Биржа саудасын ұйымдастыру және оның даму бағыттары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1бөлім.Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Биржаның құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2ҚР.ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңыздылығы 14
3бөлім. Биржа саудасын дамыту бағыттары
3.1 «Қазақстан қор биржасының» даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2 «Халықтық IPO» биржа саудасын дамыту құралы ретінде ... ... ... .. 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1бөлім.Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Биржаның құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2ҚР.ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңыздылығы 14
3бөлім. Биржа саудасын дамыту бағыттары
3.1 «Қазақстан қор биржасының» даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2 «Халықтық IPO» биржа саудасын дамыту құралы ретінде ... ... ... .. 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Кіріспе
Қазіргі заманда әлемдік аренада биржа үлкен маңызға ие. Биржаның жұмысы алғаш пайда болғаннан бастап бизнестің дамуына орасан зор үлес қосты. Бұл курстық жұмыста сол биржаның маңыздылығы, теориялық мәні, тарихы, даму бағыттары жүйелі баяндалады.
Жалпы биржалық кәсіпкерліктің кәсіби кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлерімен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Сондықтан оны ерекше тип ретінде және іскерлік тәжірибенің өз бетінше жүзеге асырылатын бағыты ретінде бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, биржалар делдалдық құрылымдар болып табылады. Бұл жағдайда олардың бірқатар делдалдардан айырмашылығы, оларға жүгінбей бірде бір кәсіпкердің қызмет ете алмайтындығы. Екіншіден, биржаның басты функциясы – клиенттерге қызмет көрсету. Қазақстанда биржалардың бұл функциясы өзінше сиатқа ие- биржалар тек қана қызмет етіп қана қоймай, өндірушіні бағалар жүйесін қамтамасыз ету арналары арқылы бақылайды. Кәсіпкерлік қызметті биржалар қызметінің мазмұны мен қағидаларын ескермей тиімді түрде жүргізу мүмкін емес.
Курстық жұмыстың мақсаты- биржаның жұмыс істеу принципін, ерекшеліктерін, түрлеріне байланысты қызмет ету механизмін және даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Жалпы курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде – биржаның түсінігін және оның түрлерін қарастырдық. Биржаның тарихына да терең үңілдік. Екінші бөлімде – биржаның маңызды мүшелері, компания-эмитенттердің маркет-мейкері болып табылатын брокер-дилерлердің қызметімен таныстық. Ондағы шетел және отандық брокерлердің айырмашылықтарын көрсетілді. ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңызына тоқталдық. Үшінші бөлімде- «Қазақстан қор биржасының»даму стратегиясы, алға қойған мақсаттары мен міндеттері жөнінде баяндадық. «Халықтық IPO» бағдарламасының маңызын және оның биржаға, компанияларға, халыққа, мемлекетке тигізетін оң әсерін қарастырдық.
Бүгiнгi таңда Қазақстанда бизнес жаңалықтары мен қор нарығының жаңалықтары туралы хабарлайтын бағаналарға ие бiрнеше iскер және қоғамдық-саяси мерзiмдi баспасөз бар. Олардың арасынан «Бизнес и Власть», «Эксперт- Казахстан», «National Business Капитал», «Деловая Неделя», т.б. басылымдарды атауға болады. Жоғарыда аталған басылымдардың бiреуiне немесе бiрнешеуiне жазылсаңыз, Қазақстан мен әлемде не болып жатқандығынан жүйелi түрде хабардар болып отырасыз. Интернет ақпарат алу кеңiстiгiнiң көкжиегiн барынша кеңейтiп келедi. Жүйеде нарықтағы қадамын ендi бастаған инвесторлар үшiн де, нарыққа қанық кәсiби ойыншылар үшiн де көптеген арнаулы сайттар жұмыс iстейдi. Олардың кейбiреуiне бiз тоқталып өтейік.
Қазіргі заманда әлемдік аренада биржа үлкен маңызға ие. Биржаның жұмысы алғаш пайда болғаннан бастап бизнестің дамуына орасан зор үлес қосты. Бұл курстық жұмыста сол биржаның маңыздылығы, теориялық мәні, тарихы, даму бағыттары жүйелі баяндалады.
Жалпы биржалық кәсіпкерліктің кәсіби кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлерімен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Сондықтан оны ерекше тип ретінде және іскерлік тәжірибенің өз бетінше жүзеге асырылатын бағыты ретінде бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, биржалар делдалдық құрылымдар болып табылады. Бұл жағдайда олардың бірқатар делдалдардан айырмашылығы, оларға жүгінбей бірде бір кәсіпкердің қызмет ете алмайтындығы. Екіншіден, биржаның басты функциясы – клиенттерге қызмет көрсету. Қазақстанда биржалардың бұл функциясы өзінше сиатқа ие- биржалар тек қана қызмет етіп қана қоймай, өндірушіні бағалар жүйесін қамтамасыз ету арналары арқылы бақылайды. Кәсіпкерлік қызметті биржалар қызметінің мазмұны мен қағидаларын ескермей тиімді түрде жүргізу мүмкін емес.
Курстық жұмыстың мақсаты- биржаның жұмыс істеу принципін, ерекшеліктерін, түрлеріне байланысты қызмет ету механизмін және даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Жалпы курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде – биржаның түсінігін және оның түрлерін қарастырдық. Биржаның тарихына да терең үңілдік. Екінші бөлімде – биржаның маңызды мүшелері, компания-эмитенттердің маркет-мейкері болып табылатын брокер-дилерлердің қызметімен таныстық. Ондағы шетел және отандық брокерлердің айырмашылықтарын көрсетілді. ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңызына тоқталдық. Үшінші бөлімде- «Қазақстан қор биржасының»даму стратегиясы, алға қойған мақсаттары мен міндеттері жөнінде баяндадық. «Халықтық IPO» бағдарламасының маңызын және оның биржаға, компанияларға, халыққа, мемлекетке тигізетін оң әсерін қарастырдық.
Бүгiнгi таңда Қазақстанда бизнес жаңалықтары мен қор нарығының жаңалықтары туралы хабарлайтын бағаналарға ие бiрнеше iскер және қоғамдық-саяси мерзiмдi баспасөз бар. Олардың арасынан «Бизнес и Власть», «Эксперт- Казахстан», «National Business Капитал», «Деловая Неделя», т.б. басылымдарды атауға болады. Жоғарыда аталған басылымдардың бiреуiне немесе бiрнешеуiне жазылсаңыз, Қазақстан мен әлемде не болып жатқандығынан жүйелi түрде хабардар болып отырасыз. Интернет ақпарат алу кеңiстiгiнiң көкжиегiн барынша кеңейтiп келедi. Жүйеде нарықтағы қадамын ендi бастаған инвесторлар үшiн де, нарыққа қанық кәсiби ойыншылар үшiн де көптеген арнаулы сайттар жұмыс iстейдi. Олардың кейбiреуiне бiз тоқталып өтейік.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. ҚР «тауар биржасы туралы» заңы
2. ҚР «бағалы қағаздар нарығы туралы» заңы
3. ҚР «инвестициялар туралы» заңы
4. СейдахметовА.С.«Кәсіпкерлік». Алматы, 2011 ж.
5. Райзберг . «Основы бизнеса». Мәскеу,2006 ж
6. БерзонН.С.«Рынок ценных бумаг». Мәскеу,2003 ж.
7. Жоламанова М.Т. «Ақша,несие,банк» . Алматы, 2012 ж.
8. Буренин А.Н. «Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов.. Алматы, 2011 ж.
9. Элдер, А. Основы биржевой торговли: учебное пособие для участников торгов на мировых биржах, 2012ж
10. «Мен-инвестормын» әдістемелік кітабы
11. Грэхем Бенджамин. «Разумный инвестор» 2009ж
12. www.ets.kz
13. www.utb.kz
14. www.halyk-ipo.kz
15. www.afn.kz
16. www.kase.kz
1. ҚР «тауар биржасы туралы» заңы
2. ҚР «бағалы қағаздар нарығы туралы» заңы
3. ҚР «инвестициялар туралы» заңы
4. СейдахметовА.С.«Кәсіпкерлік». Алматы, 2011 ж.
5. Райзберг . «Основы бизнеса». Мәскеу,2006 ж
6. БерзонН.С.«Рынок ценных бумаг». Мәскеу,2003 ж.
7. Жоламанова М.Т. «Ақша,несие,банк» . Алматы, 2012 ж.
8. Буренин А.Н. «Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов.. Алматы, 2011 ж.
9. Элдер, А. Основы биржевой торговли: учебное пособие для участников торгов на мировых биржах, 2012ж
10. «Мен-инвестормын» әдістемелік кітабы
11. Грэхем Бенджамин. «Разумный инвестор» 2009ж
12. www.ets.kz
13. www.utb.kz
14. www.halyk-ipo.kz
15. www.afn.kz
16. www.kase.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 бөлім. Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Биржаның құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңыздылығы 14
3 бөлім. Биржа саудасын дамыту бағыттары
3.1 Қазақстан қор биржасының даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2 Халықтық IPO биржа саудасын дамыту құралы ретінде ... ... ... .. 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
Кіріспе
Қазіргі заманда әлемдік аренада биржа үлкен маңызға ие. Биржаның жұмысы алғаш пайда болғаннан бастап бизнестің дамуына орасан зор үлес қосты. Бұл курстық жұмыста сол биржаның маңыздылығы, теориялық мәні, тарихы, даму бағыттары жүйелі баяндалады.
Жалпы биржалық кәсіпкерліктің кәсіби кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлерімен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Сондықтан оны ерекше тип ретінде және іскерлік тәжірибенің өз бетінше жүзеге асырылатын бағыты ретінде бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, биржалар делдалдық құрылымдар болып табылады. Бұл жағдайда олардың бірқатар делдалдардан айырмашылығы, оларға жүгінбей бірде бір кәсіпкердің қызмет ете алмайтындығы. Екіншіден, биржаның басты функциясы - клиенттерге қызмет көрсету. Қазақстанда биржалардың бұл функциясы өзінше сиатқа ие- биржалар тек қана қызмет етіп қана қоймай, өндірушіні бағалар жүйесін қамтамасыз ету арналары арқылы бақылайды. Кәсіпкерлік қызметті биржалар қызметінің мазмұны мен қағидаларын ескермей тиімді түрде жүргізу мүмкін емес.
Курстық жұмыстың мақсаты- биржаның жұмыс істеу принципін, ерекшеліктерін, түрлеріне байланысты қызмет ету механизмін және даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Жалпы курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде - биржаның түсінігін және оның түрлерін қарастырдық. Биржаның тарихына да терең үңілдік. Екінші бөлімде - биржаның маңызды мүшелері, компания-эмитенттердің маркет-мейкері болып табылатын брокер-дилерлердің қызметімен таныстық. Ондағы шетел және отандық брокерлердің айырмашылықтарын көрсетілді. ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңызына тоқталдық. Үшінші бөлімде- Қазақстан қор биржасының даму стратегиясы, алға қойған мақсаттары мен міндеттері жөнінде баяндадық. Халықтық IPO бағдарламасының маңызын және оның биржаға, компанияларға, халыққа, мемлекетке тигізетін оң әсерін қарастырдық.
Бүгiнгi таңда Қазақстанда бизнес жаңалықтары мен қор нарығының жаңалықтары туралы хабарлайтын бағаналарға ие бiрнеше iскер және қоғамдық-саяси мерзiмдi баспасөз бар. Олардың арасынан Бизнес и Власть, Эксперт- Казахстан, National Business Капитал, Деловая Неделя, т.б. басылымдарды атауға болады. Жоғарыда аталған басылымдардың бiреуiне немесе бiрнешеуiне жазылсаңыз, Қазақстан мен әлемде не болып жатқандығынан жүйелi түрде хабардар болып отырасыз. Интернет ақпарат алу кеңiстiгiнiң көкжиегiн барынша кеңейтiп келедi. Жүйеде нарықтағы қадамын ендi бастаған инвесторлар үшiн де, нарыққа қанық кәсiби ойыншылар үшiн де көптеген арнаулы сайттар жұмыс iстейдi. Олардың кейбiреуiне бiз тоқталып өтейік. Мысалы ретінде, kase.kz - Қазақстан қор биржасының ресми сайты, utb.kz- Астана әмбебап тауар биржасының ресми сайты, ets.kz- Еуразиялық сауда жүйесі тауар биржасының ресми сайты, halyk-ipo.kz - Халықтық IPO бағдарламасының ресми сайты және т.б. Ғаламтордың көмегімен сауда терминалын пайдаланып, биржа саудасын үйде отырып жасауға да мүмкіндік бар. Жоғарыда көрсетілген ғаламтор беттерін пайдаланып, қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз.
1бөлім. Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері
Биржа - ұйымдастырушылық түрде ресімделген және тұрақты қызмет ететін нарық, онда тұрақты және нақты сапалық параметрлері бар жаппай тауарларды сату жүргізіледі. Кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде биржаны сипаттайтын белгілер төмендегілер болып табылады:
* Белгілі бір биржа тауарымен сауда-саттық (биржа тауары болып белгілі бір түрдегі және сападағы айналымнан алынбаған, оның ішінде экспортқа шығаруға рұқсат берілген (квота және лицензия), биржалық сауда-саттыққа белгіленген тәртіппен көрсетілген тауарға биржа берген стандартты шарт және коносамент саналады);
* Жария және көпшілік сауда-саттық өткізу (қалауы бойынша барлық адамдар жасалған мәмілелер мен қалыптасқан бағалар туралы ақпарат ала алады);
* Сауда- саттықты алдын ала белгіленген және белгілі бір уақытта жүргізу;
* Биржа сауда- саттығын өткізу ережелерін белгілеу.
Қандай мақсатта құрылуына байланысты биржалар коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып бөлінеді. Өз қызметінің басты мақсаты ретінде пайда табуды көздейтін және оны құрылтайшылар арасында бөлісетін биржа коммерциялық ұйым болып табылады, ал коммерциялық емес биржалар құрылтайшылардың мүшелік жарналары есебінен қамтамасыз етіледі. Қазіргі таңда, негізінен, биржалар коммерциялық емес ұйымдар болып құрылуда, өйткені биржаның коммерциялық емес атауы оның мәртебесін айтарлықтай көрсетеді. Сөйтіп, АҚШ- та жекелеген биржалар, әсіресе ірілері, мәртебелерін көтеру үшін, кейде өздерінің жылдық есеп- қисаптарында миллиард доллар айналыммен 500-1000 долларлық қана мүлдем мардымсыз пайда көрсетеді. Алайда бұл барлық биржалар коммерциялық емес дегенді білдірмейді, мысалы, Сидней қор биржасы ЖШС болып саналса, Мәскеу банкаралық валюта биржасы жабық тұрпатты АҚ ретінде құрылған және т.б.
Биржалық сауда-саттыққа келушілерге рұқсат етуге байланысты биржалар ашық және жабық болуы мүмкін. Тарихи тұрғыдан алғанда, алғашында ашық биржа - жиынға келушілердің барлығы үшін қолжетерлік, сатушы мен сатып алушы делдалсыз-ақ сату- сатып алу шартын жасай алатын биржалар пайда болады. Қазіргі заманғы биржалар, әдетте, жабық болып келеді, яғни сауда-саттыққа тек қана осы биржада тіркелген биржа делдалдары (брокерлер, дилерлер) қатыса алады (басқа адамдар биржада тек солардың көмегімен тиісті шарт жасасу негізінде тауарын сата алады немесе тауар сатып алады). Сонымен қатар ашық биржалардың мынандай: мүлтіксіз ашық биржалар (оларда контрагенттерді делдалдар қызметін пайдалануға ешкім міндеттемейді, ал биржаға келген кез келген адам мәміле жасай алады) және аралас тұрпатты биржалар (оларда сатушылармен және сатып алушылармен тікелей делдалдардың екі тобы- брокерлер мен дилерлер жұмыс істейді) деп аталатын түрлері де кездеседі.
Биржа айналымы -- белгілі бір кезеңде биржада жасалған мәмілелер көлемі. Ол сатылған тауарлар мен құнды қағаздар бағасының сомасымен айқындалады. Сатылған тауарлар мен құнды қағаздардың мөлшері биржа айналымының көрсеткіші болып табылады. Биржа айналымы бәсеке қызып, күшейген кездері ұлғаяды да, ол дағдарысқа ұшырап, бәсеңсіген кездері күрт құлдырайды. Бүгінде халықаралық биржа айналымы, әсіресе, биржалық тауар айналымы сан және сапа жағынан өсуде.
Биржа бағасы -- биржа мекемелері жасалған келісімдерді ескере отырып белгілеген құнды қағаздар (акциялар мен облигациялар) мен тауарлар бағасы. Бұл -- биржада болып жатқан өзгерістердің бір көрсеткіші бола отырып, құнды қағаздар мен биржа тауарларына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын белгілейді. Кейде мұнда әдейі жасалатын сұраныс пен ұсыныстың немесе жалған келісімдердің салдарынан үлкен шатасушылық, алданушылық та болады. Құнды қағаздардың бағасын белгілегенде, кейде биржада жасалған келісімдер ғана емес, одан тыс жасалған келісімдер де есепке алынады. Кейбір биржалардың бюллетендерінде құнды қағаздар мен биржа тауарлары айналымының сомасы да көрсетіледі. Биржа бағасы өте құбылмалы, тіпті бір күн ішінде сан рет өзгеріп отырады. Ол туралы ақпараттар арнайы биржа бюллетендерінде жарияланады, дисплей арқылы да беріледі.
Биржа дағдарысы -- экономикалық дағдарыстың немесе ерекше бір саяси жағдайлардың салдарынан құнды қағаздар биржасында дағдарыстың орын алуы. Мұнда құнды қағаздардың курсы шұғыл төмендейді және оларды шығару азаяды. Экономикалық дағдарыстар кезінде акцияның пайдасы кемиді және дивиденд төмендейді, ол акциялардың құнсыздануына әкеліп соғады. Дағдарыс кезінде нақты ақшаға мұқтаж болатындықтан, құнды қағаздарды биржада көптеп сата бастайды, мұның өзі оларды мүлде құнсыздандырып жібереді, ал өнеркәсіп өндірісі мен сауданың кемуі күрделі қаржы жұмсауды азайтады, тіпті тоқтап та қалады, нәтижесінде кәсіпорындардың облигация шығаруы кемиді. Экономикалық дағдарысқа байланыссыз да (мысалы, соғыс кезінде) құнды қағаздардың курсі құлдырауы мүмкін.
Биржа делдалдары -- қор, валюта биржаларында делдалдық қызмет атқаратын адамдар немесе фирмалар. Биржа делдалдары белгілі бір салаға маманданады және олар жасасатын келісім, акция курсі, т.б. жөніндегі деректерге қанық болады. Биржалардың көпшілігінің жарғысы бойынша биржа делдалдары өз есебінен келісім жасауға және меншігіндегі бағалы заттарды сатуға құқығы жоқ. Бірақ олар бұл ережені іс жүзінде ұстана бермейді. Биржа делдалдарын, әдетте, биржа комитеттері тағайындайды, ал кейбір елдерде (мысалы, Францияның қор биржасында) үкіметтің арнайы қойылған қызметкерлері орындайды. Қор биржасындағы биржа делдалдары делдалдық конторлар немесе фирмалар түрінде болады. Олардың биржада жасалып жатқан келісімдерді көрсетіп тұратын экранмен жабдықталған залы және клиенттердің пайдалануына берілетін телефон қондырғылары орнатылған бөлмелері мен өз бухгалтериясы бар. Биржа делдалдарының арасында қаржы капиталының конторлары басты рөл атқарады. АҚШ-та жаңа құнды қағаз шығаруда басты рөл атқаратын "Морган, Стэнли энд компани" эмиссиялық банкир үйі өзінің негізгі қызметінен басқа құнды қағаздармен келісім жасасатын биржа делдалдары міндетін де атқарады. Биржа мүшесі болып саналатын биржа делдалдарынан басқа ресми түрде тіркелмеген маклерлер де болады. Биржа делдалдары өзінің делдалдық қызметі мен берген кеңесі үшін ақы алады. Оны жасасқан келісімнің сомасына қарай белгілі бір мөлшерде биржа комитеттері белгілейді.
Биржалық алым -- биржа комитетінің құнды қағаздарды сатып алушыдан биржа келісімін жасауына берілген құқық үшін жинайтын ақшалай алымы. Әдетте, сату бағасының 2 %-і көлемінде алынады.
Биржалық үрей - құнды қағаздар бағамының күрт, апатты түрде түсіп кетуімен сипатталатын биржалық күйзелістің барынша ең бір өткір кезеңі. Биржаны үрей билеген кезде, құнды қағаздар ұсынысы күрт күшейіп, оларға деген сұраныс та бірден төмен құлдырайды. Биржалық үрей, әдетте, басталып келе жатқан экономикалық дағдарыстың немесе бұған дейінгі биржалық дүрлігудің заңды нәтижелері болып табылады.
Биржалық баж - биржа комитетінің биржа мәмілелерін жасау құқы үшін биржа мүшелері мен оған қатысушылардан алынатын төлемі.
Биржалық мәмілелер - нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және тиісті биржалар (тауар, қор және басқа) туралы зандары мен биржалық сауда ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық, жүргізуге қатысатындармен жасалатын мәмілелер.Биржалық мәмілелер осы мәмілелердің жасалғандығын растау үшін биржа беретін құжаттармен рәсімделеді.
Биржа түрлері:
1.Тауар биржасы сапасы жағынан қалыптасқан стандартқа толықтай сай келетін белгілі бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдасқан нарықты қамтамасыз етуші саудагерлер ассоциациясы болып табылады. Мұнда негізінен, бір текті өнімдер -- астық, мақта, металл, т.б. саудаланады. Бұл тауарлардың әлемдік бағасы дүние жүзінің жетекші тауар биржаларында қалыптасқан баға арқылы анықталады. Дүние жүзіндегі ірі тауар биржаларына: -Лондон халықаралық биржасы (мұнай өнімдері, мазут, т.б.);
-Токио тауар биржасы (асыл металдар, алтын, күміс, платина, т.б.);
-Лондон металл биржасы (алюминий, мыс, қорғасын, т.б.);
-Нью-Йорк тауар биржасы (алюминий, алтын, т.б.);
-Орталық Америка тауар биржасы (астық өнімдері, бидай, жүгері, т.б.) жатады.
2.Қор биржасында жергілікті өкімет органдары мен мемлекеттік емес компаниялар шығаратын құнды қағаздар жөнінде мәмілелер жүргізіледі. Қор биржасында жасалатын мәмілелер кассалық (сатып алынған құнды қағаздар ақысы 2 -- 3 күн ішінде төленеді) және мерзімдік (акциялардың ақшасы 1 ай ішінде төленеді) болып бөлінеді. Құнды қағаздардың нарығы сұраныс әсеріне, дивиденд көлеміне және процент мөлшеріне қарай өзгеріп тұрады.
3.Валюта биржасы -- валюталық операцияларды шоғырландыратын, валюта нарықтарын қалыптастырып, оның өзара байланысы мен динамикасын қамтамасыз ететін халықаралық валюталық-қаржылық қарым-қатынастардың құрамдас бөлігі. Биржалық сауда конъюнктурасы мен қор және валюта биржасының жағдайы әлемдік экономикаға, тауарлық және валюта нарығының дүниежүзілік ахуалына және әлемдік баға деңгейіне тікелей қатысты. Дүниежүзілік валюта биржасы Лондонда, Нью-Йоркте, Токиода, Цюрихте орналасқан.
4.Еңбек биржасы -- жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкерлер, фирмалар мен қызметкерлер арасында делдалдық жасайтын мемлекеттік мекеме. Мемлекет еңбек биржалары арқылы еңбек нарығына ықпал етеді. Еңбек биржасының негізгі қызметі: жұмыссыздарды жұмыспен қамту, жұмыс орнын ауыстыруға көмектесу, жұмысшы күшінің нарықтық коньюнктурасын зерттеп, олар туралы ақпарат беру, жұмыссыздарды есепке алып, оларға жәрдемақы төлеу және т.б.
Биржаны ұйымдастырудың алуан түрлері болғанымен, негізінен екі тұрпатқа бөлінеді:
1. саудагерлер еркін сауда жасайтын нарық түріндегі ашық биржа, ол көбіне мемлекет бақылауында болады;
2. өз мүшелері ғана сауда жасайтын томаға-тұйық корпорация ретіндегі биржалар, олардың ісіне мемлекет көп араласа бермейді.
Биржаға мүше болу үшін тиісті талапты қанағаттандырып, байырғы мүшелердің ұсынысы бойынша дауысқа түседі, жарнасы төленеді. Биржа мүшелері биржа делдалдары және дилерлер болып бөлінеді. Көпшілік қауым биржа операцияларына делдалдар арқылы қатысады. Биржа комитеттерінің бағалау комиссиялары сатылған құнды қағаздар саны мен нарығы жөніндегі мәліметтерді күн сайын биржа бюллетендерінде жариялап отырады. Қазақстанда биржа 1991 жылдан пайда бола бастады, әсіресе, тауар және қор биржалары шапшаң дамыды.
1.2 Биржаның құрылу тарихы
Биржалар капиталдың бастапқы жинақталу заманында пайда болған. Алғашқы биржалар тауарлық болған: XV ғасырда Венецияның, Генуяның, Флоренцияның және Италияның және басқа да сауда-саттық қалаларының базарлары мен сауда биржалары кеңінен танымал болды, ал XVI ғасырда оларға Нидерландияның, Францияның, Англияның ірі тауар биржалары қосылды. Тауар биржалары Антверпенде (1531 ж.), Леонда (1545ж.), Тулузда (1549 ж.), Лондонда (1556 ж.), Амстердамда (1608 ж.), құрылды. Ресейде алғашқы биржа Петр I бұйрығымен 1703 жылы (Санкт-Петербор тауар биржасы), Жапонияда алғашқы күрішпен сауда жасау биржасы 1730 жылы, АҚШ-та 1792 жылы Нью- Йорк биржасы, ал 1848 жылы Чикаго тауар биржасы (оның үстіне АҚШ-та ең көне биржа Нью-Йорк биржасы емес, XVIII ғасырда үзіліспен болса да, 1754 жылдан жұмыс істейтін Филадельфия қор биржасы саналады) пайда болды.
Тек қана тауар биржасы ғана емес қор биржасы да үлкен маңызға ие болды. Қор биржасы мүлдем жаңа сипатқа бөленді: мәмілелердің орталығы мемлекеттік облигациялар емес акциялар болды. Әлемдегі ең ежелгі қор биржасы - Амстердам қор биржасы. Ол 400 жылға жуық жұмыс істеді.
Барлығы сонау 1662 жылы басталды. Сол кезде Амстердамда Голландиялық Ост-индтік компаниясы тұңғыш рет саудагерлерге бағалы қағаздарды сатып алып, сатуды ұсынды. Арада көп уақыт өтпей бұл алаң биржаға айналды, ол жерде көптеген еуропалық елдердің бағалы қағаздары мен мемлекеттік облигациялары сатылды. Барлығы 44 атаумен бағалы қағаздар сатылды.
Бір мезеттен соң қор алаңында тауар биржасы жұмыс істей бастады. Дәл сол жерде тұңғыш рет тауарлардың үлгісі және сынамасы бойынша, яғни тауардың барлық партиясын таныстырусыз-ақ сауда енгізілді. XX ғасырдың соңына дейін Амстердам биржасы автономды жұмыс істеді, ал 2000 жылы Париж және Брюссель биржаларымен қосылып, Euronext NV брендіне ие болды.
2002 жылы бұл топқа Лондон халықаралық қаржылық фьючерстер мен опциондар биржасы (LIFFE) және Португалия қор биржасы қосылды, ал Euronext 100 бірлескен индексі әлемдік және еуропалық экономика үшін маңызды көрсеткіштер қатарына қосылды.
2007 жылы Нью-Йорк қор биржасы мен Euronext NV бес биржасының бірігуі аяқталды. Оларды NYSE Euronext компаниялар тобы басқарады.
Алғашқы жаһандық сауда алаңы осылай қалыптасты. Айтпақшы, бұрынғы Амстердам қор биржасының ғимараты сақталып қалды. Ол 19 ғасырдың соңында жобаланған және қазіргі заманғы Голландия архитектурасының қалыптасу кезеңіне жатады. Бүгінде онда жиі-жиі түрлі конференциялар өтіп тұрады.
Нью-Йорк қор биржасы (NYSE) әлемдегі басты қаржы орталығы болып есептеледі. Мұнда Coca-Cola, General Electric, General Motors сынды бүкіл әлемдік корпорациялардың бағалы қағаздары сатылады. Көзге елестету қиын, алайда бұл күнде аса танымал NYSE қаржы бренді осыдан екі жүз жыл бұрын құрылған. Оның қалай жүзеге асқанына тарихи саяхат жасап көрелік.
XVIII ғасырдың басында нью-йорктік саудагерлер тек Үкіметтің облигациялары мен АҚШ-тың алғашқы банкінің акциялары бойынша ғана мәмілелер жасасты. Мәмілелер Манхэттеннің оңтүстік бөлігіндегі әртүрлі кеңселер мен дәмханаларда жүзеге асты. Қажетті саудагерлер мен сатып алушыларды іздеуге біршама уақыт кетті. Барлығы 1792 жылдың 17 мамырында өзгерді. 24 брокер Ағаш астындағы келісім атты тарихи құжатқа қол қойды, сөйтіп олар бағалы қағаздарды тек өздерінің арасында ғана саудалауға міндеттелді. Құжаттың бұлай аталу себебі, ол ағаштың астында бекітілген еді. Келісім келешектегі биржаны құруға негіз қалады. 1817 жылы осы келісімнің қатысушылары алғашқы ережені әзірледі және New York Stock&Exchange Board-ды ұйымдастырды. 1863 жылы биржаның атауы New York Stock Exchange (NYSE) деп өзгертілді. 1971 жылы NYSE Директорлар кеңесі басқаратын коммерциялық емес ұйым ретінде ресми түрде тіркелді.
Бүгінде NYSE 2007 жылы Еуропалық Euronext биржасымен біріктірілгеннен кейін, халықаралық қаржы корпорациясының бір бөлігі болып табылады. NYSE Euronext Нью-Йорк, Париж, Амстердам, Брюссель және Лиссабон қор биржаларын, сондай-ақ Лондонның қаржылық фьючерстер және опциондар халықаралық биржасын (LIFFE) басқарады. Әлемдегі ең ірі Нью-Йорк қор биржасының листингінен бірнеше ондаған елден 3500-ден астам компания өтті. 2013 жылы мамыр айындағы деректер бойынша, олардың жалпы капиталы - 16,6 трлн доллар. NYSE-тегі айналым күніне бірнеше миллиард акцияны құрайды. Биржада 3000-ға жуық қызметкер жұмыс істейді. NYSE - бұқаралық компания. 200 жылдық тарихында тұңғыш рет 2006 жылы оның акциялары инвесторларға ұсынылды. Олар басқа да бағалы қағаздармен қатар биржада саудалануда. Кез-келген тауар немесе қызметтер тәрізді акциялар да ағымдағы жағдайға байланысты тек қымбаттап қана қоймай, арзандауы да мүмкін. Бұл ретте қор нарығының тарихында акциялар бағасының бірнеше ай бойы қатарынан үздіксіз, үдемелі түрде құлдыраған кездері де болған.
Сондай жағдайлардың бірі - АҚШ-та 1929-1933 жылдары болған Ұлы тоқырау. Атап өтерлігі, Бірінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін американдық қор нарығы бұқалардың, яғни нарықтағы бағаны көтеруге ұмтылатын трейдерлердің билігінде болды, яғни көптеген компаниялардың құнды қағаздарының бағасы жақсы өсті. Бәрі де қара бейсенбіден - 1929 жылдың 29-қазанынан басталды, сауда күнінің соңында 16,4 млн акция сатылды әрі бұл рекорд 1968 жылдың сәуір айына дейін бұзылмай тұрды. Акцияларды жаппай сату Доу-Джонс индексінің 12,5%-ға құлауына алып келді.
Баға құлдырауының нәтижесінде көптеген инвесторлар жүдеп кетті, тіпті олардың кейбірі өз-өзіне қол салып, өмірден озды. Биржалық күйреуден бірнеше күн бұрын нарық шамамен 30 млрд доллар жоғалтты, бұл АҚШ үкіметінің Бірінші дүние жүзілік соғысқа жұмсаған шығынынан да көп еді.
Қор дүрлікпесі АҚШ-ты ғана емес, сол кездегі дамушы елдердің көпшілігін қамтыған Ұлы тоқыраудың бастамасы болды. 1932 жылға қарай Доу-Джонс индексі 90%-ға құлдырады. Істің насырға шапқаны соншалықты, 1933 жылдың 4 мамырында Нью-Йорк биржасы онкүндік банктік каникулға жабылды. Бір жылдан кейін, 1934 жылдың маусым айында, АҚШ Конгресінің шешімімен бағалы қағаздар және биржа жөніндегі комиссия (SEC) құрылды. SEC нарықты реттеумен айналысты, біршама уақыттан кейін сауда-саттықтың жаңа, барынша қауіпсіз ережесін қабылдады.
Қазақстан қор биржасы (KASE) американдықтан едәуір жас. KASE индексінің төмендеуі АҚШ-тағыға қарағанда мейлінше тыныш өтті. KASE индексі өзінің тарихи бағасына - 2876,17 пунктке 2007 жылдың шілде айында жетті. Ипотекалық және банктік дағдарыс келісімен қазақстандық компаниялар мен банктер акцияларының құны күрт төмендей бастады. 2007 жылғы соңғы сауда-саттығының қорытындысы бойынша биржалық индекс 2571,62 пунктке жетті, алайда бұл әлі тұңғиық емес еді. 2008 жылдың басында акциялар бағасы биржалық индикаторға 2858,11 пункттік деңгейге дейін (21 ақпан) қалпына келуге көмектесті, алайда одан кейін нарық өзінің құлдырауын жалғастырды. 2008 жыл бойы, азғантай ғана өсім кезеңдерін есептемегенде, акциялардың бағасы төмендей берді. Нәтижесінде, 2009 жылдың 3 ақпанында индекс 576,89 пунктке дейін төмендеп кетті. Содан кейін қазақстандық бағалы қағаздар нарығы қарқынды өсті: 6 мамырда ол 1 000 пункттік шекті еңсерді, ал 2009 жылды 2868,76 пункт шегіне жетіп барып аяқтады.
Атап өтерлігі, жекелеген ірі қазақстандық эмитент-компаниялардың акциялары 90%-ға құлдырады. Мәселен, Қазақмыс акциялары 2008 жылдың басында 4524 теңгеден 2009 жылдың басында 376 теңгеге дейін төмендеді. Күрт және ұзаққа созылған төмендеуден кейін бағалы қағаздардың құны аздап көтерілді.
2 бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметтері
Брокер - қор және тауар, валюта биржаларында тауар, валюта, құнды қағаздар, т.б. құндылықтарды сатушылар мен алушылар арасында мәміле жасасу кезінде арада жүретін ресми делдал . Қандай жұмыспен айналысатынына, кімнің өкілі екеніне қарамастан, брокер әрдайым тек заңға сай, нақты іс-қимыл жасайды. Брокердің мақсаты -- мол табыс табу болғанымен, ол өзінің делдалдық етуімен қабылданған келісім бойынша нақты тапсырмалар ғана алады. Брокер өкіл емес, белгілі бір жақтың шарттық келісімдеріне араласпайды, жеке келісім-шарт жасасуға арнайы берілген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етеді. Өзінің қызметі үшін делдал келісімге сәйкес ақы (брокеридж) алады,оның мөлшері тауар операциялары кезінде келісім-шартта көрсетілген соманың 0,25%-нан 2-3%-на дейін жетеді. Делдалдың агенттен айырмашылығы - ол тауар сатып алушымен және сатушылармен ұзақ сауда қарым-қатынасында болмайды, жеке тапсырыстар бойынша қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде делдалдық операциялардың негізгі бөлігін филиалдарының желісі кең және банкілермен тығыз байланыс орнатқан ірі делдал фирмалар жүзеге асырады.
ҚР-ның Астана әмбебап тауар биржасында аккредитацияланған брокерлер мен дилерлер мәмілелерді жүзеге асыру құқығын иемденіп, биржалық саудаға қатыса алады.
1-КЕСТЕ "Астана" Әмбебап тауар биржасы" АҚ 2013ж. 18.05. күнгі брокердилер тізімі.
№
Брокердилер атауы
1
Market & Stocs LTD ЖШС
10
Идеал-СтройПласт ЖШС
2
Макстэр ЖШС
11
ZETA-Сервис ЖШС
3
Табыс СТ ЖШС
12
Merchant & Capital LTD ЖШС
4
КазБизнесКонсалтинг ЖШС
13
Береке-Бурабай ЖШС
5
Development&Trust 07 Ltd ЖШС
14
Рейн ЖШС
6
Mazi ЖШС
15
Мангистау Бизнес Консалтинг ЖШС
7
Пайдалы ЖШС
16
Аңсар Арман ЖШС
8
Акмол ST ЖШС
17
Akil-Profit ЖШС
9
Амири-Тараз ЖШС
Қор биржасы сауданы тек биржалық саудаларға қатысушылар арасында ғана жүргізеді. Бүкіл қатысушылар биржада мәмілелерді оның мүшелерінің делдалдығымен ғана атқарады: брокерлер, дилерлер, маклерлер және трейдерлердің көмегімен.
Брокерлік комиссиялық (өз клиенттерінің тапсырмаларын орындайтын брокерлік фирмалардың қызметкерлері) және биржалық залдың брокерлеріне (брокерлік фирмалардың тапсырмаларын комиссиялық сыйақы үшін орындайтын тәуелсіз кәсіпкерлер) бөлінеді.
Брокердің міндеттері:
-сату немесе сатып алыну үшін тапсырысы берілген акциялар жарияланған кезде залда болуы;
-клиенттің тапсырмаларын орындау;
-атқарылған мәмілені тіркеу және құжатты рәсімдеу;
-биржада оның атынан қызмет атқарып отырған брокерлік фирмаға қажет ақпаратты беру.
Дилер (биржаның маманы) өзінің артында бекітілген бағалы қағаздарды сатып алу, сатуды атқарады, оларға котировкаларды бекітеді, клиенттердің лимиттік тапсырмаларын орындайды, ашу курсын анықтайды.
Биржалық маклер - бағалы қағаздардың бір немесе бірнеше түрі бойынша маман ретінде тіркелген қор биржасының мүшесі. Ол өз қаражаты есебінен осы бағалы қағаздар бойынша нарықты қолдап, брокерлік фирмалар арасында делдал ретінде жұмыс атқарады. Бағалы қағаздардың әр түрі бойынша бір маман ғана тағайындала алады.
Есеп-шоттарды енгізу құқы жоқ брокерлер тек құнды қағаздарды сатып алу және сату амалдарын жүзеге асырады. Ал, есеп-шоттарды енгізуге құқы бар брокерлер құрылымында есептік бөлімше болады, олар сауда-саттық келісімдерін жүргізіп, құнды қағаздар мен клиенттердің қаражатын есептеу жұмыстарын атқара алады.
Сонымен қатар, формальді емес, бірақ маңызды саналатын брокерлік компанияларды құрылтайшы түрлері бойынша бөлу әрекеті де кездеседі. Егер, компанияны банк ашқан жағдайда, міндетті түрде ол банктік болып аталады, ал акционер ретінде өндірістік компания немесе жеке тұлға танылса, ол компания банктік емес деп аталады. Аталмыш бөлінудің маңыздысы сол, брокерлік компанияларға әр түрлі даму стратегиясын ұсынады, яғни нарықтық мүдделерге әсер етеді.
Брокерлік компаниялар өз клиенттеріне қаржы инстру - менттерімен сауда-саттық операцияларын жүргізу қызметін көрсетеді (құнды қағаздармен, ақша нарығы инструменттері - мен, валютамен, өндірілетін құралдармен, т.т.).
Бұған қоса, брокер реттеуші орындар мен клиентке тапсыруға міндетті әр түрлі есептеулер мен клиенттердің есеп-шоттарын енгізу қызметін көрсетеді. Брокерлік компаниялар, сондай-ақ клиенттерге арналған қосымша әр түрлі кеңес беру және оқыту сабақтарын жүргізеді.
Дамыған нарықта брокерлер өз клиенттеріне маржиналды келісім жасауға мүмкіндік туғызады. Былайша айтқанда, егер клиенттің қолында құнды қағаз немесе ақша жетпей қалған жағдайда, брокер оған құнды қағаз немесе ақша түрінде не - сие береді (кәсіби ұғымда мұны - демеу дейді). Осының арқасында клиент қосымша актив иеленуге мүмкіндік ала - ды және жоғарылап не құлдырап бара жатқан нарықта үлкен табысқа жетеді. Сонымен бірге, ақша болмаған жағдайда да саудаға қатысады (бұл ретте демеу үшін ертерек сатып алынған қағаздар қолданылады).
Қазақстан брокерлері көрсететін шынайы қызмет түрлеріне тоқталып өтейік. Брокерлік қызмет көрсету қазақстандық брокерлік компа - ниялар қызметіндегі басым бағыттың бірі болып табылады. Ол қазақстандық қор нарығында қаржы инструменттерін, сондай-ақ ірі халықаралық қор биржаларындағы құралдарды сатып алуды қамтамасыз етеді.
Компания трейдерлері үлескерлік және борышкер - лік инструменттердің барлық спектрі бойынша операция жүргізеді: корпоративті облигациялармен, мемлекеттік құнды қағаздармен, құрылымдық тауарлармен, ақша нарығы инстру - менттерімен, вексельмен.
Компания мамандары өз клиенттеріне қаржы нарығының ағымдағы жағдайы турасында кеңестер беріп отырады, елдегі экономикалық жағдайдың жалпы дамуын болжайды, келешегі бар құнды қағаздар қоржынын құрастыруда клиенттерге ұсыныс береді. Келісім бойынша эмитенттер мен контрагенттер ара-қатынасында клиентке заңдық тұрғыдан қолдау көрсетеді, қажеттілік туса акционерлердің жалпы жиынында немесе басқа атаулы шараларда клиенттің мүддесін жақтайды.
Брокерлік қызмет көрсету аясында компания клиенттері - не құнды қағаздарды мына қасиеттерге ие номиналды ұстау жөніндегі қызметке қол жеткізуіне мүмкіндік бар:
:: клиенттердің есеп-шоттарын ашуға және жүргізуге;
:: құнды қағаздарды ауыстыру, сату мен сатып алу жөніндегі биржадан тыс
келісім жасауға, құнды қағаздарды ауыстыру операциясын жүргізуге;
:: құнды қағаздар бойынша клиенттің құқын растау;
:: номиналды ұстауға берілген құнды қағаздарға қатысты ақпараттармен
клиентті құлағдар етіп отыру;
Сонымен қатар, брокерлік компаниялар қор биржасы - на келген құнды қағаздар негізінде эмитенттерге маркет-мейкер қызметін көрсетеді. Маркет-мейкер институтының маңыздығылы сол, құнды қағаздарды сату мен сатып алуда сұранысты қолдауға көмектеседі.
Бұған қоса брокерлер өз клиенттеріне интернет-трейдинг қызметін көрсетеді. Бұл Қазақстан қор биржасында арнайы бағдарламалық қамтамасыз ету арқылы (сауда терминалы) өз бетімен сауда-саттық жүргізу тәсілі, оны брокерлер жеткізіп береді. Интернет-трейдинг клиенттердің сауда жүйесіне өз бетімен өтініш жіберуіне мүмкіндік береді.
Қазақстандық брокерлер институтының керемет артықшылығы деп, оның бірқатар қызметтерді аралас атқаруын атауға болады, әлемдік тәжірибеде мұны әр түрлі қаржы институттары орындайды.
Аталған аралас қызмет түрлерін отандық қор нарығының нашар дамуымен түсіндіруге болады, өйткені, брокерлер үшін тек сауда операциялары жөніндегі комиссия жұмысынан ғана ақша табу қиын, сондықтан өзіндік институттар - инвестбанктер мен басқарушы компаниялар пайда болғанда бұл қызмет түріне деген сұраныстың төмендігінен осындай әрекетке барған.
Біріншіден, Қазақстанда брокерлік және дилерлік қызмет араласып кеткен. Брокерлік қызмет құнды қағаздарды компа - ния клиенттің өз ақшасына сатып алуға бағытталса, дилерлік қызметте - қаржы инструменттері компанияның өзі үшін және өз есебінен сатып алынады. Әлемдік тәжірибеде бұл қызмет түрлері компания мен клиенттер арасындағы келіспеушілікті азайту үшін екіге бөлінген.
Екіншіден, біздің брокерлердің керемет жағы олар инвестициялық қоржынды басқару жөніндегі компаниялар бола алады, яғни жарна қорларын басқаруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 бөлім. Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Биржаның құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңыздылығы 14
3 бөлім. Биржа саудасын дамыту бағыттары
3.1 Қазақстан қор биржасының даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2 Халықтық IPO биржа саудасын дамыту құралы ретінде ... ... ... .. 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
Кіріспе
Қазіргі заманда әлемдік аренада биржа үлкен маңызға ие. Биржаның жұмысы алғаш пайда болғаннан бастап бизнестің дамуына орасан зор үлес қосты. Бұл курстық жұмыста сол биржаның маңыздылығы, теориялық мәні, тарихы, даму бағыттары жүйелі баяндалады.
Жалпы биржалық кәсіпкерліктің кәсіби кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлерімен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Сондықтан оны ерекше тип ретінде және іскерлік тәжірибенің өз бетінше жүзеге асырылатын бағыты ретінде бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, биржалар делдалдық құрылымдар болып табылады. Бұл жағдайда олардың бірқатар делдалдардан айырмашылығы, оларға жүгінбей бірде бір кәсіпкердің қызмет ете алмайтындығы. Екіншіден, биржаның басты функциясы - клиенттерге қызмет көрсету. Қазақстанда биржалардың бұл функциясы өзінше сиатқа ие- биржалар тек қана қызмет етіп қана қоймай, өндірушіні бағалар жүйесін қамтамасыз ету арналары арқылы бақылайды. Кәсіпкерлік қызметті биржалар қызметінің мазмұны мен қағидаларын ескермей тиімді түрде жүргізу мүмкін емес.
Курстық жұмыстың мақсаты- биржаның жұмыс істеу принципін, ерекшеліктерін, түрлеріне байланысты қызмет ету механизмін және даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Жалпы курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде - биржаның түсінігін және оның түрлерін қарастырдық. Биржаның тарихына да терең үңілдік. Екінші бөлімде - биржаның маңызды мүшелері, компания-эмитенттердің маркет-мейкері болып табылатын брокер-дилерлердің қызметімен таныстық. Ондағы шетел және отандық брокерлердің айырмашылықтарын көрсетілді. ҚР-ның тауар және қор биржаларының экономикалық маңызына тоқталдық. Үшінші бөлімде- Қазақстан қор биржасының даму стратегиясы, алға қойған мақсаттары мен міндеттері жөнінде баяндадық. Халықтық IPO бағдарламасының маңызын және оның биржаға, компанияларға, халыққа, мемлекетке тигізетін оң әсерін қарастырдық.
Бүгiнгi таңда Қазақстанда бизнес жаңалықтары мен қор нарығының жаңалықтары туралы хабарлайтын бағаналарға ие бiрнеше iскер және қоғамдық-саяси мерзiмдi баспасөз бар. Олардың арасынан Бизнес и Власть, Эксперт- Казахстан, National Business Капитал, Деловая Неделя, т.б. басылымдарды атауға болады. Жоғарыда аталған басылымдардың бiреуiне немесе бiрнешеуiне жазылсаңыз, Қазақстан мен әлемде не болып жатқандығынан жүйелi түрде хабардар болып отырасыз. Интернет ақпарат алу кеңiстiгiнiң көкжиегiн барынша кеңейтiп келедi. Жүйеде нарықтағы қадамын ендi бастаған инвесторлар үшiн де, нарыққа қанық кәсiби ойыншылар үшiн де көптеген арнаулы сайттар жұмыс iстейдi. Олардың кейбiреуiне бiз тоқталып өтейік. Мысалы ретінде, kase.kz - Қазақстан қор биржасының ресми сайты, utb.kz- Астана әмбебап тауар биржасының ресми сайты, ets.kz- Еуразиялық сауда жүйесі тауар биржасының ресми сайты, halyk-ipo.kz - Халықтық IPO бағдарламасының ресми сайты және т.б. Ғаламтордың көмегімен сауда терминалын пайдаланып, биржа саудасын үйде отырып жасауға да мүмкіндік бар. Жоғарыда көрсетілген ғаламтор беттерін пайдаланып, қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз.
1бөлім. Биржа түсінігі және оның түрлері
1.1 Биржаның мәні және оның түрлері
Биржа - ұйымдастырушылық түрде ресімделген және тұрақты қызмет ететін нарық, онда тұрақты және нақты сапалық параметрлері бар жаппай тауарларды сату жүргізіледі. Кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде биржаны сипаттайтын белгілер төмендегілер болып табылады:
* Белгілі бір биржа тауарымен сауда-саттық (биржа тауары болып белгілі бір түрдегі және сападағы айналымнан алынбаған, оның ішінде экспортқа шығаруға рұқсат берілген (квота және лицензия), биржалық сауда-саттыққа белгіленген тәртіппен көрсетілген тауарға биржа берген стандартты шарт және коносамент саналады);
* Жария және көпшілік сауда-саттық өткізу (қалауы бойынша барлық адамдар жасалған мәмілелер мен қалыптасқан бағалар туралы ақпарат ала алады);
* Сауда- саттықты алдын ала белгіленген және белгілі бір уақытта жүргізу;
* Биржа сауда- саттығын өткізу ережелерін белгілеу.
Қандай мақсатта құрылуына байланысты биржалар коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып бөлінеді. Өз қызметінің басты мақсаты ретінде пайда табуды көздейтін және оны құрылтайшылар арасында бөлісетін биржа коммерциялық ұйым болып табылады, ал коммерциялық емес биржалар құрылтайшылардың мүшелік жарналары есебінен қамтамасыз етіледі. Қазіргі таңда, негізінен, биржалар коммерциялық емес ұйымдар болып құрылуда, өйткені биржаның коммерциялық емес атауы оның мәртебесін айтарлықтай көрсетеді. Сөйтіп, АҚШ- та жекелеген биржалар, әсіресе ірілері, мәртебелерін көтеру үшін, кейде өздерінің жылдық есеп- қисаптарында миллиард доллар айналыммен 500-1000 долларлық қана мүлдем мардымсыз пайда көрсетеді. Алайда бұл барлық биржалар коммерциялық емес дегенді білдірмейді, мысалы, Сидней қор биржасы ЖШС болып саналса, Мәскеу банкаралық валюта биржасы жабық тұрпатты АҚ ретінде құрылған және т.б.
Биржалық сауда-саттыққа келушілерге рұқсат етуге байланысты биржалар ашық және жабық болуы мүмкін. Тарихи тұрғыдан алғанда, алғашында ашық биржа - жиынға келушілердің барлығы үшін қолжетерлік, сатушы мен сатып алушы делдалсыз-ақ сату- сатып алу шартын жасай алатын биржалар пайда болады. Қазіргі заманғы биржалар, әдетте, жабық болып келеді, яғни сауда-саттыққа тек қана осы биржада тіркелген биржа делдалдары (брокерлер, дилерлер) қатыса алады (басқа адамдар биржада тек солардың көмегімен тиісті шарт жасасу негізінде тауарын сата алады немесе тауар сатып алады). Сонымен қатар ашық биржалардың мынандай: мүлтіксіз ашық биржалар (оларда контрагенттерді делдалдар қызметін пайдалануға ешкім міндеттемейді, ал биржаға келген кез келген адам мәміле жасай алады) және аралас тұрпатты биржалар (оларда сатушылармен және сатып алушылармен тікелей делдалдардың екі тобы- брокерлер мен дилерлер жұмыс істейді) деп аталатын түрлері де кездеседі.
Биржа айналымы -- белгілі бір кезеңде биржада жасалған мәмілелер көлемі. Ол сатылған тауарлар мен құнды қағаздар бағасының сомасымен айқындалады. Сатылған тауарлар мен құнды қағаздардың мөлшері биржа айналымының көрсеткіші болып табылады. Биржа айналымы бәсеке қызып, күшейген кездері ұлғаяды да, ол дағдарысқа ұшырап, бәсеңсіген кездері күрт құлдырайды. Бүгінде халықаралық биржа айналымы, әсіресе, биржалық тауар айналымы сан және сапа жағынан өсуде.
Биржа бағасы -- биржа мекемелері жасалған келісімдерді ескере отырып белгілеген құнды қағаздар (акциялар мен облигациялар) мен тауарлар бағасы. Бұл -- биржада болып жатқан өзгерістердің бір көрсеткіші бола отырып, құнды қағаздар мен биржа тауарларына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын белгілейді. Кейде мұнда әдейі жасалатын сұраныс пен ұсыныстың немесе жалған келісімдердің салдарынан үлкен шатасушылық, алданушылық та болады. Құнды қағаздардың бағасын белгілегенде, кейде биржада жасалған келісімдер ғана емес, одан тыс жасалған келісімдер де есепке алынады. Кейбір биржалардың бюллетендерінде құнды қағаздар мен биржа тауарлары айналымының сомасы да көрсетіледі. Биржа бағасы өте құбылмалы, тіпті бір күн ішінде сан рет өзгеріп отырады. Ол туралы ақпараттар арнайы биржа бюллетендерінде жарияланады, дисплей арқылы да беріледі.
Биржа дағдарысы -- экономикалық дағдарыстың немесе ерекше бір саяси жағдайлардың салдарынан құнды қағаздар биржасында дағдарыстың орын алуы. Мұнда құнды қағаздардың курсы шұғыл төмендейді және оларды шығару азаяды. Экономикалық дағдарыстар кезінде акцияның пайдасы кемиді және дивиденд төмендейді, ол акциялардың құнсыздануына әкеліп соғады. Дағдарыс кезінде нақты ақшаға мұқтаж болатындықтан, құнды қағаздарды биржада көптеп сата бастайды, мұның өзі оларды мүлде құнсыздандырып жібереді, ал өнеркәсіп өндірісі мен сауданың кемуі күрделі қаржы жұмсауды азайтады, тіпті тоқтап та қалады, нәтижесінде кәсіпорындардың облигация шығаруы кемиді. Экономикалық дағдарысқа байланыссыз да (мысалы, соғыс кезінде) құнды қағаздардың курсі құлдырауы мүмкін.
Биржа делдалдары -- қор, валюта биржаларында делдалдық қызмет атқаратын адамдар немесе фирмалар. Биржа делдалдары белгілі бір салаға маманданады және олар жасасатын келісім, акция курсі, т.б. жөніндегі деректерге қанық болады. Биржалардың көпшілігінің жарғысы бойынша биржа делдалдары өз есебінен келісім жасауға және меншігіндегі бағалы заттарды сатуға құқығы жоқ. Бірақ олар бұл ережені іс жүзінде ұстана бермейді. Биржа делдалдарын, әдетте, биржа комитеттері тағайындайды, ал кейбір елдерде (мысалы, Францияның қор биржасында) үкіметтің арнайы қойылған қызметкерлері орындайды. Қор биржасындағы биржа делдалдары делдалдық конторлар немесе фирмалар түрінде болады. Олардың биржада жасалып жатқан келісімдерді көрсетіп тұратын экранмен жабдықталған залы және клиенттердің пайдалануына берілетін телефон қондырғылары орнатылған бөлмелері мен өз бухгалтериясы бар. Биржа делдалдарының арасында қаржы капиталының конторлары басты рөл атқарады. АҚШ-та жаңа құнды қағаз шығаруда басты рөл атқаратын "Морган, Стэнли энд компани" эмиссиялық банкир үйі өзінің негізгі қызметінен басқа құнды қағаздармен келісім жасасатын биржа делдалдары міндетін де атқарады. Биржа мүшесі болып саналатын биржа делдалдарынан басқа ресми түрде тіркелмеген маклерлер де болады. Биржа делдалдары өзінің делдалдық қызметі мен берген кеңесі үшін ақы алады. Оны жасасқан келісімнің сомасына қарай белгілі бір мөлшерде биржа комитеттері белгілейді.
Биржалық алым -- биржа комитетінің құнды қағаздарды сатып алушыдан биржа келісімін жасауына берілген құқық үшін жинайтын ақшалай алымы. Әдетте, сату бағасының 2 %-і көлемінде алынады.
Биржалық үрей - құнды қағаздар бағамының күрт, апатты түрде түсіп кетуімен сипатталатын биржалық күйзелістің барынша ең бір өткір кезеңі. Биржаны үрей билеген кезде, құнды қағаздар ұсынысы күрт күшейіп, оларға деген сұраныс та бірден төмен құлдырайды. Биржалық үрей, әдетте, басталып келе жатқан экономикалық дағдарыстың немесе бұған дейінгі биржалық дүрлігудің заңды нәтижелері болып табылады.
Биржалық баж - биржа комитетінің биржа мәмілелерін жасау құқы үшін биржа мүшелері мен оған қатысушылардан алынатын төлемі.
Биржалық мәмілелер - нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және тиісті биржалар (тауар, қор және басқа) туралы зандары мен биржалық сауда ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық, жүргізуге қатысатындармен жасалатын мәмілелер.Биржалық мәмілелер осы мәмілелердің жасалғандығын растау үшін биржа беретін құжаттармен рәсімделеді.
Биржа түрлері:
1.Тауар биржасы сапасы жағынан қалыптасқан стандартқа толықтай сай келетін белгілі бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдасқан нарықты қамтамасыз етуші саудагерлер ассоциациясы болып табылады. Мұнда негізінен, бір текті өнімдер -- астық, мақта, металл, т.б. саудаланады. Бұл тауарлардың әлемдік бағасы дүние жүзінің жетекші тауар биржаларында қалыптасқан баға арқылы анықталады. Дүние жүзіндегі ірі тауар биржаларына: -Лондон халықаралық биржасы (мұнай өнімдері, мазут, т.б.);
-Токио тауар биржасы (асыл металдар, алтын, күміс, платина, т.б.);
-Лондон металл биржасы (алюминий, мыс, қорғасын, т.б.);
-Нью-Йорк тауар биржасы (алюминий, алтын, т.б.);
-Орталық Америка тауар биржасы (астық өнімдері, бидай, жүгері, т.б.) жатады.
2.Қор биржасында жергілікті өкімет органдары мен мемлекеттік емес компаниялар шығаратын құнды қағаздар жөнінде мәмілелер жүргізіледі. Қор биржасында жасалатын мәмілелер кассалық (сатып алынған құнды қағаздар ақысы 2 -- 3 күн ішінде төленеді) және мерзімдік (акциялардың ақшасы 1 ай ішінде төленеді) болып бөлінеді. Құнды қағаздардың нарығы сұраныс әсеріне, дивиденд көлеміне және процент мөлшеріне қарай өзгеріп тұрады.
3.Валюта биржасы -- валюталық операцияларды шоғырландыратын, валюта нарықтарын қалыптастырып, оның өзара байланысы мен динамикасын қамтамасыз ететін халықаралық валюталық-қаржылық қарым-қатынастардың құрамдас бөлігі. Биржалық сауда конъюнктурасы мен қор және валюта биржасының жағдайы әлемдік экономикаға, тауарлық және валюта нарығының дүниежүзілік ахуалына және әлемдік баға деңгейіне тікелей қатысты. Дүниежүзілік валюта биржасы Лондонда, Нью-Йоркте, Токиода, Цюрихте орналасқан.
4.Еңбек биржасы -- жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкерлер, фирмалар мен қызметкерлер арасында делдалдық жасайтын мемлекеттік мекеме. Мемлекет еңбек биржалары арқылы еңбек нарығына ықпал етеді. Еңбек биржасының негізгі қызметі: жұмыссыздарды жұмыспен қамту, жұмыс орнын ауыстыруға көмектесу, жұмысшы күшінің нарықтық коньюнктурасын зерттеп, олар туралы ақпарат беру, жұмыссыздарды есепке алып, оларға жәрдемақы төлеу және т.б.
Биржаны ұйымдастырудың алуан түрлері болғанымен, негізінен екі тұрпатқа бөлінеді:
1. саудагерлер еркін сауда жасайтын нарық түріндегі ашық биржа, ол көбіне мемлекет бақылауында болады;
2. өз мүшелері ғана сауда жасайтын томаға-тұйық корпорация ретіндегі биржалар, олардың ісіне мемлекет көп араласа бермейді.
Биржаға мүше болу үшін тиісті талапты қанағаттандырып, байырғы мүшелердің ұсынысы бойынша дауысқа түседі, жарнасы төленеді. Биржа мүшелері биржа делдалдары және дилерлер болып бөлінеді. Көпшілік қауым биржа операцияларына делдалдар арқылы қатысады. Биржа комитеттерінің бағалау комиссиялары сатылған құнды қағаздар саны мен нарығы жөніндегі мәліметтерді күн сайын биржа бюллетендерінде жариялап отырады. Қазақстанда биржа 1991 жылдан пайда бола бастады, әсіресе, тауар және қор биржалары шапшаң дамыды.
1.2 Биржаның құрылу тарихы
Биржалар капиталдың бастапқы жинақталу заманында пайда болған. Алғашқы биржалар тауарлық болған: XV ғасырда Венецияның, Генуяның, Флоренцияның және Италияның және басқа да сауда-саттық қалаларының базарлары мен сауда биржалары кеңінен танымал болды, ал XVI ғасырда оларға Нидерландияның, Францияның, Англияның ірі тауар биржалары қосылды. Тауар биржалары Антверпенде (1531 ж.), Леонда (1545ж.), Тулузда (1549 ж.), Лондонда (1556 ж.), Амстердамда (1608 ж.), құрылды. Ресейде алғашқы биржа Петр I бұйрығымен 1703 жылы (Санкт-Петербор тауар биржасы), Жапонияда алғашқы күрішпен сауда жасау биржасы 1730 жылы, АҚШ-та 1792 жылы Нью- Йорк биржасы, ал 1848 жылы Чикаго тауар биржасы (оның үстіне АҚШ-та ең көне биржа Нью-Йорк биржасы емес, XVIII ғасырда үзіліспен болса да, 1754 жылдан жұмыс істейтін Филадельфия қор биржасы саналады) пайда болды.
Тек қана тауар биржасы ғана емес қор биржасы да үлкен маңызға ие болды. Қор биржасы мүлдем жаңа сипатқа бөленді: мәмілелердің орталығы мемлекеттік облигациялар емес акциялар болды. Әлемдегі ең ежелгі қор биржасы - Амстердам қор биржасы. Ол 400 жылға жуық жұмыс істеді.
Барлығы сонау 1662 жылы басталды. Сол кезде Амстердамда Голландиялық Ост-индтік компаниясы тұңғыш рет саудагерлерге бағалы қағаздарды сатып алып, сатуды ұсынды. Арада көп уақыт өтпей бұл алаң биржаға айналды, ол жерде көптеген еуропалық елдердің бағалы қағаздары мен мемлекеттік облигациялары сатылды. Барлығы 44 атаумен бағалы қағаздар сатылды.
Бір мезеттен соң қор алаңында тауар биржасы жұмыс істей бастады. Дәл сол жерде тұңғыш рет тауарлардың үлгісі және сынамасы бойынша, яғни тауардың барлық партиясын таныстырусыз-ақ сауда енгізілді. XX ғасырдың соңына дейін Амстердам биржасы автономды жұмыс істеді, ал 2000 жылы Париж және Брюссель биржаларымен қосылып, Euronext NV брендіне ие болды.
2002 жылы бұл топқа Лондон халықаралық қаржылық фьючерстер мен опциондар биржасы (LIFFE) және Португалия қор биржасы қосылды, ал Euronext 100 бірлескен индексі әлемдік және еуропалық экономика үшін маңызды көрсеткіштер қатарына қосылды.
2007 жылы Нью-Йорк қор биржасы мен Euronext NV бес биржасының бірігуі аяқталды. Оларды NYSE Euronext компаниялар тобы басқарады.
Алғашқы жаһандық сауда алаңы осылай қалыптасты. Айтпақшы, бұрынғы Амстердам қор биржасының ғимараты сақталып қалды. Ол 19 ғасырдың соңында жобаланған және қазіргі заманғы Голландия архитектурасының қалыптасу кезеңіне жатады. Бүгінде онда жиі-жиі түрлі конференциялар өтіп тұрады.
Нью-Йорк қор биржасы (NYSE) әлемдегі басты қаржы орталығы болып есептеледі. Мұнда Coca-Cola, General Electric, General Motors сынды бүкіл әлемдік корпорациялардың бағалы қағаздары сатылады. Көзге елестету қиын, алайда бұл күнде аса танымал NYSE қаржы бренді осыдан екі жүз жыл бұрын құрылған. Оның қалай жүзеге асқанына тарихи саяхат жасап көрелік.
XVIII ғасырдың басында нью-йорктік саудагерлер тек Үкіметтің облигациялары мен АҚШ-тың алғашқы банкінің акциялары бойынша ғана мәмілелер жасасты. Мәмілелер Манхэттеннің оңтүстік бөлігіндегі әртүрлі кеңселер мен дәмханаларда жүзеге асты. Қажетті саудагерлер мен сатып алушыларды іздеуге біршама уақыт кетті. Барлығы 1792 жылдың 17 мамырында өзгерді. 24 брокер Ағаш астындағы келісім атты тарихи құжатқа қол қойды, сөйтіп олар бағалы қағаздарды тек өздерінің арасында ғана саудалауға міндеттелді. Құжаттың бұлай аталу себебі, ол ағаштың астында бекітілген еді. Келісім келешектегі биржаны құруға негіз қалады. 1817 жылы осы келісімнің қатысушылары алғашқы ережені әзірледі және New York Stock&Exchange Board-ды ұйымдастырды. 1863 жылы биржаның атауы New York Stock Exchange (NYSE) деп өзгертілді. 1971 жылы NYSE Директорлар кеңесі басқаратын коммерциялық емес ұйым ретінде ресми түрде тіркелді.
Бүгінде NYSE 2007 жылы Еуропалық Euronext биржасымен біріктірілгеннен кейін, халықаралық қаржы корпорациясының бір бөлігі болып табылады. NYSE Euronext Нью-Йорк, Париж, Амстердам, Брюссель және Лиссабон қор биржаларын, сондай-ақ Лондонның қаржылық фьючерстер және опциондар халықаралық биржасын (LIFFE) басқарады. Әлемдегі ең ірі Нью-Йорк қор биржасының листингінен бірнеше ондаған елден 3500-ден астам компания өтті. 2013 жылы мамыр айындағы деректер бойынша, олардың жалпы капиталы - 16,6 трлн доллар. NYSE-тегі айналым күніне бірнеше миллиард акцияны құрайды. Биржада 3000-ға жуық қызметкер жұмыс істейді. NYSE - бұқаралық компания. 200 жылдық тарихында тұңғыш рет 2006 жылы оның акциялары инвесторларға ұсынылды. Олар басқа да бағалы қағаздармен қатар биржада саудалануда. Кез-келген тауар немесе қызметтер тәрізді акциялар да ағымдағы жағдайға байланысты тек қымбаттап қана қоймай, арзандауы да мүмкін. Бұл ретте қор нарығының тарихында акциялар бағасының бірнеше ай бойы қатарынан үздіксіз, үдемелі түрде құлдыраған кездері де болған.
Сондай жағдайлардың бірі - АҚШ-та 1929-1933 жылдары болған Ұлы тоқырау. Атап өтерлігі, Бірінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін американдық қор нарығы бұқалардың, яғни нарықтағы бағаны көтеруге ұмтылатын трейдерлердің билігінде болды, яғни көптеген компаниялардың құнды қағаздарының бағасы жақсы өсті. Бәрі де қара бейсенбіден - 1929 жылдың 29-қазанынан басталды, сауда күнінің соңында 16,4 млн акция сатылды әрі бұл рекорд 1968 жылдың сәуір айына дейін бұзылмай тұрды. Акцияларды жаппай сату Доу-Джонс индексінің 12,5%-ға құлауына алып келді.
Баға құлдырауының нәтижесінде көптеген инвесторлар жүдеп кетті, тіпті олардың кейбірі өз-өзіне қол салып, өмірден озды. Биржалық күйреуден бірнеше күн бұрын нарық шамамен 30 млрд доллар жоғалтты, бұл АҚШ үкіметінің Бірінші дүние жүзілік соғысқа жұмсаған шығынынан да көп еді.
Қор дүрлікпесі АҚШ-ты ғана емес, сол кездегі дамушы елдердің көпшілігін қамтыған Ұлы тоқыраудың бастамасы болды. 1932 жылға қарай Доу-Джонс индексі 90%-ға құлдырады. Істің насырға шапқаны соншалықты, 1933 жылдың 4 мамырында Нью-Йорк биржасы онкүндік банктік каникулға жабылды. Бір жылдан кейін, 1934 жылдың маусым айында, АҚШ Конгресінің шешімімен бағалы қағаздар және биржа жөніндегі комиссия (SEC) құрылды. SEC нарықты реттеумен айналысты, біршама уақыттан кейін сауда-саттықтың жаңа, барынша қауіпсіз ережесін қабылдады.
Қазақстан қор биржасы (KASE) американдықтан едәуір жас. KASE индексінің төмендеуі АҚШ-тағыға қарағанда мейлінше тыныш өтті. KASE индексі өзінің тарихи бағасына - 2876,17 пунктке 2007 жылдың шілде айында жетті. Ипотекалық және банктік дағдарыс келісімен қазақстандық компаниялар мен банктер акцияларының құны күрт төмендей бастады. 2007 жылғы соңғы сауда-саттығының қорытындысы бойынша биржалық индекс 2571,62 пунктке жетті, алайда бұл әлі тұңғиық емес еді. 2008 жылдың басында акциялар бағасы биржалық индикаторға 2858,11 пункттік деңгейге дейін (21 ақпан) қалпына келуге көмектесті, алайда одан кейін нарық өзінің құлдырауын жалғастырды. 2008 жыл бойы, азғантай ғана өсім кезеңдерін есептемегенде, акциялардың бағасы төмендей берді. Нәтижесінде, 2009 жылдың 3 ақпанында индекс 576,89 пунктке дейін төмендеп кетті. Содан кейін қазақстандық бағалы қағаздар нарығы қарқынды өсті: 6 мамырда ол 1 000 пункттік шекті еңсерді, ал 2009 жылды 2868,76 пункт шегіне жетіп барып аяқтады.
Атап өтерлігі, жекелеген ірі қазақстандық эмитент-компаниялардың акциялары 90%-ға құлдырады. Мәселен, Қазақмыс акциялары 2008 жылдың басында 4524 теңгеден 2009 жылдың басында 376 теңгеге дейін төмендеді. Күрт және ұзаққа созылған төмендеуден кейін бағалы қағаздардың құны аздап көтерілді.
2 бөлім. Биржа саудасын ұйымдастыру
2.1 Биржадағы брокерлердің атқаратын қызметтері
Брокер - қор және тауар, валюта биржаларында тауар, валюта, құнды қағаздар, т.б. құндылықтарды сатушылар мен алушылар арасында мәміле жасасу кезінде арада жүретін ресми делдал . Қандай жұмыспен айналысатынына, кімнің өкілі екеніне қарамастан, брокер әрдайым тек заңға сай, нақты іс-қимыл жасайды. Брокердің мақсаты -- мол табыс табу болғанымен, ол өзінің делдалдық етуімен қабылданған келісім бойынша нақты тапсырмалар ғана алады. Брокер өкіл емес, белгілі бір жақтың шарттық келісімдеріне араласпайды, жеке келісім-шарт жасасуға арнайы берілген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етеді. Өзінің қызметі үшін делдал келісімге сәйкес ақы (брокеридж) алады,оның мөлшері тауар операциялары кезінде келісім-шартта көрсетілген соманың 0,25%-нан 2-3%-на дейін жетеді. Делдалдың агенттен айырмашылығы - ол тауар сатып алушымен және сатушылармен ұзақ сауда қарым-қатынасында болмайды, жеке тапсырыстар бойынша қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде делдалдық операциялардың негізгі бөлігін филиалдарының желісі кең және банкілермен тығыз байланыс орнатқан ірі делдал фирмалар жүзеге асырады.
ҚР-ның Астана әмбебап тауар биржасында аккредитацияланған брокерлер мен дилерлер мәмілелерді жүзеге асыру құқығын иемденіп, биржалық саудаға қатыса алады.
1-КЕСТЕ "Астана" Әмбебап тауар биржасы" АҚ 2013ж. 18.05. күнгі брокердилер тізімі.
№
Брокердилер атауы
1
Market & Stocs LTD ЖШС
10
Идеал-СтройПласт ЖШС
2
Макстэр ЖШС
11
ZETA-Сервис ЖШС
3
Табыс СТ ЖШС
12
Merchant & Capital LTD ЖШС
4
КазБизнесКонсалтинг ЖШС
13
Береке-Бурабай ЖШС
5
Development&Trust 07 Ltd ЖШС
14
Рейн ЖШС
6
Mazi ЖШС
15
Мангистау Бизнес Консалтинг ЖШС
7
Пайдалы ЖШС
16
Аңсар Арман ЖШС
8
Акмол ST ЖШС
17
Akil-Profit ЖШС
9
Амири-Тараз ЖШС
Қор биржасы сауданы тек биржалық саудаларға қатысушылар арасында ғана жүргізеді. Бүкіл қатысушылар биржада мәмілелерді оның мүшелерінің делдалдығымен ғана атқарады: брокерлер, дилерлер, маклерлер және трейдерлердің көмегімен.
Брокерлік комиссиялық (өз клиенттерінің тапсырмаларын орындайтын брокерлік фирмалардың қызметкерлері) және биржалық залдың брокерлеріне (брокерлік фирмалардың тапсырмаларын комиссиялық сыйақы үшін орындайтын тәуелсіз кәсіпкерлер) бөлінеді.
Брокердің міндеттері:
-сату немесе сатып алыну үшін тапсырысы берілген акциялар жарияланған кезде залда болуы;
-клиенттің тапсырмаларын орындау;
-атқарылған мәмілені тіркеу және құжатты рәсімдеу;
-биржада оның атынан қызмет атқарып отырған брокерлік фирмаға қажет ақпаратты беру.
Дилер (биржаның маманы) өзінің артында бекітілген бағалы қағаздарды сатып алу, сатуды атқарады, оларға котировкаларды бекітеді, клиенттердің лимиттік тапсырмаларын орындайды, ашу курсын анықтайды.
Биржалық маклер - бағалы қағаздардың бір немесе бірнеше түрі бойынша маман ретінде тіркелген қор биржасының мүшесі. Ол өз қаражаты есебінен осы бағалы қағаздар бойынша нарықты қолдап, брокерлік фирмалар арасында делдал ретінде жұмыс атқарады. Бағалы қағаздардың әр түрі бойынша бір маман ғана тағайындала алады.
Есеп-шоттарды енгізу құқы жоқ брокерлер тек құнды қағаздарды сатып алу және сату амалдарын жүзеге асырады. Ал, есеп-шоттарды енгізуге құқы бар брокерлер құрылымында есептік бөлімше болады, олар сауда-саттық келісімдерін жүргізіп, құнды қағаздар мен клиенттердің қаражатын есептеу жұмыстарын атқара алады.
Сонымен қатар, формальді емес, бірақ маңызды саналатын брокерлік компанияларды құрылтайшы түрлері бойынша бөлу әрекеті де кездеседі. Егер, компанияны банк ашқан жағдайда, міндетті түрде ол банктік болып аталады, ал акционер ретінде өндірістік компания немесе жеке тұлға танылса, ол компания банктік емес деп аталады. Аталмыш бөлінудің маңыздысы сол, брокерлік компанияларға әр түрлі даму стратегиясын ұсынады, яғни нарықтық мүдделерге әсер етеді.
Брокерлік компаниялар өз клиенттеріне қаржы инстру - менттерімен сауда-саттық операцияларын жүргізу қызметін көрсетеді (құнды қағаздармен, ақша нарығы инструменттері - мен, валютамен, өндірілетін құралдармен, т.т.).
Бұған қоса, брокер реттеуші орындар мен клиентке тапсыруға міндетті әр түрлі есептеулер мен клиенттердің есеп-шоттарын енгізу қызметін көрсетеді. Брокерлік компаниялар, сондай-ақ клиенттерге арналған қосымша әр түрлі кеңес беру және оқыту сабақтарын жүргізеді.
Дамыған нарықта брокерлер өз клиенттеріне маржиналды келісім жасауға мүмкіндік туғызады. Былайша айтқанда, егер клиенттің қолында құнды қағаз немесе ақша жетпей қалған жағдайда, брокер оған құнды қағаз немесе ақша түрінде не - сие береді (кәсіби ұғымда мұны - демеу дейді). Осының арқасында клиент қосымша актив иеленуге мүмкіндік ала - ды және жоғарылап не құлдырап бара жатқан нарықта үлкен табысқа жетеді. Сонымен бірге, ақша болмаған жағдайда да саудаға қатысады (бұл ретте демеу үшін ертерек сатып алынған қағаздар қолданылады).
Қазақстан брокерлері көрсететін шынайы қызмет түрлеріне тоқталып өтейік. Брокерлік қызмет көрсету қазақстандық брокерлік компа - ниялар қызметіндегі басым бағыттың бірі болып табылады. Ол қазақстандық қор нарығында қаржы инструменттерін, сондай-ақ ірі халықаралық қор биржаларындағы құралдарды сатып алуды қамтамасыз етеді.
Компания трейдерлері үлескерлік және борышкер - лік инструменттердің барлық спектрі бойынша операция жүргізеді: корпоративті облигациялармен, мемлекеттік құнды қағаздармен, құрылымдық тауарлармен, ақша нарығы инстру - менттерімен, вексельмен.
Компания мамандары өз клиенттеріне қаржы нарығының ағымдағы жағдайы турасында кеңестер беріп отырады, елдегі экономикалық жағдайдың жалпы дамуын болжайды, келешегі бар құнды қағаздар қоржынын құрастыруда клиенттерге ұсыныс береді. Келісім бойынша эмитенттер мен контрагенттер ара-қатынасында клиентке заңдық тұрғыдан қолдау көрсетеді, қажеттілік туса акционерлердің жалпы жиынында немесе басқа атаулы шараларда клиенттің мүддесін жақтайды.
Брокерлік қызмет көрсету аясында компания клиенттері - не құнды қағаздарды мына қасиеттерге ие номиналды ұстау жөніндегі қызметке қол жеткізуіне мүмкіндік бар:
:: клиенттердің есеп-шоттарын ашуға және жүргізуге;
:: құнды қағаздарды ауыстыру, сату мен сатып алу жөніндегі биржадан тыс
келісім жасауға, құнды қағаздарды ауыстыру операциясын жүргізуге;
:: құнды қағаздар бойынша клиенттің құқын растау;
:: номиналды ұстауға берілген құнды қағаздарға қатысты ақпараттармен
клиентті құлағдар етіп отыру;
Сонымен қатар, брокерлік компаниялар қор биржасы - на келген құнды қағаздар негізінде эмитенттерге маркет-мейкер қызметін көрсетеді. Маркет-мейкер институтының маңыздығылы сол, құнды қағаздарды сату мен сатып алуда сұранысты қолдауға көмектеседі.
Бұған қоса брокерлер өз клиенттеріне интернет-трейдинг қызметін көрсетеді. Бұл Қазақстан қор биржасында арнайы бағдарламалық қамтамасыз ету арқылы (сауда терминалы) өз бетімен сауда-саттық жүргізу тәсілі, оны брокерлер жеткізіп береді. Интернет-трейдинг клиенттердің сауда жүйесіне өз бетімен өтініш жіберуіне мүмкіндік береді.
Қазақстандық брокерлер институтының керемет артықшылығы деп, оның бірқатар қызметтерді аралас атқаруын атауға болады, әлемдік тәжірибеде мұны әр түрлі қаржы институттары орындайды.
Аталған аралас қызмет түрлерін отандық қор нарығының нашар дамуымен түсіндіруге болады, өйткені, брокерлер үшін тек сауда операциялары жөніндегі комиссия жұмысынан ғана ақша табу қиын, сондықтан өзіндік институттар - инвестбанктер мен басқарушы компаниялар пайда болғанда бұл қызмет түріне деген сұраныстың төмендігінен осындай әрекетке барған.
Біріншіден, Қазақстанда брокерлік және дилерлік қызмет араласып кеткен. Брокерлік қызмет құнды қағаздарды компа - ния клиенттің өз ақшасына сатып алуға бағытталса, дилерлік қызметте - қаржы инструменттері компанияның өзі үшін және өз есебінен сатып алынады. Әлемдік тәжірибеде бұл қызмет түрлері компания мен клиенттер арасындағы келіспеушілікті азайту үшін екіге бөлінген.
Екіншіден, біздің брокерлердің керемет жағы олар инвестициялық қоржынды басқару жөніндегі компаниялар бола алады, яғни жарна қорларын басқаруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz