Тауар қозғалысының бухгалтерлік есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ТАУАРЛАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1. Сауда маңызды айналыс сферасы
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік . экономикалық саясатын жүзеге асырудағы сауданың рөлі.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда рәсімдеу
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу үрдісінің синтетикалық есебін ұйымдастыру
2.3. Тауар түсімдері мен жөнелту және өткізу үдерісінің синтетикалық есебін ұйымдастыру
ІІІ . САУДА ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АУДИТІ
3.1. Аудиттің мақсаттары, объектілері, дерек көздері және методикалық тәсілдері
3.2. Қойма шаруашылығы жағдайының аудиті
3.3. Материалдық есеп жағдайының аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ТАУАРЛАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1. Сауда маңызды айналыс сферасы
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік . экономикалық саясатын жүзеге асырудағы сауданың рөлі.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда рәсімдеу
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу үрдісінің синтетикалық есебін ұйымдастыру
2.3. Тауар түсімдері мен жөнелту және өткізу үдерісінің синтетикалық есебін ұйымдастыру
ІІІ . САУДА ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АУДИТІ
3.1. Аудиттің мақсаттары, объектілері, дерек көздері және методикалық тәсілдері
3.2. Қойма шаруашылығы жағдайының аудиті
3.3. Материалдық есеп жағдайының аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының қоғамдағы қандай болмысын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай - ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқы пайдаланады.
Салықтық бақылау мемлекеттің салық қызметінің құрамдас бөлігі болып саналады және салықтық бақылау салық органдары мен тиісті уәкілеттілігі бар басқа да мемлекеттік органдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылаудың, дәлірек айтсақ қаржылық бақылаудың арнаулы бір түрі болып табылады.
Салықтық бақылау аясындағы мемлекеттің материалдық мүддесі айрықша және айқын көрінісін табады. Өйткені, мемлекет салықтық қатынастардың әрқашанда бір жағында тұратын субъектісі, сондай- ақ қоғамның саяси жүйесінің субъектісі ретінде бақылай отырып тексеріп, тексере отырып, қадағалап, салықтардың уақтылы жиналуын және олардың толық мөлшерде тиісті бюджеттердің кірістеріне түсуін қамтамасыз етіп, өзінің және қоғамның ақша қаражаттарына деген қажеттілігін қанағаттандырылады. Бұл ретте айта кететін тағы бір жәйт, мемлекет қандай болмасын материалдық салықтық қатынастардағы тараптың міндетті тұрақты субъектісі болып саналғанымен, егер салық төлеуші мен салық органының арасында белгілі бір дау – дамай туындаған жағдайда оны әділ шешуге ат салысатаны ара би болып табылады.
Салықтық бақылауды мемлекеттік бақылаудың арнайы түрі мемлекеттік қаржылық бақылаудың ерекше түрі деп түсіндіруге болады. Сонымен бірге ол салықтық қызметтің және салық салу саласындағы мемлекеттің басқарудың құрамында да тұрақты көрініс табады.
Мемлекеттік биліктің бөлінуі тұрғысынан салықтық бақылау: өкілді органдар жүзеге асыратын бақылау; атқарушы билік органдары жүзеге асыратын бақылау; сот бақылауы болып бөлінеді. Осы орайда айта кететін жайт, салық салу, салықтық қызмет, салық төлеу мәселелеріне байланысты істерді қарастыратын сот билігі органдары тікелей болмаса да, біршама көлемде салықтық бақылау жүзеге асырады.алайда салықтық бақылау тек Қаржы миниистрлігінің құзыры арқылы, нақты айтсақ оның Салық комитеті мен салық органдары арқылы жүзеге асырылады.
Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы маңызы болып табылады. Заңды тұлғаларға салынатын салықтар болып корпаративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы және тағы басқа да салықтардың түрлері жатады.
Сонымен қатар, мемлекеттік салықтық бақылау, салық заңдарының тиісінше орындалуына, сондай – ақ міндетті зейнетақы жарналарының тиісті жинақтаушы зейнетақы қорларына толығымен және уақтылы аударылуына қатыста салық органдары тарапынан жүргізілетін бақылау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі маңыздылығы Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы процесінде туындайтын салықтық қатынастарды қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақталуын бақылауы оның республикалық бюджеттің кірістері базасын қалыптастырудағы рөлін ашу және салық салудың жетілдіру жолдарын айқындау. Осы мақсатта жету үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдым:
• Салықтардың экономикалық мазмұнын ашу;
• Салық органдарының заңды тұлғаларға салынатын салықтарының түрлерін қарастыру;
• Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық салу жағдайын қарастыру;
• Салық органдарының салық түсуін бақылауы және салықтық тексеру жүйесін қамту;
• Корпаративтік табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу мерзімдерін айқындау.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі «Атырау облыстық салық комитеті» болып табылады. Диплом жұмысым зерттеу заты болып салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақталуын бақылауының негізі табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің әдістемелік негізі келетін болсақ, жалпы бұл диплом жұмысында шетелдік, қазақстандық және Қазақстан Республикасында қабылданған нормативтік – құқықтық актілер қолданылады.
Диплом жұмысын зерттеудің ақпараттық базасы «Атырау салық комитетінің» 2005 жылғы есебі, Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы 2005 жыл, Қазақстан және оның аймағы 2005- 2006 жылдар аралығы және тағы да басқа.
Диплом жұмысы құрылымына келетін болсам ол кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау, Қазақстан Республикасындағы салықтық органдардың салық салу тәртібі деп аталады. Онда мынадай сұрақтар қамтылды: салықтың мәні, түрлері, атқаратын қызметтері және принциптері, салық органдарының қызметтері, салық органының ұйымдық құқықтық негізі және салық салудың ережелері.
Екінші тарау, салық органдарының заңды тұлғаларға салатын салықтарының негіздері деп аталады. Бұнда мынадай сұрақтар қарастырылды: корпорациялық табыс салығы, экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы және жеке табыс салығы.
Үшінші тарау, Атырау облыстық салық комитетінің заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы деп аталды. Бұнда мынадай сұрақтар қарастырылды: салық органдарының салық түсуін бақылауы және салықтық тексеру түрлері, корпоративтік табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу мерзімдері, заңды және жеке тұлғаларға жер, мүлік, көлік құралдарына салынатын салық түрлері және салық органдарының салық түсуін бақылауы негізіндегі республикалық бюджеттің кіріс базасының қалыптасуы.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының қоғамдағы қандай болмысын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай - ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқы пайдаланады.
Салықтық бақылау мемлекеттің салық қызметінің құрамдас бөлігі болып саналады және салықтық бақылау салық органдары мен тиісті уәкілеттілігі бар басқа да мемлекеттік органдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылаудың, дәлірек айтсақ қаржылық бақылаудың арнаулы бір түрі болып табылады.
Салықтық бақылау аясындағы мемлекеттің материалдық мүддесі айрықша және айқын көрінісін табады. Өйткені, мемлекет салықтық қатынастардың әрқашанда бір жағында тұратын субъектісі, сондай- ақ қоғамның саяси жүйесінің субъектісі ретінде бақылай отырып тексеріп, тексере отырып, қадағалап, салықтардың уақтылы жиналуын және олардың толық мөлшерде тиісті бюджеттердің кірістеріне түсуін қамтамасыз етіп, өзінің және қоғамның ақша қаражаттарына деген қажеттілігін қанағаттандырылады. Бұл ретте айта кететін тағы бір жәйт, мемлекет қандай болмасын материалдық салықтық қатынастардағы тараптың міндетті тұрақты субъектісі болып саналғанымен, егер салық төлеуші мен салық органының арасында белгілі бір дау – дамай туындаған жағдайда оны әділ шешуге ат салысатаны ара би болып табылады.
Салықтық бақылауды мемлекеттік бақылаудың арнайы түрі мемлекеттік қаржылық бақылаудың ерекше түрі деп түсіндіруге болады. Сонымен бірге ол салықтық қызметтің және салық салу саласындағы мемлекеттің басқарудың құрамында да тұрақты көрініс табады.
Мемлекеттік биліктің бөлінуі тұрғысынан салықтық бақылау: өкілді органдар жүзеге асыратын бақылау; атқарушы билік органдары жүзеге асыратын бақылау; сот бақылауы болып бөлінеді. Осы орайда айта кететін жайт, салық салу, салықтық қызмет, салық төлеу мәселелеріне байланысты істерді қарастыратын сот билігі органдары тікелей болмаса да, біршама көлемде салықтық бақылау жүзеге асырады.алайда салықтық бақылау тек Қаржы миниистрлігінің құзыры арқылы, нақты айтсақ оның Салық комитеті мен салық органдары арқылы жүзеге асырылады.
Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы маңызы болып табылады. Заңды тұлғаларға салынатын салықтар болып корпаративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы және тағы басқа да салықтардың түрлері жатады.
Сонымен қатар, мемлекеттік салықтық бақылау, салық заңдарының тиісінше орындалуына, сондай – ақ міндетті зейнетақы жарналарының тиісті жинақтаушы зейнетақы қорларына толығымен және уақтылы аударылуына қатыста салық органдары тарапынан жүргізілетін бақылау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі маңыздылығы Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы процесінде туындайтын салықтық қатынастарды қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақталуын бақылауы оның республикалық бюджеттің кірістері базасын қалыптастырудағы рөлін ашу және салық салудың жетілдіру жолдарын айқындау. Осы мақсатта жету үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдым:
• Салықтардың экономикалық мазмұнын ашу;
• Салық органдарының заңды тұлғаларға салынатын салықтарының түрлерін қарастыру;
• Салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық салу жағдайын қарастыру;
• Салық органдарының салық түсуін бақылауы және салықтық тексеру жүйесін қамту;
• Корпаративтік табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу мерзімдерін айқындау.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі «Атырау облыстық салық комитеті» болып табылады. Диплом жұмысым зерттеу заты болып салық органдарының заңды тұлғалардың салық тәртібін сақталуын бақылауының негізі табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің әдістемелік негізі келетін болсақ, жалпы бұл диплом жұмысында шетелдік, қазақстандық және Қазақстан Республикасында қабылданған нормативтік – құқықтық актілер қолданылады.
Диплом жұмысын зерттеудің ақпараттық базасы «Атырау салық комитетінің» 2005 жылғы есебі, Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы 2005 жыл, Қазақстан және оның аймағы 2005- 2006 жылдар аралығы және тағы да басқа.
Диплом жұмысы құрылымына келетін болсам ол кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау, Қазақстан Республикасындағы салықтық органдардың салық салу тәртібі деп аталады. Онда мынадай сұрақтар қамтылды: салықтың мәні, түрлері, атқаратын қызметтері және принциптері, салық органдарының қызметтері, салық органының ұйымдық құқықтық негізі және салық салудың ережелері.
Екінші тарау, салық органдарының заңды тұлғаларға салатын салықтарының негіздері деп аталады. Бұнда мынадай сұрақтар қарастырылды: корпорациялық табыс салығы, экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы және жеке табыс салығы.
Үшінші тарау, Атырау облыстық салық комитетінің заңды тұлғалардың салық тәртібін сақтауын бақылауы деп аталды. Бұнда мынадай сұрақтар қарастырылды: салық органдарының салық түсуін бақылауы және салықтық тексеру түрлері, корпоративтік табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу мерзімдері, заңды және жеке тұлғаларға жер, мүлік, көлік құралдарына салынатын салық түрлері және салық органдарының салық түсуін бақылауы негізіндегі республикалық бюджеттің кіріс базасының қалыптасуы.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2005 ж. (Салық кодексі) 2006 ж. (өзгертулер мен толықтырулар ескере отырып);
2. Аттапханов Қ.А. «Налоговая система как составляющая экономической безопасности Казахстана» стр. 22-35, 2004 №3,4 Алматы-2005ж.;
3. Аттапханов Қ.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования, Алматы, 1999 ж.;
4. Алиев Р.М. (В интересах налогоплательщиков и государств» стр. 1-6 Алматы 2004 ж.;
5. Бюллетень бухгалтера – 2004 ж. 6-19 август, №32-33 «Инструкция о порядке исчисления и уплаты налогов на добавленную стоимость»;
6. Бюллетень бухгалтера – 2004 ж. 10-16 сентябрь, №37 «Заполняем декларацию по НДС»;
7. Ветошкин Н.И. «Налоговая политика – это искусство возможного» 33-37, А-2005ж.;
8. Вестник по налогам инвестициями, 2002 №1-2 стр. 19-24;
9. Вестник по налогам и инвестициям, 2005 №1-2 стр. 3-7;
10. Глухов В. В., Дольде И. В., Налоги. Теория и практика. СПб 2000 г.;
11. Дүкенбаев Ө. Е. «Проблема налогового бремени для малого предпринимательства» стр. 37-39 Алматы-2003;
12. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Алматы-2005ж.
13. Ільясова Қ.Қ.Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы -2005ж
14. Карлин А.Б. «Экономика предприятия»Москва: СПТ ГУЭФ ,1999г.
15. Касенова С.Защита Внутреннего рынка. Экономика и жизнь. Алматы -1996г.стр -26-29.
16. Калдыбаев О. Темитбаев А «Экономика предпрития», Алматы «САНАТ»,1997Г.А.М. «Финансы» Учебное пособие/под редакцией-М1997.
17. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №3март. 2005ж.
18. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №2ақпан 2005ж.
19. Муратов М,Жағыпаров Б. «Қаржы және бюджет» Алматы 1999ж.
20. Мильяков Н.В. Налоги и налогооблажение. М,2001г.
21. Мухамеджанов Э.Б. Казахстан – налоговые договора. Алматы.2001.
22. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық», Алматы, Жеті жарғы. 2005ж.
23. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы,2001г.
24. Радостовец В.К. «Бухучет на предприятии» Алматы,2003.
25. Сейдахметов «Налоги В Казахстане»,Алматы
1. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2005 ж. (Салық кодексі) 2006 ж. (өзгертулер мен толықтырулар ескере отырып);
2. Аттапханов Қ.А. «Налоговая система как составляющая экономической безопасности Казахстана» стр. 22-35, 2004 №3,4 Алматы-2005ж.;
3. Аттапханов Қ.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования, Алматы, 1999 ж.;
4. Алиев Р.М. (В интересах налогоплательщиков и государств» стр. 1-6 Алматы 2004 ж.;
5. Бюллетень бухгалтера – 2004 ж. 6-19 август, №32-33 «Инструкция о порядке исчисления и уплаты налогов на добавленную стоимость»;
6. Бюллетень бухгалтера – 2004 ж. 10-16 сентябрь, №37 «Заполняем декларацию по НДС»;
7. Ветошкин Н.И. «Налоговая политика – это искусство возможного» 33-37, А-2005ж.;
8. Вестник по налогам инвестициями, 2002 №1-2 стр. 19-24;
9. Вестник по налогам и инвестициям, 2005 №1-2 стр. 3-7;
10. Глухов В. В., Дольде И. В., Налоги. Теория и практика. СПб 2000 г.;
11. Дүкенбаев Ө. Е. «Проблема налогового бремени для малого предпринимательства» стр. 37-39 Алматы-2003;
12. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Алматы-2005ж.
13. Ільясова Қ.Қ.Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы -2005ж
14. Карлин А.Б. «Экономика предприятия»Москва: СПТ ГУЭФ ,1999г.
15. Касенова С.Защита Внутреннего рынка. Экономика и жизнь. Алматы -1996г.стр -26-29.
16. Калдыбаев О. Темитбаев А «Экономика предпрития», Алматы «САНАТ»,1997Г.А.М. «Финансы» Учебное пособие/под редакцией-М1997.
17. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №3март. 2005ж.
18. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №2ақпан 2005ж.
19. Муратов М,Жағыпаров Б. «Қаржы және бюджет» Алматы 1999ж.
20. Мильяков Н.В. Налоги и налогооблажение. М,2001г.
21. Мухамеджанов Э.Б. Казахстан – налоговые договора. Алматы.2001.
22. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық», Алматы, Жеті жарғы. 2005ж.
23. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы,2001г.
24. Радостовец В.К. «Бухучет на предприятии» Алматы,2003.
25. Сейдахметов «Налоги В Казахстане»,Алматы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ТАУАРЛАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1. Сауда маңызды айналыс сферасы
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің
әлеуметтік – экономикалық саясатын жүзеге асырудағы сауданың рөлі.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда
рәсімдеу
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу үрдісінің синтетикалық есебін
ұйымдастыру
2.3. Тауар түсімдері мен жөнелту және өткізу үдерісінің синтетикалық есебін
ұйымдастыру
ІІІ . САУДА ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АУДИТІ
1. Аудиттің мақсаттары, объектілері, дерек көздері және методикалық
тәсілдері
2. Қойма шаруашылығы жағдайының аудиті
3. Материалдық есеп жағдайының аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысымның өзектілігі. Тауар–ақшалай айырбасқа
негізделген өндіріс пен тұтыну арасындағы экономикалық байланыс елдегі
экономиканың өзіндік ерекше саласы-сауданың пайда болуына септігін
тигізеді. Сауданың негізгі шаруашылық субъектілері болып сауда ұйымдары
(кәсіпорындар) танылады. Сауда ұйымдары (кәсіпорындары) заңды тұлғаның
құқықтарымен халық тұтынатын тауарларды сатып алу, тасымалдау, сақтау мен
өткізуді жүзеге асыратын жеке шаруашылық субъектісі ретінде көрініс
табады.
Сауда саласын реформалау нәтижесінде әртүрлі ұйымдастырушылық
құқықтық нысандағы нарықтық экономиканы дамытуға бара бар сауда
кәсіпорындары құрылды: жеке кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, өндірістік және тұтыну
коорперативтері, бірлескен кәсіпорындар. Барлық кәсіпорындар бөлшек және
көтерме сауданы жүзеге асыра алады және өздерінің сауда – қаржылық
қызметін отандық тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауы тиіс.
Ауылдардағы негізгі сауда жұйесінің жетекші саласын сауда
құрайтын ауылдық тұтыну коорперациясы айқындайды. Қазақстан
Республикасының 21 шілде 1999ж. Қазақстан Республикасындағы ауылдық
тұтыну коорперативі туралы заңына сәйкес қалаларда ауылдық тұтыну
коорперациясы дамуына шектеу алынып тасталған. Ірі қалалардағы, облыс
орталықтарындағы сауданы дамытудың басты бағыты алғашқы және өңделген
түрдегі ауыл шаруашылық өнімдерін сату болып табылады.
Ұлттық экономиканың дамуының қазіргі заманғы сатысында
еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақы төлемдері және мемлекеттің өзге де
әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешу үшін пайдаланылатын ақша өте
маңызды мәнге ие, сонымен байланысты ақша айналымының тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін объективтік қажеттілік туындайды. Аталған мәселелерді
шешуде айналымға шығарылатын барлық ақша қаражатының 90% дерлік ел
банктері арқылы қайтарылатын сауданың рөлі маңызды. Бұдан елдің ақша
айналымының жылдамдығы негізіне тікелей сауда ұйымдары мен мекемелерінің
жұмысына байланысты екендігін аңғаруға болады. Сондықтан, егер сауда
ұйымдары өздерінің шаруашылық қызметін ұйымдастырса және нарықтың
төлемге қабылетті сұранысын терең меңгерсе, олар сауда кәсіпорындарындағы
тауар қорының сұранысына сай келеді. Сөйтіп келгенде бөлшек тауар
айналымының ұлғаюы мен уақытылы сауда түсімін банк кассасына тапсыру елдегі
тұрақты ақша айналымының маңызды талаптары болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық тұрақтылығы үшін де сауданың алар орны
ерекше. Тауарды өткізу нәтижесінде мемлекеттік бюджетке әрбір сатып алу –
сату операциясы кезінде алынатын және тауар құнының элементі болып
табылатын акциздер мен қосылған құн салығы тікелей түседі. Сондықтан да
аталған салықтардың сомасы көбіне тауар айналымының жылдамдығына
байланысты. Халық тұтынатын тауарлар саудасы сауда процесінің
ұйымдастыру нысаны бойынша көтерме және бөлшек болып бөлінеді. Олар
тұтыну заттарының айналым процесінің біртұтастылығымен байланысты.
Диплом жұмыс тақырыбының мақсаты - тауар қозғалысының есебін
және аудитін анықтау және талдау.
Мақсатыма жету үшін дипломдық жұмысымның алдында келесідей
міндеттер қойылады:
1. Экономиканың даму сатысындағы сауданың рөлі, оның ішінде көтерме және
бөлшек тауар айналымының экономикалық мәнін талдау;
2. Тауар түсімінің есебін, құжатты ресімдеу және синтетикалық есебін
жазу;
3. Тауарларды транзитпен өткізудің бағыттарын бақылау;
4. Аудиттің мақсаттары, объектілерін, соның ішінде қойма шаруашылығының
аудиті, материалдық есеп жағдайының аудитін ашып көрсету;
Диплом жұмысымның зерттеу пәні Тауарлар және оның қозғалысы
Дипломдық жұмысымның әдістемелік негіздері ретінде: жұмысым
заңдылық және
Нормативтік актілер бойынша, сонымен қатар түрлі бухгалтерлік
есеп және аудит жөніндегі қазақстандық және шетел ғалымдарының еңбектері
мен материалдары пайдалана отырып жазылды.
Дипломдық жұмысымның нормативтік құқықтық базасы бұл
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп стандарттары туралы
заңнамасы. Дипломдық жұмысымның есеп объектісі бұл тауар қозғалысының
бухгалтерлік есебі мен аудиті.
Дипломдық жұмысымның құрылымы мен көлемі жұмыс кіріспе, үш
тарау, қоытынды, пайдаланған әдебиеттер және қосымшалардан тұрады. Жалпы
көлемі 83 бет.
Бірінші тарауда қазіргі заманғы экономикалық даму
сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясаттың жүзеге
асырудағы сауданың рөлі туралы сөз болады. Және де көтерме және бөлшек
тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні қозғалып, оларға
түсініктер беріледі, сондай – ақ талданып жазылады.
Екінші тарауда бұл бөлімде тауар қозғалысының синтетикалық
есебімен қатар тауарларды жөңелту, оларды өткізу жалпы олардың талдауын
ашып көрсеттім. Негізінде бұл бөлімнің ерекшілігі құжаттардың рәсімдеудің
негізі айтылады.
Үшін тарауда аудит туралы түсініктер және де тауар қозғалысын
аудиттеу кезінде кездесетін тұжырымдар мен аудитті ұйымдастыру шаралары
туралы көптеген мәліметтер ұсынылады.
I БӨЛІМ. ТАУАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Сауда маңызы мен айналыс сферасы
Кез – келген өндіріс өздері өңдірген тауарларын сатпай дамуы
мүмкін емес. Сату процесі айналыс сферасында, яғни тауарлардың
өндірушілерден олардың соңғы тұтынушыларына дейінгі қозғалыс процесін
қамтитын саудада жүзеге асады.
Егерде тауарларды сатып алу сауда кәсіпорынның қызметінің басы
және негізі болса, онда сату оның қызмет етуінің қаржылық – экономикалық
мәні болып табылады. Сатылған тауарлардың сату және сатып алу
бағаларының айырмашылығы сауда кәсіпорынның өмір сүруіне негізгі қаржы
көзі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан алғанда бұл процесс сауда
кәсіпорындарының шаруашылық қызметі бойынша есеп операцияларының белгілі
бір циклін білдіреді. Тауарлардың қозғалысының есебін, басқада
операцияларды толық және дұрыс жүргізу сауда кәсіпорнына капиталының
айналым жылдамдығына неғұрлым жылдам әсер етуге, көп көлемді сатылмай
жатып қалған тауарлардың болмауына, сонымен қатар заң талаптарын дұрыс
орындауға мүмкіндік береді.
Өндіріспен cалыстырғандағы айналыс сферасындаңғы шаруашылық
операцияларының бухгалтерлік есеп өзгешелігіне технологиялық процестерін
ерекшеліктері және қосымша құнға салынатын салықты төлеу жүйесінің
ерекшелігі себепші болады. Саудада тауарлар жабдықтаушылардан әрі қарай
сату үшін (көтерме сауда ұйымдары) немесе тікелей тұрғандарға сату үшін
(бөлшек сауда операциялары) сатып алынады. Тұтыну нарығының ұйымдары
бөлек шотта есептелетін және жинақталатын сату, сатып алу бойынша
шығындарын өз мойнына алады. Көтерме сайда ұйымдары қосымша құнға салық
бойынша есептеулерді сатып алушыдан алынған салық сомаларымен
жабдықтаушыға төленген сомалардың арасындағы айырмашылық бойынша
жүргізіледі. Бөлшек сауда ұйымдары бұл салықтың сатылатын тауарлардың
құнына енетін сауда үстеме бағаларының сомасынан есептейді. Көптеген сауда
ұйымдары көп салалық қызметтермен айналысады. Сондықтан басшыларға,
менеджерлерге, бухгалтерлерге сауда операциялары есебінің методикасын
және айналыс сферасындағы ұйымдардағы салық салу жүйесін білу қажет. Осы
тұрғыдан алғанда бухгалтерлік есептің саудадағы маңызы өте зор.
Саудадағы бухгалтерлік есептің міндеттері:
1. Сауда кәсіпорынның шаруашылық процестерін және олардың
қызметтерінің нәтижелері жөніндегі толық және дұрыс ақпараттарды
қалыптастыру;
2. Сауда кәсіпорынның мүліктерінің барымен қозғалысын және олардың
тиімді пайдалануын бақылауды қамтамасыз ету;
3. Шаруашылық қаржылық қызметтердегі кемшіліктер мен қателіктердің
алдын алу;
4. Сауда кәсіпорындарының шығындарын айналым шығындарына дұрыс алып
бару;
5. Белгілі бір кезеңдегі тауар айналымының көлемін дұрыс анықтау;
6. Сатылған сауда үстеме бағасының сомасын дұрыс есептеу.
Сауда операцияларының есебін ұйымдастыруда қолданылатын негізгі
түсініктер:
- сауда – бұл шекарасында тауарларды сатып алу, дайындау, көлікпен
тасымалдау, дайындау, сақтау және сату процестері жүзеге асырылатын
айналыс сферасындағы қызметтің түрі;
- сауда кәсіпорыны - түрлі ұйымдастыру құқықтық формалары бар бөлшек
немесе көтерме саудамен айналысатын кәсіпорын;
- тауар – сатуға аналған еңбек өнімі;
- меншікті тауар - сәйкес келісім және тауармен қатар жүретін
құжаттардың негізінде сауда кәсіпорыннан сатып алынатын және оның
балансында есептелетін тауар.
- комиссиондық тауар – саду кәсіпорынның меншігі болып табылмайтын және
баланстан тыс есептелетін комиссиондық жағдайда сатуға арналған сауда
кәсіпорыннан алынған тауар.
- көтерме сауда – кәсіпорындар арасындағы тауарлар партиясымен жүретін
сауда;
- бөлшек сауда - тұрғындар үшін тауарлармен сауда түрлі кәсіпорындар
үшін ұсақ партияларымен және дана бойынша жүргізілетін сауда;
- тауар айналымы - тауар айналымы нақты кезең (күн, апта, ай, квартал)
ішінде сатылған тауарлардың бағаларының сомасы.
- Баға – тауарларды сату және сатып алу құны (сатып алу бағасы, сату
бағасы);
- Сауда үстеме бағасы - сауда кәсіпорынның қызметінің құны (айналым
шығындары, сауда пайдасын, қосымша салықтарды қамтитын тауардың сатып
алу бағасына қосылған құн);
- Жабдықтаушы – сауда кәсіпорындарымен келісім – шарт негізінде
болашақта сатылатын тауарлармен қамтитын заңды және жеке тұлға.
- Тауар айырбастау келісім шарты – осы шарт бойынша бір тауар келесі
тауарды алу үшін айырбасқа сатылады;
- Тауарларды қайта бағалау – кәсіпорын басшыларының немесе басқарушының
бұйрығы бойынша тауардың бағасын өсіру немесе азайту;
- Тауардың жойылуы – тауарларды тасымалдау, сақтау және сату кездеріндегі
жойылуы;
- Тауарларды кедендік жабдықтау – кеден жинақтарын, баждар, салықтарды
төлеуге қатысты кеден тәртібі заңына сәйкес Қазақстан шекарасы арқылы
тауарлардың алып келінуі немесе шығарылғандарын кеденмен жабдықтау;
- Жалпы пайда - бұл жалпы сауда табысының жиынтығы. Басқалай сатудан
түскен табыстар мен сатудан тыс түсетін табыстардың және айналым
шығындарының арасындағы айырмашылықтар;
- Сауда кәсіпорынының түсімі – сауда кәсіпорынының түсімі таңдап алынған
сату кезіне байланысты.
Сату кезі а) егер сату кезі болып тауарды сатып алушыға тиеп
жіберу кезі табылса, онда есепті кезеңде сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауардың сату бағаларының жиынтығы сауда кәсіпорынының түсімі болып
табылады.
б) егер сату кезі болып қаржылардың кассаға есеп айырысу немесе валюталық
шотқа түсу кезі деп есептелсе онда сауда кәсіпорынының түсімі болып
есепті кезеңде түскен қаржылардың жиынтығы табылады.
- айналым шығындары – еңбек ақы төлеуге, тауарларды тасымалдауға,
ғимараттарды, көліктерді, құрылғыларды, инвентарларды ұстауға және жалға
алуға кеткен бұйымдардың тозуына, тауарларды сақтауға, өңдеуге, жарнамаға,
кадрларды дайындауларға, тауарлы – материалдық бұйымдарды алуға байланысты
жабдықтаушылардың несиелері бойынша пайыз төлеуге, банк несиелерін төлеуге
кеткен сауда кәсіпорынның заңмен реттелетін шығындары.
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік
– экономиканың саясатын жүезеге асырудағы сауданың рөлі.
Тауарлық айналым қоғамдық өнімнің оның тауарлық нысанының
айналымының барлық қозғалыс процесін оның өндіріс сферасынан шығудан
сатып алу – сату жолымен тұтыну сферасына ауысу сәтіне дейін көрсетеді.
Тауар – ақшалық айырбасқа негізделген өндіріс пен тұтыну
арасындағы экономикалық байланыс елдегі экономиканың өзіндік ерекше саласы-
сауданың пайда болуына септігін тигізеді.
Сауда тауарлық айналымның маңызды нысанының бірі ретінде тауар
өндірушілер мен тұтынушылар (сатып алушылар), тауарлық ұсыныстар мен сатып
алушылар ұсынысы арасындағы делдалдық қызметті жүзеге асырады және ішкі
нарықта халық тұтыну тауарларының айналым бар процесін қамтиды. Халық
тұтынатын әртүрлі сапалы тауарларға материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты ел экономикасының өте маңызды салаларының
бірі – сауда. Сондықтан ол барлық Қазақстандықтардың жағдайын жақсартуға,
қауіпсіздік пен өркендеу бойынша мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
саясатын жүзеге асыруда маңызды рөль атқарады. Бұл рөль халық тұтынатын
тауарларды өндірістен тұтынушыларға жеткізу бойынша негізгі басты
функцияларды атқаруы кезінде айқындалады. Бұл функцияны жұзеге асыру үшін
сауда елдің экономикасының көптеген саласымен тығыз байланысты, өйткені
оның тауарлық ресурстары жеңіл тамақ, ет-сүт, балық және басқа да
өндіруші және ауылшаруашылық салаларының есебінен құрылады. [1]
Сатушы ұйымдар мен өндірушілер арасындағы көтерме жәрмеңкелер
толтырылатын шаруашылық келісім – шарттары мен тауарды жеткізіп беру
тапсырыстары жүйесі арқылы сауда өндіріспен қарым – қатынас процесі
өндіріс көлемінің артуына, ассортименттің ұлғаюына және тауар сапасының
жақсаруына белсенді әсер етеді. Сауда өндіріске ықпал ету арқылы
тұтынушыға кең ассортиментте жоғары сапалы қажетті тауарды сатуды жүзеге
асырады, ол халықтың материалдық және мәдени өмір деңгейін көтеру және
динамикалық түрде дамушы төлем – қабілеттілік сұранысты қанағаттандыруға
жәрдемдеседі.
Басты функцияны жүзеге асыру үшін - өндірістен тұтынушы тауарды
жеткізу – сауда ұйымдастырушының, өндірістік және сатып алумен,
тасымалдаумен, сақтаумен, жетілдірумен, сорттаумен, фасовкамен және
тауарды өткізумен байланысты өзге де шаруашылық операциялары жүзеге
асырады.
Тауарды өндірістен тұтынушы жеткізу процесінде сауда арқылы өз
бетінше және бір – бірімен уақыт және кеңістік бойынша алшақ оның натурал
– заттай және құндық нысандағы тауар – ақша айырбас актісі жүзеге
асырылады: тауарды сатып алу (А-Т), мұндау сауда ұйымдары тауар
өндірушілер оларды сатып алу және тауарды тұтынушыға сатуды білдіреді. (Т-
А). Аталған акт процесінде құн нысанының ақшадан тауарға және кері ақшаға
ауысуы жүзеге асады. (А-Т-А) және өндірілген халық тұтынатын тауарға
жұмсалған қаражат айналым процесі аяқталады. өндіріспен бір жақтан
тұтынумен екінші жағынан делдалдық функцияны атқару арқылы сауда халық
тұтынатын тауарларды сатып алушыларға жеткізіп қана қоймай тауар – ақша
айналымын жүзеге асырады және қажетті қызметті көрсетеді және де
өндіріске әсер етеді, тұтынушы үшін қажетті сапалы өнімді шығаруға
итермелейді, халықтың сатып алу сұранысын және тауарлық ұсынысын
қалыптастыруда белсенді араласады және оның нарықтық келісімін жүзеге
асырады. өндіріс және халық тұтынатын тауарларды өндіретін ауыл
шаруашылығының салалары және оларға шикізат, материалдар, жабдықтар,
электрэнергиясын, отын және тағы басқаларды жеткізіп беретін жанама
салаларының табысты дамуы сауда қызметіне байланысты. Егер саудаға
шығарылған тауарлар тұтынатын төлемге қабілетті сұраныс талаптарына сай
болса және оларды жеткізу мен сату жақсы ұйымдастырылса, онда тауар
шығарушы және сауда кедергісіз ақшалай нысанда өздерінің қоғамдық қажетті
өндіріске кеткен шығындарының орнын толтыра алады. Нәтижесінде өндіріс пен
сауданың материалдық – техникалық базасын нығайту, жаңа тауарлар өндірісін
жаңарту және әртүрлі тауарлар мен нарықты тұрақтандыру үшін экономикалық
баға құрылады. Оның ақшалай кірісі мен қоғамдық қамтамасыз ету үшін
шығындарын өтеумен байланысты халықтың сұранысын мемлекет қанағаттандыруы
тиіс. Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатын жүзеге асыруда
сауданың рөлі сауданың ақша айналымымен және елдің қаржылық жүйесі сауданың
тығыз қарым – қатынасымен анықталады. [2]
Ұлттық экономикалық дамуының қазіргі заманғы сатысында
еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақы төлемдері және мемлекеттің өзге де
әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешу үшін пайдаланылатын ақша өте
маңызды мәнге ие, сонымен байланысты ақша айналымының тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін объективтік қажеттілік туындайды. Аталған мәселелерді
шешуде айналымға шығарылатын барлық ақша қаражатының 90% дерлік ел банктері
арқылы қайтарылатын сауданың рөлі маңызды. Бұдан елдің ақша айналымының
жылдамдығы негізіне тікелей сауда ұйымдары мен мекемелерінің жұмысына
байланысты екендігін аңғаруға болады. Сондықтан, егер сауда ұйымдары
өздерінің шаруашылық қызметін ұйымдастырса және нарықтың төлемге қабілетті
сұранысын терең меңгерсе, олар сауда кәсіпорындарындағы тауар қорының
сұранысына сай келеді. Сөйтіп келгенде бөлшек тауар айналымының ұлғаюы мен
уақытылы сауда түсімін банк кассасына тапсыру елдегі тұрақты ақша
айналымының маңызды талаптары болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық тұрақтылығы үшін де сауданың алар орны
ерекше. Тауарды өткізу нәтижесінде мемлекеттік бюджетке әрбір сатып алу –
сату операциясы кезінде алынатын және тауар құнының элементі болып
табылатын акциздер мен қосылған құн салығы тікелей түседі. Сондықтан да
аталған салықтардың сомасы көбіне тауар айналымының жылдамдығына
байланысты. Халық тұтынатын тауарлар саудасы сауда процесінің ұйымдастыру
нысаны бойынша көтерме және бөлшек болып бөлінеді. Олар тұтыну заттарының
айналым процесінің біртұтастылығымен байланысты.
Көтерме сауда тауарларды халыққа сату, өңдеу және өндірістік
тұтыну үшін ірі партиямен өткізуге бағытталған. Көтерме сауданың
объективтік қажеттілігі тұтыну жерлерінің өндірістік кәсіпорындарынан
алшақтығынан, тауарлардың арнайлылығымен және мерзімділігімен, сонымен
қатар еліміздің кейбір аудандарының табиғи климаттық және транспорттық
жағдайларымен түсіндіріледі. Осыған сәйкес тауарлар өндіріс орындарынан
тұтыну ортасына бірден түсе алмайды. Сондақтан ол халық тұтынатын дайын
тауарларды өндіріс орындарынан тұтыну аудандарыны жеткізумен байланысты
барлық қиын процесті ұйымдастыруға бағытталған.
Бөлшек сауда жеке тұтыну мақсаты үшін қолма – қол ақшасыз есеп
айырысу бойынша шағын көтерме тәртібімен жүзеге асырылады. Сонымен
қозғалыс аяқталып, тауарларды өткізу жүзеге асады және олар алу – сату
нәтижесінде айналым ортасынан тұтыну сферасына түседі.[3]
Әлеуметтік - экономикалық қатынаста халық тұтынатын тауар
саудасы 3 нысанда дамыды: мемлекеттік, коорперативтік және колхоздық.
Жоспарлы экономика жағдайындағы мемлекеттік сауда үлесі елдің
бөлшек тауар айналымының жалпы көлемінің 70% құрады және орындарды иеленді.
Соңғы кездегі елдің экономикасын реформалау және нарықтық қатынасқа өту
саласына үлкен әсер етті. Осылайша коммерциализия және оларды
жекешелендіру арқылы сауда кәсіпорындарын мемлекет иелігіне алу, жеке сауда
кәсіпорындары (дүкендер, киосктер) арқылы кәсіпкерлікті қолға алу
басталады, ұйымдастырылған құрылымдық сауда басқармалары ыдырады, облыстың,
қаланың, аудандық сауда, көтерме базалары таратылады. Нәтижесінде
мемлекеттік сауданың рөлі күрт төмендеді. Ірі сауда ұйымдары мен
кәсіпорындары көтерме базалар, бөлшек сауда бірлестіктері және тағы
басқа). Капиталында 51% астам мемлекет үлесі ьар акционерлік қоғам ретінде
қызмет атқарады. Жеке мемлекеттік өнеркәсіптік кәсіпорындарының өздерінің
фирмалық дүкендері бар. Осы уақытта нарықтық экономикамен дамыған елдерге
тән фермерлер, шаруа қожалығы, жеке тұлғалармен жүзеге асырылатын жеке
сауда жоғары орынды иеленеді.
Сауданың негізгі шаруашылық субъектілері болып сауда ұйымдары
(кәсіпорындары) танылады. Сауда ұйымдары (кәсіпорындары) заңды тұлғаның
құқықтарымен халық тұтынатын тауарларды сатып алу, тасымалдау, сақтау мен
өткізуді жүзеге асыратын жеке шаруашылық субъектісі ретінде көрініс табады.
Сауда саласын реформалау нәтижесінде әртүрлі ұйымдастырушылық
құқықтың нысандағы нарықтық экономиканы дамытуға бара бар сауда
кәсіпорындары құрылды: жеке кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, өндірістік және тұтыну
коорперативтері, бірлескен кәсіпорынлар. Барлық кәсіпорындар бөлшек және
көтерме сауданы жүзеге асыра алады және өздерінің сауда – қаржылық қызметін
отандық тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауы тиіс.
Ауылдардағы негізгі сауда жүйесінің жетекші саласын сауда
құрайтын ауылдық тұтыну кооперациясы айқындайды. Қазақстан Республикасының
21 шілде 1999ж. Қазақстан Республикасындағы ауылдық тұтыну кооперативі
туралы заңына сәйкес қалаларда ауылдық тұтыну кооперациясы дмауына шектеу
алынып тасталған. Ірі қалалардағы, облыс орталықтарындағы сауданы дамытудың
басты бағыты алғашқы және өңделген түрдегі ауыл шаруашылық өнімдерін сату
болып табылады. [4]
Сауданың басты функциясын табысты жүзеге асыру үшін (сату үшін,
сатып алу) қалада ауылда да олардың шаруашылық қызметінің бәсекеге
қабілеттілігін және тиімділігін арттыру мақсатында ұйымдардағы басқаруды
жақсарту, тауар айналымын ұлғайту, тауар айналымын жалдымдату және сауда
ұйымдарының шығындарды азайту бойынша шаралар қолдану қажет.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
Сауда кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржылық – шаруашылық
қызметінің негізгі көлемді көрсеткіш болып белгіленген кезең (ай, тоқсан,
жыл) ішінде тауар сату көлемін айқындайтын тауар айналымы табылады.
Жоғарыда айтылғандай, сауда процесін ұйымдастыру нысаны бойынша
көтерме және бөлшек сауданы ажыратады, осыған сәйкес тауар айналымы көтерме
және бөлшек болады. Қалыптасқан тауар қозғалысының нысаны бойынша көтерме
тауар қозғалысы 2 түрлі болады: қоймалық және транзиттік.
Қоймалық тауар қозғалысы тауарларды сауда және өзге де
кәсіпорындарға көтерме кәсіпорындардың қоймасы арқылы өткізумен
айқындалады. Көтерме кәсіпорындардың қоймасының көбіне маусымдық
сұраныстағы, алдын ала әкелінген тауарлар және реттеулі және (комплектация)
қажет ететін қиын ассортименттегі тауарлар өткізіледі, өйткені олар
бөлшек сауда жүйесіне жеткілікті кең ассортиментте түсуі қажет. [5]
Транзиттік тауар айналымы көтерме кәсіпорындарды жанай өтіп
жеткізіп берушілерден сатып алушы ұйымдарға және кәсіпорындарға тауарды
(бастысы жай ассортимент: қант, ұн және тағы басқа) жеткізіп беру арқылы
көрініс береді. Ол тауар айналымын 2 түріне бөлінеді: жеткізіп берушілер
мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысуға көтерме кәсіпорындардың
қатысуымен (төленген транзит) және есеп айырысуға көтерме базалардың
қатысуынсыз (төленбеген транзит немесе ұйымдастырылған транзиттік
айналым). Бірінші жағдайға көтерме кәсіпорындар тауарлар үшін өздері
жеткізіп берушілер және сатып алушылармен есептеседі. Транзиттік өткізудің
екінші түрінде сатып алушы үшін жеткізіп берушілермен (өнім шығарушылармен)
көтерме кәсіпорындарды тек транзиттік жеткізіп беруді ұйымдастырады, оның
орындалуын қадағалайды және делдал ретінде тауарлардың қозғалысын
ұйымдастырғаны үшін сыйақы алады.
Осыдан тауар қозғалысының транзиттік нысанының экономикалық
және үдемелі болып табылатынын көруге болады, өйткені тауар қозғалысы
кезінде тауар айналымы жылдамдатылады, транзиттік шығындар қысқартылады,
тиеу – түсіру операциялары бойынша шығындар толығымен жойылады және
тауарлық шығындар төмендейді.
Қоймалық және транзиттік тауар айналымының сомасы қалдық көтерме
тауар айналымын құрайды.
Бөлшек тауар айналымы (ағымдағы және болашақтағы ақшалай кіріс)
тұтыну тауарларын ағымдағы және болашақтағы ақшалай кірістеріне - қолма
қол есептесу және өткізу жолдарына байланысты емес есептесуді несиеге
айырбастап халыққа сату көлемі арқылы көрініс табады.
Бөлшек тауар айналымына халыққа тауар сатумен қатар бөлек заңды
тұлғаларға (ауруханаларға, балалар мекемелеріне, қарттар үйлеріне және тағы
басқа) бөлшек сауда жүйесінен қолма қол ақшасыз есеп айырысу бойынша олар
қызмет көрсететін тамақтану мекемелері үшін азық – түлік тауарларын және
олардың ағымдағы шаруашылық (бірақ өндірістік емес) қажеттіліктері үшін
өткізу қосылады.
Бөлшек тауар айналымының құрамы Қазақстан Республикасының
статистика бойынша агенттігіне арнайы инструкциясымен анықталады. Бөлшек
тауар айналымы бөлшек сауда жүйесі және қоғамдық тамақтану жүйесі туралы
айналымына бөлінеді, тұтыну кооперациясында халыққа тауарларды өткізу
және халық тұтынатын қажетті заттарды ақша көріністеріне айырбастау, сатып
алу – сату тәртібімен байланысты экономикалық қатынас бөлшек тауар
айналымын экономикалық категория ретінде айқындайды.[6]
Бөлшек тауар айналымы – бұл елдің дамуының маңызды әлеуметтік
– экономикалық көрсеткіші. Бір жағынан, халық тұтынатын тауарды өндіру
көлемін, екінші халық тұтынатын тауар өнімінің өлшемін айқындайды және
онысымен халықтың материалдық жағдайын және мәдени деңгейін айқындайды.
Тауарларды бөлшек сату халықтың тұтыну тауарларына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру негізін құрайды, өйткені барлық материалдық жағдайдың 80%-ы
халыққа бөлшек тауар айналымы арқылы түседі.
Бөлшек тауар айналымының маңыздылығы сонымен қатар бөлшек сату
– сатып алу актісі тауардың айналым сферасынан тұтыну сферасына
қозғалысының соңғы сатысы болып табылады. Бұл актіде тұтыну құны мен тауар
құны қоғамдық мойындауға ие болады және өндіріске және тауар айналымына
кеткен қоғамдық барлық шығындардың ақшалай нысанда орны толтырылады.
Осының нәтижесінде тауар өндірушілер (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы),
транспорттық және сауда ұйымдары (кәсіпорындары) өз қызметтерін
жалғастыруға және үзіліссіз қамтамасыз етуге мүмкіндік алады.
Бөлшек тауар айналымының дамуы елдің ақша айналымын айрықша
түрде қалыптастырады, өйткені елдің айналымда жүрген ақшаларының көп
бөлігін бөлшек сауда жүйесіндегі тауар сатып алуға жұмсалған халықтың
ақшалай кірісі құрайды және осы канал арқылы банк кассасына қайтарылады.
Бұл өз кезегінде өз уақытында еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы
және өзге ақшалай операцияларды жүзеге асыруға септігін игізеді. Тауар
мен ақша айналым процесінің тиімділігі үшін бір жағынан бөлшек саудаға
түсетін тұтыну тауарларының құрамы мен көлемі, екінші жағынан сатып алу
қорының өлшемі мен халық сұранысының құрылымының арасындағы қатынастың
дұрыстығы қажет.[7]
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда
ресімдеу
Теміржол станцияларындағы (жағалауда, әуежайда тауарларды
алуды құжаттық ресімдеу. Сауда кәсіпорындарында түсетін тауарлардың есебін
дұрыс ұйымдастыру тауарларды қабылдаудың бекітілген тәртібі мен олардың
құжаттық ресімделуін қатаң сақтауды ұсынады. Тауарларды қабылдау тәртібі
мен олардың құжаттық ресімделуі жеткізіп беру әдісі (теміржол, су, әуе
және автомобиль көліктерімен) және қабылдау орнына (көлік органдарына
жеткізіп беруші қоймасында және сатып алушы қоймасында) байланысты.
Тауарларды темір жолмен, су және әуе көліктерімен жеткізіп беруде
темір жол, аэрофлот жүктердің сақталуы мен жеткізіп беру мерзімі үшін
толық материалдық жауапкершілікте болады және соған сәйкес станция,
жағалау және әуежай оларды қабылдау орны болып табылады.
Көлік органдары сауда ұйымдарына олардың адрестеріне жүктің
келгендігі жөнінде хабарлама береді. Келген жүктер станция, жағалау
немесе әуежайда 24 сағат ішінде тегін сақталады. Бекітілген мерзімнен ұзақ
сақталған жағдайда бекітілген тәртіппен төлем алынады.
Әкелінген жүктер туралы алынған хабарлама негізінде сауда
ұйымдары материалдары жауапты тұлға (менеджер, экспедитор) немесе жауап
беретін жүргізушіге жеткізіп беруге тауарды қайда жеткізу керектігін
көрсететін, оларды адуға бұйрық жазады. Материалды жауапты тұлғалар көлік
органдарынан құндылықтардың сақталуы үшін материалдық жауапкершілігі
жөнінде шарт жасақтайды.[8]
Жүктерді алу үшін бухгалтерия менеджерге немесе жүргізушіге
сауда ұйымының басшысы немесе оның орынбасары мен бас бухгалтер (немесе
бухгалтерлік есепті жүргізуші тұлға) қол қойған, мөрмен расталған сенімхат
жазып беріледі.
Сенімхат – бұл белгілі бір тұлғаның тауар – материалдық
құндылықтарды, ақша қаражаттарын алуға, сонымен қатар белгілі әрекеттерді
жасауға құқық беретін құжат. Сенімхат беру тәртібі мен оларды пайдалануды
қадағалау сауда ұйымдарының бухгалтериясымен Қазақстан Республикасының
қаржы министрлігінің 6 наурыз 1998 жылы №46 бухгалтерлік есеп және аудит
методологиясы Департаменті бұйрығымен бекітілген тауарлы – материалдық
қорларды алуға сенімхат беру мен оларды сенімхат бойынша жіберу тәртібі
туралы методологиялық (рекоменданция) талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Сауда ұйымдары Қазақстан Республикасының 16.11.1994ж, №73
(Алғашқы есептік құжаттардың ведомствоаралық нысандағы альбомды бекіту
туралы статистика бойынша мемлекеттік комитетінің қаулысымен бекітілген
келесі сенімхат нысандары қолдана алады.
А) корешокті №М-2 типтік ведомствоаралық форма, онда сәйкес реквизитті
сенімхатты қолдану мен тапсыру бойынша жазбалар жүргізіледі. Бұнда берілген
сенімхаттар есебі журналы жүргізілмейді.
Б) №М-2а титіп ведомствоаралық форма, бұл бойынша алдын ала нөмірленген
және байланған берілген сенімхаттар есебі журналын жүргізу көзделген (№М-
3 типтік ведомствоаралық форма). Берілген сенімхаттар есебі журналы
сенімхаттарды тіркеу мен беру үшін жауапты тұлғада сақталады.
Сенімхаттар формасы төменде көрсетілген.
Берілген сенімхаттар есебі журналында (ф №М-3) сенімхат нөмірі,
берілген уақыты, жарамдылық мерзімі, сенімхат берілген тұлғаның лауазымы
мен фамилиясы, жеткізіп берушінің атауы, наряд (шот-фактура, төлем
құжаттары және т.б.) нөмірі мен датасы, сенімхат алған тұлғаның қолхаты,
сенімхат бойынша тапсырманың орындалғаны туралы белгі көрсетіледі. Берілген
сенімхаттар есебі журналының формасы төменде көрсетілген.[9]
Сенімхат бланктері қатаң есептіліктегі құжат болып табылады,
сондықтан сенімхат кітапшасы соңғы бетте бет саны көрсетілген, нөмірленген
болуы шарт. Сенімхатты тапсыру кезінде міндетті тәртіпте барлық реквизиттер
онымен қоса сенімхат алған тұлғаның қолының үлгісі толтырылады.
Егер алынатын тауар – материалдық қордың ассортименті кең және
атауы бойынша біртектес болып, бағалары әр түрлі болса, жазба жалпы саны
мен сомасын көрсете отырып бір жолға жазылуы мүмкін.
Реквизиттері толтырылмаған немесе жартылай толтырылған және
белгілі бір тұлғаның қол үлгісінсіз сенімхаттарды беру жүргізілмейді.
Берілетін сенімхаттың жарамдылық мерзімі сәйкес құжаттар бойынша
(шот – фактура, тауар-транспорттық наклодной немесесе т.б.) тауар –
материалдық қорларды жеткізу мен алудың есепке ала отырып сауда ұйымдарымен
бекітіледі. Сенімхатты тауар-материалдық қорлардың бірінші жіберілімі
кезінде алып қалады.
Бір реттік сенімхаттарды ресімдеу орнына тоқанына немесе жылына
бір рет транспорт органдарына немесе жергілікті ж еткізіп берушілерге тауар-
материалды қорларды алу сеніп тапсырылған адамдарды қолдарының үлгісі бар
тізімі ұсынылып тұруға болады. Мұндай тәртіп жазылатын сенімхаттардың санын
мейлінше азайтады.
Сенімді тұлғаны тауар-материалдық қорды алуға құқығынан айыру
немесе жұмыстан босату кезінде сауда ұйымы транспорт органы мен жеткізіп
берушілерді талапқа сай се німхатта хабарлар етуге міндетті.
Сенімді тұлға әрбір тауар-материалдық қорды алғаннан кейін
келесі күні, олардың толық немесе бөлек сенімхат бойынша алынғанына
қарамастан, сауда ұйымының бухгалтериясына (немесе бухгалтерлік есепті
жүргізу жүзеге асыратын тұлғаға) немесе материалдық жауапкершіліктегі
тағайындалуы бойынша тауар-материалдық қорларды жеткізіп беру және қоймаға
тапсыру жөніндегі құжаттарды ұсынуы міндетті. Берілген сенімхаттар есебі
журналында сенімхаттарды пайдалану туралы белгілер шот-фактура немесе тауар-
материалдық қорлар алынған жеткізіп берушінің тауар транспорттық
жүкқұжаттың және аталған құжат бойынша оларды кірістеген материалды жауапты
тұлғаның тауар есебінің негізінде екі рет қойылады.
Мерзімінің өтуі бойынша сенімхатты пайдалану туралы есеп
бермеген сенімді тұлғаға жаңа сенімхаттар берілмейді.
Пайдаланылмаған сенімхаттар олардың жарамдылық мерзімі біткеннен
кейінгі келесі күні бухгалтерияға қайтарылады. Қолданымаған сенімхаттарды
қайтару кезінде берілген сенімхаттардың есебі журналында немесе сенімхаттар
түбіртегінде қолданылған жоқ деген белгі жазылады және оларды беру мен
тіркеуге жауапты тұлғада есептілік кезеңнің соңына дейін сақталады.
Сенімхаттарды толтыру, беру және қолдану ережелерін сақтауды
бақылау сауда ұйымының бас бухгалтеріне жүктеледі.
Станциядағы (жағалаудағы, әуежайдағы) жүктерді алу үшін сауда
ұйымы менеджерлерге (экспедиторларға) жүкті алуға бұйрыұқ сенімхат және
жүк квитанциясын береді. Транспорт органдарына жеке куәлігі (төлқұжат) мен
аталған құжаттарды көрсеткеннен және оларға белгіленген төлемдер мен
олардан теміржол жүкқұжатын (коносамент, авиа жүкқұжат және т.б.), сонымен
қатар өзге де тауарлық жолдама құжаттарын (сапа сертификатын, сапалы
куәлік , спецфикация т.б) алады. Бұл кезде барлық реквизиттердің дұрыс
толтырылуына аса мән беру керек: көлік құралдарының нөмірі, олардың көтеру
күші, оларды жеткізіп беру мәні, яғни жөнелту уақыты, бұзылмағандығы, тиеу
және беру, сатып алушының адресіне жүк бағытының дұрыстығы, жеткізілген
жүктің пломбасының болуы және тағы басқа. Бұлардың барлығы жүктің
уақытында жеткізілгендігін білу және тауардың жолда кешігуі жағдайында
транспорт органдарына талап қою үшін қажет. Одан соң жүкті алушы көлік
өкілімен бірге көлік құралдарының (вагон, баржа және т.б.) жағдайын,
есіктерінің бүтіндігі мен дұрыс жабылғандығын, люк пен шатырының
бүтіндігін және тағы басқа, пломбтың түгелдігін, олардағы мөрдің нақтығын
тексереді. Бұдан кейін құралдарын ашады, жүк алушының өкілі каптаманың
(тара) бүтіндігін тексереді және келген жүктің орын санын бекітеді.
Көлік құжатында көрсетілген көлік маркировкасы мен жүк
атауының сәйкестігін, массасын, орын санын тексергеннен кейін жүкті беру
жүзеге асырылады.
Көлік құралдарының жағдайына сәйкес тасымалдау кезінде жүктің
сақталуын қамтамасыз еткен, жүкті алған менеджерлер (экспедитор) жол
ведомствасына қол қояды, ал көлік ұйымының өкілі тапсырылған жүк үшін
теміржол жүкқұжатына (коносаментке, әуе жүкқұжатына) қол қояды және жүк
алушының сенімхатын алып қалады.[11]
Тауар тарасыз түскен жағдайда оларды қабылдау вагонды ашқан
және түсірген жерде саны мен сапасы бойынша жүзеге асырылады. Осы кезде
арнайы құжат (отвес) жазылады, онда жүк жағдайы, көлік құжаттары бойынша
және қабылданған тауар саны көрсетіледі.
Қолма – қол есеп айырысу арқылы тауарды алуды құжатты ресімдеу.
Нарықтық экономика жағдайына сауда ұйымдары тауарды қолма – қол есеп
айырысу арқылы заңды тұлғалардан (жеткізіп берушілерден) және жеке
тұлғалардан (фермерлер, кәсіпкерлер және т.б.) ала алады. Бұл кезде түскен
немесе алынған тауарлар үшін есептесу сауда ұйымының кассасындағы қолма –
қол ақшамен немесе тауарды сатып алуға менеджерлерге (экспедиторға),
материалды жауапты тұлғаға (қойма дүкен меңгерушісіне) есебі (подотчет)
сомасынан жүзеге асыры(қойма)лады.
Тауарды алуға негіз болып, сонымен қатар жеткізіп берушілермен
бекітілген қолма-қол ақшамен төлеу есептесу нысаны көрсетілген сатып алу
– сату (жеткізу) шарты табылады.
Сатып алу – сату (жеткізіп беру) шартына сәйкес тиеу немесе
тауарды жеткізіп беруші өкілімен жеткізілетін (шот фактура, тауар, көлік
жүк құжатын және т.б.) үш немесе төрт экземплярда жазылады. Жеткізілетін
тауарлардың ерекшеліктеріне байланысты массасы немесе саны туралы құжаттар
(типтік карталар, орама ярлыктар және т.б.) олардың сапасы туралы сапалы
куәліктер, сәйкестік сертификаттар, лабораториялық анализ нәтижесі туралы
анықтамалар және т.б.) тіркелуі қажет.
Жеткізіп беруші өкілі тауарды жеткізу кезінде жолдама құжаттың,
өкілдің қолымен тауарды жеткізіп беруге тауарды алу туралы бір экземплярын
өзінің өкіліне береді.
Сауда ұйымының қоймасына (дүкеніне)түскен тауарды материалды
жауапты тұлға (қойма, дүкен меңгерушісі) жеткізіп беруші өкілінен саны
мен сапасы бойынша алдыңғы параграфтағы тәртіпте қабылдайды. Тауарды
толықтай кірістегеннен кейін материалдарды жауапты тұлға (қойма немесе
дүкен меңгерушісі) жолдама құжаттың барлық экземплярына қол қойып, одан
кейін құжаттың бір экземплярын өзіне қалдырады, екі экземплярын жеткізіп
берушінің өкіміне сауда ұйымының кассасы арқылы тауарларға есептесу үшін
береді. Бұл кезде тауарлық жолдама құжаттың бір экземплярын төлем жүргізу
кассаға көрсетеді, оның негізінде жеткізіп берушінің өкіліне қолма қол
ақша беру үшін шығыстық кассалық ордер жазып береді. Тауарлық құжаттың
аталған экземпляры шығыстық кассалық ордермен қоса кассирдің есебіне
тіркеледі, ал соңғы экземпляры жеткізіп беруші өкілінде сауда ұйымының
қоймасына (дүкен) тауарды тапсырғандығын растау үшін қалдырылады.
Егер түскен тауарлар есептесу есепке берілген сомадан қолма –
қол жүргізілетін болса, онда жолдама құжатының бір экземпляры тауарды
жеткізген жеткізіп жеткізіп беруші өкіліне қайтарылады, ал екі экземпляры
материалды жауапты тұлғада (қойма немесе дүкен меңгерушісі) қалдырылады,
есепке берілген (подотчет) қолма – қол ақшаны қолданғандығы туралы анықтама
құжаты ретінде аванстық есепке тіркеледі.
Тауарды қолма – қол алу кезінде жеткізіп беруші қоймасында сауда
ұйымының материалды тұлғасына кассадан есебіне қолма – қол ақша және
тауарды алуға сенімхат беріледі. Жіберілетін тауарларға жеткізіп беруші
тауарлық жолдама құжат (шот – фактура, тауар көлік жүкқұжатын және т.б.)
үш экземплярда жазып береді, онда қабылданғаннан кейін тауарды қабылдайтын
жіберетін тұлғалардың қолдары қойылады. Алынған тауарлар үшін сатып алушы
өкімі есебінен берілген сомадан жеткізіп берушінің кассасына ақша төлеу
жолымен қолма – қол есептесу жүргізеді, бұл кезде ақшаның кімнен
алынғандығы, не үшін, төлем сомасы, тауар жолдама құжатының нөмірі мен
күні көрсетіледі және ақша тапсырған тұлғаның қолына бас бухгалтер мен
кассирдің қолы қойылып, жеткізіп беруші ұйымның мөрімен расталған аталған
кіріс кассалық ордердің түбіртегі беріледі. [12]
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу, оларды бухгалтерлік құжаттарда
ресімдеу
Қоймадан тауарды тиеу және жөнелту бойынша операцияларды құжаттық
ресімдеу. Көтерме сауда кәсіпорындары сатып алушыларға олармен жасақталған
шартқа, олардың тапсырыстары және нарядқа сәйкес тауарды жөнелту, тиеу
және өткізуді жүзеге асырады. Барлық жасақталған шарттар, тапсырыстар,
нарядтар көтерме сауда кәсіпорынның бас бухгалтерімен расталады.
Бұл кезде ерекше назарды сатып алушының төлем қабілеттілігіне
аудару қажет және жіберілетін тауарлар үшін уақтылы төлемді есептесудің
қандай нысаны қамтамасыз ететінін анықтау қажет.
Тауарды көтерме өткізудің 2 нысаны ажыратылады: қоймадан (қоймалық
айналым) өткізу және транзитпен (транзиттік айналым) өткізу. Көтерме сауда
кәсіпорындарынан тауар сатып алушылар бөлшек сауда кәсіпорындары
(дүкендер, дүңгіршектер, палаткалар және т.б.) және қоғамдық тамақтану
(мейрамханалар, кафе, асханалар, барлар және т.б.) өнеркәсіптік
(өндірістік) кәсіпорындар, емдік (ауруханалар, емханалар, шипажайлар және
т.б.) немесе балалар мекемелері (мектептер, балабақшалар және т.б.),
фермерлер және шаруа қожалықтары сонымен қатар әртүрлі меншіктегі сатып
алушылар болып табылады.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарлар сатып
алушының өкіміне (менеджер, бөлшек сауда жүйесінің меңгерушісіне және т.б.)
жіберілуі, сатып алушыларға көтерме базасының орталықтандырылған
көлігімен жеткізілуі, сонымен қатар басқа қалалардағы сатып алушыларға
темір жол, су, автокөлік, әуе көліктерімен жөнелтуі мүмкін.
Тауарларды көтерме (қоймалық немесе транзиттік) өткізу нысаны
сатып алушыларға тауарды жіберу және өткізу әдісіне, сатып алушылар
контингентіне және өзге де жағдайларға байланысты тауарларды көтерме
жіберу және өткізу бойынша операцияларды құжаттық ресімдеу тәртібі
анықталады, басты құжаттары болып бұйрықтар, ұйғарым, нарядтар, шот-
фактуралар, шоттар және басқалары танылады.
Әртүрлі жағдайларда тауарларды жіберу, тиеу және өткізуді
құжаттық ресімдеу сауда бөлімінде (егер болса) немесе тауарды жеткізіп беру
шартының орындалуына бақылау жүзеге асырылатын және тауар қоры қоймасында
нақты сақталуы ассортимент және мөлшері туралы жан-жақты ақпараты бар
көтерме кәсіпорынның бухгалтериясында басталады. [13]
Рет – ретімен барлық жоғарыда көрсетілген әртүрлі жағдайдағы
сатып алушыға көтерме сауда кәсіпорынның қоймасынан жіберу және тиеу,
тауарды өткізуді құжаттық ресімдеу тәртібін қарастырамыз.
Сатып алушының өкіліне тауарды жіберу құжаттық ресімдеу. Көтерме
кәсіпорындардың тауарларды сатып алушы жіберуі сатып алушылармен жасалған
жеткізіп беру шартына немесе тапсырысқа сәйкес және тауарды алуға
сенімхатты және жеке куәлікті (төлқұжат) ұсынған кезде жүзеге асырылады.
Аталған құжаттар негізінде сауда бөлімі немесе уәкілетті тұлға
(менеджер, тауар танушы) қойма меңгерушісіне тауар бөлу және жіберу туралы
ұйғарым жазады. Ұйғарымда сатып алушының реквизиттері, атауы, ассортимент,
жіберілуге жататын тауарлардың саны мен құны көрсетіледі.
Бірақ бір айта кететіні, бөлек ұйғарымды жазуға көп еңбек пен
қағазды шығындайды, сондықтан олардан ешқандай залалсыз бас тартуға болады.
Аса рационалды және мақсатты құжат ретінде ұйғарымның орнына шот-фактураны
айтуға болады, өзінің құрылымы бойынша ол тауарды бөлуде қоймада тапсырыс
– наряд, оларды сатып алушыларға жіберуде фактура, жіберілген тауарларға
банк арқылы есептесу шотын қатар алып жүреді. Осылайша шот-фактура
ұйғарымды ақтаушы, есептесу құжатының белгілерін үйлестіретін құжаб болып
табылады.
Шот-фактура 4 экземплярда жазылады, онда жіберілетін тауарлардың
ассортименті және мөлшері (саны) көрсетіледі. Егер жіберілетін
тауарлардың тізімі көп болмаса, төлем талап-тапсырмасы жазылады.
Тауарларды жіберу ұйғарымына немесе жазылған шот-фактураға
сәйкес қоймада жіберуге тауарларды іріктейді және оларды қабылдау саны мен
сапасы бойынша сатып алушының өкілімен жүзеге асырылады. Масыла:ыдыссыз
азық-түлік емес тауарларды тауар бірліктерінің нақты орын санына байланысты
жібереді. Ағаш ыдыстағы азық – түлік тауарларын жіберу кезінде қойма
меңгерушісі шығыс спецификациясын немесе шығыс (отвес) спецификациясын
жазады, онда әрбір тауар бірлігінің өлшеу жасымен немесе әрбір тауар
бірлігінің трафареті (марикровка) бойынша нақты брутто, ыдыс және нетто
салмағы туралы ақпарат көрсетіледі.
Шығыс спецификациясы немесе шығыс (отвес) спецификациясын тауарды
жіберуші материалды жауапты тұлға (қойма меңгерушісі, қоймашы) 2
экземплярда олардың қолдары мен тауарды алушының қолы арқылы жазылады.
Бірінші экземплярын тауар алушыға береді, ал екіншісін – көтерме сауда
кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырылады.[14]
Тауарларды түзу ыдыста және фабрикалық (зауыттық) қаптамада тауар
бірлігінің бірдей мөлшерде немесе әрбір орынның бірден нетто салмақпен
жіберген кезде қабылдау нақты орын саны бойынша бөлек түрі, атауы,
расфасовка және тауар сорты юойынша жүзеге асырылады. Бұз кезде
жіберілген тауардың жалпы санын тауар бірлігінің санын немесе бір орынның
нетто салмағын жалпы орын санына көбейту жолымен анықтайды.
Түзетілетін ыдыстағы және фабрикалық (зауыттық) қаптамадағы
тауарлар әрбір салмақтың брутто салмағы бойынша жіберіледі. Бұл жағдайда
таза салмақ трафарет (маркировка) бойынша нақты брутто салмағынан ыдыс
салмағын алу жолымен анықталады.
Егер аталған партияны қабылдау кезіндегі трафарет бойынша таза
салмағынан ауытқулар анықталған болса, онда оларды осы тауарларды жіберу
кезінде есепке алады.
Тауарды ашық (ыдыссыз) немесе түзетілмейтін ыдыста жіберу
кезінде әрбір орынның құрамын тексереді және қабылдау нақты орын саны мен
таза салмағы бойынша жүзеге асырылады.
Жіберілетін тауарларды қойма менгерушісінің таңдау қоймаға түскен
барлық шот-фактураға нақты жіберілген тауар саны мен құны қойылуымен
рсімделеді. Барлық экземплярды бухгалтерияға тапсырады, онда барлық
реквизиттердің тауар мен ыдыс бағасының сатып алушыларға ұсынылатын сауда
жеңілдіктерінің мөлшері мен сомасы (егер бұл жеткізіп беру шартында
көзделсе) тауар мен ыдыс құнының және дұрыс есептелгендігі, есептесу
сомасының толтырылғандығын дұрыс тексеру жүзеге асырылады.
Шот-фактураларды жазу және қажетті таксировка дербес
компьютерлерде жүргізілуі мүмкін, онда бір мезеттен шығыс тауар құжатын
жазуға және қоймалық және аналитикалық бухгалтерлік есеп регистрінде
жазбаны жүзеге асыруға мүмкіндік бар.
Бухгалтерияның сәйкес қызметтерінің қолымен әрбір шот-фактураға
баға, таксировка және қорытынды есептелгендігі, тексерілгендігі туралы
белгі жасайды. Осылайша тексерілген және ресімделген шот-фактуралар
кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтеріне қол қойылуға тапсырылады. Содан
кейін құжаттың қол қойылған барлық экземпляры қойма меңгерушісіне сатып
алушы өкіліне таңдалған және шот-фактураға қосылған тауарлар мен ыдысты
жіберу үшін жолданады.[15]
Таңдалған тауарларды алу үшін сатып алушы өкілі қойма
меңгерушісіне тауарды алуға құқық беретін сенімхатты ұсынуы және жеке
куәлік немесе төлқұжатын көрсетуі қажет. Сенімхаттың нөмірі және берілген
күні шот-фактураның барлық экземплярында көрсетіледі. Бір айта кететіні,
сатып алушының өкіліне бірнеше қоймадан тауар алу үшін бір сенімхатты
пайдалануына рұқсат беріледі, егер ол құндылықтарды жіберу ережесінде
көзделген болса.
Сатып алушы өкілі тауарды алуын шот-фактураның барлық
экземплярына қол қоюы арқылы растайды. Бір экземплярын қойма меңгерушісі
тауар алушыға береді, екеуін тауарды алу құқығын беретін сенімхатпен бірге
тауарлық есеп беру кезінде бухгалтерияға тапсырады. Осы шот-фактураның екі
экземплярының біреуін төлем талап - тапсырмасымен сатып алушыдан
жіберілген (өткізілген) тауарлар үшін төлемді алу үшін банкіге жолданады.
Бұл кезде төлем талап – тапсырмасында тек шот (фактура нөмірі және
төленетін жалпы сомасы көрсетеледі).
Сатып алушыларға орталықтандырылған жеткізіп беру жолымен
тауарларды өткізу құжаттық ресімдеу.
Сатып алушыларға (бөлшек сауда кәсіпорындарына, қоғамдық
тамақтану кәсіпорындарына) қоймадан орталықтан жеткізіп беру жолымен
тауарларды өткізу немесе көтерме кәсіпорындардың күшімен құралдарымен
тапсырыстар және сатып алушылармен алдын ала жоспарланған және келісілген
(график) бойынша жүзеге асырылады.
Айта кететіні, тауарларды орталықтандырылған жеткізіп беру
прогрессивті және экономикалық тиімді тауарларды әкелу нысаны болып
табылады, ойткені ол тасымалдау, кунделіктегі сұраныстағы тауарларды сатуда
узілістің алдын алуға, тауар айналымын тездетуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ТАУАРЛАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1. Сауда маңызды айналыс сферасы
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің
әлеуметтік – экономикалық саясатын жүзеге асырудағы сауданың рөлі.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда
рәсімдеу
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу үрдісінің синтетикалық есебін
ұйымдастыру
2.3. Тауар түсімдері мен жөнелту және өткізу үдерісінің синтетикалық есебін
ұйымдастыру
ІІІ . САУДА ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АУДИТІ
1. Аудиттің мақсаттары, объектілері, дерек көздері және методикалық
тәсілдері
2. Қойма шаруашылығы жағдайының аудиті
3. Материалдық есеп жағдайының аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысымның өзектілігі. Тауар–ақшалай айырбасқа
негізделген өндіріс пен тұтыну арасындағы экономикалық байланыс елдегі
экономиканың өзіндік ерекше саласы-сауданың пайда болуына септігін
тигізеді. Сауданың негізгі шаруашылық субъектілері болып сауда ұйымдары
(кәсіпорындар) танылады. Сауда ұйымдары (кәсіпорындары) заңды тұлғаның
құқықтарымен халық тұтынатын тауарларды сатып алу, тасымалдау, сақтау мен
өткізуді жүзеге асыратын жеке шаруашылық субъектісі ретінде көрініс
табады.
Сауда саласын реформалау нәтижесінде әртүрлі ұйымдастырушылық
құқықтық нысандағы нарықтық экономиканы дамытуға бара бар сауда
кәсіпорындары құрылды: жеке кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, өндірістік және тұтыну
коорперативтері, бірлескен кәсіпорындар. Барлық кәсіпорындар бөлшек және
көтерме сауданы жүзеге асыра алады және өздерінің сауда – қаржылық
қызметін отандық тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауы тиіс.
Ауылдардағы негізгі сауда жұйесінің жетекші саласын сауда
құрайтын ауылдық тұтыну коорперациясы айқындайды. Қазақстан
Республикасының 21 шілде 1999ж. Қазақстан Республикасындағы ауылдық
тұтыну коорперативі туралы заңына сәйкес қалаларда ауылдық тұтыну
коорперациясы дамуына шектеу алынып тасталған. Ірі қалалардағы, облыс
орталықтарындағы сауданы дамытудың басты бағыты алғашқы және өңделген
түрдегі ауыл шаруашылық өнімдерін сату болып табылады.
Ұлттық экономиканың дамуының қазіргі заманғы сатысында
еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақы төлемдері және мемлекеттің өзге де
әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешу үшін пайдаланылатын ақша өте
маңызды мәнге ие, сонымен байланысты ақша айналымының тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін объективтік қажеттілік туындайды. Аталған мәселелерді
шешуде айналымға шығарылатын барлық ақша қаражатының 90% дерлік ел
банктері арқылы қайтарылатын сауданың рөлі маңызды. Бұдан елдің ақша
айналымының жылдамдығы негізіне тікелей сауда ұйымдары мен мекемелерінің
жұмысына байланысты екендігін аңғаруға болады. Сондықтан, егер сауда
ұйымдары өздерінің шаруашылық қызметін ұйымдастырса және нарықтың
төлемге қабылетті сұранысын терең меңгерсе, олар сауда кәсіпорындарындағы
тауар қорының сұранысына сай келеді. Сөйтіп келгенде бөлшек тауар
айналымының ұлғаюы мен уақытылы сауда түсімін банк кассасына тапсыру елдегі
тұрақты ақша айналымының маңызды талаптары болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық тұрақтылығы үшін де сауданың алар орны
ерекше. Тауарды өткізу нәтижесінде мемлекеттік бюджетке әрбір сатып алу –
сату операциясы кезінде алынатын және тауар құнының элементі болып
табылатын акциздер мен қосылған құн салығы тікелей түседі. Сондықтан да
аталған салықтардың сомасы көбіне тауар айналымының жылдамдығына
байланысты. Халық тұтынатын тауарлар саудасы сауда процесінің
ұйымдастыру нысаны бойынша көтерме және бөлшек болып бөлінеді. Олар
тұтыну заттарының айналым процесінің біртұтастылығымен байланысты.
Диплом жұмыс тақырыбының мақсаты - тауар қозғалысының есебін
және аудитін анықтау және талдау.
Мақсатыма жету үшін дипломдық жұмысымның алдында келесідей
міндеттер қойылады:
1. Экономиканың даму сатысындағы сауданың рөлі, оның ішінде көтерме және
бөлшек тауар айналымының экономикалық мәнін талдау;
2. Тауар түсімінің есебін, құжатты ресімдеу және синтетикалық есебін
жазу;
3. Тауарларды транзитпен өткізудің бағыттарын бақылау;
4. Аудиттің мақсаттары, объектілерін, соның ішінде қойма шаруашылығының
аудиті, материалдық есеп жағдайының аудитін ашып көрсету;
Диплом жұмысымның зерттеу пәні Тауарлар және оның қозғалысы
Дипломдық жұмысымның әдістемелік негіздері ретінде: жұмысым
заңдылық және
Нормативтік актілер бойынша, сонымен қатар түрлі бухгалтерлік
есеп және аудит жөніндегі қазақстандық және шетел ғалымдарының еңбектері
мен материалдары пайдалана отырып жазылды.
Дипломдық жұмысымның нормативтік құқықтық базасы бұл
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп стандарттары туралы
заңнамасы. Дипломдық жұмысымның есеп объектісі бұл тауар қозғалысының
бухгалтерлік есебі мен аудиті.
Дипломдық жұмысымның құрылымы мен көлемі жұмыс кіріспе, үш
тарау, қоытынды, пайдаланған әдебиеттер және қосымшалардан тұрады. Жалпы
көлемі 83 бет.
Бірінші тарауда қазіргі заманғы экономикалық даму
сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясаттың жүзеге
асырудағы сауданың рөлі туралы сөз болады. Және де көтерме және бөлшек
тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні қозғалып, оларға
түсініктер беріледі, сондай – ақ талданып жазылады.
Екінші тарауда бұл бөлімде тауар қозғалысының синтетикалық
есебімен қатар тауарларды жөңелту, оларды өткізу жалпы олардың талдауын
ашып көрсеттім. Негізінде бұл бөлімнің ерекшілігі құжаттардың рәсімдеудің
негізі айтылады.
Үшін тарауда аудит туралы түсініктер және де тауар қозғалысын
аудиттеу кезінде кездесетін тұжырымдар мен аудитті ұйымдастыру шаралары
туралы көптеген мәліметтер ұсынылады.
I БӨЛІМ. ТАУАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Сауда маңызы мен айналыс сферасы
Кез – келген өндіріс өздері өңдірген тауарларын сатпай дамуы
мүмкін емес. Сату процесі айналыс сферасында, яғни тауарлардың
өндірушілерден олардың соңғы тұтынушыларына дейінгі қозғалыс процесін
қамтитын саудада жүзеге асады.
Егерде тауарларды сатып алу сауда кәсіпорынның қызметінің басы
және негізі болса, онда сату оның қызмет етуінің қаржылық – экономикалық
мәні болып табылады. Сатылған тауарлардың сату және сатып алу
бағаларының айырмашылығы сауда кәсіпорынның өмір сүруіне негізгі қаржы
көзі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан алғанда бұл процесс сауда
кәсіпорындарының шаруашылық қызметі бойынша есеп операцияларының белгілі
бір циклін білдіреді. Тауарлардың қозғалысының есебін, басқада
операцияларды толық және дұрыс жүргізу сауда кәсіпорнына капиталының
айналым жылдамдығына неғұрлым жылдам әсер етуге, көп көлемді сатылмай
жатып қалған тауарлардың болмауына, сонымен қатар заң талаптарын дұрыс
орындауға мүмкіндік береді.
Өндіріспен cалыстырғандағы айналыс сферасындаңғы шаруашылық
операцияларының бухгалтерлік есеп өзгешелігіне технологиялық процестерін
ерекшеліктері және қосымша құнға салынатын салықты төлеу жүйесінің
ерекшелігі себепші болады. Саудада тауарлар жабдықтаушылардан әрі қарай
сату үшін (көтерме сауда ұйымдары) немесе тікелей тұрғандарға сату үшін
(бөлшек сауда операциялары) сатып алынады. Тұтыну нарығының ұйымдары
бөлек шотта есептелетін және жинақталатын сату, сатып алу бойынша
шығындарын өз мойнына алады. Көтерме сайда ұйымдары қосымша құнға салық
бойынша есептеулерді сатып алушыдан алынған салық сомаларымен
жабдықтаушыға төленген сомалардың арасындағы айырмашылық бойынша
жүргізіледі. Бөлшек сауда ұйымдары бұл салықтың сатылатын тауарлардың
құнына енетін сауда үстеме бағаларының сомасынан есептейді. Көптеген сауда
ұйымдары көп салалық қызметтермен айналысады. Сондықтан басшыларға,
менеджерлерге, бухгалтерлерге сауда операциялары есебінің методикасын
және айналыс сферасындағы ұйымдардағы салық салу жүйесін білу қажет. Осы
тұрғыдан алғанда бухгалтерлік есептің саудадағы маңызы өте зор.
Саудадағы бухгалтерлік есептің міндеттері:
1. Сауда кәсіпорынның шаруашылық процестерін және олардың
қызметтерінің нәтижелері жөніндегі толық және дұрыс ақпараттарды
қалыптастыру;
2. Сауда кәсіпорынның мүліктерінің барымен қозғалысын және олардың
тиімді пайдалануын бақылауды қамтамасыз ету;
3. Шаруашылық қаржылық қызметтердегі кемшіліктер мен қателіктердің
алдын алу;
4. Сауда кәсіпорындарының шығындарын айналым шығындарына дұрыс алып
бару;
5. Белгілі бір кезеңдегі тауар айналымының көлемін дұрыс анықтау;
6. Сатылған сауда үстеме бағасының сомасын дұрыс есептеу.
Сауда операцияларының есебін ұйымдастыруда қолданылатын негізгі
түсініктер:
- сауда – бұл шекарасында тауарларды сатып алу, дайындау, көлікпен
тасымалдау, дайындау, сақтау және сату процестері жүзеге асырылатын
айналыс сферасындағы қызметтің түрі;
- сауда кәсіпорыны - түрлі ұйымдастыру құқықтық формалары бар бөлшек
немесе көтерме саудамен айналысатын кәсіпорын;
- тауар – сатуға аналған еңбек өнімі;
- меншікті тауар - сәйкес келісім және тауармен қатар жүретін
құжаттардың негізінде сауда кәсіпорыннан сатып алынатын және оның
балансында есептелетін тауар.
- комиссиондық тауар – саду кәсіпорынның меншігі болып табылмайтын және
баланстан тыс есептелетін комиссиондық жағдайда сатуға арналған сауда
кәсіпорыннан алынған тауар.
- көтерме сауда – кәсіпорындар арасындағы тауарлар партиясымен жүретін
сауда;
- бөлшек сауда - тұрғындар үшін тауарлармен сауда түрлі кәсіпорындар
үшін ұсақ партияларымен және дана бойынша жүргізілетін сауда;
- тауар айналымы - тауар айналымы нақты кезең (күн, апта, ай, квартал)
ішінде сатылған тауарлардың бағаларының сомасы.
- Баға – тауарларды сату және сатып алу құны (сатып алу бағасы, сату
бағасы);
- Сауда үстеме бағасы - сауда кәсіпорынның қызметінің құны (айналым
шығындары, сауда пайдасын, қосымша салықтарды қамтитын тауардың сатып
алу бағасына қосылған құн);
- Жабдықтаушы – сауда кәсіпорындарымен келісім – шарт негізінде
болашақта сатылатын тауарлармен қамтитын заңды және жеке тұлға.
- Тауар айырбастау келісім шарты – осы шарт бойынша бір тауар келесі
тауарды алу үшін айырбасқа сатылады;
- Тауарларды қайта бағалау – кәсіпорын басшыларының немесе басқарушының
бұйрығы бойынша тауардың бағасын өсіру немесе азайту;
- Тауардың жойылуы – тауарларды тасымалдау, сақтау және сату кездеріндегі
жойылуы;
- Тауарларды кедендік жабдықтау – кеден жинақтарын, баждар, салықтарды
төлеуге қатысты кеден тәртібі заңына сәйкес Қазақстан шекарасы арқылы
тауарлардың алып келінуі немесе шығарылғандарын кеденмен жабдықтау;
- Жалпы пайда - бұл жалпы сауда табысының жиынтығы. Басқалай сатудан
түскен табыстар мен сатудан тыс түсетін табыстардың және айналым
шығындарының арасындағы айырмашылықтар;
- Сауда кәсіпорынының түсімі – сауда кәсіпорынының түсімі таңдап алынған
сату кезіне байланысты.
Сату кезі а) егер сату кезі болып тауарды сатып алушыға тиеп
жіберу кезі табылса, онда есепті кезеңде сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауардың сату бағаларының жиынтығы сауда кәсіпорынының түсімі болып
табылады.
б) егер сату кезі болып қаржылардың кассаға есеп айырысу немесе валюталық
шотқа түсу кезі деп есептелсе онда сауда кәсіпорынының түсімі болып
есепті кезеңде түскен қаржылардың жиынтығы табылады.
- айналым шығындары – еңбек ақы төлеуге, тауарларды тасымалдауға,
ғимараттарды, көліктерді, құрылғыларды, инвентарларды ұстауға және жалға
алуға кеткен бұйымдардың тозуына, тауарларды сақтауға, өңдеуге, жарнамаға,
кадрларды дайындауларға, тауарлы – материалдық бұйымдарды алуға байланысты
жабдықтаушылардың несиелері бойынша пайыз төлеуге, банк несиелерін төлеуге
кеткен сауда кәсіпорынның заңмен реттелетін шығындары.
1.2. Қазіргі заманғы экономиканың даму сатысындағы мемлекеттің әлеуметтік
– экономиканың саясатын жүезеге асырудағы сауданың рөлі.
Тауарлық айналым қоғамдық өнімнің оның тауарлық нысанының
айналымының барлық қозғалыс процесін оның өндіріс сферасынан шығудан
сатып алу – сату жолымен тұтыну сферасына ауысу сәтіне дейін көрсетеді.
Тауар – ақшалық айырбасқа негізделген өндіріс пен тұтыну
арасындағы экономикалық байланыс елдегі экономиканың өзіндік ерекше саласы-
сауданың пайда болуына септігін тигізеді.
Сауда тауарлық айналымның маңызды нысанының бірі ретінде тауар
өндірушілер мен тұтынушылар (сатып алушылар), тауарлық ұсыныстар мен сатып
алушылар ұсынысы арасындағы делдалдық қызметті жүзеге асырады және ішкі
нарықта халық тұтыну тауарларының айналым бар процесін қамтиды. Халық
тұтынатын әртүрлі сапалы тауарларға материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты ел экономикасының өте маңызды салаларының
бірі – сауда. Сондықтан ол барлық Қазақстандықтардың жағдайын жақсартуға,
қауіпсіздік пен өркендеу бойынша мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
саясатын жүзеге асыруда маңызды рөль атқарады. Бұл рөль халық тұтынатын
тауарларды өндірістен тұтынушыларға жеткізу бойынша негізгі басты
функцияларды атқаруы кезінде айқындалады. Бұл функцияны жұзеге асыру үшін
сауда елдің экономикасының көптеген саласымен тығыз байланысты, өйткені
оның тауарлық ресурстары жеңіл тамақ, ет-сүт, балық және басқа да
өндіруші және ауылшаруашылық салаларының есебінен құрылады. [1]
Сатушы ұйымдар мен өндірушілер арасындағы көтерме жәрмеңкелер
толтырылатын шаруашылық келісім – шарттары мен тауарды жеткізіп беру
тапсырыстары жүйесі арқылы сауда өндіріспен қарым – қатынас процесі
өндіріс көлемінің артуына, ассортименттің ұлғаюына және тауар сапасының
жақсаруына белсенді әсер етеді. Сауда өндіріске ықпал ету арқылы
тұтынушыға кең ассортиментте жоғары сапалы қажетті тауарды сатуды жүзеге
асырады, ол халықтың материалдық және мәдени өмір деңгейін көтеру және
динамикалық түрде дамушы төлем – қабілеттілік сұранысты қанағаттандыруға
жәрдемдеседі.
Басты функцияны жүзеге асыру үшін - өндірістен тұтынушы тауарды
жеткізу – сауда ұйымдастырушының, өндірістік және сатып алумен,
тасымалдаумен, сақтаумен, жетілдірумен, сорттаумен, фасовкамен және
тауарды өткізумен байланысты өзге де шаруашылық операциялары жүзеге
асырады.
Тауарды өндірістен тұтынушы жеткізу процесінде сауда арқылы өз
бетінше және бір – бірімен уақыт және кеңістік бойынша алшақ оның натурал
– заттай және құндық нысандағы тауар – ақша айырбас актісі жүзеге
асырылады: тауарды сатып алу (А-Т), мұндау сауда ұйымдары тауар
өндірушілер оларды сатып алу және тауарды тұтынушыға сатуды білдіреді. (Т-
А). Аталған акт процесінде құн нысанының ақшадан тауарға және кері ақшаға
ауысуы жүзеге асады. (А-Т-А) және өндірілген халық тұтынатын тауарға
жұмсалған қаражат айналым процесі аяқталады. өндіріспен бір жақтан
тұтынумен екінші жағынан делдалдық функцияны атқару арқылы сауда халық
тұтынатын тауарларды сатып алушыларға жеткізіп қана қоймай тауар – ақша
айналымын жүзеге асырады және қажетті қызметті көрсетеді және де
өндіріске әсер етеді, тұтынушы үшін қажетті сапалы өнімді шығаруға
итермелейді, халықтың сатып алу сұранысын және тауарлық ұсынысын
қалыптастыруда белсенді араласады және оның нарықтық келісімін жүзеге
асырады. өндіріс және халық тұтынатын тауарларды өндіретін ауыл
шаруашылығының салалары және оларға шикізат, материалдар, жабдықтар,
электрэнергиясын, отын және тағы басқаларды жеткізіп беретін жанама
салаларының табысты дамуы сауда қызметіне байланысты. Егер саудаға
шығарылған тауарлар тұтынатын төлемге қабілетті сұраныс талаптарына сай
болса және оларды жеткізу мен сату жақсы ұйымдастырылса, онда тауар
шығарушы және сауда кедергісіз ақшалай нысанда өздерінің қоғамдық қажетті
өндіріске кеткен шығындарының орнын толтыра алады. Нәтижесінде өндіріс пен
сауданың материалдық – техникалық базасын нығайту, жаңа тауарлар өндірісін
жаңарту және әртүрлі тауарлар мен нарықты тұрақтандыру үшін экономикалық
баға құрылады. Оның ақшалай кірісі мен қоғамдық қамтамасыз ету үшін
шығындарын өтеумен байланысты халықтың сұранысын мемлекет қанағаттандыруы
тиіс. Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатын жүзеге асыруда
сауданың рөлі сауданың ақша айналымымен және елдің қаржылық жүйесі сауданың
тығыз қарым – қатынасымен анықталады. [2]
Ұлттық экономикалық дамуының қазіргі заманғы сатысында
еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақы төлемдері және мемлекеттің өзге де
әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешу үшін пайдаланылатын ақша өте
маңызды мәнге ие, сонымен байланысты ақша айналымының тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін объективтік қажеттілік туындайды. Аталған мәселелерді
шешуде айналымға шығарылатын барлық ақша қаражатының 90% дерлік ел банктері
арқылы қайтарылатын сауданың рөлі маңызды. Бұдан елдің ақша айналымының
жылдамдығы негізіне тікелей сауда ұйымдары мен мекемелерінің жұмысына
байланысты екендігін аңғаруға болады. Сондықтан, егер сауда ұйымдары
өздерінің шаруашылық қызметін ұйымдастырса және нарықтың төлемге қабілетті
сұранысын терең меңгерсе, олар сауда кәсіпорындарындағы тауар қорының
сұранысына сай келеді. Сөйтіп келгенде бөлшек тауар айналымының ұлғаюы мен
уақытылы сауда түсімін банк кассасына тапсыру елдегі тұрақты ақша
айналымының маңызды талаптары болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық тұрақтылығы үшін де сауданың алар орны
ерекше. Тауарды өткізу нәтижесінде мемлекеттік бюджетке әрбір сатып алу –
сату операциясы кезінде алынатын және тауар құнының элементі болып
табылатын акциздер мен қосылған құн салығы тікелей түседі. Сондықтан да
аталған салықтардың сомасы көбіне тауар айналымының жылдамдығына
байланысты. Халық тұтынатын тауарлар саудасы сауда процесінің ұйымдастыру
нысаны бойынша көтерме және бөлшек болып бөлінеді. Олар тұтыну заттарының
айналым процесінің біртұтастылығымен байланысты.
Көтерме сауда тауарларды халыққа сату, өңдеу және өндірістік
тұтыну үшін ірі партиямен өткізуге бағытталған. Көтерме сауданың
объективтік қажеттілігі тұтыну жерлерінің өндірістік кәсіпорындарынан
алшақтығынан, тауарлардың арнайлылығымен және мерзімділігімен, сонымен
қатар еліміздің кейбір аудандарының табиғи климаттық және транспорттық
жағдайларымен түсіндіріледі. Осыған сәйкес тауарлар өндіріс орындарынан
тұтыну ортасына бірден түсе алмайды. Сондақтан ол халық тұтынатын дайын
тауарларды өндіріс орындарынан тұтыну аудандарыны жеткізумен байланысты
барлық қиын процесті ұйымдастыруға бағытталған.
Бөлшек сауда жеке тұтыну мақсаты үшін қолма – қол ақшасыз есеп
айырысу бойынша шағын көтерме тәртібімен жүзеге асырылады. Сонымен
қозғалыс аяқталып, тауарларды өткізу жүзеге асады және олар алу – сату
нәтижесінде айналым ортасынан тұтыну сферасына түседі.[3]
Әлеуметтік - экономикалық қатынаста халық тұтынатын тауар
саудасы 3 нысанда дамыды: мемлекеттік, коорперативтік және колхоздық.
Жоспарлы экономика жағдайындағы мемлекеттік сауда үлесі елдің
бөлшек тауар айналымының жалпы көлемінің 70% құрады және орындарды иеленді.
Соңғы кездегі елдің экономикасын реформалау және нарықтық қатынасқа өту
саласына үлкен әсер етті. Осылайша коммерциализия және оларды
жекешелендіру арқылы сауда кәсіпорындарын мемлекет иелігіне алу, жеке сауда
кәсіпорындары (дүкендер, киосктер) арқылы кәсіпкерлікті қолға алу
басталады, ұйымдастырылған құрылымдық сауда басқармалары ыдырады, облыстың,
қаланың, аудандық сауда, көтерме базалары таратылады. Нәтижесінде
мемлекеттік сауданың рөлі күрт төмендеді. Ірі сауда ұйымдары мен
кәсіпорындары көтерме базалар, бөлшек сауда бірлестіктері және тағы
басқа). Капиталында 51% астам мемлекет үлесі ьар акционерлік қоғам ретінде
қызмет атқарады. Жеке мемлекеттік өнеркәсіптік кәсіпорындарының өздерінің
фирмалық дүкендері бар. Осы уақытта нарықтық экономикамен дамыған елдерге
тән фермерлер, шаруа қожалығы, жеке тұлғалармен жүзеге асырылатын жеке
сауда жоғары орынды иеленеді.
Сауданың негізгі шаруашылық субъектілері болып сауда ұйымдары
(кәсіпорындары) танылады. Сауда ұйымдары (кәсіпорындары) заңды тұлғаның
құқықтарымен халық тұтынатын тауарларды сатып алу, тасымалдау, сақтау мен
өткізуді жүзеге асыратын жеке шаруашылық субъектісі ретінде көрініс табады.
Сауда саласын реформалау нәтижесінде әртүрлі ұйымдастырушылық
құқықтың нысандағы нарықтық экономиканы дамытуға бара бар сауда
кәсіпорындары құрылды: жеке кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, өндірістік және тұтыну
коорперативтері, бірлескен кәсіпорынлар. Барлық кәсіпорындар бөлшек және
көтерме сауданы жүзеге асыра алады және өздерінің сауда – қаржылық қызметін
отандық тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауы тиіс.
Ауылдардағы негізгі сауда жүйесінің жетекші саласын сауда
құрайтын ауылдық тұтыну кооперациясы айқындайды. Қазақстан Республикасының
21 шілде 1999ж. Қазақстан Республикасындағы ауылдық тұтыну кооперативі
туралы заңына сәйкес қалаларда ауылдық тұтыну кооперациясы дмауына шектеу
алынып тасталған. Ірі қалалардағы, облыс орталықтарындағы сауданы дамытудың
басты бағыты алғашқы және өңделген түрдегі ауыл шаруашылық өнімдерін сату
болып табылады. [4]
Сауданың басты функциясын табысты жүзеге асыру үшін (сату үшін,
сатып алу) қалада ауылда да олардың шаруашылық қызметінің бәсекеге
қабілеттілігін және тиімділігін арттыру мақсатында ұйымдардағы басқаруды
жақсарту, тауар айналымын ұлғайту, тауар айналымын жалдымдату және сауда
ұйымдарының шығындарды азайту бойынша шаралар қолдану қажет.
1.3. Көтерме және бөлшек тауар айналымының құрылымы мен экономикалық мәні
Сауда кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржылық – шаруашылық
қызметінің негізгі көлемді көрсеткіш болып белгіленген кезең (ай, тоқсан,
жыл) ішінде тауар сату көлемін айқындайтын тауар айналымы табылады.
Жоғарыда айтылғандай, сауда процесін ұйымдастыру нысаны бойынша
көтерме және бөлшек сауданы ажыратады, осыған сәйкес тауар айналымы көтерме
және бөлшек болады. Қалыптасқан тауар қозғалысының нысаны бойынша көтерме
тауар қозғалысы 2 түрлі болады: қоймалық және транзиттік.
Қоймалық тауар қозғалысы тауарларды сауда және өзге де
кәсіпорындарға көтерме кәсіпорындардың қоймасы арқылы өткізумен
айқындалады. Көтерме кәсіпорындардың қоймасының көбіне маусымдық
сұраныстағы, алдын ала әкелінген тауарлар және реттеулі және (комплектация)
қажет ететін қиын ассортименттегі тауарлар өткізіледі, өйткені олар
бөлшек сауда жүйесіне жеткілікті кең ассортиментте түсуі қажет. [5]
Транзиттік тауар айналымы көтерме кәсіпорындарды жанай өтіп
жеткізіп берушілерден сатып алушы ұйымдарға және кәсіпорындарға тауарды
(бастысы жай ассортимент: қант, ұн және тағы басқа) жеткізіп беру арқылы
көрініс береді. Ол тауар айналымын 2 түріне бөлінеді: жеткізіп берушілер
мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысуға көтерме кәсіпорындардың
қатысуымен (төленген транзит) және есеп айырысуға көтерме базалардың
қатысуынсыз (төленбеген транзит немесе ұйымдастырылған транзиттік
айналым). Бірінші жағдайға көтерме кәсіпорындар тауарлар үшін өздері
жеткізіп берушілер және сатып алушылармен есептеседі. Транзиттік өткізудің
екінші түрінде сатып алушы үшін жеткізіп берушілермен (өнім шығарушылармен)
көтерме кәсіпорындарды тек транзиттік жеткізіп беруді ұйымдастырады, оның
орындалуын қадағалайды және делдал ретінде тауарлардың қозғалысын
ұйымдастырғаны үшін сыйақы алады.
Осыдан тауар қозғалысының транзиттік нысанының экономикалық
және үдемелі болып табылатынын көруге болады, өйткені тауар қозғалысы
кезінде тауар айналымы жылдамдатылады, транзиттік шығындар қысқартылады,
тиеу – түсіру операциялары бойынша шығындар толығымен жойылады және
тауарлық шығындар төмендейді.
Қоймалық және транзиттік тауар айналымының сомасы қалдық көтерме
тауар айналымын құрайды.
Бөлшек тауар айналымы (ағымдағы және болашақтағы ақшалай кіріс)
тұтыну тауарларын ағымдағы және болашақтағы ақшалай кірістеріне - қолма
қол есептесу және өткізу жолдарына байланысты емес есептесуді несиеге
айырбастап халыққа сату көлемі арқылы көрініс табады.
Бөлшек тауар айналымына халыққа тауар сатумен қатар бөлек заңды
тұлғаларға (ауруханаларға, балалар мекемелеріне, қарттар үйлеріне және тағы
басқа) бөлшек сауда жүйесінен қолма қол ақшасыз есеп айырысу бойынша олар
қызмет көрсететін тамақтану мекемелері үшін азық – түлік тауарларын және
олардың ағымдағы шаруашылық (бірақ өндірістік емес) қажеттіліктері үшін
өткізу қосылады.
Бөлшек тауар айналымының құрамы Қазақстан Республикасының
статистика бойынша агенттігіне арнайы инструкциясымен анықталады. Бөлшек
тауар айналымы бөлшек сауда жүйесі және қоғамдық тамақтану жүйесі туралы
айналымына бөлінеді, тұтыну кооперациясында халыққа тауарларды өткізу
және халық тұтынатын қажетті заттарды ақша көріністеріне айырбастау, сатып
алу – сату тәртібімен байланысты экономикалық қатынас бөлшек тауар
айналымын экономикалық категория ретінде айқындайды.[6]
Бөлшек тауар айналымы – бұл елдің дамуының маңызды әлеуметтік
– экономикалық көрсеткіші. Бір жағынан, халық тұтынатын тауарды өндіру
көлемін, екінші халық тұтынатын тауар өнімінің өлшемін айқындайды және
онысымен халықтың материалдық жағдайын және мәдени деңгейін айқындайды.
Тауарларды бөлшек сату халықтың тұтыну тауарларына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру негізін құрайды, өйткені барлық материалдық жағдайдың 80%-ы
халыққа бөлшек тауар айналымы арқылы түседі.
Бөлшек тауар айналымының маңыздылығы сонымен қатар бөлшек сату
– сатып алу актісі тауардың айналым сферасынан тұтыну сферасына
қозғалысының соңғы сатысы болып табылады. Бұл актіде тұтыну құны мен тауар
құны қоғамдық мойындауға ие болады және өндіріске және тауар айналымына
кеткен қоғамдық барлық шығындардың ақшалай нысанда орны толтырылады.
Осының нәтижесінде тауар өндірушілер (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы),
транспорттық және сауда ұйымдары (кәсіпорындары) өз қызметтерін
жалғастыруға және үзіліссіз қамтамасыз етуге мүмкіндік алады.
Бөлшек тауар айналымының дамуы елдің ақша айналымын айрықша
түрде қалыптастырады, өйткені елдің айналымда жүрген ақшаларының көп
бөлігін бөлшек сауда жүйесіндегі тауар сатып алуға жұмсалған халықтың
ақшалай кірісі құрайды және осы канал арқылы банк кассасына қайтарылады.
Бұл өз кезегінде өз уақытында еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы
және өзге ақшалай операцияларды жүзеге асыруға септігін игізеді. Тауар
мен ақша айналым процесінің тиімділігі үшін бір жағынан бөлшек саудаға
түсетін тұтыну тауарларының құрамы мен көлемі, екінші жағынан сатып алу
қорының өлшемі мен халық сұранысының құрылымының арасындағы қатынастың
дұрыстығы қажет.[7]
ІІ ТАРАУ. ТАУАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
2.1. Тауар түсімдері, оларды бастапқы есепке алып, бухгалтерлік құжаттарда
ресімдеу
Теміржол станцияларындағы (жағалауда, әуежайда тауарларды
алуды құжаттық ресімдеу. Сауда кәсіпорындарында түсетін тауарлардың есебін
дұрыс ұйымдастыру тауарларды қабылдаудың бекітілген тәртібі мен олардың
құжаттық ресімделуін қатаң сақтауды ұсынады. Тауарларды қабылдау тәртібі
мен олардың құжаттық ресімделуі жеткізіп беру әдісі (теміржол, су, әуе
және автомобиль көліктерімен) және қабылдау орнына (көлік органдарына
жеткізіп беруші қоймасында және сатып алушы қоймасында) байланысты.
Тауарларды темір жолмен, су және әуе көліктерімен жеткізіп беруде
темір жол, аэрофлот жүктердің сақталуы мен жеткізіп беру мерзімі үшін
толық материалдық жауапкершілікте болады және соған сәйкес станция,
жағалау және әуежай оларды қабылдау орны болып табылады.
Көлік органдары сауда ұйымдарына олардың адрестеріне жүктің
келгендігі жөнінде хабарлама береді. Келген жүктер станция, жағалау
немесе әуежайда 24 сағат ішінде тегін сақталады. Бекітілген мерзімнен ұзақ
сақталған жағдайда бекітілген тәртіппен төлем алынады.
Әкелінген жүктер туралы алынған хабарлама негізінде сауда
ұйымдары материалдары жауапты тұлға (менеджер, экспедитор) немесе жауап
беретін жүргізушіге жеткізіп беруге тауарды қайда жеткізу керектігін
көрсететін, оларды адуға бұйрық жазады. Материалды жауапты тұлғалар көлік
органдарынан құндылықтардың сақталуы үшін материалдық жауапкершілігі
жөнінде шарт жасақтайды.[8]
Жүктерді алу үшін бухгалтерия менеджерге немесе жүргізушіге
сауда ұйымының басшысы немесе оның орынбасары мен бас бухгалтер (немесе
бухгалтерлік есепті жүргізуші тұлға) қол қойған, мөрмен расталған сенімхат
жазып беріледі.
Сенімхат – бұл белгілі бір тұлғаның тауар – материалдық
құндылықтарды, ақша қаражаттарын алуға, сонымен қатар белгілі әрекеттерді
жасауға құқық беретін құжат. Сенімхат беру тәртібі мен оларды пайдалануды
қадағалау сауда ұйымдарының бухгалтериясымен Қазақстан Республикасының
қаржы министрлігінің 6 наурыз 1998 жылы №46 бухгалтерлік есеп және аудит
методологиясы Департаменті бұйрығымен бекітілген тауарлы – материалдық
қорларды алуға сенімхат беру мен оларды сенімхат бойынша жіберу тәртібі
туралы методологиялық (рекоменданция) талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Сауда ұйымдары Қазақстан Республикасының 16.11.1994ж, №73
(Алғашқы есептік құжаттардың ведомствоаралық нысандағы альбомды бекіту
туралы статистика бойынша мемлекеттік комитетінің қаулысымен бекітілген
келесі сенімхат нысандары қолдана алады.
А) корешокті №М-2 типтік ведомствоаралық форма, онда сәйкес реквизитті
сенімхатты қолдану мен тапсыру бойынша жазбалар жүргізіледі. Бұнда берілген
сенімхаттар есебі журналы жүргізілмейді.
Б) №М-2а титіп ведомствоаралық форма, бұл бойынша алдын ала нөмірленген
және байланған берілген сенімхаттар есебі журналын жүргізу көзделген (№М-
3 типтік ведомствоаралық форма). Берілген сенімхаттар есебі журналы
сенімхаттарды тіркеу мен беру үшін жауапты тұлғада сақталады.
Сенімхаттар формасы төменде көрсетілген.
Берілген сенімхаттар есебі журналында (ф №М-3) сенімхат нөмірі,
берілген уақыты, жарамдылық мерзімі, сенімхат берілген тұлғаның лауазымы
мен фамилиясы, жеткізіп берушінің атауы, наряд (шот-фактура, төлем
құжаттары және т.б.) нөмірі мен датасы, сенімхат алған тұлғаның қолхаты,
сенімхат бойынша тапсырманың орындалғаны туралы белгі көрсетіледі. Берілген
сенімхаттар есебі журналының формасы төменде көрсетілген.[9]
Сенімхат бланктері қатаң есептіліктегі құжат болып табылады,
сондықтан сенімхат кітапшасы соңғы бетте бет саны көрсетілген, нөмірленген
болуы шарт. Сенімхатты тапсыру кезінде міндетті тәртіпте барлық реквизиттер
онымен қоса сенімхат алған тұлғаның қолының үлгісі толтырылады.
Егер алынатын тауар – материалдық қордың ассортименті кең және
атауы бойынша біртектес болып, бағалары әр түрлі болса, жазба жалпы саны
мен сомасын көрсете отырып бір жолға жазылуы мүмкін.
Реквизиттері толтырылмаған немесе жартылай толтырылған және
белгілі бір тұлғаның қол үлгісінсіз сенімхаттарды беру жүргізілмейді.
Берілетін сенімхаттың жарамдылық мерзімі сәйкес құжаттар бойынша
(шот – фактура, тауар-транспорттық наклодной немесесе т.б.) тауар –
материалдық қорларды жеткізу мен алудың есепке ала отырып сауда ұйымдарымен
бекітіледі. Сенімхатты тауар-материалдық қорлардың бірінші жіберілімі
кезінде алып қалады.
Бір реттік сенімхаттарды ресімдеу орнына тоқанына немесе жылына
бір рет транспорт органдарына немесе жергілікті ж еткізіп берушілерге тауар-
материалды қорларды алу сеніп тапсырылған адамдарды қолдарының үлгісі бар
тізімі ұсынылып тұруға болады. Мұндай тәртіп жазылатын сенімхаттардың санын
мейлінше азайтады.
Сенімді тұлғаны тауар-материалдық қорды алуға құқығынан айыру
немесе жұмыстан босату кезінде сауда ұйымы транспорт органы мен жеткізіп
берушілерді талапқа сай се німхатта хабарлар етуге міндетті.
Сенімді тұлға әрбір тауар-материалдық қорды алғаннан кейін
келесі күні, олардың толық немесе бөлек сенімхат бойынша алынғанына
қарамастан, сауда ұйымының бухгалтериясына (немесе бухгалтерлік есепті
жүргізу жүзеге асыратын тұлғаға) немесе материалдық жауапкершіліктегі
тағайындалуы бойынша тауар-материалдық қорларды жеткізіп беру және қоймаға
тапсыру жөніндегі құжаттарды ұсынуы міндетті. Берілген сенімхаттар есебі
журналында сенімхаттарды пайдалану туралы белгілер шот-фактура немесе тауар-
материалдық қорлар алынған жеткізіп берушінің тауар транспорттық
жүкқұжаттың және аталған құжат бойынша оларды кірістеген материалды жауапты
тұлғаның тауар есебінің негізінде екі рет қойылады.
Мерзімінің өтуі бойынша сенімхатты пайдалану туралы есеп
бермеген сенімді тұлғаға жаңа сенімхаттар берілмейді.
Пайдаланылмаған сенімхаттар олардың жарамдылық мерзімі біткеннен
кейінгі келесі күні бухгалтерияға қайтарылады. Қолданымаған сенімхаттарды
қайтару кезінде берілген сенімхаттардың есебі журналында немесе сенімхаттар
түбіртегінде қолданылған жоқ деген белгі жазылады және оларды беру мен
тіркеуге жауапты тұлғада есептілік кезеңнің соңына дейін сақталады.
Сенімхаттарды толтыру, беру және қолдану ережелерін сақтауды
бақылау сауда ұйымының бас бухгалтеріне жүктеледі.
Станциядағы (жағалаудағы, әуежайдағы) жүктерді алу үшін сауда
ұйымы менеджерлерге (экспедиторларға) жүкті алуға бұйрыұқ сенімхат және
жүк квитанциясын береді. Транспорт органдарына жеке куәлігі (төлқұжат) мен
аталған құжаттарды көрсеткеннен және оларға белгіленген төлемдер мен
олардан теміржол жүкқұжатын (коносамент, авиа жүкқұжат және т.б.), сонымен
қатар өзге де тауарлық жолдама құжаттарын (сапа сертификатын, сапалы
куәлік , спецфикация т.б) алады. Бұл кезде барлық реквизиттердің дұрыс
толтырылуына аса мән беру керек: көлік құралдарының нөмірі, олардың көтеру
күші, оларды жеткізіп беру мәні, яғни жөнелту уақыты, бұзылмағандығы, тиеу
және беру, сатып алушының адресіне жүк бағытының дұрыстығы, жеткізілген
жүктің пломбасының болуы және тағы басқа. Бұлардың барлығы жүктің
уақытында жеткізілгендігін білу және тауардың жолда кешігуі жағдайында
транспорт органдарына талап қою үшін қажет. Одан соң жүкті алушы көлік
өкілімен бірге көлік құралдарының (вагон, баржа және т.б.) жағдайын,
есіктерінің бүтіндігі мен дұрыс жабылғандығын, люк пен шатырының
бүтіндігін және тағы басқа, пломбтың түгелдігін, олардағы мөрдің нақтығын
тексереді. Бұдан кейін құралдарын ашады, жүк алушының өкілі каптаманың
(тара) бүтіндігін тексереді және келген жүктің орын санын бекітеді.
Көлік құжатында көрсетілген көлік маркировкасы мен жүк
атауының сәйкестігін, массасын, орын санын тексергеннен кейін жүкті беру
жүзеге асырылады.
Көлік құралдарының жағдайына сәйкес тасымалдау кезінде жүктің
сақталуын қамтамасыз еткен, жүкті алған менеджерлер (экспедитор) жол
ведомствасына қол қояды, ал көлік ұйымының өкілі тапсырылған жүк үшін
теміржол жүкқұжатына (коносаментке, әуе жүкқұжатына) қол қояды және жүк
алушының сенімхатын алып қалады.[11]
Тауар тарасыз түскен жағдайда оларды қабылдау вагонды ашқан
және түсірген жерде саны мен сапасы бойынша жүзеге асырылады. Осы кезде
арнайы құжат (отвес) жазылады, онда жүк жағдайы, көлік құжаттары бойынша
және қабылданған тауар саны көрсетіледі.
Қолма – қол есеп айырысу арқылы тауарды алуды құжатты ресімдеу.
Нарықтық экономика жағдайына сауда ұйымдары тауарды қолма – қол есеп
айырысу арқылы заңды тұлғалардан (жеткізіп берушілерден) және жеке
тұлғалардан (фермерлер, кәсіпкерлер және т.б.) ала алады. Бұл кезде түскен
немесе алынған тауарлар үшін есептесу сауда ұйымының кассасындағы қолма –
қол ақшамен немесе тауарды сатып алуға менеджерлерге (экспедиторға),
материалды жауапты тұлғаға (қойма дүкен меңгерушісіне) есебі (подотчет)
сомасынан жүзеге асыры(қойма)лады.
Тауарды алуға негіз болып, сонымен қатар жеткізіп берушілермен
бекітілген қолма-қол ақшамен төлеу есептесу нысаны көрсетілген сатып алу
– сату (жеткізу) шарты табылады.
Сатып алу – сату (жеткізіп беру) шартына сәйкес тиеу немесе
тауарды жеткізіп беруші өкілімен жеткізілетін (шот фактура, тауар, көлік
жүк құжатын және т.б.) үш немесе төрт экземплярда жазылады. Жеткізілетін
тауарлардың ерекшеліктеріне байланысты массасы немесе саны туралы құжаттар
(типтік карталар, орама ярлыктар және т.б.) олардың сапасы туралы сапалы
куәліктер, сәйкестік сертификаттар, лабораториялық анализ нәтижесі туралы
анықтамалар және т.б.) тіркелуі қажет.
Жеткізіп беруші өкілі тауарды жеткізу кезінде жолдама құжаттың,
өкілдің қолымен тауарды жеткізіп беруге тауарды алу туралы бір экземплярын
өзінің өкіліне береді.
Сауда ұйымының қоймасына (дүкеніне)түскен тауарды материалды
жауапты тұлға (қойма, дүкен меңгерушісі) жеткізіп беруші өкілінен саны
мен сапасы бойынша алдыңғы параграфтағы тәртіпте қабылдайды. Тауарды
толықтай кірістегеннен кейін материалдарды жауапты тұлға (қойма немесе
дүкен меңгерушісі) жолдама құжаттың барлық экземплярына қол қойып, одан
кейін құжаттың бір экземплярын өзіне қалдырады, екі экземплярын жеткізіп
берушінің өкіміне сауда ұйымының кассасы арқылы тауарларға есептесу үшін
береді. Бұл кезде тауарлық жолдама құжаттың бір экземплярын төлем жүргізу
кассаға көрсетеді, оның негізінде жеткізіп берушінің өкіліне қолма қол
ақша беру үшін шығыстық кассалық ордер жазып береді. Тауарлық құжаттың
аталған экземпляры шығыстық кассалық ордермен қоса кассирдің есебіне
тіркеледі, ал соңғы экземпляры жеткізіп беруші өкілінде сауда ұйымының
қоймасына (дүкен) тауарды тапсырғандығын растау үшін қалдырылады.
Егер түскен тауарлар есептесу есепке берілген сомадан қолма –
қол жүргізілетін болса, онда жолдама құжатының бір экземпляры тауарды
жеткізген жеткізіп жеткізіп беруші өкіліне қайтарылады, ал екі экземпляры
материалды жауапты тұлғада (қойма немесе дүкен меңгерушісі) қалдырылады,
есепке берілген (подотчет) қолма – қол ақшаны қолданғандығы туралы анықтама
құжаты ретінде аванстық есепке тіркеледі.
Тауарды қолма – қол алу кезінде жеткізіп беруші қоймасында сауда
ұйымының материалды тұлғасына кассадан есебіне қолма – қол ақша және
тауарды алуға сенімхат беріледі. Жіберілетін тауарларға жеткізіп беруші
тауарлық жолдама құжат (шот – фактура, тауар көлік жүкқұжатын және т.б.)
үш экземплярда жазып береді, онда қабылданғаннан кейін тауарды қабылдайтын
жіберетін тұлғалардың қолдары қойылады. Алынған тауарлар үшін сатып алушы
өкімі есебінен берілген сомадан жеткізіп берушінің кассасына ақша төлеу
жолымен қолма – қол есептесу жүргізеді, бұл кезде ақшаның кімнен
алынғандығы, не үшін, төлем сомасы, тауар жолдама құжатының нөмірі мен
күні көрсетіледі және ақша тапсырған тұлғаның қолына бас бухгалтер мен
кассирдің қолы қойылып, жеткізіп беруші ұйымның мөрімен расталған аталған
кіріс кассалық ордердің түбіртегі беріледі. [12]
2.2. Тауарларды жөнелту және өткізу, оларды бухгалтерлік құжаттарда
ресімдеу
Қоймадан тауарды тиеу және жөнелту бойынша операцияларды құжаттық
ресімдеу. Көтерме сауда кәсіпорындары сатып алушыларға олармен жасақталған
шартқа, олардың тапсырыстары және нарядқа сәйкес тауарды жөнелту, тиеу
және өткізуді жүзеге асырады. Барлық жасақталған шарттар, тапсырыстар,
нарядтар көтерме сауда кәсіпорынның бас бухгалтерімен расталады.
Бұл кезде ерекше назарды сатып алушының төлем қабілеттілігіне
аудару қажет және жіберілетін тауарлар үшін уақтылы төлемді есептесудің
қандай нысаны қамтамасыз ететінін анықтау қажет.
Тауарды көтерме өткізудің 2 нысаны ажыратылады: қоймадан (қоймалық
айналым) өткізу және транзитпен (транзиттік айналым) өткізу. Көтерме сауда
кәсіпорындарынан тауар сатып алушылар бөлшек сауда кәсіпорындары
(дүкендер, дүңгіршектер, палаткалар және т.б.) және қоғамдық тамақтану
(мейрамханалар, кафе, асханалар, барлар және т.б.) өнеркәсіптік
(өндірістік) кәсіпорындар, емдік (ауруханалар, емханалар, шипажайлар және
т.б.) немесе балалар мекемелері (мектептер, балабақшалар және т.б.),
фермерлер және шаруа қожалықтары сонымен қатар әртүрлі меншіктегі сатып
алушылар болып табылады.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарлар сатып
алушының өкіміне (менеджер, бөлшек сауда жүйесінің меңгерушісіне және т.б.)
жіберілуі, сатып алушыларға көтерме базасының орталықтандырылған
көлігімен жеткізілуі, сонымен қатар басқа қалалардағы сатып алушыларға
темір жол, су, автокөлік, әуе көліктерімен жөнелтуі мүмкін.
Тауарларды көтерме (қоймалық немесе транзиттік) өткізу нысаны
сатып алушыларға тауарды жіберу және өткізу әдісіне, сатып алушылар
контингентіне және өзге де жағдайларға байланысты тауарларды көтерме
жіберу және өткізу бойынша операцияларды құжаттық ресімдеу тәртібі
анықталады, басты құжаттары болып бұйрықтар, ұйғарым, нарядтар, шот-
фактуралар, шоттар және басқалары танылады.
Әртүрлі жағдайларда тауарларды жіберу, тиеу және өткізуді
құжаттық ресімдеу сауда бөлімінде (егер болса) немесе тауарды жеткізіп беру
шартының орындалуына бақылау жүзеге асырылатын және тауар қоры қоймасында
нақты сақталуы ассортимент және мөлшері туралы жан-жақты ақпараты бар
көтерме кәсіпорынның бухгалтериясында басталады. [13]
Рет – ретімен барлық жоғарыда көрсетілген әртүрлі жағдайдағы
сатып алушыға көтерме сауда кәсіпорынның қоймасынан жіберу және тиеу,
тауарды өткізуді құжаттық ресімдеу тәртібін қарастырамыз.
Сатып алушының өкіліне тауарды жіберу құжаттық ресімдеу. Көтерме
кәсіпорындардың тауарларды сатып алушы жіберуі сатып алушылармен жасалған
жеткізіп беру шартына немесе тапсырысқа сәйкес және тауарды алуға
сенімхатты және жеке куәлікті (төлқұжат) ұсынған кезде жүзеге асырылады.
Аталған құжаттар негізінде сауда бөлімі немесе уәкілетті тұлға
(менеджер, тауар танушы) қойма меңгерушісіне тауар бөлу және жіберу туралы
ұйғарым жазады. Ұйғарымда сатып алушының реквизиттері, атауы, ассортимент,
жіберілуге жататын тауарлардың саны мен құны көрсетіледі.
Бірақ бір айта кететіні, бөлек ұйғарымды жазуға көп еңбек пен
қағазды шығындайды, сондықтан олардан ешқандай залалсыз бас тартуға болады.
Аса рационалды және мақсатты құжат ретінде ұйғарымның орнына шот-фактураны
айтуға болады, өзінің құрылымы бойынша ол тауарды бөлуде қоймада тапсырыс
– наряд, оларды сатып алушыларға жіберуде фактура, жіберілген тауарларға
банк арқылы есептесу шотын қатар алып жүреді. Осылайша шот-фактура
ұйғарымды ақтаушы, есептесу құжатының белгілерін үйлестіретін құжаб болып
табылады.
Шот-фактура 4 экземплярда жазылады, онда жіберілетін тауарлардың
ассортименті және мөлшері (саны) көрсетіледі. Егер жіберілетін
тауарлардың тізімі көп болмаса, төлем талап-тапсырмасы жазылады.
Тауарларды жіберу ұйғарымына немесе жазылған шот-фактураға
сәйкес қоймада жіберуге тауарларды іріктейді және оларды қабылдау саны мен
сапасы бойынша сатып алушының өкілімен жүзеге асырылады. Масыла:ыдыссыз
азық-түлік емес тауарларды тауар бірліктерінің нақты орын санына байланысты
жібереді. Ағаш ыдыстағы азық – түлік тауарларын жіберу кезінде қойма
меңгерушісі шығыс спецификациясын немесе шығыс (отвес) спецификациясын
жазады, онда әрбір тауар бірлігінің өлшеу жасымен немесе әрбір тауар
бірлігінің трафареті (марикровка) бойынша нақты брутто, ыдыс және нетто
салмағы туралы ақпарат көрсетіледі.
Шығыс спецификациясы немесе шығыс (отвес) спецификациясын тауарды
жіберуші материалды жауапты тұлға (қойма меңгерушісі, қоймашы) 2
экземплярда олардың қолдары мен тауарды алушының қолы арқылы жазылады.
Бірінші экземплярын тауар алушыға береді, ал екіншісін – көтерме сауда
кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырылады.[14]
Тауарларды түзу ыдыста және фабрикалық (зауыттық) қаптамада тауар
бірлігінің бірдей мөлшерде немесе әрбір орынның бірден нетто салмақпен
жіберген кезде қабылдау нақты орын саны бойынша бөлек түрі, атауы,
расфасовка және тауар сорты юойынша жүзеге асырылады. Бұз кезде
жіберілген тауардың жалпы санын тауар бірлігінің санын немесе бір орынның
нетто салмағын жалпы орын санына көбейту жолымен анықтайды.
Түзетілетін ыдыстағы және фабрикалық (зауыттық) қаптамадағы
тауарлар әрбір салмақтың брутто салмағы бойынша жіберіледі. Бұл жағдайда
таза салмақ трафарет (маркировка) бойынша нақты брутто салмағынан ыдыс
салмағын алу жолымен анықталады.
Егер аталған партияны қабылдау кезіндегі трафарет бойынша таза
салмағынан ауытқулар анықталған болса, онда оларды осы тауарларды жіберу
кезінде есепке алады.
Тауарды ашық (ыдыссыз) немесе түзетілмейтін ыдыста жіберу
кезінде әрбір орынның құрамын тексереді және қабылдау нақты орын саны мен
таза салмағы бойынша жүзеге асырылады.
Жіберілетін тауарларды қойма менгерушісінің таңдау қоймаға түскен
барлық шот-фактураға нақты жіберілген тауар саны мен құны қойылуымен
рсімделеді. Барлық экземплярды бухгалтерияға тапсырады, онда барлық
реквизиттердің тауар мен ыдыс бағасының сатып алушыларға ұсынылатын сауда
жеңілдіктерінің мөлшері мен сомасы (егер бұл жеткізіп беру шартында
көзделсе) тауар мен ыдыс құнының және дұрыс есептелгендігі, есептесу
сомасының толтырылғандығын дұрыс тексеру жүзеге асырылады.
Шот-фактураларды жазу және қажетті таксировка дербес
компьютерлерде жүргізілуі мүмкін, онда бір мезеттен шығыс тауар құжатын
жазуға және қоймалық және аналитикалық бухгалтерлік есеп регистрінде
жазбаны жүзеге асыруға мүмкіндік бар.
Бухгалтерияның сәйкес қызметтерінің қолымен әрбір шот-фактураға
баға, таксировка және қорытынды есептелгендігі, тексерілгендігі туралы
белгі жасайды. Осылайша тексерілген және ресімделген шот-фактуралар
кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтеріне қол қойылуға тапсырылады. Содан
кейін құжаттың қол қойылған барлық экземпляры қойма меңгерушісіне сатып
алушы өкіліне таңдалған және шот-фактураға қосылған тауарлар мен ыдысты
жіберу үшін жолданады.[15]
Таңдалған тауарларды алу үшін сатып алушы өкілі қойма
меңгерушісіне тауарды алуға құқық беретін сенімхатты ұсынуы және жеке
куәлік немесе төлқұжатын көрсетуі қажет. Сенімхаттың нөмірі және берілген
күні шот-фактураның барлық экземплярында көрсетіледі. Бір айта кететіні,
сатып алушының өкіліне бірнеше қоймадан тауар алу үшін бір сенімхатты
пайдалануына рұқсат беріледі, егер ол құндылықтарды жіберу ережесінде
көзделген болса.
Сатып алушы өкілі тауарды алуын шот-фактураның барлық
экземплярына қол қоюы арқылы растайды. Бір экземплярын қойма меңгерушісі
тауар алушыға береді, екеуін тауарды алу құқығын беретін сенімхатпен бірге
тауарлық есеп беру кезінде бухгалтерияға тапсырады. Осы шот-фактураның екі
экземплярының біреуін төлем талап - тапсырмасымен сатып алушыдан
жіберілген (өткізілген) тауарлар үшін төлемді алу үшін банкіге жолданады.
Бұл кезде төлем талап – тапсырмасында тек шот (фактура нөмірі және
төленетін жалпы сомасы көрсетеледі).
Сатып алушыларға орталықтандырылған жеткізіп беру жолымен
тауарларды өткізу құжаттық ресімдеу.
Сатып алушыларға (бөлшек сауда кәсіпорындарына, қоғамдық
тамақтану кәсіпорындарына) қоймадан орталықтан жеткізіп беру жолымен
тауарларды өткізу немесе көтерме кәсіпорындардың күшімен құралдарымен
тапсырыстар және сатып алушылармен алдын ала жоспарланған және келісілген
(график) бойынша жүзеге асырылады.
Айта кететіні, тауарларды орталықтандырылған жеткізіп беру
прогрессивті және экономикалық тиімді тауарларды әкелу нысаны болып
табылады, ойткені ол тасымалдау, кунделіктегі сұраныстағы тауарларды сатуда
узілістің алдын алуға, тауар айналымын тездетуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz