Оғыздыр мемлекеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Тарихта қандай да бір мемлекет болмасын міндетті түрде оның белгілі бір пайда болуы мен қалыптасу тарихы болатыны белгілі. Қазіргі Қазақстан аумағында ежелгі дәуірден бастап тайпалық одақтар мен мемлекеттік бірлестіктер болғандығы белгілі. Кез келген мемлекеттің құраушы азаматтары мен сол халықты құраушы этникалық бірлестік топтары болады. Біз қарастырып отырған Оғыз мемлекетінің де белгілі дәрежеде қалыптасу тарихы мен дамуымен қатар оғыз мемлекетін құраушы этникалық топтарда болды. Оғыз мемлекетін қарастырмас бұрын, алдымен сол Оғыз мемлекетінің қалай және не себепті пайда болғанын қарастырып көрсек. Ең алдымен, Оғыз қауымдастығының басты пайда болуы сол территориядағы қарлұқ, қимақ тайпаларының ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен құлдырауға ұшырауы тарих сахнасында жаңа дамыған орта ғасырлық Оғыз мемлекетін өмірге әкелді. Тақырыптың өзектілігі сонда, Оғыз мемлекеті кейінгі қазақ хандығының өмірге келуіне негіз бола отырып, қазіргі қазақ халқының пайда болуы мен қалыптасу тарихында зор орын алатыны белгілі болып отырғандығы. Тарих өлі фактілердің қоймасы емес, ол дегеніміз едәуір дәрежедегі оқиғалардың көрінісі дейтін болсақ, онда сол қайнар көздердің бірегейі Оғыз мемлекеті екендігін естен шығармаған жөн. Сол себепті де Оғыз мемлекеті тарихын қарастыру үлкен дәрежедегі жұмысты қажет етеді.

Оғыз этимологиясы.

Оғыз этимологиясының пайда болуы турасында осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ. Әр түрлі ғылыми болжаулар мен пікірлер бар. Кейбір ғалымдар «оғыз» сөзінің түпкі этнонимі «ұғыз» немесе «ұыз» сөзінен пайда болды десе, ал екінші біреулері садақтың оғы «оқ» сөзіне көпше мағына беретін «уз» жұрнағының қосылып «оғыз» сөзі пайда болған дейді. Ал үшінші бір ғалымдар «оғыз» сөзінің арғы түбі тотемдік «өгіз» деген сөзден пайда болған деп дәлелдеуге тырысады.

Бұл айтылған пікірлердің өзіндік негізі де жоқ емес. Егер-«уыз» сөзінен шықты деушілер Оғыз қағанның анасынан туған соң, тек уыз сүтін ғана еміп, одан кейін ана сүтін емуден бас тартып, тамақ талап етуін, содан соң уыз бала атанып, кейін Оғыз қағанға айналған тәрізді. Ал садақтың оғы «оқ» тан пайда болды деген пікір, VI-VIIIғғ. түріктердегі «оқ» сөзінің ру немесе тайпа деген ұғымдарды білдірген. Тіпті «Оғызнамеде» «боз оқ», «уш оқ» болып негізгі ру-тайпалар екіге бөлінген. Міне осыған суйенген тәрізді. Ал тотемдік «өгіз» сөзінен шығарышулар «өгіз» тайпаларының өзіндік өгізге сиынуына көңіл бөлген сияқты. Бұл ойды Өгізтау, Өгіз сай, Өгізкент(Узкент) сияқты жер-қала аттары дәлелдейтін тәрізді.

Үлкен Күлтегін жазуында «Күлтегінді» жерлеу салтына қатынасқан түрік тайпаларының ішінде «…Түргеш қағаннан Бақыраш таңбашы (мөрші) келді деп жазылса, онымен қатар «оғыз» білте таңбашының (мөрші) да келгендігі жазылған. Мұндағы «таңбашының» немесе шебердің оғыздардан шыққандығына қарағанда «оғыз» сөзінің тасқа жазылуға дейін-ақ қалыптасып, белгілі бір әулеттің атынан келіп тұрғандықты көрсетеді.

Қазақстан тарихында оғыз этнонимінің пайда болуы да басты бір көңіл аударарлық мәселенің бірі. Тарихшы ғалымдар бұл мәселеге де көңіл бөлген. Белгілі бір тиянақты пікір болмаса да көңіл бөлерліктей түрлі пікірлер бар. Ол пікірлерді негізінен 4 пікірге бөлуге болады:

1. Оғыздар ғұн тайпаларынан немесе олардын бір бұтағы «тюгю» түріктерінен тарады.

2. Оғыздар қимақ-қыпшақ тайпаларынан шыққан.

3. Оғыздар-ұйғырлар.

4. Оғыздар массагеттерден тараған.

Бұл пікірлерде екінші пікірге қосылуға болмайтыны рас. Бірақта бұл екі тайпаның (қыпшақ, оғыз) шыққан тегі жақын екендігін ескеретін жағдай. Ал үшінші пікірдегі оғыздарды ұйғырлармен байланыстырудың да негізсіз еместігін ескерген жөн. Алғаш ұйғыр деген сөз саяси термин болса, оғыз этникалық жағынан ұйырларға таәуелді болған. Сондықтан бұл пікірдің де өзіндік тарихы тамыры бар. Басты көңіл бөлетін пікірлер бірінші мен төртінші. Соңғы пікір антропологиялық, этнографиялық жағынан зерттеуді қажет етеді. Ал бірінші пікір шыңдыққа жақын сияқты. Оны Култегін үлкен жазуындағы мына шумақтар дәлелдей түсетін сияқты. «Тоғыз-оғыз халқы өзіме тән еді, …Үшінші рет оғыздармен соғыстық… Немесе Күлтегін бек-бастаушымыз, құтымыз… Оғыздардың арасына кірді». Бұл шұмақтардан біріншіден оғыз жыл санауымыздың 1 мың жылдығының бірінші жартысынан пайда болғандығына ешбір күмән туғызбайтын сияқты. Ал екіншіден Тоғыз «оғыз халқы өзіме тән халық еді…оғыздармен соғыстық…оғыздарға қарай әскермен жылжыдық…оғыздардың арасына кірді» деген сөздер оғыздардың бірінші мың жылдықтың басында-ақ ру-тайпалық дәрежеде болғандығын айқындай түссе, ал Күлтегінді жерлеу кезінде тіпті олардың өсіп-дамып халықтық дәрежеге дейін өскендігін көрсететін сияқты. Сондықтан оғыз тайпалары Қазақстанға қарай жылжыған түрік тайпаларының ішінде болған деген ой туғызды.

Олай болса, оғыз сөзінің пайда болған жері де, оғыз ру-тайпаларының қалыптасқан жері де Шығыс түрік қағанатының жері. VIII ғғ. тарихы жазба деректердегі түрік-оғыз, тоқуз-оғуз, «усун иерте йатып» қалған он оқ одағы т. б. түрік тайпаларының аты-жөндерінің кездесуі оғыздардың Қазақстанға шығыстан келгендерін және дәлелдей түседі.

Егемендікке ұмтылған Ежелгі Оғыз ұлыстары.

VII ғасырда Арал теңізі мен Сырдарияның орта ағысы аралығындағы аймақта қангар тайпалары этникалық қауымының қалыптасу кезеңі жүріп өтті. Сырдария араб және қытай деректерінде Кангар деп аталады. Ертедегі түріктердің орхон жазбаларындағы кеңгерестер, Византия авторы Константин Багрянородныйдың (X ғ. ) кангарлары және араб географы әл-Идрисидің (XII ғ. ) хангакиштері-кангюйлердің этнонимдік дәстүрін сақтаушы кангар деген бір тайпалық атаудың әр түрлі нұсқалары. Кангарлардың тайпаластары арасындағы билеуші үстем тобы болғаны анық.

Уақыт өте келе, VII-VIII ғасырлар тұсында кангар деген ескі атаудың орнына печенег деген жаңа этноним қалыптасады. Бұл өзгеріс Константин Багрянородныйдың мәліметтерінен айқын аңғарылады: « . . . печенегтер де басқаларынан гөрі аса батыл әрі аса ізгі жандар ретінде кангарлар деп аталады».

VIIIғасырдың бас кезінде Сырдария алқабы жартылай көшпелі печенег-кангар тайпаларының жалпы басшылығымен біріккен біртұтас саяси конфедерацияға енді. Конфедерацияның саяси орталығы Отырарда(немесе ертедегі түрік текстері бойынша басқаша айтқанда «Кангу Тарбан») болды. Печенег тайпалары соғдыларымен, батыс түрік тайпаларымен этникалық жағынан тұтас және елеулі жауынгерлік күш ретінде саяси және этникалық-мәдени өзара қатынастар жасады. Арабтардың жаулап алу кезеңінде печенег тайпалар одағы Сырдария алқабының отырықшы тұрғындарымен бірге әскері-саяси одақ құрып, ол арабтарға қарсы ойдағыдай күрес жүргізді.

Печенег-кангар тайпалары мал шаруашылығы, егіншілік және балық аулауды ұштастырған жартылай отырықшы шаруашылықпен айналысты.

VIII ғасырдың екінші жартысында кангар-печенег тайпалары Жетісу өңірінен кете бастаған оғыз тайпаларының бірлестігіне қарсы табанды күрес бастады.

Ертедегі оғыз тобының Жетісудан ығысуына, тегінде, бұл Батыс түрік және Түргеш қағанаттары құлағаннан кейінгі тайпааралық күрес пен Жетісуда қарлұқ этно-әлеуметтік қауымының құрылуына(766 ж. ) байланысты болса керек. VIII ғасырдың соңғы үштен бірінде оғыздардың көсемдері Маураннахрдың шекарасына жетті, ал IX ғасырдың орта шенінде кимектермен және қарлұқтармен одақтасып, кангар печенег тайпаларын талқандады да, Сырдарияның орта және төменгі ағысының аңғары мен Арал өңірін қаратып алды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.