Оғыздыр мемлекеті

Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Оғыз этимологиясы.
3. Егемендікке ұмтылған Ежелгі Оғыз ұлыстары.
4. Этникалық қауымдастығының қалыптасуы.
5. Оғыз мемлекетінің сыртқы саясаты.
6. Қорытынды.

Пайдаланған эдебиеттер:
1. А.К.Ақышев Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін.-Алматы,1994 ж.
2. Асылбеков М.Х. Қазақстан тарихы I том.-Алматы,1996 ж.
3. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы, 8 том – Алматы, 2006. Мақала авторы: Алпамыс Әбу
4. Қазақ тарихы журналы. №2. 2007. Мақала авторы: Алпамыс Әбу
5. ҚазҰУ Хабаршысы. №2 (37). Алматы, 2004. Тарих сериясы. Мақала авторы: Алпамыс Әбу
6. ҚазҰУ Хабаршысы. №2 (37). Алматы, 2004. Тарих сериясы. Мақала авторы: Алпамыс Әбу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.
Тарихта қандай да бір мемлекет болмасын міндетті түрде оның белгілі бір пайда болуы мен қалыптасу тарихы болатыны белгілі. Қазіргі Қазақстан аумағында ежелгі дәуірден бастап тайпалық одақтар мен мемлекеттік бірлестіктер болғандығы белгілі. Кез келген мемлекеттің құраушы азаматтары мен сол халықты құраушы этникалық бірлестік топтары болады. Біз қарастырып отырған Оғыз мемлекетінің де белгілі дәрежеде қалыптасу тарихы мен дамуымен қатар оғыз мемлекетін құраушы этникалық топтарда болды. Оғыз мемлекетін қарастырмас бұрын, алдымен сол Оғыз мемлекетінің қалай және не себепті пайда болғанын қарастырып көрсек. Ең алдымен, Оғыз қауымдастығының басты пайда болуы сол территориядағы қарлұқ,қимақ тайпаларының ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен құлдырауға ұшырауы тарих сахнасында жаңа дамыған орта ғасырлық Оғыз мемлекетін өмірге әкелді. Тақырыптың өзектілігі сонда, Оғыз мемлекеті кейінгі қазақ хандығының өмірге келуіне негіз бола отырып, қазіргі қазақ халқының пайда болуы мен қалыптасу тарихында зор орын алатыны белгілі болып отырғандығы. Тарих өлі фактілердің қоймасы емес, ол дегеніміз едәуір дәрежедегі оқиғалардың көрінісі дейтін болсақ, онда сол қайнар көздердің бірегейі Оғыз мемлекеті екендігін естен шығармаған жөн. Сол себепті де Оғыз мемлекеті тарихын қарастыру үлкен дәрежедегі жұмысты қажет етеді.
Оғыз этимологиясы.
Оғыз этимологиясының пайда болуы турасында осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ.Әр түрлі ғылыми болжаулар мен пікірлер бар.Кейбір ғалымдар оғыз сөзінің түпкі этнонимі ұғыз немесе ұыз сөзінен пайда болды десе,ал екінші біреулері садақтың оғы оқ сөзіне көпше мағына беретін уз жұрнағының қосылып оғыз сөзі пайда болған дейді.Ал үшінші бір ғалымдар оғыз сөзінің арғы түбі тотемдік өгіз деген сөзден пайда болған деп дәлелдеуге тырысады.
Бұл айтылған пікірлердің өзіндік негізі де жоқ емес.Егер-уыз сөзінен шықты деушілер Оғыз қағанның анасынан туған соң,тек уыз сүтін ғана еміп,одан кейін ана сүтін емуден бас тартып,тамақ талап етуін,содан соң уыз бала атанып,кейін Оғыз қағанға айналған тәрізді.Ал садақтың оғы оқ тан пайда болды деген пікір,VI-VIIIғғ. түріктердегі оқ сөзінің ру немесе тайпа деген ұғымдарды білдірген.Тіпті Оғызнамеде боз оқ,уш оқ болып негізгі ру-тайпалар екіге бөлінген.Міне осыған суйенген тәрізді.Ал тотемдік өгіз сөзінен шығарышулар өгіз тайпаларының өзіндік өгізге сиынуына көңіл бөлген сияқты.Бұл ойды Өгізтау,Өгіз сай,Өгізкент(Узкент) сияқты жер-қала аттары дәлелдейтін тәрізді.
Үлкен Күлтегін жазуында Күлтегінді жерлеу салтына қатынасқан түрік тайпаларының ішінде ...Түргеш қағаннан Бақыраш таңбашы (мөрші) келді деп жазылса,онымен қатар оғыз білте таңбашының (мөрші) да келгендігі жазылған.Мұндағы таңбашының немесе шебердің оғыздардан шыққандығына қарағанда оғыз сөзінің тасқа жазылуға дейін-ақ қалыптасып,белгілі бір әулеттің атынан келіп тұрғандықты көрсетеді.
Қазақстан тарихында оғыз этнонимінің пайда болуы да басты бір көңіл аударарлық мәселенің бірі.Тарихшы ғалымдар бұл мәселеге де көңіл бөлген.Белгілі бір тиянақты пікір болмаса да көңіл бөлерліктей түрлі пікірлер бар.Ол пікірлерді негізінен 4 пікірге бөлуге болады:
1.Оғыздар ғұн тайпаларынан немесе олардын бір бұтағы тюгю түріктерінен тарады.
2.Оғыздар қимақ-қыпшақ тайпаларынан шыққан.
3.Оғыздар-ұйғырлар.
4.Оғыздар массагеттерден тараған.
Бұл пікірлерде екінші пікірге қосылуға болмайтыны рас.Бірақта бұл екі тайпаның (қыпшақ,оғыз) шыққан тегі жақын екендігін ескеретін жағдай.Ал үшінші пікірдегі оғыздарды ұйғырлармен байланыстырудың да негізсіз еместігін ескерген жөн.Алғаш ұйғыр деген сөз саяси термин болса,оғыз этникалық жағынан ұйырларға таәуелді болған.Сондықтан бұл пікірдің де өзіндік тарихы тамыры бар.Басты көңіл бөлетін пікірлер бірінші мен төртінші.Соңғы пікір антропологиялық,этнографиялық жағынан зерттеуді қажет етеді.Ал бірінші пікір шыңдыққа жақын сияқты.Оны Култегін үлкен жазуындағы мына шумақтар дәлелдей түсетін сияқты.Тоғыз-оғыз халқы өзіме тән еді, ...Үшінші рет оғыздармен соғыстық... Немесе Күлтегін бек-бастаушымыз,құтымыз... Оғыздардың арасына кірді.Бұл шұмақтардан біріншіден оғыз жыл санауымыздың 1 мың жылдығының бірінші жартысынан пайда болғандығына ешбір күмән туғызбайтын сияқты.Ал екіншіден Тоғыз оғыз халқы өзіме тән халық еді...оғыздармен соғыстық...оғыздарға қарай әскермен жылжыдық...оғыздардың арасына кірді деген сөздер оғыздардың бірінші мың жылдықтың басында-ақ ру-тайпалық дәрежеде болғандығын айқындай түссе,ал Күлтегінді жерлеу кезінде тіпті олардың өсіп-дамып халықтық дәрежеге дейін өскендігін көрсететін сияқты.Сондықтан оғыз тайпалары Қазақстанға қарай жылжыған түрік тайпаларының ішінде болған деген ой туғызды.
Олай болса,оғыз сөзінің пайда болған жері де,оғыз ру-тайпаларының қалыптасқан жері де Шығыс түрік қағанатының жері.VIII ғғ. тарихы жазба деректердегі түрік-оғыз,тоқуз-оғуз,усун иерте йатып қалған он оқ одағы т.б. түрік тайпаларының аты-жөндерінің кездесуі оғыздардың Қазақстанға шығыстан келгендерін және дәлелдей түседі.
Егемендікке ұмтылған Ежелгі Оғыз ұлыстары.
VII ғасырда Арал теңізі мен Сырдарияның орта ағысы аралығындағы аймақта қангар тайпалары этникалық қауымының қалыптасу кезеңі жүріп өтті.Сырдария араб және қытай деректерінде Кангар деп аталады.Ертедегі түріктердің орхон жазбаларындағы кеңгерестер,Византия авторы Константин Багрянородныйдың (X ғ.) кангарлары және араб географы әл-Идрисидің (XII ғ.) хангакиштері-кангюйлердің этнонимдік дәстүрін сақтаушы кангар деген бір тайпалық атаудың әр түрлі нұсқалары.Кангарлардың тайпаластары арасындағы билеуші үстем тобы болғаны анық.
Уақыт өте келе,VII-VIII ғасырлар тұсында кангар деген ескі атаудың орнына печенег деген жаңа этноним қалыптасады.Бұл өзгеріс Константин Багрянородныйдың мәліметтерінен айқын аңғарылады: ...печенегтер де басқаларынан гөрі аса батыл әрі аса ізгі жандар ретінде кангарлар деп аталады.
VIIIғасырдың бас кезінде Сырдария алқабы жартылай көшпелі печенег-кангар тайпаларының жалпы басшылығымен біріккен біртұтас саяси конфедерацияға енді.Конфедерацияның саяси орталығы Отырарда(немесе ертедегі түрік текстері бойынша басқаша айтқанда Кангу Тарбан) болды.Печенег тайпалары соғдыларымен,батыс түрік тайпаларымен этникалық жағынан тұтас және елеулі жауынгерлік күш ретінде саяси және этникалық-мәдени өзара қатынастар жасады.Арабтардың жаулап алу кезеңінде печенег тайпалар одағы Сырдария алқабының отырықшы тұрғындарымен бірге әскері - саяси одақ құрып,ол арабтарға қарсы ойдағыдай күрес жүргізді.
Печенег-кангар тайпалары мал шаруашылығы,егіншілік және балық аулауды ұштастырған жартылай отырықшы шаруашылықпен айналысты.
VIII ғасырдың екінші жартысында кангар-печенег тайпалары Жетісу өңірінен кете бастаған оғыз тайпаларының бірлестігіне қарсы табанды күрес бастады.
Ертедегі оғыз тобының Жетісудан ығысуына,тегінде,бұл Батыс түрік және Түргеш қағанаттары құлағаннан кейінгі тайпааралық күрес пен Жетісуда қарлұқ этно-әлеуметтік қауымының құрылуына(766 ж.) байланысты болса керек.VIII ғасырдың соңғы үштен бірінде оғыздардың көсемдері Маураннахрдың шекарасына жетті,ал IX ғасырдың орта шенінде кимектермен және қарлұқтармен одақтасып,кангар печенег тайпаларын талқандады да,Сырдарияның орта және төменгі ағысының аңғары мен Арал өңірін қаратып алды.
IX-X ғғ. Сырдың орта, төменгі ағысында, сонымен қатар Батыс Қазақстанды да қосып алатын территориясында оғыз тайпалардың саяси бірлестігі құрылды.Махмуд Қашғари, Марвази енбектерінде, оғыздарға жататын руларды атап кеткен: қынық, баят, язғыр, имур, қарабулақ, тутырка және т.б. Оғыздар 2 экзогамды фрактриядан құрылған. Бұлар -- бузук және үшүк (учук).VIII ғ. ортасында түргештер мұрасы үшін қарлұқтармен болған күресте оғыздардың едәуір бөлігі Жетісуды тастап, Шу алқабына кетеді. Осы жерде олардың Көне Гузия деп аталатын ордасы болды. IX ғ. бас кезінде оғыздардың көсемі қарлұқтармен, қимақтармен одақтасып, қанғар-печенег бірлестігін күйретеді, сөйтіп Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірі мен даласын басып алады.IX ғ. соңында олар хазарлармен одақ құрып, печенегтерді жеңеді де, Орал мен Еділ арасын қоластына қаратады. Печенегтермен соғыс олардың саяси бірлігін күшейтіп, тайпалардың оғыздық одағын құруға мүмкіндік берді. Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының үнді-европа, финн-угор тектес ежелгі компоненттері және Жетісу мен Сібірдің халаджылар, жағарлар, чаруктер, қарлұқтар, имурлер, байандұрлар тайпалар кірді. Оғыздардың этникалық қауымдастығының құрылуы ұзақ процесс болды. IX ғ. соңы мен XI ғ. басында оғыз тайпалары Сырдың төменгі ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан зор территорияны мекендейді. Оғыздар туралы алғашқы деректер IX-X ғ. б. араб деректерінде мысалы, әл-Якубидің еңбегінде айтылады. Орта Азия мен Шығыс Европаға және Орталық Азияға баратын керуен жолдарының тоғысқан жерінде жатқан Янгикент қаласы X ғ. оғыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғыз мемлекетінің халқы -- түркі және иран тілінде сөйлеген. Жабғы атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғыларының орынбасарларын Күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер өкіметі мұрагерге -- иналамиға -- беріліп отырған. Жабғы мемлекетінде оғыз әскерінің сюбаши деп аталатын бас қолбасшысы маңызды роль атқарған. Оғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Отырықшылықта қатар дамыды. Жент, Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ деген қалалары болды. Құл саудасы дамыды. Оғыздар мәжусилер болып, ел ішінде бақсы-балгерлер ықпалын жүргізді. Біртіндеп ислам діні де ене бастады. X-XI ғғ. Оғыз мемлекеті елеулі дағдарысқа ұшырайды. Оған алым-салыққа қарсылық білдірген оғыз тайпалары көтерілістері себеп болды. Салжықтармен, қыпшақтармен болған соғыстарға шыдамай, оғыз мемлекеті XI ғасырдың ортасында біржола құлайды. Жартысы қыпшақтардың қысымынан Шығыс Европа мен Кіші Азияға, жартысы Мәуереннахрдағы қарахандарға, хорасан селжұқтарына, қалғаны Дешті-Қыпшақ тайпаларына араласып кетті. VІІІ ғасырдан бері тарихымызға берік орныққан, алайда әлі де оқулықтарымызға ене қоймаған бабалар Оғыздар (Өгіздер) болып табылады. Орта ғасырлардағы тарихының көмескі болуына байланысты: Оғыздар кімдер? деген сауалға зерттеушілер әртүрлі жауап беріп келді. Олар, ең алдымен, Оғыздардың замана ағымына қарай әртүрлі этносаяси бірлестіктерге кіруге мәжбүр болғандарын және дамудың түрлі кезеңдерінде Оғыздар құрамынан түркі тілдес әртүрлі халықтарға негіз болған тайпалық бірлестіктердің бөлініп шыққандарын ескере бермейтін тәрізді. Сондықтан да тек лингвистикалық тұрғыдан алғанда оғыз тілділерге Түркия түріктерін, әзірбайжандарды, түрікмендерді, гагауздарды, саларларды, Қырым татарларын және т.б. бірқатар елдердегі этникалық топтарды жатқызумен шектелеміз. Мұнда бір ескерер мәселе, Орхонда ежелгі Оғыздар бірлестіктері батысқа жылжырдан бұрын оларға алғашқы кездері мүше болып, онан соң бөлініп кеткен тайпалық бірлестіктер оғыз тілдестерге жатпайды. Бұлардың бәріне ортақ қателік: лингвистикалық немесе тарихи-филологиялық тұрғыдан ежелгі түркі тайпаларының этнонимдерін шығу себептерін толық айқындай алмайсыз. Тайпалар атауларының шығуы нақты этноәлеуметтік жағдайға тікелей тәуелді. Сондықтан да ру-тайпаларға қойылған генонимдер немесе этнонимдер олардың күнделікті тыныс-тіршіліктерін, олардың қандай тарихи тұлғадан тарағандарын және сандық құрылымдарын нақты ескеру негізінде пайда болған. Осы тұрғыдан келгенде, Оғыз этнонимінің өгіз атауынан шыққаны күдік тудырмауы тиіс. Мұны зерттеушілердің көпшілігінің мақұлдайтынын да айта кеткен жөн. Кейбір еуропалық зерттеушілер өгіз бен бұқаны ажырата алмай, Оғыз атауын өгізбен емес, бұқамен байланыстырып қателеседі (Базен; Синор). Жалпы, Оғыз этнонимі түркілердің өздерінің және арғы бабаларының сиыр малын негізгі шаруашылық кәсібіне, күнделікті тіршілік көзіне айналдыруларынан туындаған. Мұны қытай жылнамаларын шұқшия зерттеген Баеддин Өгелдің (қазақша аудармасын Ә.Дәулетхан жасаған) ежелгі хұндар тарихына қатысты зерттеулерін оқыған адам айқын аңғара алады. Онда түркітілдестер сиыр малын өсіруге баса көңіл бөлсе, ал олардың шығыстағы көршілері - тұңғыс-манчжур (моңғол) тілдестердің негізінен шошқа шаруашылығын өркендеткендері анық айтылған. В.Бартольд батысқа жылжығандардың сандық көрсеткіштерсіз, тек Оғыздар деп атал - ғанына назар аударды. Оғыздар ІХ ғасырда Жетісу арқылы Сырдарияның төменгі ағысына қоныстана бастағанда олардың сандық және сапалық тұрғыдан құрамдары өзгеріп кетті. Х ғасырдан бастап оларды араб географтары Ғұздар деп атай бастады. Махмұд Қашқаридың еңбегінде көрсетілген 22 Оғыздар тайпалары осы бірлестікке кіргендердің бір бөлігі ғана екендерін ұмытпаған жөн. Тарихи деректер Оғыз тайпаларының Учук және Бузук деп аталатын екі топқа бөлінгендерінен хабардар етеді. Кас - пий мен Арал теңіздерінен солтүстікке қарайғы аймақта Оғыздар күшті мемлекет құрды. Алайда солтүстік-шығыстан келген Қыпшақтар Х ғасырда оларды ығыстыра бастады. Оғыздардың біраз тайпалары Еділ өзеніне дейін барып, осында печенегтермен қақтығысса, ал екінші үлкен бөлігі Орта Азиядағы мұсылман иеліктеріне басып кіріп, Жерорта теңізіне дейін барды. Олардың 1065 жылы Дунайдан өтіп, Балқан түбегіндегі халықтарды тонап, Элладаға дейін барғандары белгілі. Қазіргі Осман түріктерінің біразы - солардың ұрпақтары. Бірақ олар қазір түрік атанып кеткен. Қарлұқ қағана - тының солтүстік-ба - тыс жағын - да, Сыр - да - ри - яның ор - та және төменгі бойын - да, оған жалғасып жатқан Ба - тыс Қазақстан да - лала - рын - да IX-X ғасыр - ларда Оғыз тай - па - лары - ның ежелгі фе - одал - дық мем - ле - кеті қалып - тасты. Оғыз - дардың ата-ба - бала - рының әуелгі қоныс - танған жер - лері Ыс - тықкөлдің маңы. Оғыз - дар IX ғасыр - да Сыр - да - рия бойына келіп ор - на - ласа - ды, бірақ он - дағы кан - гар-пе - ченег бірлестігімен ұзақ уақыт соғысуға ту - ра ке - леді. Махмұд Қашғари Оғыз елінің 22 кейбір де - рек - терде 24 тай - паға бөлінгенін және әр тай - па - ның өз белгі таңба - сы мен туы болғанын ай - та - ды. X ғасыр - да Оғыз мем - ле - кетінің ас - та - насы - Ян - ги - кент не - месе Жаңа Гу - зия деп ата - латын қала бол - ды. Ол Қимақ да - ласы арқылы Са - рысу, Есіл және Нұра бой - ла - рына ба - ратын са - уда жо - лының үстінде ор - на - ласқан. Оғыз мем - ле - кеті өзінің са - яси және әле - уметтік тұрмы - сы жағынан көне фе - одал - дық мем - ле - кет бол - ды. Жабғы" атағы бар жоғарғы би - ле - уші Оғыз мем - ле - кетінің бас - шы - сы бо - лып са - нал - ды. Оғыз жабғыла - рының орын - ба - сар - ла - рын Көл-еркін деп атаған. Жоғарғы би - ле - ушілер ор - ны мұра - гер - ге беріліп отырған. Оғыз хан - да - рын сай - лау кеңес - терде өткізілген. Жабғудың инал" де - ген атағы бар өз мұра - гер - лері болған. Жас кезінде олар - ды тәрби - елеу үшін ар - найы қамқор - шы - лар (ата - бек - тер) тағайын - далған. Оғыз жабғыла - рының әйел - дері са - рай маңын - дағы өмірде ай - тар - лықтай рөл атқарған. Оларға қатын" де - ген атақ берілген. Са - рай - да әске - ри кеңес - ке сүйенетін оғыз әскерінің бас - тығы (Сю - башы) маңыз - ды орын алған. IX-X ғасыр - ларда Оғыз мем - ле - кетінде ескі ру - лық-тай - па - лық инс - ти - тут - тардың тез ыды - ра - уы жағдайын - да пат - ри - ар - хаттық-фе - одал - дық қаты - нас - тар да - мыды. X ғасыр - дың аяғы мен XI ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.