4 жыл сайын Олимпиадалық ойындар өткізіліп келеді. Бұл жылдары
соғыс болған. Олимпиадалық ойындарды өткізу үшін Халықаралық олимпиадалық
комитет құрылды. Сонымен қатар әрбір елде бөлек олимпиада-лық комитеттер
құрылды. Олимпиадалық ойындардың құрамына кіретін жеңіл атлетика спорт
ретінде дами бастады.
1928 жылдан бастап Олимпиадалық ойындарға әйелдер да қатыса бастады,
ал қазіргі уақытта әйелдер жеңіл атлетиканың 13 түрінен кең бағдарлама
ретінде қатысады.
Олимпиадалық ойындардан басқа көптеген елдерде басқа да халықаралық
жарыстар өткізіле бастады. Бұлар-Европа кубогы, Панамерикандық ойындар,
Британ елдерінің ойындары, Балқан ойындары, Африка ойындары т.б.
Жеңіл атлетикадан өтетін халықаралық жарыстарды 1912 жылы құрылған
Халықаралық жеңіл атлетика федерациясы басқарады. Қазіргі уақытта бұл
федерацияға 145-тен астам елдер кіреді.
Жеңіл атлетиканың танымалдылығы жыл өткен сайын артты, адамдар жаппай
жеңіл атлетикамен шұғылдана бастады, сонымен қатар әлемдік және халықаралық
рекордтар да жаңаланып, артып отырды.
Олимпиадалық ойындардың өту барысында үлкен роль атқаратын жеңіл
атлетикадан АҚШ-тың спортшылары алдына жан салмады. Финляндияның жеңіл
атлеттері ұзақ қашықтыққа жүгіруден және найза лақытырудан әлемге аттары
шықты.
Англия мен Францияның жеңіл атлеттері орта және ұзақ қашықтықтан
алғашқы орындарды алды. Жапонияның спортшылары секіруден әлемге әйгілі
болды. Бірақ Ұлы Отан соғысынан кейін жеңіл атлетиканың жағдайы біршама
төмендеді және түбегейлі өзгерді.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптасты-ру адамның ой
санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі. Саналы түрде орындалатын
жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың белгілі бір мүсіннің қалыптасуына
қалай әсер етеді деген сұраққа жауап бермесе бұрын ең алдымен азда болса
адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен құрылысы жайында бірер сөз айта
кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп бітіретін жасөспірімдер мектеп
бағдарламасына сай адам дене құрылысымен танысады. Оның себебі адамның
барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара байланысты. Демек, қандай да
болсын жеке мүшелерге түскен ауырпашылық бүкіл денеге әсерін тигізеді.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу-әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,секірген
кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс істеу
алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты-тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды-ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Тал түстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады десек,
онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты сарп
етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса, одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена-денсаулықтың кепілі.
1.2 Жеңіл атлетика-өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны
Дене тәрбиесі жүйесінде жеңіл атлетика ең маңызды құралдардың бірі
болып табылады. Жеңіл атлетиканың элементтері енбейтін спорт түрлері десе
де болады.
Жүрудің, жүгірудің алуан түрін, секірулер мен лақтыруларды қамтитын
жеңіл атлетика көп құрал-жабдықтарды қажет етпейді. Сондықтан онымен
айналысуға мүмкіндіктер мол.
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің дұрыс жүргізілуі үшін ер
балалары мен қыздардың дене дамуын есепке алып, бағалап отыру аса маңызды.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің мұғалімі жоғары сынып оқушылары үшін
жалпы заңдылықтарды да, сондай-ақ қыздар мен ер балалардың өзіне тән ерекше
заңдылықтарын да білуі қажет.
Жоғары сыныптағы ер балалар мен қыздардың дене дамуы мен функцио-нальды
мүмкіндіктерінің айырмашылығы анық байқалады. Мұның өзі дене тәрбиесі
бағдарламасының негізінде оқу процесінің сабақтарын ұйымдасты-руды
қамтамасыз етуі көрініс табады.
Жасөспірімдер мен қыздардың дене тәрбиесі бұрын 10-сыныптан бастап
бөлек оқытылатын болса, енді 5-сыныптан бастап бөлек оқытылмақ. Алайда
"Жеңіл атлетика" тарауы бойынша оқу бағдарламасы қыздар үшін де, ер балалар
үшін де жүгірудің бірдей түрін үйренуді қарастырады. Қыздар тек қана
кедергілер алабынан өтумен айналыспайды. Олардың шапшаңдық-күштілік
қасиетін дамытуы, секіріп, лақтырумен айналысуы үшін көп уақыт бөлінеді. Ер
балалар мен қыздар үшін жүгіру қашықтығы да, оқу нормативтері де әр түрлі
болады.
Жеңіл атлетика сабақтарында ер балаларды әскер қатарында қызмет етуге
даярлау мақсатында ойлы-қырлы жерлерде шаңғымен жүру, әр түрлі
кедергілерден өту, сонымен бірге олардың бойында күштілікті, шыдамдылық-ты,
икемділікті, шапшаңдықты дамыту секілді дағдыларды жетілдіруге ерекше көңіл
бөлінуі керек. Бұл үшін сабақта дене даярлығына уақытты көбірек бөлу
қарастырылады. Оның ұйымдастыру сәтін тиянақты, дәл жүргізіп, денені жалпы
дамытатын жаттығулардың арнайы кешенін орындауға түйдектеп, лек-легімен
өткізу әдісін қолдану есебінен кіріспе бөлімді біршама қысқартуға болады.
Сабақтың негізгі бөлімінде техникалық және тактикалық даярлық арасындағы
бақыт тиімдірек бөлінеді.
1.3 Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
Жеңіл атлетика-бұл дене жаттығуларының біріккен түрі болып саналады.
Спорттық жүру, жүгіру, секіру, көпсайыс. Жеңіл атлетика сонымен қатар
ғылыми дәлелденген пән болып саналады. Өзінің даму тарихы, ілімі,
техникасы, тактикасы, үйрету әдістемесі және жаттығулары бар іргелі пән.
Жеңіл атлетика олимпиядалық спорт түрі және спорттың төресі болып
есептеледі. Бұл спорт түрінің сауықтыру жақтары мол, өйткені жеңіл атлетик
таза ауада, жүйкесіне, барлық бұлшық еттерге, қозғалыс аппараттарына
өзінің пайдалы әсерін тигізеді. Осы жеңіл атлетика жаттығулары арқылы
адамды жан-жақты үйлесімді дамуға болады және бұл спорт түрі басқа
спорт түрлеріне қарағанда жоғарғы дәрежеде дамыған. Жеңіл атлетика
пәнінің эстетикалық маңызы зор.
Балалар мен жас өспірімдердің қозғалыс қабілеттері олардың
марфофункциялық негіздерімен тығыз байланысты. Оқушы жас өспірімдердің
дамулары үздіксіз, бірақ бәрінде бірдей емес. Әрине, мектеп
оқушыларының өсіне негізгі жүгіру, секіру сияқты дене жаттығулары
белсенді әсер етеді. Мектеп оқушыларының дамуын үш кезеңге бөлуге
болады.
1.Төменгі мектеп жасында: 6-10 жас.
2.Орта мектеп жасында: 11-14 жас.
3.Үлкен мектеп жасы: 15-17 жас.
1. Бұл кезеңде балалардың өсуі интенсивті бір қалыпты болады. Сонымен
қатар бұл кезеңде өзгерістер болуы мүмкін. Бір жылда бойы-1 см, салмағы 1,3
кг өседі. Осы кезеңде ұлдар мен қыздардың өсулері бірдей болады және
қаңқалары нық түгел еттеніп болуына көп уақыт бар екендігін көрсетеді.
Мысалы, 7-8 жаста жамбастың жаңа жетілуі басталады. Бұл кезеңде жамбасқа
күш түсетін жаттығуларды жасатпауды естен шығармаған жөн. Дене бұлшық
еттерінің дамуы өте нашар болады.
2. Орта мектеп жасы кезеңінде жасөспірімдерде морфофункцияналдық,
жыныстық өзгерістер пайда болады. Бұл кезеңнің соңына қарай бойдың,
салмақтың тез өсуі байқалады. Ұлдарға қарағанда қыздардың жыныстық өзгеруі
және бойларының өсуі тез болады. Осы кезеңде қыз балаларда секіру, тартылу
жаттығуларын орындағанда көптеген қиыншылықтар кездеседі. Бұл кезеңде бір
бағытта дене жаттығуларын істеу, дене қасиеттерінің бір бағытта дамуына
және омыртқа жотасының дұрыс қалыптаспауына келіп соқтыруы мүмкін.
Оқушыларды өз денелеріне дұрыс күтуге, яғни жаттығу кезінде денелерін дұрыс
игере білуге үйрету керек. Орта мектеп жасында өне бойы бір қалыптан тез
жалығады, сондықтан жаттығулардың көптүрлілігіне көңіл бөлу қажет және
жасөспірімдердің тағы бір ерекшелігі бұлар түрлі дене жүктемеле-рінен кейін
тез қалыпқа келеді.
3.Үлкен мектеп жасы кезеңі бірдей даму кезеңі болып табылады. Бірақ,
қыздарға қарағанда ұлдарда тез өсу, даму болады. Осы кезеңде жыныстық
жағынан толықтай жетіледі. 17-18 жастағы ұлдарда бұлшық ет ағзасының қырық
бес пайызын құрайды, бұл ұлдардың жетілгендігін байқатады. Ал қыздарда бұл
кезеңде жамбас, бөксе, бұлшық еттері сомданып, кейбір жаттығу-ларды жасауда
қиыншылықтар туғызады. Бұл жаста қыздардың жаттығу жасаудан қашқақтайтыны
байқалады. Жоғарғы мектеп жасында өмірді тану, өмірдегі қатынастарды сезіну
спортпен шұғылданғанда да айқын байқалып тұрады.
Оқушылардың дене қасиеттерінің үйлесімді, жан-жақты дамуына жеңіл
атлетика жаттығуларының әсері мол. Жүгіру, секіру, лақтыру, жүру
әрбір сабақтың қатардағы жаттығуы болып есептеледі. Сондықтан,
сабақтан тыс спорттық үйірмелерде, жазғы демалыс орындарында, көп
қолданылатын спорттың түрі жеңіл атлетика болып саналады.
Жеңіл атлетикалық түрге ұлттық және президенттік сынамалар жатады.
Көбіне жеңіл атлетика жаттығуларын табиғи жаттығулар немесе табиғатта, таза
ауада орындалатын жаттығулар деп атайды. Жеңіл атлетика жаттығулары негізгі
қозғалыс қасиеттеріне тәрбиелейді және дененің функционалдық қасиеттерін
дамытады. Сонымен қатар моральдық ерік-жігерге, қиындықты жеңуге,
ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Жеңіл атлетика жаттығуларымен шұғыл-данған
адамдардың денесінде тек даму, өсу пайда болады.
Жаттығу техникасын орындау кезінде қателер көрініс берсе, оқушы
мұғалімнің көмегімен өз қатесін міндетті түрде түсіну қажет. Осыдан кейін
мұғалім қимыл техникасының берілген бөліктерінің дұрыс құрылымын оқушы-ға
түсіндіріп көрсетеді және осы жаттығуды көп қайтара саналы түрде қайталауды
ұсынады және де дұрыс жасалмаған қимылдың тежелуіне, оның орнына дұрыс
қимыл жасауға қол жеткізу керек. Қандайда болмасын жаттығуды үйрену үшін
біріншіден, алдын-ала жаттығуларын жасап алу керек.
Жеңіл атлетика жаттығуларын орындау кезеңінде сыртқы қозғалыстың ішкі
органдар арасында тығыз байланыс болады. Сондықтан жеңіл атлетика
жаттығуларын оқушылар ағзасына тек дамытушылық әсерін тигізіп отырады.
Тәрбиесі ісі оқудың белгілі бір нақтылы іс-әрекеттерінің ұйымдастыру жә-
не жүзеге асырудың түрі. Тәрбие ісі адамгершілік, эстетикалық, дене
тәрбиесі еңбек бастауыш мектепте басқа пәндермен дене шынықтыру сабағында
жүйелі біліммен тәрбие беріліп балалардың дені сау болып өуіне ерекше көңіл
бөлінеді. Онда аптасына дене шынықтыру пәніне бөлінген 3 сағаттың сабақтан
басқа сабақ үстіндегі және үй тапсырмасын орындау кезіндегі сергіту
сәттері. Ауысымда оқитын мұғалімнің күнделікті өткізетін денсаулық
сағаттарын ұзар-тылған күн тобындағы спорт сағатын және ойын саяхаттарын
өткізіп отыру көзделген. Бұлай болуында өзіндік себептер бар. Мысалы мектеп
жасына дейінгі балалар үнемі қозғалыста болады. Жүреді, жүгіреді, ойнайды
тағы басқа. Ұйқыдан тұрғаннан түнгі ұйқыға жатқанға дейін бүлдіршіндер
әдетте 6 сағаттан артық қозғалыста болады. Ал мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап олардың жүріс-тұрысы, қозғалысы таза ауада болатын уақыты
әлдеқайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл олардың денсаулығының дұрыс
қалыптасуына кері әсер тигізеді. Зерттеулер көрсеткендей мектеп оқушылары-
ның 80% өзгеруінде ақау болатыны осының дәлелі, әрине аптасына үш-ақ рет
өткізілетін дене шынықтыру сабағы оқушының күнделікті қозғалыс қажеттігін
қанағаттандыра алмайды.
Мектеп табалдырығын аттаған бірінші сынып мектеппен қалай танысса, дене
шынықтыру сабағы солай таныстырылуы қажет. Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, яғни сауықтыру денсаулығының басқа пәндермен салыстыр-ғанда
өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық
киіммен ғана шығуы тиіс десек, бұл оларға қойылатын басты талап.
Дене жағынан жетілдіру бұл ең алдымен адамның тұла бойын сапасының
жоғары сатысы. Олардың ішіндегі ең маңыздысы, күші төзімділігі, шапшаңды-
лығы, ширақтығы болып табылады. Дене тұлғасы жақсы дамып, жетілген адам
жеңіл жүгіре береді, тез жүгіреді, шаңғымен жүгіреді, тағы басқа. Яғни
өмірде өте қажетті қозғалыс дағдыларын меңгереді, дене жағынан дұрыс жетілу
үшін адам өмірінің алғашқы жылдарынан бастап дене тәрбиесінің нәтижесінде
ғана қол жеткізе алады.
Оқушылардың дене тәрбиесін ұйымдастыруда мұғалімдер оқушының
организмін және нерв системаларының функциялары жайлы деректерге сенеді.
Дене тәрбиесі педагогикалық процесс. Ол адамның дене тәрбиесі туралы
білімін қалыптастырады, барлық шақта оқушы неғұрлым қарқынды дамиды. Бұл
дамуға барынша көмек жасау мектептің маңызды міндеті. Дене тәрбиесінің
міндеттері мынадай:
І. Оқушының денсаулығын нығайту.
ІІ. Спорт сабақтарына ынтасын дамыту.
ІІІ. Оқушының тазалық гигиеналық талаптарын қалыптастыру.
ІҮ. Таңертеңгі гимнастикамен шұғылдандыруға ынталандыру.
Ү. Негізгі қозғалыстарды дамыту. (жүгіру, секіру т.б.)
ҮІ. Дене тәрбиесі туралы білім беру.
Мектеп оқушыларының оқу күні режиміндегі дене шынықтыру шаралары.
Ертеңгі гигиеналық жаттығу және сабаққа деген гимнастика 7-10 жастағы
балалар 10-11 сыныпқа созылғаннан кейін бала организмнің функциясы
төмендейді. Жүру, қызу бәсеңдейді, қан қысымы төмендейді. Сондықтан
ертеңгілік гимнастика жасау керек. Суық сумен жуыну, т.б. ертеңгілік дене
шынықтыру қимылдары балаларды ұйымшылдыққа және тәрбиелілікке тәрбиелейді,
дененің қимылдарын жасау отбасынан бастау керек.
Мектепке дейінгі кезең дене шынықтыру жасау әдетін қалыптастырудың
маңызды шартты режимі болып табылады. Уақытында ұйықтау, ұйқыдан тұру, тез-
тез жаттығулар жасау, күн сайын гимнастика жасау мектепке сабаққа дейін
гимнастика жасаудың маңызы зор ол таза ауада өтуі керек. Ол сабаққа 15-20
минут қалғанда басталады. 3-ші, 4-ші сыныптар 8-12 минут.
Сабаққа дейінгі өткізілетін гимнастика комплексінің айына бір рет
өтіледі. Балалар үзіліс кезінде дене шынықтыру минуттігі ойындармен
жаттығулар, сыныпта сабақ уақытында сондай-ақ үйге берілген тапсырманы
орындау кезінде өткізілетін жаттығуларды дене шынықтыру минуттігі деп
атайды.
Дене шынықтыру минуттігі оқушының ынтасы мен белсенділігін арттыра-ды
және оны оқу материалын меңгеруге ықпал етеді. 1-2 сыныптарда дене
шынықтыру 3-4 рет, 3-4 сыныптарда 2-3 рет өтеді. Ұзақтығы 15 минут, оған
3 жаттығу енгізіледі. Бой жазу аяқ жаттығуы, тұла бойы жаттығуы, қол
жаттығуы. Дене шынықтыру минуттігі балалар алдында желдеткіштер ашылады,
барлық оқу құралдары жиналыстырылады, балалар бір-біріне бөгет жасамайды.
Дене шынықтыру тәрбиенің маңызды құралы үзілістер кезіндегі жаттығулар
мен ойындар болып табылады. Төменгі сынып оқушылары жүгіруге, секіруге аса
құштар болады, мұғалімнің міндеті баланың қимыл-қозғалысын тежемеу,
олармен әр-түрлі қимылдармен ойнату. Егер ойын кезінде спорт ойын күрт
секіртпей, доп берсе өте тиімді болады. Мұндай ойындарды ұйымдастыру үшін
шеф сыныптар көмектеседі. Дене тәрбиесі жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене
шынықтыру мен спорт жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт
жөніндегі сыныптан тыс негізгі түрлері: түрлі секциялар, үйірмелер, спорт
жарыстары, серуендеу мейрамдары.
Дана халқымыз: Басты байлық-денаулық, Тазалық-саулық негізі, саулық-
байлық негізі-деп тегін айтпаса керек.
Балаға дене тәрбиесін беруге мектеппен отбасы байланысы
тәрбиесі мектеп өз жұмысында ата-аналармен тығыз байланыста болған
жағдайда ғана балалардың дене тәрбиесін дұрыс жүзеге асыра алады.
Жас баланың жағдайы, тамақтануы, режимі, табиғаттың жаратылыс факторына
(күн, су, ауа), дене шынықтыру жаттығуларымен, ойындар осы дене
тәрбиесінің құралдарының барлығы тек мектептің ғана емес сонымен бірге ата-
аналардың да пайдалануына болады.
Баланың денесінің өсіп-жетілуі ата-аналардың көпшілігі дені сау
дененің берік болып өсуін қалайды. Олардың көпшілігі балалардың оқудағы
үлгірім көбінесе олардың денсаулығына байланысты екенін біледі. Сондықтан
көптеген отбасыларында балалардың денсаулығына аса мән беріледі, бірақ ол
көбінесе жүйесіз жүргізіледі. Мектептегі жұмыспен нашар байланыстырылады.
Баланың отбасындағы дене тәрбиесіне дұрыс бағыт беру мұғалімнің борышы. Ата-
аналарға оқудың балалардан күш-қуатын жұмсауды талап ететін организмнің
шаруашылығын дәлелдеу маңызды.
2 Дене шынықтыру әдістемесі жеңіл атлетика және оның түрлері
2.1 Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
Балалардың бұлшық еттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты түрде
өсіп отырады. Алайда, әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл сайынғы өсуі
бір қалыпты болмайды. Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап
денені тік ұстайтын бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да, саусак
бұлшық еттерінің күші біршама тежеледі. Бұлшық еттер күшінің үдемелі түрде
өсуі қыз балаларда 11-12 жаста, ал ер балаларда біршама кейінірек - 12-14
жас аралығында басталады.
Балаларда күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі
түрде орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге
түсетін күш (жүктеме) өте көп болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін
кідіртеді.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдык, күштілік, төзімділік
қасиет-қабілеттерін дамытудың негізі болгандықтан, мұндай жаттығуларды
үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті молайтатын жаттығулар икемділік
пен жылдамдық қабілеттерін арттыратын жаттығулардан кейін, ал көп жағдайда
төзімділікті арттыратын жаттығулардың алдында орындалғаны жөн.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей түрлерін
орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпетінен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттыруларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалық орындықты
жөне оны үстінде отырған оқушыларымен бірге көтеріп алып жүру), серіппелі
спорт кұралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-2 кг-дық,
кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. Дегенмен,
жоғарыда аталған жаттығулардың алғашқы (а) тармағы жиі қолданылады. Өйткені
ол - 6-сынып оқушыларының жасына ең қолайлы жаттығу.
10-13 жастағы оқушыларға белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік
қабілеттерін жетілдіретін жаттығулар керек. Себебі 10 жасқа дейінгі балалар
жиі алаңдап, белгілі бір деңгейде күш жұмсауға қабілетсіз болса, 10 жастан
кейін күш қабілеті едәуір артады.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу
жаттығулар пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық
қабырғаға және орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр
емес заттарды көтеру.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозғалыс шапшаңдығын
арттыруға арналған жаттығулар пайдаланылады. Қозғалыс шапшаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданылады. Әрбір келесі қимыл-әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алға қоюы керек.
Жүгіру кезіндегі жылдамдықты бағалау үшін тест (сынақ) есебінде 20м
қашықтықты бірден жүгіріп өтудің орташа көрсеткіші мынадай.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар шапшаңдық қашан
төмендей бастағанша қайталана беруі керек. Оларды сабақтың басында немесе
ептілікті арттыратын жаттығуларды орындаудан кейін өткізген жөн.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикалық жаттығулармен қоса
әдеттегі қимыл-қозғалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануға болады. Мысалы,
беткейден шаңғымен еңіске қарай жұптасып сырғанап түсу немесе заттарды
көтеріп сырғанап түсу. Әдеттегі қозғалыстарды кездей-соқ бастапқы
қалыптардан орындау (мысалы, бір орыннан ұзындыққа секіруді бір жақ жанымен
немесе теріс қарап тұрып орындау), бір орында тұрып 180-360° бұрылып
секіру, ал ең бастысы - акробатика мен әр түрлі қимыл-қозғалыс ойындары
ептілікті жетілдіруге пайдалы болмақ.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте кіріспе
бөлімнен кейін, сабақтың негізгі бөлімінің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне белгілі
бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі болады,
әрі ол оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық
мүшелері өзара байланыста болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте
көп қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жаттығуга бірте-бірте
өсіре берген жөн. Денеге түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген
кезде оның жүйелі жөне дәйекті болуын мейлінше дұрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік т. б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына
белсенді түрде әсер етеді.
2.2 Жүгіру
Жүгіру-дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараған түрлерінің бірі.
Ол үлкен маңызға ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды және
спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Жүгіру бойынша жаттығулар орындау мен жарыстар өткізу әр түрлі
қашықтықтарға жүгіру арқылы іске асады. Ең көп тараған түрлері мыналар:
қысқа қашықтық (30, 60, 100, 200, 300, 400м), орта қашықтық (600, 800,
1000, 1500, 2000м), ұзақ қашықтық (3000, 5000, 10000м). Жүгірудің бұдан
басқа өте ұзақ қашықтықтарға жүгіру, дала жарысы, кедергілерден өтіп
жүгіру, эстафеталық жүгіріс деген сияқты түрлері бар. 6-сынып оқушыларына
қысқа және орта қашықтыққа жүгірудің түрлері мен олардың техникалық әдіс-
тәсілдерін үйрену ұсынылады.
Оқушы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әрқандай түрін
пайдалану арқылы жылдамдықты арттыруына, қашықтықты өзгерте отырып жақсы
жетістіктерге жетуіне және организмнің жұмысын жақсартуына болады.
Жүгірумен айналысу барысында дененің көптеген жүйелерінде, әсіресе жүрек
қан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде морфологиялық және функционалдық
(биологиялық құрылыс және оның қызметі) жағымды өзгерістер болады. Қозғалыс
қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен айналысудың адам денсаулығын
нығайтып, дамытуда пайдасы өте зор.
Ескеретін нәрсе - жеңіл атлетикалық жаттығулардың қай-қайсысы болсын,
оның ішінде жүгіргенде жүрек қан тамырларына, бұлшық ет пен буын жүйелеріне
көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын орындау алдында денені
қыздырып алу керек. Денені қыздырудың атқаратын міндеті - жаттығулардың
орындалу қарқынын біртіндеп арттыру арқылы организмді алдағы жұмысқа
даярлау. Ауа райы салқын кезде жаттығулар саны көбірек және денені қыздыру
ұзағырақ болғаны жөн. Киім қозғалысты киындатпайтын, денені кыспайтындай
кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты сақтай алатындай болуы қажет.
Температура +14°-тан төмен болса, жаттығу костюмін пайдаланған жөн.
Оңтүстік аудандарда күн өтіп кетпеу шарасын қарастыру қажет. Аяқ киім
жұмсақ және жерден серпілгенде тайып кетпейтіндей болғаны дұрыс.
Жүгіру кезіндегі қозғалыс бір бағытта болуы тиіс. Залда жоғары
шапшаңдықпен жүгірерде тежелу кашықтығын алдын ала есептеп алған жөн.
Жүгіру жолдарының үстінде бөгде заттар (тас, ағаш, әйнек т. б.) жатпауы
тиіс және жол тегіс болуы керек.
Жүгіру. Жеңіл атлетикалық жаттығулардың ішінде жүгірулер үлкен маңызға
ие. Жеңіл атлетикасыз, оның ішінде жүгірусіз мектептегі дене тәрбиесінің
бірде-бір сабағы өткізілмейді десек те болады. Жүгіру мен жүру-күнделікті
өмірде кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Осы екеуімен күнделікті
жаттығу адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің функцияларына
тиесілі әсерін тигізеді, жүрек тамыр жүйесін нығайтады, тыныс алу
мүшелерінің қызметін жақсартады, бүкіл организмнің төзімділігін арттырады.
Жүгірудегі спорттық түрлі қимылдар жеделдікті, күштілікті, икемділікті,
шыдамдылықты шыңдайды. Жүгіру стадиондағы, спорт алаңдарындағы жүгіру
жолдарында шеңбер бойымен әртүрлі қашықтықта өткізіледі.
Қысқа қашықтықта жүгіру-ертеден белгілі жарыстың бір түрі. Ол әйгілі
Гераклден басталған. Геракл алғашқы рет қашықтықтың негізін қалаған деседі
халық аңызы. Ол өз табанымен 600 қадам жерді өлшеп, осы аралықты стадий
деп атаған. Міне, осыдан стадион деген сөз шыққан. Стадий ұзындығы әртүрлі
болып келеді. 192м 27см-ден 195 метрге дейін созылады.
Қысқа қашықтықта жүгіруді төрт кезеңге бөлуге болады.
1. сөре (жүгірудің басталуы-старттан шығу);
2. сөрелік қозғалыс (старттық қозғалыс);
3. қашықтық бойымен жүгіру.
4. мәре (финиш)
Мектептердің көпшілігінде қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын меңгеру
үшін мүмкіндіктер бар. Ол үшін спорт алаңдарындағы жүгіру жолдары өлшеніп
белгіленген 60 және 100 метрге тіке жүгіру жолдарында 200, 400 метрге және
эстафеталық жүгірістер, 4х100 метрге шеңбер бойымен жүгіреді.
Қысқа қашықтықта жүгіру үшін бойдағы барлық күш-қуатты аз уақытта
тиімді пайдалану қажет. Жүгірістің бұл түріне тән нәрсе-аяқтың қуатты түрде
жұмыс істеуі, өте жедел қимыл жасау. Сонымен қатар бұлшық етті, буынды бос
күйде ұстап жүгіру.
Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйренуге және дағдыларды
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар:
1.Әр түрлі жылдамдықпен 30-60м жүгіру. Жүгіру кезінде табанды түзу
сызыққа (алдын ала сызып) қою керек немесе қосарланған сызыққа қою қажет.
а) Тізені жоғары көтеріп жүгіру. Бастапқы кезде бір орында тұрып жасау,
содан кейін сәл ғана алға жылжу арқылы орындау (20-30м).
ә) Спорттық құрал-жабдықтар арқылы жүгіру (доп, гимнастикалық орындық).
Құрал-жабдықтардың арақашықтығын, биіктігін өзгерте отырып, тізе
биіктігін және адым ұзындығын, жылдамдықты өзгертуге болады.
2.Екі аяқпен алма-кезек секіру. Жерден итерілген аяқтың буыны
түзетіліп, ал сермейтін аяқ буыннан бүгіліп, күшпен алға жіберіледі, дене
алға еңкейтіліп, бүгілген қол алма-кезек алға, артқа шығып отырады.
3.Бір аяқпен көп қайтара секіріп, итеретін аяқты тарта отырып алға
жоғары сілтеп, осы аяқтың табанына түсу. 3-5 реттен 20-30 метрде орындау.
4.Адымдап секіру. Бұл жаттығу бір немесе екі адымдап жүгіру тәсілімен
орындалады. Жерден итерілген аяқтың фазасы толық аяқталуына көңіл бөлу
қажет, сермейтін аяқ жерге баппен түсу керек.
5.Аяқты жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүгіру. Алға шыққан аяқ алма-
кезек табан басына тіреліп. өкше сәл ғана жерге тиеді. Жерге тиілген аяқ
толық түзетіледі, денемен бір түзу сызық бойына орналасады. Иықты бос ұстау
қажет. Қол төмен түсіріледі.
6.Аяқты жиі-жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүріске көшу.
а) 50-60м жерді жартылай күш жұмсаған жылдамдықпен жүгіріп өту;
ә) 50-60м жерді толық жылдамдықпен жүгіріп өту;
Қысқа қашықтыққа жүгіру. 6-сыныпта оқушылар жоғары шапшаңдықпен жүгіру
техникасын жетілдіре түседі. Жүгіру техникасын үйрену мен жетілдіруді
жеңілдету үшін жүгірушінің қозғалысын сөредегі қалып, спорттық қарқын
(екпін), қашықтықты жүгіріп өту және мәре кермесінен өту деп шартты түрде
бөлуге болады.
Қысқа қашықтыққа жүгіруде төменгі сөрелік қалып қолданылады. Мұндай
сөрелік қалып жүгіруді шапшаң бастауға және қысқа қашықтыққа бөлігінде (20-
25м) жоғары шапшаңдыққа жетуге мүмкіндік береді.
Төменгі сөрелік қалыптағы көпіршені (аяқ тірегішті) мынадай ретте
орналастырған тиімді болады: жүгіруші өзінің күшті деп есептеген аяғын сөре
сызығынан 35-45 см кейін тұрған алдыңғы көпіршеге, ал екінші аяғын сөре
сызығынан 70-85 см кейін тұрған екінші көпіршеге коюы керек. Сөреге!
деген команда бойынша жүгіруші аяқтарын көпіршелерге тіреп, кейінгі аяқтың
тізесін бүгіп жерге тигізеді. Екі қолының жазылған саусақтарын сөре
сызығының бойына иық кеңдігіндей етіп тірейді.
Дайындалыңдар! деген команда бойынша жүгіруші жамбасты көтеріп, иықты
ілгері шығарады. Бұл кезде жамбас иықтан біршама жоғары болуы тиіс.
Дене салмағының едәуір бөлігі қолға түсетініне қарамастан, табанды
көпіршеге тіреу жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Дайындалыңдар! командасы
бойынша жүгіруші терең тыныс алып, жүгіруді дәл уақытында әрі дұрыс
бастауға өзін жинақтап, дем шығаруды кідірте тұрады.
Сөреден шығуға белгі (жалаушамен, тапаншамен т. б.) берілгеннен кейін
екі аяқты сөрелік көпіршеден бір мезгілде серпіп, қолды сермей тез әрі
қуатты қимыл жасайды. Алғашқы екі-үш қадамда жүгіруші серпілу барысында
аяқты толық жазуға тырысуы керек және табанның жүгіру жолынан аса жоғары
кетерілмеуін де қадағалауы қажет.
Сөрелік қарқын алу кезінде адымның кеңдігі жүгіру шапшаңдығымен бірге
біртіндеп ұзара түседі. Қысқа қашықтыққа жүгіруде жүгіру екпіні өзгермейді
десе де болады. Ал адымның кеңдігі тұрақты қалыпқа түскен соң шапшаңдықтың
артуы болмайды.
Бастапқыда төменгі сөрелік қалыптан жүгіруді үйрену кездерінде мына
жаттығуларды орындаган жөн:
1) бір қолды тіреп тұрып, сөреден тез серпіліп шығу;
2) бір қолды тіреп тұрып, сөреден шыққаннан кейін 40 м-ге дейін
екпіндей жүгіру;
3) төменгі сөрелік қалыпты үйрену.
Жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жетілдіру үшін мынадай жаттығулар
пайдаланылады:
1) 30-50 м-ге дейін шапшаңдықты үдете жүгіру;
2) 20-30м қашықтықты бірден жоғары шапшаңдықпен жүгіріп өту;
3) 50 м-ге дейін ең жоғары шапшаңдықпен 2-3 рет кайталап жүгіру
(жүгірулер аралығындағы демалу уақыты-1-2 минут);
4) бір орында көп қайтара секіру;
5) тізені биік көтеріп жүгіру.
Жүгіру жаттығуларын орындағанда кеуденің дұрыс ұсталуына, қолдың дүрыс
сілтенуіне және дұрыс тыныс алуга үлкен мән беру керек.
100м қашықтықты уақыт бойынша жоғары шапшаңдықпен жүгіру төменгі
сөрелік қалыптан орындалады. Сөреде тұру, одан жүгіріп шығу, сөрелік екпін
алу тәсілдері жоғарыда айтылғандай, қашықтықтың бастапқы кезіндегі, алғашқы
15-25м жерді аяқты жерге қатты тірей басып жүгіру аркылы орындалады.
Серпілу қуатын арттыру үшін санды шапшаң жоғары әрі ілгері көтеру маңызды
рөл атқарады. Алғашқы жаттығудан бастап қысқа қашықтыққа жүгіргенде өкшені
жерге тигізбей, табанның ұшымен басып жүгіруге тырысу керек. Өзге
қашықтықтарға қарағанда, қысқа қашықтықта адым кеңірек болады.
100 м-ге жүгірудің соңында шапшаңдықты төмендетпестен мәреден өту
керек. Бұл сәтте жылдамдықты бәсеңдету үлкен қателік болып табылады.
Қашықтықтың ең соңғы адымдарында мәре кермесіне барынша қатты ұмтылып
жеткен дұрыс. Жүгіруді тек мәреден өткеннен кейін ғана баяулату керек.
Жүгірудің жеңіл, дұрыс орындалуы: аяқты жерге жұмсақ тіреу, жүгірген
кезде денені шайқалтпай ұстау -тез жүгіру мен төзімділіктің кепілі.
4-6 минут бойы орташа шапшаңдықпен жүгіріп өту үшін алғашқы сабақтарда
жеке жүгіріп өтетін қашықтықтың ұзындығы шағын болуы керек (200-300-400 м
т. б.). Көрсетілген қашықтықтардың әрқайсысын жүгіріп өтуге 2-3 жаттығуды
арнап, содан кейін келесісіне көшкені жөн. 4-6 минут бойы жүгіру
төзімділікті арттыруға арналады. Мұндай қашықтықтарды орташа шапшаңдықпен
бір қалыпты жүгіру керек және жүгіру барысында оқушы өз шапшаңдығын
айқындай білуге машықтанғаны дұрыс. Мысалы, алғашқыда мұғаліммен бірге 100
м-ді 22-24 секунд шамасында жүгіріп өтсе, кейін 3-4 бала болып осы
қашықтықты сол уақыт ішінде жүгіріп өтуге тырысу керек. Алғашқы 2-3 сабақ
бойы осы қалыппен арасында 2-3 минуттан үзіліс жасай отырып бірнеше рет
жүгіріп машықтанған жөн. Кейін қашықтық 200-300-400-500м т. б. болуы
мүмкін. Әрбір 100 м-ді бұрынғы шапшаңдықты сақтап жүгіріп өткен дұрыс.
Сонымен, 4-6 минут бойы орташа шапшаңдықпен жүгіру орта және ұзак
қашықтықты жүгіріп өтудің дайындығы деп есептеуге де болады. 800м
қашықтықты уақытты есептемей жүгіріп өту үшін сөреден дұрыс шыға білудің
үлкен маңызы бар. Әдетте, жүгірушілер жоғары сөрелік қалыпты пайдаланады.
Бұл ретте сөре сызығынан кейін алдыға күшті деп есептеген аяқты қою керек.
Дайындал! командасы бойынша аяқты бүгіп, кеудені ілгері еңкейтеді.
Кейде жүгірушілер 800 м-ге жүгіргенде төменгі сөрелік қалыпты да
пайдаланады. Мұнда жүгірудің басталуы қысқа қашықтыққа орташа қарқынмен
жүгіргендегідей болып, кеуде сөреден шыққаннан кейін тез жазылады.
Қашықтық ұзарған сайын адымның кеңдігі кысқарады. Қол мен кеуденің
қалыпты қозғалысы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді. Дене бұлшық
еттерін қатты ұстауға болмайды. 5-6 қадам жасағаннан кейін тыныс алған жөн.
Шапшаңдық өскенде тыныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz