Маңғыстау облысының тарихы мен физикалық -географиялық жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ .ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық орны ... ... .5
1.2 Маңғыстау қазыналы түбек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ . МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ
ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1 «Кендірлі» туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 «Үстірт» қорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 «Шақпақ . Ата» мешіті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Маңғыстау облысындағы тарихи . мәдени ескерткіштерді қорғау
және оларды қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... .35
3.1 Маңғыстау туризмнің қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Туризм саласындағы кадрларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3 Маңғыстау туризмнің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ .ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық орны ... ... .5
1.2 Маңғыстау қазыналы түбек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ . МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ
ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1 «Кендірлі» туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 «Үстірт» қорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 «Шақпақ . Ата» мешіті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Маңғыстау облысындағы тарихи . мәдени ескерткіштерді қорғау
және оларды қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... .35
3.1 Маңғыстау туризмнің қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Туризм саласындағы кадрларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3 Маңғыстау туризмнің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны (облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық ескерткіштерінің 3/1 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан 10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: «Бекет-Ата», «Шопан-Ата», «Қараман-Ата», «Сұлтан-епе» және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз. Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына, Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары – каньондар: «Тамшалы – көңілді тамшылар» - Форт-Шевченко қаласынан үш километр қашықтықта, «Саура» - Каспий теңізінің жағасында, «Ақмыш» - Қаратау тауында, «Сұлтан-епе-сай» - ескі Хивин жолы бойынша, «Жемсен-сай» - Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған «Stigl»
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған «Stigl»
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. - М: Изд. Аспект-пресс. 1995.-188 б.
2. Папенов К.В. Экономика и природопользование. М.: МГУ, 1997. - 240 б.
3. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
4. Нестеров П.П., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок. - М.: Закон и право. ЮНИТК, 1997.- 413 б.
5. Вальков В.Ф., Казеев К.Ш., Колесников С.И. Почвоведение. Учебник для вузов. М.: ИКЦ"МарТ". - Ростов н/Д.: Изд. Центр "МарТ", 2004. - 496 б.
6. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. Учебник для вузов. - М.: Высшая школа, 1981. - 400 б.
7. Глазовская М.А., Геннадиев А.Н. География почв с основами почвоведения. Учебник для вузов. - М.: МГУ. 1995. - 400 б.
8. Горбунова И.А., Науменко А.А. Лабораторные работы по почвоведению. Методическое пособие. - Алматы: КазГУ, 1996. - 37 б.
9. Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 384 б.
10. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. ІІормативные документы Минэкобиоресурсов РК. - Алматы, 1994. - 24 б.
11. Бобылев С. И. Экологизация экономического развития. Учебное пособие. - М.: Наука, 1993. - 224 б.
12. Герасимович В. Н., Голуб А. А. Методология экономической оценки природных ресурсов -М.: Наука, 1988.- 135 б.
13. Временная типовая методика определения эффективности осуществления природоохранных мероприятий и оценки экономи-ческого ущерба, причиняемого народному хозяйству загрязнением окружающей среды. - М.: Экономика, 1986. - 256 б.
14. Экономические методы управления природопользовнаием. - М.: Наука, 1993. - 136 б.
15. Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. Алматы, 1999.- 153 б.
16. Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом Алматы, 2004.- 79 б.
17. Зорин И. В.,Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник.- М.: ФиС, 2000.-Б. 56-61
18. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002.- 158 б.
19. Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. Алматы, 2004.- 256 б.
20. Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. Алмат-ата, 1957. -123 б.
21. Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник.-Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 б.
22. Жемчужены Казахстан. -Алматы, 1983.-Б. 56-59
23. Қазақстан Республикасындағы туризм. Статистикалық жинақ. – Алматы, 2008. – С. 26-30.
1. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. - М: Изд. Аспект-пресс. 1995.-188 б.
2. Папенов К.В. Экономика и природопользование. М.: МГУ, 1997. - 240 б.
3. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
4. Нестеров П.П., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок. - М.: Закон и право. ЮНИТК, 1997.- 413 б.
5. Вальков В.Ф., Казеев К.Ш., Колесников С.И. Почвоведение. Учебник для вузов. М.: ИКЦ"МарТ". - Ростов н/Д.: Изд. Центр "МарТ", 2004. - 496 б.
6. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. Учебник для вузов. - М.: Высшая школа, 1981. - 400 б.
7. Глазовская М.А., Геннадиев А.Н. География почв с основами почвоведения. Учебник для вузов. - М.: МГУ. 1995. - 400 б.
8. Горбунова И.А., Науменко А.А. Лабораторные работы по почвоведению. Методическое пособие. - Алматы: КазГУ, 1996. - 37 б.
9. Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 384 б.
10. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. ІІормативные документы Минэкобиоресурсов РК. - Алматы, 1994. - 24 б.
11. Бобылев С. И. Экологизация экономического развития. Учебное пособие. - М.: Наука, 1993. - 224 б.
12. Герасимович В. Н., Голуб А. А. Методология экономической оценки природных ресурсов -М.: Наука, 1988.- 135 б.
13. Временная типовая методика определения эффективности осуществления природоохранных мероприятий и оценки экономи-ческого ущерба, причиняемого народному хозяйству загрязнением окружающей среды. - М.: Экономика, 1986. - 256 б.
14. Экономические методы управления природопользовнаием. - М.: Наука, 1993. - 136 б.
15. Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. Алматы, 1999.- 153 б.
16. Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом Алматы, 2004.- 79 б.
17. Зорин И. В.,Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник.- М.: ФиС, 2000.-Б. 56-61
18. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002.- 158 б.
19. Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. Алматы, 2004.- 256 б.
20. Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. Алмат-ата, 1957. -123 б.
21. Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник.-Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 б.
22. Жемчужены Казахстан. -Алматы, 1983.-Б. 56-59
23. Қазақстан Республикасындағы туризм. Статистикалық жинақ. – Алматы, 2008. – С. 26-30.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ -ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық орны ... ... .5
1.2 Маңғыстау қазыналы түбек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ
ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Кендірлі туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Үстірт қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 Шақпақ - Ата мешіті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Маңғыстау облысындағы тарихи - мәдени ескерткіштерді қорғау
және оларды қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... .35
3.1 Маңғыстау туризмнің қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Туризм саласындағы кадрларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.3 Маңғыстау туризмнің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Маңғыстау - көне заманғы жер - Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны (облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы неғұрлым қызықтыларының бірі - Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан 10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны - Қызылқала. Таулы бөлігінің табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз. Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына, Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары - каньондар: Тамшалы - көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш - Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай - Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің - үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы - облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі, стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы, сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар, яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді. Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлке тану мұражайы жұмыс жасайды, коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады. Этнография залы қызықты, онда экспозиция-ларда 20 ғасырдың басына дейінгі аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан. Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнер-шілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек пен тастан жасалған шеберлер-дің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17 мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын тигізеді. Осы жұмыстың мақсаты: Маңғыстау облысының туристік мүмкіншіліктерін нақты айқындап, болашақ даму стратегиясын құруға көмектесу.
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ -ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Маңғыстау атауының шығу тарихы
"Маңғыстау" сөзінің шығу тегі туалы тұғырымдар баршылық. Солардың бірі - көшпелілердің құтты мекені, "мың ауыл" немесе "мың қыстау" деген пайымдама осы күні көркем әдебиеттің, оның ішінде асқақ поэзия мен шешен сөздің тұрақты, сұлу да сырлы тіркесіне айналып кеткені мәлім. Кешегі күні түбек мұнайының игерілуіне байланысты осы теңеу "Маңғыстау - мыңдаған жолдар өлкесі" деген тіркеспен толықтырылды. Бұл шындықта, ғарыштан түсірілген фотосуреттің өзінде Қараой мен Қырдың беті оңды - солды, айқыш - үйқыш тарамдалған жолдармен бедерленген.
1985 жылы жарық көрген Е.Қойшыбаевтың "Қазақстанның жер-су аттары сөздігі" кітабында Маңғыстау атауының шығу тегі туралы төрт болжам жинақталып берілген. Біріншісі - өлке аты "мың" және "қыстау" тіркесінен шыққан. Екіншісі - ноғайдың "менк" деген тайпасының атынын ауысқан. Үшіншісі - көне түркі тіліндегі (түрікмен тіліндегі) "ман" төрт жастағы қой сөзіне "қышлақ" жалғауы арқылы қалыптасса, төртіншісі - Е.Қойшыбаевтың өз болжамы бойынша - "Маңғыштағ"-"құбыжықтар тауы" дегенді білдіреді.
Ноғай тайпасына телінген "Маңғыстау" атауы дұрыс бола қоймас, өйткені түбек аты ноғайлардың Маңғыстауды менкендегенінен 4-5 ғасыр бұрын белгілі болған. Махмұт Қашғари дерегінде "Маңғышлақ" атауы X-XI ғасырларда кездеседі. Ал "мыңға" байланысты нұсқа өткен ғасырда Орталық Азияны аралаған венгр саяхатшысы Г.Вамберидің ұшқыр қиялынан еуропа-орыс географиялық әдебиетінде кең таралып кетті. Өйткені көшпелі ауылдың үй саны орта есеппен 50-60 үй, адам саны 250-300 деп есептегеннің өзінде мың ауылда да орта есеппен 250-300 мың адам тұратындығын анықтауға болады, ал мұндай көрсеткіш соңғы 6-7 ғасырда Маңғыстауда болмаған. Қазір Маңғыстаудағы халық ірі аудан орталықтарын қосып есептегенде 300 мыңнан аса қоймайды. Осылар сияқты тұтас өлке атауын төрт жасар қойға теңеу де келісінкіреп тұрған жоқ.
Соңғы "құбыжықтарға" қатысты болжам белгілі бір ойларға жетелейді. Шығыс түркі (ұйғыр,салор, тува, алтай, шор, т.б.) және моңғол мифологиясында "маңғыш" (маңғыс, мангус) - айдаһар, керемет құбыжықтар дегенді білдіреді, моңғолдарда ол тек зұлым, зиянды сипатқа ие болса, түркілерде екіұдай жақсы-жаман қасиетке ие ретінде баяндалады. Шығыстағы (Сібір, Қытай, Моңғолия) "маңғыш" сөзінің біздің Маңғыстауға қандай қатысы бар деген заңды сауал тууы әбден мүмкін. X-XI ғасырларда Маңғыстауға оғыз-түркімен тайпалары келіп қоныстанғаны, олардың ішінде "салыр" руының болғаны тарихтан белгілі, қазіргі түркімен халқының ірі ру-тайпасы салор деп аталады. Ал Қытайдағы Цинхай өлкесіндегі түркі тілдес салыр мен осы салор арасындағы тарихи-генетикалық байланыс бар. Сондықтан Маңғыстауға оғыз-салылар осындағы Қаратауды "Маңғыштағ" деп атағаны шындыққа келеді. Жылынғы, айдаһарға немесе осы тұрғыдағы құпия мифтік күштерге байланысты аңыздар қай жерде бар, оның ішінде Маңғыстауда кенде емес. Таулы Маңғыстауға қатысты айдаһар мен батырдыңшайқасы туралы аңыз Маңғыстау түркімендерінде де, жергілікті қазақтарда да бар. Және олардың географиялық шоғырлануы да (Иір, Доланапа, Қарақуық- Шүйлі, Шоқырақ тауындағы Сарайна, Еңселі жері) бірдей. Тауқыш-Қаратау өңірінде жылан, сарыүйек - қазақ мифологиясы мен сенімінде киелі қасиетке ие, ол жер иесі, "Үйрек" - түркі тілінде "қасиетті" дегенді білдіреді, зираттар күзетшісі және кейде батырлар мен ата-баба киесі болып та баяндалады. Есек батыр, кейінгі Сүйінқараға қатысты аңыздарда да осы үлкен жылан мен сарыүйрек айтылады.
Ежелгі Каспий төңірегін, оның ішінде Маңғысауды мекендеген, қазіргі адайлардың арғы тегі делінетін дай, массагет тайпаларының Құдайдың атауы " див" (дий) деп аталған, сірә, бұл атау олардан кейінгі алан тайпаларында да қолданылған сияқты. Ал " див" сөзінің қазіргі қазақ тіліндегі өзгерген атауы "дәу" мен "дию", мағынасы алып, зұлым рух немесе құбыжық, қорқынышты мақұлық (дию-пері). Тайпалық Құдай атының диюге айналуының қай дәуірде болғанын айта қою қиын, қалай болғанда да мағыналық өзгеріс X ғасырға дейін, жергілікті алаңдарды оғыз-түркімендер ығыстырғынғы дейін болғандығы айқын.
Е.Қойшыбаев "Маңғыштағ" сөзінің "Маңғыстауға" айналғанын былай көрсетеді. Маңғыштағ - оғыз диалектісінде Маңғышлаққа айналып кеткен, енді "құбыжықтар тауы" дегені "маңғышлақ", "ауыл" деген ұғымға өзгереді. Кейін қазақтар оны аударып, "Маңғыстау" қылып жібереді. Қазірдің өзінде өлке атауын "Маң-қыстау"емес, "Маңғыс-тау" түрінде әбден болады. Осы мысалдар мен дәлелдерді, сондай-ақ Маңғыстаудың тарихи, мәдени және географиялық ерекшеліктерін ескере отырып, Е. Қойшыбаевтың тұжырымына тірек боларлық жаңа болжамдар жасауға болады:
Біріншіден, ежелгі Маңғыстауда тұрған халық (дай, алан) жыланды, айдаһарды не басқа үрейлі мақұлықты қасиетті, киелі деп санауы ықтимал. Оның үстіне Маңғыстау облысында кездесетін Отман, Маната, Маңсуалмас, Манашы, Маңғыр, Ақман, Қарақам жер-су аттарының болуы жәнеолардың өз бойында мифтік-аңыздық сипатын басқа топонимдерге қарағанда көбірек сақтауы аталған пікірге тоқтам жасауға мүскіндік береді.
Екіншіден, геологиялық уақыт бойына ғана емес, соңғы он мың жыл ішінде, тіпті біздің VII-XV ғасырлар аралығында да Маңғыстау климаты мен табиғаты қазіргіге қарағанда өзгеше еді. Бұл кезеңдерде түбек климты бүгінгімен салыстырғанда 30-40%-ға ылғалды болған, мұның өзі қазіргі шөл даланың орныныда дала-саваннажертарабының болуына ықпал жасаған. Осыны ескере отырып, сол кезеңде Маңғыстаудаалып жылан, не алып кесіртке, тіпті қазір жойылып кеткен аңдар да мекендеген деп болжам жасауға болады. Сірә, адам көрмесе жылан қырық жылда айдаһарға айналады деген қазақы ұғым негізсіз болмас.
Үшіншіден,Қаратау жоталары (Таушық, Батыс және Шығыс Қаратаулар) солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жүз шақырымнан аса қашықтыққа созылып жатыр, ал ең енді жер 10-11км-ден аспайды, өсімдік жамылғысы жоқ, үсті қара -көк болып келеді. Егерде екі жағындағы Ақтау биігінен көз салсақ, сұрұай сары далада қарайып созылып жатқан таулар өте алып жылынға, айдаһарға ұқсайтынын байқау қиын шаруа емес.
Сонымен, Маңғыстауды "маңғыш" -"тау"- қорқынышты алып айдаһардың мекендеген тауы немесе "айдаһартау" дегенді білдіреді деп тоқтам жасауға толық негіз бар.
1.2. Маңғыстау Қазыналы Түбек.
Маңғыстау - Қазақстан Республикасының қиыр оңтүстiк-батысындағы iрi аймақтарының бiрi. "Ұйқыдағы ару" атаған бұл өлке елiмiздiң мұнайы мен газын берiп отырған қазына түбегi.
Маңғыстау облысы - 1973 жылы наурыздың жиырмасында құрылған. Кезiнде "Маңқышлақ" деген атпен өмiр сүрген бұл өлке 1988 жылдың 2 маусымында таратылып, 1990 жылдың 17 тамызында тарихи "Маңғыстау" деген атпен қайта облыс болып құрылды.
Үш жүз алпыс әулиелi Маңғыстау қайталанбас табиғат өлкесi, қазаққа құтты қоныс болған жер, соған нендей теңеу сөз айтылмады десеңiзшi!
"...Нағыз шөл, құм немесе тас! Ең болмаса көз көгалды бiр алқасы, нулы бiр өлкесi болсайшы. Ең болмаса көз тiгерлiк көгiлдiр тауы, ауыз шаярлық ағынды өзенi де жоқ. Қарай-қарай көз талар, мұң басар шерлi жүректi" деп ақын Тарас ерiккендiктен айтты ма екен?! Бiрақ ол да Маңғыстауды қарғап-сiлеп кеткен жоқ, атын шығарып мадақтап кеттi. Мөңкенiң Мұраты айтқандай, "шаңды қиян Маңғыстау" қандай бақытты сәттердiң, қаншама қуаныш пен қайғының куәсi болмады десеңiзшi?!
Бүгiнде Маңғыстау - iргелi өлке. Қайталанбас табиғаты, есепсiз байлығы бар өлке. Ол ұйєыдағы ару емес, ұйєыдағы алып батыр өлкесi. Маңғыстау бос жатқан иесiз құла, сұрқай шөл емес. Жақындап келiп ала тауларға, шыңдар мен сайларға үңiлсең, Темiрхан ақын айтқандай: "Сен оған алыстан қара, сонда оның бiртұтас организм екенiн бұлжытпай мойындарсың!"
Маңғыстау табиғаты қандай романтикалық ой сарынын тудырмады десеңiзшi... "Маңғыстауға барған сапарды жұлдызды өлкеге жасаған саяхат деуге де болар едi. Мен еш жерде мұндай жұлдыз нөсерiн, олардың көз шаршатар жарқылын көргем жоқ. Оның жарқындығы сондай, түн сайын шексiз тұңғиықтан жұлдыздар осынау үнсiз Маңғыстауға ұшып келiп жатқандай сезiледi". Бұл - К.Паустовскийдiң сөзi.
Маңғыстауды көрген, зерттеген адамдар да кейiнгiлер есте сақталарлықтай кјркем теңеулер қалдырыпты. Өткен ғасырда осы өлкеде айдауда болған поляк Бронислав Заллеский Маңғыстау таулары туралы: "Күн сәулелерi бұлттардан өте осынау тауларға алуан түрлi, әр бояу тигiзiп, ауық-ауық ғажайып көрiк бередi. Түнде, ай жарығында бұл жер басқа түрге бөленiп, бұрынғыдан да зор ғаламатқа айналады. Айдалада жалғыз отырып, осынау кеңстiк пен үнсiздiктiң ұлылығы мен ерен елестерге кенелген шөлдi алєаптың ерекше бiр тылсымына енiп кеткендей сезiнесiң" дептi.
"Егер жер шарыны геологиялыє тарихын бiлгiiз келсе, Ма№ыстауды барып кјруiiз керек" деп айтєан Н.Андрусов сјзiнде де єанша салмає жатыр.
"... Егер сiз жер бетiнiң шөлдерiнiң барлық типi туралы, қарауытқан сеңгiр де жалаң тау-төбелер туралы, аппақ және қызғылт түске боянған алып мұнаралы, биiк баған мен қабырғалы қамалдары бар "шөлдiң тас қамалдары" туралы санаңызда түсiнiк єалыптастырғыңыз келсе, куэстер мен шың-құздардың классикалық үлгiлерiн көргiңiз келсе, мұхит деңгейiнен 130 м төмен жатқан құрлықта, тұйық ойыстарда болғыңыз келсе, түнерген тастақтарға қарағыңыз келсе, айран тақырлардың қатқылдығын байқағыңыз келсе, желдiң ғаламат жұмысының ауқымын және шөлдiң басқа да кереметтерiн танып-бiлгiңiз келсе, Маңғыстаудан артық жердi таппайсыз. Бейне бiр құпия сандықша iшiне толтырылғандай, бұл өлкеде, шағын кеңiстiкте шөл табиғатының сан алуан құбылыстары мен көрiнiстерi жинаєталған" (Б.А.Федорович. "Лик Земли", 1950).
"Ал егер әуеге көтерiлiп, Маңғыстау мен Үстiрт үстiн шарлап өтсеңiз, бiр кезде осы екi құрлықты түгел жауып жатқан Тетис теңiздiң толєындары мен суасты ағындарының iзi алақанымыздың әжiмiндей сайрап жатар едi. Соларға қарап, бiр кезде осы екi құрлықты басып жатқан топан судың қалай тартылғанын, оның орнында пайда болған шөгiндi қабаттардың қалай түзiлгенiн айтпай-ақ аңғарар едiңiз" (Әбiш Кекiлбай). Сол кәрi Маңғыстаудың өне бойында тұнып тұрған тарих пен аңыздарды ұзақ сонар жолдар, құдықтар мен зираттар сыр етiп шертедi. Бұған қанағат етпесеңiз, оны бабаларымыз қадымнан мекен еткендiгiнiң айғағы - шежiренiң парақтарын қашаған ақынның жырлары мөлдiретiп айтып бередi.
Маңғыстау тек кешегi мен бүгiннiң ғана емес, ХХI ғасырдың, мыңыншы жылдықтың адамзат баласын таңғалдырар Маңғыстауы болмақ. Тәуелсiз, әлемдiк қауымдастыққа қосылған Қазақстан үшiн Маңғыстау қазыналы қарт өлке, қорлы өлке болып қала бермекшi!
1.3 Географиялық Орны
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстiк-батыс бөлiгiнде орналасқан. Бүкiл жер шары көлемiнде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйiскен өңiрiнде. Облыстың шеткi нүктелерi: батысы - Каспий теңiзiндегi Құлалы аралы 5000 ш.б. 44°57 с.е; шығысы - Қазақстанның Ақтөбе облысы және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерiнде 56°45 ш.б. пен 45°09 с.е; оңтүстiгi - облыстың Түрiкменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы 41°15 с.е. пен 55°40 ш.б; ал қиыр солтүстiгi - Атырау облысымен шекарадағы Желтау 46°26 с.е. пен 55°20 ш.б. болып табылады.
Маңғыстау облысының ең биiк нүктесi - Шығыс Қаратау жотасындағы Бесшоқы тауы, биiктiгi теңiз деңгейiнен 556 м жоғары. Ал ең төменгi нүктесi - Қараєия немесе Батыр ойысының түбi, ол теңiз деңгейiнен 132 м төменде жатыр. Жалпы бұл ойыс өзiнiң тереңдiгi жөнiнен дүниежүзiнде бесiншi орын алады.
Облыстың солтүстiк-батысы мен батысын Каспий теңізi жиектеп жатыр, ал оңтүстiгi мен шығысында көршi мемлекеттер - Түркіменстан мен Өзбекстан орналасқан. Ал солтүстiк-шығысында Маңғыстау елiмiздiң Ақтөбе және солтүстiгiнде Атырау облыстарымен шектеседi.
Маңғыстау - қазақ елiнiң кең дүниеге ашылған теңiз қақпасы. Ол арқылы Иран, Әзiрбайжан, Түрiкменстан және Ресеймен байланыс жасалынады. Сонымен қатар Едiл-Дон каналы арқылы дүниежүзiлiк мұхитқа шығуға болады.
Егер физикалық картадан Маңғыстауды тауып, көз салсақ, онда оның солтүстiк жағы жасыл, ал қалған бөлiгiнiң сары қоңыр түске боялғанын көреміз. Бiрiншiсi - тегiс ойпаттар болса, екiншiсi - көтерiңкi қырлар. Ал үлкен масштабты картадан тау жоталарын, жеке шоқыларды, тұйық ойыстарды, тiк жарларды және терең сайларды көреміз. Маңғыстау жерiнiң бедерi салыстырмалы түрде күрделi, сондықтан да 5 өңiрге бөлiнудiң өзi ең алдымен осы бедерге байланысты.
Маңғыстаудың жер бедерiнiң қазiргi бейнесiн қалыптастырған ең басты күш - Каспий теңiзiнiң деңгейiнiң көтерiлу мен төмен түсу (трансгрессия және регрессия) нәтижесi болып отыр. Төрттiк дәуiрге дейiн Маңғыстау жиi теңiз астында қалып қойып отырған. География ғылымында iрi теңiз трансгрессиясына ат берiлiп отыр.
1973 жылы Маңғышлақ облысы болып құрылған, 1990 жылдан бастап Маңғыстау облысы болып аталады. Облыс көлемі 165,6 мың шаршы километрге тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына облыс халқы 361,7 мың адамды құрады. Облыс бойынша халықтың тығыздығы орташа (1ш.км. көлемге) 2 адам құрайды. Облыс көлемінің бедері әр түрлі. Солтүстік жартысын Желтау (221 м), Мың-суалмас (148 м) және құм алқабы (Қарақұм, Сам және басқалар), көлемді сор (Өліқолтық, Қайдақ, Қаратүлей, Қаракешу және басқа) және Бозашы түбегі орналасқан Каспий жағалауы алып жатыр. Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау, Қаратау 556 м) таулары, Маңғыстау үстірті жәнеТ МД дағы ең терең ойпат (-132 м.) Қарақия орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр. Оңтүстік батысында Кендірлі-Қаясан үстірті орналасқан, оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысы алып жатыр. Жер қойнауы мұнай, газ, фосфорит, көмір, марганец, әр түрлі тұздар, ұлутас қорларымен бай. Ауа райы қатал континеттік, өте құрғақ. Орташа температура қаңтарда -4-9° С, шілдеде +25 +29° С. Жылдық ылғал-дылық - 100 - 150 мм.
Әкімшілік территорияға бөлінуі:
Облыста 4 аудан және 2 қала (Ақтаудан басқа), 6 кент, 30 селолық және ауылдық округ бар, қала халқының саны 274,6 мың адам құрайды (76%), ауылдықтар - 87,1 мың адам (24%).
Ақтау қаласы. Мағыстау облысының орталығы. Қазақстанның оңтүстік-батысындағы қала. 1964 жылдан 1991 жылға дейін украин ақыны Тарас Шевченконың құрметіне Шевченко аталған. Қала Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Ұлттық құрамы -- қазақтар, орыстар, украиндықтар. Ақтау қаласы Ленинград қаласының үлгісі бойынша қалана бастады. Қалада 29 шағынаудан бар. Әрбір шағынауданда шамамен 20-30-дай үй бар, әр үйде орташа есеппен алғанда 60 пәтер бар. Ақтау қаласының басқа қалалардан ерекшелігі: көше аттарының болмауы. Қала шағынаудандарға бөлінгендіктен керекті жерді табу оңай. Бұл атау жүйесі қаланы салғандағы мақсат мұнайшылар поселкесін салудағыдан болған деседі.
Жаңаөзен каласы. Облыс қарауындағы қала Жаңаөзен 1968 жылы құрылған. 2005 жылдың 1 қаңтарына қалада 60,7 мың адам немесе облыстың барлық халқының 17% тұрған. Ақтаудан Жаңаөзенге дейінгі ара қашықтық - 150 км. Жаңаөзен қалалық әкімшілігіне кіретін ауыл-дар: Теңге (тұрғындарының саны 12,7 мың адам) және Қызылсай (4,0 мың адам) ауыл-дары кіреді.
Бейнеу ауданы. Бейнеу ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Бейнеу селосы. Ақтаудан Бей-неуге дейінгі арақашықтық - 470 км., аудан көлемі 40,5 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 34,6 мың адам тұрған. Аудан құрамында 10 ауыл кіретін 12 ауыл әкімшілігі бар.
Қарақия ауданы. Қарақия ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Құрық селосы. Ақтаудан Құрыққа дейінгі ара қашықтық - 72 км., аудан көлемі 63,3 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 25,0 мың адам тұрған. Аудан құрамында 8 ауыл кіретін 4 ауыл әкімшілігі бар.
Маңғыстау ауданы. Маңғыстау ауданы 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы - Шетпе селосы. Ақтаудан Шетпеге дейінгі ара қашықтық - 159 км., аудан көлемі 47,9 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28,7 мың адам тұрған. Аудан құрамында 22 ауыл кіретін 11 ауыл әкімшілігі бар.
Түпқараған ауданы. Түпқараған ауданы 1992 жылы құры-лған. Аудан орталығы аудан қарамағындағы Форт-Шевченко қаласында орналасқан. Ақтаудан Форт-Шевченкоға дейінгі ара қашықтық - 132 км., аудан көлемі 12,6 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 15,4 мың адам тұрған. Аудан құрамында 5 ауыл кіретін 3 ауыл әкімшілігі бар.
Маңғыстау Каспий мен Арал, Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ далаға тән қандай да бір көрініс алады. Маңғыстауды 1950 далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі -5,5%, сор-10,2%, аңғар жар егісік алқабы-6,4%, тақырлар -0,6%, сулы жерлер-1,3%, басқалай пайдасыз қолайсыз жерлер-0,89% болып келеді. Маңғыстау тау қырытысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады, Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің бірде жоғарылап бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес геологиялық құрылымына да айтарлықтай ісер етеді. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып кейін тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің атқарар орны орасан зор. Маңғыстаудың ауа райы континентальды, жазы ыстық, қысы суық,жыл маусымдары бір біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны өте аз, ауа ылғалдығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты күшті болады, Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы теңіз жағалық аз ғана жерін қоспағанда ауа райына жөнді әсер ете қоймайды температураның абс.минимумы 26-30, ал максимумы 34-35, ауа температурасының жылдық амплитудасы 70-75, жылдық температура 4300-4600 жылылыққа жетеді,жерден шығатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін барады. Маңғыстау дүниедегі бірден бір тұйық теңіз Каспий мен әлемдік мұхит деңгейінен төмен жатқан иен шөлейттің тоғысқан жерінде орналасқан.
Көптеген зерттеушілер сөздің бірінші Маң түбіріне мән беріп, жер атауын осы түбірден әкеліп, шығарады. Бірінші көзқарас Маң атауын - мың деген сан есіммен байланыстырған неміс саяхатшысы Вамбери, археолог М. Мендикулов, орыс ғалымы О. Туманович болжамы, екінші көзқарасты қолдайтындар жер атауын көне түркі тіліндегі Маң түсінігі қой малы (Ескерту: ерте орта ғасырларда өмір сүрген оғыздарда, кейін түркмендерде маң деп 3-жастағы еркек қойды атаған.. Осы орайда М.Қашқари, Ғ.Мұсабаев, М.Әбдіқалықов пікірлері сәйкес келсе, үшінші Маң - түбірі-үлкен, кең, ел қыстағы деген вариант авторлары С. Шалабаев, Е. Өмірбаев, Қ. Сыдиқов,Г. Амманиязов, М.Тұрсынова, Ү.Қыдыралин болса, төртінші маң, -маңғыш-қорқынышты айдахар, жер атауын мифтік-аңызбен байланыстыра суреттейтін Е. Қойшыбаев, С. Қондыбай тұжырымдамалары.
Ә.Кекілбаев әл-Истархидің Китаб месалик әл-мемалик дерегінде көрсетілген мұсылман елдері мен Хазарлар елі арасындағы сауда жолы өтетін Каспий теңізі маңындағы бірден-бір үлкен елді мекен Сиях-Кук-парсы тілінде Қаратау деген сөз, парсы географиялық, тарихи әдебиеттерінде Маңғыстау түбегінің атауы деп түсіндіріп, түбек атына қатысты келесі бір деректі Ибн әл-Асирдің 1160-1234 жж Ал камил фи-тарих кітабында Маңғыстауға қарсы аттанған Хорезм билеушісі Атсыздың Маңғышлақ қамалын алғандығы туралы, ХІІІ ғасырда өмір сүрген парсы тарихшысы Якуттың Маңғышлақ-Хорезімнің батыс шекарасындағы, Орыс мемлекеті, Саксин және Хорезм аралығындағы мықты бекініс қамал екендігі айтылады
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ
2.1 Маңғыстау тарихи - мәдени ескерткіштерді қорғау және оларды
қалпына келтіру
Адамзат тарихы - мәдениет тарихы. Мемлекеттің іргетесының беріктігі - етек-жеңі жинақы, ұлттық сана-сезімнің жоғарылығымен, ұлттық дүние танымның тереңдігімен, ұлттық рух, намыс тәрізді асқақ қасиеттерімен өлшенеді. Яғни, келер ұрпақтың Отанға, туған жерге, маңғаз дала Маңғыстауға деген ұлттық рухын ояту мақсатында, Маңғыстаудың киелі де қастерлі орындар жайында тоқталсам деймін. Былтырғы жылы қаңтар айында өткен Қазақстанның жеті кереметі атты алғашқы ұлттық конкурс бойынша өлкеміздің үш бірдей тарихи және табиғи ескерткіштері - Бекет-ата жер асты мешіті, Шерқала тауы және Қарақия ойпаты ауыз толтырып мақтан тұтарлықтай орындарға ие болды.
Маңғыстау қазақ халқының және ата-бабаларымыз дала көшпелілерінің көне заманнан қоныс тепкен жері, яғни ата-мекені. Ол әр кезеңде әртүрлі атауға ие болғанымен, ежелден қоныстанған белгілі өңір. Біздің заманымызға дейінгі 129 жылы із шалған Шығыстан Батыс елдеріне бет түзейтін Ұлы Жібек жолының бір тармағы ретінде Маңғыстау түбегі мен Үстірт арқылы өтетін (Хазардан Хорезмге дейінгі) керуен жолы пайдаланыпты. Мұның өзі өлкенің Батысқа, Шығысқа да белгілі бола бастауына жағдай жасады, ал Маңғышлақ деген атау ІХ ғасырдан бастап кеңінен қолданылған. Сондай-ақ, орта ғасырлардағы Маңғыстау өңірі туралы алғашқы жазу деректері Х ғасыр кезеңдерін меңзейді. Арабтың географ-тарихшысы әл-Истахри бұл өңірді Сияхгух деп атаған, бұл сөздің парсы тілінен аударған баламасы Қара тау деген мағынаны береді.
Шерқала. Маңғыстаудың таулы-тасты жұмбақ әлемі жайында, яғни Жолбарыс кейпінде жатқан Шерқала тауының тарихына біршама тоқталып өтсек. Шерқала - ғажайып тұлғалы тау. Оның ерекшелігі пішімінен айқын көрінеді. Егер оған бір бүйірінен көз жіберсек, ауқымды көлемдегі күмбезделе көтерілген қазақтың киіз үйін еске салады.Таудың солтүстік етегінде әскери бекініс орны бар. 1851 жылы геологиялық экспедицияның құрамында Мағыстауда болған поляк революционері Б. Залесский: Шерқалаға алыстан қарағанда, Римнің керемет пантеондарын көргендей боласың. Жақындап келгенде, жеке қабырғалардың колонналарын, қираған мүсіндер сияқты ақ таулардың бағандарын көресің-деп жазып, Шерқаланың суретін салады.
Шерқаланың жақын маңайында шар тәрізді тастар мен тұтас гранитті сомтастар көптеп ұшырасады. Түбектің тамаша табиғаты, осынау тастарды алуан түрлі пошым мен кескінде құйып жасағандай ғажап әсерге бөлейді. Шерқала тауы шетпелік Айрақты тауының іргесінде, солтүстік батыс жағында небәрі 3-4 шақырым жерде ерекшеленіп тұр. Тегіс жерде 300 метр биіктікке дейін алып киіз үй немесе төңкерілген тостаған секілді болып жатқан бұл тау бүкіл Маңғыстаудың символы қызметін атқарады. Осы таудың атының төркінің ең қарапайым жолмен жолбарыс қала (парсының шер-жолбарыс деген сөзінен шыққан) деп түсіндіреді.
1300 жылдары Қобаң мен Тан-Днепр аймағынан Еділ-Жайыққа қоныс аударған қыпшақ-половецтер мен қондыкер қазақтарының ХІV ғасырдың орта тұсынан бастап, Қырға шығып, қазақылық жасай бастаған ұрпақтары Үстірт-Маңғыстау жеріне таралып, Маңғыстаудың таулы бөлігінің қақ ортасындағы тау-монолит негізді қамалды Шарұқ-қала деп атады, бұл атау ықшамдала келе әуелі Шерікқалаға, одан Шерқалаға айналып кетті.
Бекет ата мешіті. Бекет Мырзағұлұлы (1750-1813жж) - Маңғыстау, Үстірт, Атырау мекендеген Адай тегінен шыққан қазақ халқының данасы. Жас кезінде қолына қару алып, көршілес қалмақ, түрікмен тайпаларымен шайқасып, халқының егеменділігін қорғаған Бекет батырлығын танытып, табиғи күш-қуатымен ерекшеленіп, ел аузында Ер-Бекет атанды. Жаугершілікті тоқтатып, елінде бейбітшілік орнағанын, көршілес халықтармен достық қарым-қатынас құруды армандаған Бекет құдай жолына түсіп, Хиуаға медресеге оқуға аттанған. Шерғазы медресесінде атақты Бақырған-қажыдан дәріс алған Бекет еліне қайтып, ұстазының ісін жалғастырып, жер-жерден жерасты мешітін салған. Қараңғы халқының дінге, білімге көзін ашып, мәдениеттің өркендеуіне, болашаққа жол ашуға себеп туғызған.
Бекет-атаның өмірінің соңғы кезінде тұрғызған мешіті Маңғыстау облысының Қарақия ауданы, Жаңаөзен қаласынан оңтүстік-шығыс бағытта 180 км, Сенек ауылынан солтүстік-шығыс бағытта 95 км қашықтықта орналасқан. Мешіт табиғаты көркем Оғыланды жеріндегі ақ-бор тасты тау шатқалының терең орта қабатынан ойып жасалған. Мешіт төрт бөлмеден тұрады, төргі бөлмеде қасиетті сырық ағашы бар. Бекет-ата жер асты мешіті - оның дарынды сәулеткерлігінің, биік талғамының куәсі, халық құрмет тұтатын, әулиелік орын деп саналады. Жер асты ғимараты маңында кезінде Бекет-ата пайдаланған бұлақтар, құдықтар бар. Қыр басынан ғимаратқа дейін қиялап түсетін жалғыз аяқ жол сақталған.
Ескерткішті алғашқы рет жергілікті дәрежеде мемлекеттік қорғауға 1982ж. қабылданған, ал 2000ж. өзгеріс пен толықтыру енгізіліп жергілікті дәрежеден республикалық дәрежеге өтті. Мешітке 1999-2000 жылдары Маңғыстареставрация күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізді, зиярат етушілер дамылдайтын көлемі үлкен мешіті бар кешен тұрғызылды. Күні бүгінге дейін дүниенің әр түкпірінен жандарына шипа, көңілдеріне медеу іздеп келген халық осы қасиетті орынға көптеп келуде.
Бекет ата мешіті өзінің алғашқы қалпын сақтап қалған Үстірт жазықтығының Маңғыстаудың ойымен қыраттар арқылы ұласар жеріндегі бөлек тұрған шоқының үңгіп салған ғимараты. Ғимараттың сыртқы шағын есігін ашып, қысыла-қымсына босағасын аттағанда, іші қара көлеңке дөңгелек пішіндегі ауыз үй есебіндегі бөлмеге кіресіз. Бөлмедегі 3 есік әлі де іште 3 бөлме бар екендігін айғақтап тұрғандай әсер етеді. Бөлмелердің қай-қайсысы да ала көлеңке, жарық сәулесі түсетін тесіктердің барлығы да ішке жаңбыр-қар сулары құйылмасын, шаң-тозаң түспесін деген мақсаттан туындаған болуы керек, жартылай бітеліп тасталған.
Бабаларымыз сірә, игі ниетпен ырым жасаған болар, Ата мүрдесі жатқан бөлменің маңдайшасында киелі Арқардың қос мүйізі ілулі тұр. Мешіттің төбесінде адам сиятын тесік бар. Ол бұл күнде жартылай бітелген. Бұл тесікті жергілікті халық Бес ғайып деп атайды. Былайша аталу себебі - бұл араға аңыз бойынша 5 кісінің мүрдесі жерленген көрінеді.
Мешітке жақындағанда кезет-кезет жоталарға, олардың ара-арасында қалың өскен тал-шілік, жыңғыл-тораңғылдарға, қамысты-құрақты шағын көлшікке кезігесіз. Оның жағасында жер астынан шығып, ылдиға қарай мөлдіреп ағып жатқан екі бұлақ көзі бар. Бұлақтардың суы тұнық та мөлдір. Бірақ, бірінің суы тұщы болғанмен, екіншісінікі сәл қышқылдау. Халық аңызы бойынша Бекет ата Пірі лақтырған киелі көк Асаны тауып суырып алған жерден Алла Тағаланың әмірімен бұлақ көзі пайда болып, тұщы су атқылапты. Ал, Асаны суыра алмаған баласына налыған қарияның реніш көз жасы тамған жерден де бұлақ көзі пайда болып, бірақ ол жерден ашқылтым-қышқылдау су шығыпты. Соңынан қос бұлақ сулары бір арнаға тоғысып қосылып аққан екен. Бұлақтар қазір де қосарлана ағуда.
Бұл бұлақтарды жергілікті халық Атаның бұлағы деп әспеттеп, аса құрметпен қарайды.
Биыл ел ұраны - Пір Бекеттің туғанына 260 жыл толуда, осыған орай облысымызда түрлі іс шаралар қолға алынуда.
Газет бетіндегі мақалада Үш намыс республикалық қоғамдық бірлестігінің Маңғыстаудағы вандализм атты ашық-хаты жарияланғанды. Маңғыстау өңіріндегі тарих және мәдениет ескерткіштерінің сақталуы мен насихатталуына қатысты бірқатар проблемаларды көтерген бұл ашық-хат ҚР Президенті Әкімшілігі мен Мәдениет және ақпарат министрлігіне бағытталған болатын.
Атап айтқанда, Қазақстандағы тарихи-сәулет ескерткіштерінің басым бөлігі орналасқан Маңғыстау өңіріндегі атаның көзі, бабаның ізіндей тарихтың терең қойнауынан сыр шертіп жатқан мәдени құндылықтардың бүгінгі жай-күйі мен оларға жүргізіліп жатқан қайта жаңғырту жұмыстарының сапасыздығы, қасиетті зиярат орындарындағы заңсыз үгіт-насихат жүргізіп отырған жекелеген тұлғалардың әрекеті баяндалып, мемлекет тарапынан тексеріс жүргізілсе деген ұсыныс білдіріліп еді.
Осы мәселе бойынша, ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитеті тарапынан құрылған комиссия мүшелері Маңғыстау жеріне арнайы іссапармен болып қайтты. Комиссия мүшелері: Мәдениет комитетінің Тарихи-мәдени мұра басқармасының сарапшысы Ғалымжан Өтелбайұлы және Қызылордареставрация мекемесінің директоры Біртай Бижанов.
Аталған комиссия газетте көтерілген мәселелердің ізімен Қараман-Ата, Сисем-Ата, Кенті баба, Долы апа қорымы мен Сұлтан үпі, Шақпақ ата, Есет-Ата, Масат-Ата, Шопан-Ата, Бекет-Ата жерасты мешіттерін аралады. Алыстағы Бейнеу ауданында да қордаланған проблемалардың көп екені мәлім. Бірақ уақыт тығыздығына байланысты көне Бейнеудегі Бекет ата жерасты мешітін, апатты жағдайдағы Омар-Тұр кесенесін, Ноғайты, Белдеулі т.б. қыруар көне ескерткіштерді, сондай-ақ Тобықтыдағы Ата мешітін аралаудың сәті түспеді. Атап өтетіні, сапар барысында мақалада (Маңғыстаудағы вандализм) көрсетілген бүкіл проблемалар расталды. Мәселенің мән-жайын байыптаған комиссия мүшелері мәдениет басқармасында бас қосты. Оған Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасының бастығы Майра Ғұмарова, басқарма бастығының негізгі қызмет жөніндегі орынбасары Пәния Оңалбайқызы, Маңғыстауреставрация мекемесінің директоры Құралбай Өмірзақов, сәулетші Мақсұт Нұрқабаев, Маңғыстау мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының директоры Франгиза Таимова қатысты.
Комиссия өкілдерінің айтуынша, Маңғыстаудың басты проблемасы - мыңдаған ескерткішті қадағалап күтіп-ұстауға мүмкіндіктің болмай отырғандығы. Әсіресе, қыруар қаржы жұмсалып, қайта қалпына келтірілген Оғыландыдағы Бекет-Ата мешітінің бүгінде қараусыз қалып, кетеуі кетіп, күйсіреп жатқаны көңілге кірбің ұялатады.
Республикалық мәні бар нысандардан қараушыны көре алмадым, құқық қорғау органдарының өкілі жоқ. Қорымның есіктері ашық қалып, мал кіріп, жаңа құрылыс бей-берекет салынып жатыр. Бұл - республикалық қорық-мұражайы жоқ облыстарға тән проблема, - дейді Мәдениет комитетінің сарапшысы.
Қорымды аралап жүріп байқағаным, бейіттің бетін сызып, ескерткішке есімін жазып кететін зияратшылар көбейген. Мұнысы - атын ел есінде мәңгі қалдырғысы келгені ме, әлде біздің де барар жеріміз - осы дегені ме, бұл арасын ажырата алмадық. Дегенмен, тарихи орындарда тарихқа түк қатысы жоқ Эльмира мен Нұржандардың аты жазылып тұрды.
Мамандар назар аударған екінші мәселе - әулиелік жерлердегі заңсыз шырақшылардың іс-әрекеті.
Хазіреті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Қабiрге зиярат етiңдер. Ол сендерге ақирет күнiн еске салады, - дейді хадисінде. Маңғыстау - машайықтың басқан жері, үш жүз алпыс екі әулие мәңгілік тыныс тапқан мекен. Сондықтан да қасиетті орындарға зиярат етушілер көп. Көпке топырақ шашпайық, бірақ әулиенің басын жайлаған шырақшылар ескерткішті табыс көзіне айналдырып отырғаны рас. Құр аяққа бата жүрмес демекші, басы ауырып, белі сыздағандардың әулиеге тиын-тебенін тастайтыны белгілі. Ал, соларға Құран оқып беріп отыратын шырақшылардың дiни сауатына қарағанда күнен-күнге қалтасы қалыңдап, тәкәппар болып бара жатқан сыңайы байқалды. Зияратшылар онысын елеп-ескерiп жатқан жоқ. Тек бір-екі сүре оқып, бет сипаса ғана болғаны. Сонда шырақшылар садақа жинап, ет жеп, сорпа ішу үшін отыр ма? - деген заңды сауал туындайды.
Қараман-Ата қорымына бет алғанымызда, алыстан екі қабатты құрылыс менмұндалап көрінді. Ескерткіш маңынан түнекүй мен асхана салынып жатыр екен. Қорым шырақшысы Бақтыбай Қосуақовтың айтуынша, түнекүйді С.Имашев деген адам салдырып жатыр.
Ал, шырақшылар салынып жатқан құрылысқа жауап бермейтін болып шықты. Осы әулиенің балалары салып жатыр деген сыл-тауды ғана айтады. Заң бойынша, архитектуралық жәдігерден 200 метр қашықтықта ештеңе салуға болмайды. Алдымен, археологиялық зерттеу жүргізілуі қажет. Мамандардың археологиялық қазба табылмады деген қорытындысынан соң лицензиялы мекемеге ғана рұқсат етіледі. Ал, Қараман-Атадағы құрылыстың құзырлы органдардың рұқсатынсыз салынып жатқанына екі жылдан асып кеткен.
Ал, Б.Қосуақовтың өзін мұнда Мұра-Наследие қоры (директоры - Мизамұлы.У) 2007 жылғы 20 тамыздағы № 00015 бұйрығымен шырақшы етіп бекітіпті. Жауапкершілік туралы келісім-шартқа отырған. Бұл қызметке оны Шырақшы Одағы ҚБ ұсынған. Ал, әріп қатесіне көз сүрінетін Маңғыстау шырақшыларының нұсқауында шырақшының міндеттемесі белгіленген. Онда өз білімін үнемі жетілдіріп, сол жер мен қасиетті адам туралы мағлұмат беруге тиістілігі айтылған. Бірақ шырақшы әулие, қорым туралы мәлімет берудің орынына, күмбез салу мен зират тұрғызудың дұрыс еместігін, қабірлердің жоғалып, жермен-жексен болып кетуі керектігін айтып, бізге ақыл үйрете бастады.
Әділет министрлігінде тіркелгенімен, Мұра-Наследиеге құзырлы орган ретінде Мәдениет басқармасы рұқсат бермеген. Осылайша, мемлекеттің қарауындағы ескерткішті үкіметтік емес ұйым иеленіп отыр.
Мақалада айтылып, жиында көтерілген тағы бір мәселе - қайта қалпына келтіру жұмыстарының сапасы мен көне ескерткіштердің жанынан жаңа құрылыс салу.
Ескіні жамағанның есі кетеді демекші, жоғалып, құрып кетудің алдында тұрған ескі қорымды қалпына келтіру үлкен шеберлікті талап етеді. Сарапшы маманның мәлімдеуінше, реставрацияда олқылықтар бар. Оған республикалық деңгейде әдістемелік кеңестің жоқтығы, жобалау институтының өз алдына бөлек мекеме болмауы, реставратор мамандардың өзара іс-тәжірибе алмаспауы да кері әсер етеді.
Реставрация жұмысымен ұзақ жылдар бойы айналысып келе жатқан шебер Мақсұт Нұрқабаев тарихи-мәдени ескерткішті зерттеуде археологтар мен архитекторлардың біріге жұмыс жасауы керектігін айтады. Өйткені археолог жерастындағы жәдігерлерге мән беріп, жер үстіндегі ескерткіштер еленбей жатады, - дейді ол.
Оның үстіне, қазір екінің бірі - реставратор. Келеді де молаларды қалпына келтіріп кетеді, - деседі мамандар. Мұндай жаңа құрылыс тарихи тұлғалар жерленген Маңғыстаудың пантеоны Сисем-Атада қаптап кеткен. Қабірдің сыртынан жаңа құрылыс салынған. Оған қоса, пантеонда бабасын тапқан балалар мола салудан алдына жан салмай, бәсекеге түсіп жатыр. Тіпті бір адамның атын 2-3 қабірге қатарынан жазып қойған. Құдды, бабаларымыз бір басына бірнеше мола салған ба дерсің? Бұл аз болғандай, халық жаңа әулие тауып алып, соған сиынуды әдетке айналдырған. Тіпті біреуіне Қарағыз деп ат қойып үлгеріпті. Ал, Қараман-Атадағы белгісіз бір тас Қожаның (?) шешесі көрінеді. Оны әруақтар ұрпағының түсіне кіріп, аян беріп, айтыпты-мыс.
Сисем атаның басындағы жаңа құрылысты алып тастау керек. Біріншіден, көне ескерткіштің көркемдігін бұзып тұрса, екіншіден, тарихи орынның көнелік мәнін жоғалтады, - деді Ғалымжан Өтелбайұлы.
Мәдениет басқармасы қызметкерлерінің айтуынша, жергілікті халықтың өзіндік менталитеті бар. Олар ескерткішті жөндеуге рұқсат бермеген инспекция қызметкерін жақсы іске қарсы шығушы деп санайды. Ал, қызметкерлер жаңа салынған қабірді бұзуға қорқады.
Дегенмен, аудан әкіміне, облыстық прокуратураға хат жазып жатыр. Олар үлкен құрылыс басталған жоқ деген сырғыма жауап береді. Тағы жазар, тағы сондай жауап алар. Тарихи-мәдени мұраларға зиян келтіріп, мал қора, қоршау тұрғызу үшін бұзып алғандар, қорғау аймақтарына заңсыз құрылыс салып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ -ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық орны ... ... .5
1.2 Маңғыстау қазыналы түбек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ
ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Кендірлі туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Үстірт қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 Шақпақ - Ата мешіті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Маңғыстау облысындағы тарихи - мәдени ескерткіштерді қорғау
және оларды қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... .35
3.1 Маңғыстау туризмнің қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Туризм саласындағы кадрларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.3 Маңғыстау туризмнің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Маңғыстау - көне заманғы жер - Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны (облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы неғұрлым қызықтыларының бірі - Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан 10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны - Қызылқала. Таулы бөлігінің табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз. Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына, Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары - каньондар: Тамшалы - көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш - Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай - Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің - үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы - облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі, стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы, сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар, яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді. Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлке тану мұражайы жұмыс жасайды, коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады. Этнография залы қызықты, онда экспозиция-ларда 20 ғасырдың басына дейінгі аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан. Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнер-шілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек пен тастан жасалған шеберлер-дің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17 мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын тигізеді. Осы жұмыстың мақсаты: Маңғыстау облысының туристік мүмкіншіліктерін нақты айқындап, болашақ даму стратегиясын құруға көмектесу.
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ -ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Маңғыстау атауының шығу тарихы
"Маңғыстау" сөзінің шығу тегі туалы тұғырымдар баршылық. Солардың бірі - көшпелілердің құтты мекені, "мың ауыл" немесе "мың қыстау" деген пайымдама осы күні көркем әдебиеттің, оның ішінде асқақ поэзия мен шешен сөздің тұрақты, сұлу да сырлы тіркесіне айналып кеткені мәлім. Кешегі күні түбек мұнайының игерілуіне байланысты осы теңеу "Маңғыстау - мыңдаған жолдар өлкесі" деген тіркеспен толықтырылды. Бұл шындықта, ғарыштан түсірілген фотосуреттің өзінде Қараой мен Қырдың беті оңды - солды, айқыш - үйқыш тарамдалған жолдармен бедерленген.
1985 жылы жарық көрген Е.Қойшыбаевтың "Қазақстанның жер-су аттары сөздігі" кітабында Маңғыстау атауының шығу тегі туралы төрт болжам жинақталып берілген. Біріншісі - өлке аты "мың" және "қыстау" тіркесінен шыққан. Екіншісі - ноғайдың "менк" деген тайпасының атынын ауысқан. Үшіншісі - көне түркі тіліндегі (түрікмен тіліндегі) "ман" төрт жастағы қой сөзіне "қышлақ" жалғауы арқылы қалыптасса, төртіншісі - Е.Қойшыбаевтың өз болжамы бойынша - "Маңғыштағ"-"құбыжықтар тауы" дегенді білдіреді.
Ноғай тайпасына телінген "Маңғыстау" атауы дұрыс бола қоймас, өйткені түбек аты ноғайлардың Маңғыстауды менкендегенінен 4-5 ғасыр бұрын белгілі болған. Махмұт Қашғари дерегінде "Маңғышлақ" атауы X-XI ғасырларда кездеседі. Ал "мыңға" байланысты нұсқа өткен ғасырда Орталық Азияны аралаған венгр саяхатшысы Г.Вамберидің ұшқыр қиялынан еуропа-орыс географиялық әдебиетінде кең таралып кетті. Өйткені көшпелі ауылдың үй саны орта есеппен 50-60 үй, адам саны 250-300 деп есептегеннің өзінде мың ауылда да орта есеппен 250-300 мың адам тұратындығын анықтауға болады, ал мұндай көрсеткіш соңғы 6-7 ғасырда Маңғыстауда болмаған. Қазір Маңғыстаудағы халық ірі аудан орталықтарын қосып есептегенде 300 мыңнан аса қоймайды. Осылар сияқты тұтас өлке атауын төрт жасар қойға теңеу де келісінкіреп тұрған жоқ.
Соңғы "құбыжықтарға" қатысты болжам белгілі бір ойларға жетелейді. Шығыс түркі (ұйғыр,салор, тува, алтай, шор, т.б.) және моңғол мифологиясында "маңғыш" (маңғыс, мангус) - айдаһар, керемет құбыжықтар дегенді білдіреді, моңғолдарда ол тек зұлым, зиянды сипатқа ие болса, түркілерде екіұдай жақсы-жаман қасиетке ие ретінде баяндалады. Шығыстағы (Сібір, Қытай, Моңғолия) "маңғыш" сөзінің біздің Маңғыстауға қандай қатысы бар деген заңды сауал тууы әбден мүмкін. X-XI ғасырларда Маңғыстауға оғыз-түркімен тайпалары келіп қоныстанғаны, олардың ішінде "салыр" руының болғаны тарихтан белгілі, қазіргі түркімен халқының ірі ру-тайпасы салор деп аталады. Ал Қытайдағы Цинхай өлкесіндегі түркі тілдес салыр мен осы салор арасындағы тарихи-генетикалық байланыс бар. Сондықтан Маңғыстауға оғыз-салылар осындағы Қаратауды "Маңғыштағ" деп атағаны шындыққа келеді. Жылынғы, айдаһарға немесе осы тұрғыдағы құпия мифтік күштерге байланысты аңыздар қай жерде бар, оның ішінде Маңғыстауда кенде емес. Таулы Маңғыстауға қатысты айдаһар мен батырдыңшайқасы туралы аңыз Маңғыстау түркімендерінде де, жергілікті қазақтарда да бар. Және олардың географиялық шоғырлануы да (Иір, Доланапа, Қарақуық- Шүйлі, Шоқырақ тауындағы Сарайна, Еңселі жері) бірдей. Тауқыш-Қаратау өңірінде жылан, сарыүйек - қазақ мифологиясы мен сенімінде киелі қасиетке ие, ол жер иесі, "Үйрек" - түркі тілінде "қасиетті" дегенді білдіреді, зираттар күзетшісі және кейде батырлар мен ата-баба киесі болып та баяндалады. Есек батыр, кейінгі Сүйінқараға қатысты аңыздарда да осы үлкен жылан мен сарыүйрек айтылады.
Ежелгі Каспий төңірегін, оның ішінде Маңғысауды мекендеген, қазіргі адайлардың арғы тегі делінетін дай, массагет тайпаларының Құдайдың атауы " див" (дий) деп аталған, сірә, бұл атау олардан кейінгі алан тайпаларында да қолданылған сияқты. Ал " див" сөзінің қазіргі қазақ тіліндегі өзгерген атауы "дәу" мен "дию", мағынасы алып, зұлым рух немесе құбыжық, қорқынышты мақұлық (дию-пері). Тайпалық Құдай атының диюге айналуының қай дәуірде болғанын айта қою қиын, қалай болғанда да мағыналық өзгеріс X ғасырға дейін, жергілікті алаңдарды оғыз-түркімендер ығыстырғынғы дейін болғандығы айқын.
Е.Қойшыбаев "Маңғыштағ" сөзінің "Маңғыстауға" айналғанын былай көрсетеді. Маңғыштағ - оғыз диалектісінде Маңғышлаққа айналып кеткен, енді "құбыжықтар тауы" дегені "маңғышлақ", "ауыл" деген ұғымға өзгереді. Кейін қазақтар оны аударып, "Маңғыстау" қылып жібереді. Қазірдің өзінде өлке атауын "Маң-қыстау"емес, "Маңғыс-тау" түрінде әбден болады. Осы мысалдар мен дәлелдерді, сондай-ақ Маңғыстаудың тарихи, мәдени және географиялық ерекшеліктерін ескере отырып, Е. Қойшыбаевтың тұжырымына тірек боларлық жаңа болжамдар жасауға болады:
Біріншіден, ежелгі Маңғыстауда тұрған халық (дай, алан) жыланды, айдаһарды не басқа үрейлі мақұлықты қасиетті, киелі деп санауы ықтимал. Оның үстіне Маңғыстау облысында кездесетін Отман, Маната, Маңсуалмас, Манашы, Маңғыр, Ақман, Қарақам жер-су аттарының болуы жәнеолардың өз бойында мифтік-аңыздық сипатын басқа топонимдерге қарағанда көбірек сақтауы аталған пікірге тоқтам жасауға мүскіндік береді.
Екіншіден, геологиялық уақыт бойына ғана емес, соңғы он мың жыл ішінде, тіпті біздің VII-XV ғасырлар аралығында да Маңғыстау климаты мен табиғаты қазіргіге қарағанда өзгеше еді. Бұл кезеңдерде түбек климты бүгінгімен салыстырғанда 30-40%-ға ылғалды болған, мұның өзі қазіргі шөл даланың орныныда дала-саваннажертарабының болуына ықпал жасаған. Осыны ескере отырып, сол кезеңде Маңғыстаудаалып жылан, не алып кесіртке, тіпті қазір жойылып кеткен аңдар да мекендеген деп болжам жасауға болады. Сірә, адам көрмесе жылан қырық жылда айдаһарға айналады деген қазақы ұғым негізсіз болмас.
Үшіншіден,Қаратау жоталары (Таушық, Батыс және Шығыс Қаратаулар) солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жүз шақырымнан аса қашықтыққа созылып жатыр, ал ең енді жер 10-11км-ден аспайды, өсімдік жамылғысы жоқ, үсті қара -көк болып келеді. Егерде екі жағындағы Ақтау биігінен көз салсақ, сұрұай сары далада қарайып созылып жатқан таулар өте алып жылынға, айдаһарға ұқсайтынын байқау қиын шаруа емес.
Сонымен, Маңғыстауды "маңғыш" -"тау"- қорқынышты алып айдаһардың мекендеген тауы немесе "айдаһартау" дегенді білдіреді деп тоқтам жасауға толық негіз бар.
1.2. Маңғыстау Қазыналы Түбек.
Маңғыстау - Қазақстан Республикасының қиыр оңтүстiк-батысындағы iрi аймақтарының бiрi. "Ұйқыдағы ару" атаған бұл өлке елiмiздiң мұнайы мен газын берiп отырған қазына түбегi.
Маңғыстау облысы - 1973 жылы наурыздың жиырмасында құрылған. Кезiнде "Маңқышлақ" деген атпен өмiр сүрген бұл өлке 1988 жылдың 2 маусымында таратылып, 1990 жылдың 17 тамызында тарихи "Маңғыстау" деген атпен қайта облыс болып құрылды.
Үш жүз алпыс әулиелi Маңғыстау қайталанбас табиғат өлкесi, қазаққа құтты қоныс болған жер, соған нендей теңеу сөз айтылмады десеңiзшi!
"...Нағыз шөл, құм немесе тас! Ең болмаса көз көгалды бiр алқасы, нулы бiр өлкесi болсайшы. Ең болмаса көз тiгерлiк көгiлдiр тауы, ауыз шаярлық ағынды өзенi де жоқ. Қарай-қарай көз талар, мұң басар шерлi жүректi" деп ақын Тарас ерiккендiктен айтты ма екен?! Бiрақ ол да Маңғыстауды қарғап-сiлеп кеткен жоқ, атын шығарып мадақтап кеттi. Мөңкенiң Мұраты айтқандай, "шаңды қиян Маңғыстау" қандай бақытты сәттердiң, қаншама қуаныш пен қайғының куәсi болмады десеңiзшi?!
Бүгiнде Маңғыстау - iргелi өлке. Қайталанбас табиғаты, есепсiз байлығы бар өлке. Ол ұйєыдағы ару емес, ұйєыдағы алып батыр өлкесi. Маңғыстау бос жатқан иесiз құла, сұрқай шөл емес. Жақындап келiп ала тауларға, шыңдар мен сайларға үңiлсең, Темiрхан ақын айтқандай: "Сен оған алыстан қара, сонда оның бiртұтас организм екенiн бұлжытпай мойындарсың!"
Маңғыстау табиғаты қандай романтикалық ой сарынын тудырмады десеңiзшi... "Маңғыстауға барған сапарды жұлдызды өлкеге жасаған саяхат деуге де болар едi. Мен еш жерде мұндай жұлдыз нөсерiн, олардың көз шаршатар жарқылын көргем жоқ. Оның жарқындығы сондай, түн сайын шексiз тұңғиықтан жұлдыздар осынау үнсiз Маңғыстауға ұшып келiп жатқандай сезiледi". Бұл - К.Паустовскийдiң сөзi.
Маңғыстауды көрген, зерттеген адамдар да кейiнгiлер есте сақталарлықтай кјркем теңеулер қалдырыпты. Өткен ғасырда осы өлкеде айдауда болған поляк Бронислав Заллеский Маңғыстау таулары туралы: "Күн сәулелерi бұлттардан өте осынау тауларға алуан түрлi, әр бояу тигiзiп, ауық-ауық ғажайып көрiк бередi. Түнде, ай жарығында бұл жер басқа түрге бөленiп, бұрынғыдан да зор ғаламатқа айналады. Айдалада жалғыз отырып, осынау кеңстiк пен үнсiздiктiң ұлылығы мен ерен елестерге кенелген шөлдi алєаптың ерекше бiр тылсымына енiп кеткендей сезiнесiң" дептi.
"Егер жер шарыны геологиялыє тарихын бiлгiiз келсе, Ма№ыстауды барып кјруiiз керек" деп айтєан Н.Андрусов сјзiнде де єанша салмає жатыр.
"... Егер сiз жер бетiнiң шөлдерiнiң барлық типi туралы, қарауытқан сеңгiр де жалаң тау-төбелер туралы, аппақ және қызғылт түске боянған алып мұнаралы, биiк баған мен қабырғалы қамалдары бар "шөлдiң тас қамалдары" туралы санаңызда түсiнiк єалыптастырғыңыз келсе, куэстер мен шың-құздардың классикалық үлгiлерiн көргiңiз келсе, мұхит деңгейiнен 130 м төмен жатқан құрлықта, тұйық ойыстарда болғыңыз келсе, түнерген тастақтарға қарағыңыз келсе, айран тақырлардың қатқылдығын байқағыңыз келсе, желдiң ғаламат жұмысының ауқымын және шөлдiң басқа да кереметтерiн танып-бiлгiңiз келсе, Маңғыстаудан артық жердi таппайсыз. Бейне бiр құпия сандықша iшiне толтырылғандай, бұл өлкеде, шағын кеңiстiкте шөл табиғатының сан алуан құбылыстары мен көрiнiстерi жинаєталған" (Б.А.Федорович. "Лик Земли", 1950).
"Ал егер әуеге көтерiлiп, Маңғыстау мен Үстiрт үстiн шарлап өтсеңiз, бiр кезде осы екi құрлықты түгел жауып жатқан Тетис теңiздiң толєындары мен суасты ағындарының iзi алақанымыздың әжiмiндей сайрап жатар едi. Соларға қарап, бiр кезде осы екi құрлықты басып жатқан топан судың қалай тартылғанын, оның орнында пайда болған шөгiндi қабаттардың қалай түзiлгенiн айтпай-ақ аңғарар едiңiз" (Әбiш Кекiлбай). Сол кәрi Маңғыстаудың өне бойында тұнып тұрған тарих пен аңыздарды ұзақ сонар жолдар, құдықтар мен зираттар сыр етiп шертедi. Бұған қанағат етпесеңiз, оны бабаларымыз қадымнан мекен еткендiгiнiң айғағы - шежiренiң парақтарын қашаған ақынның жырлары мөлдiретiп айтып бередi.
Маңғыстау тек кешегi мен бүгiннiң ғана емес, ХХI ғасырдың, мыңыншы жылдықтың адамзат баласын таңғалдырар Маңғыстауы болмақ. Тәуелсiз, әлемдiк қауымдастыққа қосылған Қазақстан үшiн Маңғыстау қазыналы қарт өлке, қорлы өлке болып қала бермекшi!
1.3 Географиялық Орны
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстiк-батыс бөлiгiнде орналасқан. Бүкiл жер шары көлемiнде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйiскен өңiрiнде. Облыстың шеткi нүктелерi: батысы - Каспий теңiзiндегi Құлалы аралы 5000 ш.б. 44°57 с.е; шығысы - Қазақстанның Ақтөбе облысы және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерiнде 56°45 ш.б. пен 45°09 с.е; оңтүстiгi - облыстың Түрiкменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы 41°15 с.е. пен 55°40 ш.б; ал қиыр солтүстiгi - Атырау облысымен шекарадағы Желтау 46°26 с.е. пен 55°20 ш.б. болып табылады.
Маңғыстау облысының ең биiк нүктесi - Шығыс Қаратау жотасындағы Бесшоқы тауы, биiктiгi теңiз деңгейiнен 556 м жоғары. Ал ең төменгi нүктесi - Қараєия немесе Батыр ойысының түбi, ол теңiз деңгейiнен 132 м төменде жатыр. Жалпы бұл ойыс өзiнiң тереңдiгi жөнiнен дүниежүзiнде бесiншi орын алады.
Облыстың солтүстiк-батысы мен батысын Каспий теңізi жиектеп жатыр, ал оңтүстiгi мен шығысында көршi мемлекеттер - Түркіменстан мен Өзбекстан орналасқан. Ал солтүстiк-шығысында Маңғыстау елiмiздiң Ақтөбе және солтүстiгiнде Атырау облыстарымен шектеседi.
Маңғыстау - қазақ елiнiң кең дүниеге ашылған теңiз қақпасы. Ол арқылы Иран, Әзiрбайжан, Түрiкменстан және Ресеймен байланыс жасалынады. Сонымен қатар Едiл-Дон каналы арқылы дүниежүзiлiк мұхитқа шығуға болады.
Егер физикалық картадан Маңғыстауды тауып, көз салсақ, онда оның солтүстiк жағы жасыл, ал қалған бөлiгiнiң сары қоңыр түске боялғанын көреміз. Бiрiншiсi - тегiс ойпаттар болса, екiншiсi - көтерiңкi қырлар. Ал үлкен масштабты картадан тау жоталарын, жеке шоқыларды, тұйық ойыстарды, тiк жарларды және терең сайларды көреміз. Маңғыстау жерiнiң бедерi салыстырмалы түрде күрделi, сондықтан да 5 өңiрге бөлiнудiң өзi ең алдымен осы бедерге байланысты.
Маңғыстаудың жер бедерiнiң қазiргi бейнесiн қалыптастырған ең басты күш - Каспий теңiзiнiң деңгейiнiң көтерiлу мен төмен түсу (трансгрессия және регрессия) нәтижесi болып отыр. Төрттiк дәуiрге дейiн Маңғыстау жиi теңiз астында қалып қойып отырған. География ғылымында iрi теңiз трансгрессиясына ат берiлiп отыр.
1973 жылы Маңғышлақ облысы болып құрылған, 1990 жылдан бастап Маңғыстау облысы болып аталады. Облыс көлемі 165,6 мың шаршы километрге тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына облыс халқы 361,7 мың адамды құрады. Облыс бойынша халықтың тығыздығы орташа (1ш.км. көлемге) 2 адам құрайды. Облыс көлемінің бедері әр түрлі. Солтүстік жартысын Желтау (221 м), Мың-суалмас (148 м) және құм алқабы (Қарақұм, Сам және басқалар), көлемді сор (Өліқолтық, Қайдақ, Қаратүлей, Қаракешу және басқа) және Бозашы түбегі орналасқан Каспий жағалауы алып жатыр. Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау, Қаратау 556 м) таулары, Маңғыстау үстірті жәнеТ МД дағы ең терең ойпат (-132 м.) Қарақия орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр. Оңтүстік батысында Кендірлі-Қаясан үстірті орналасқан, оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысы алып жатыр. Жер қойнауы мұнай, газ, фосфорит, көмір, марганец, әр түрлі тұздар, ұлутас қорларымен бай. Ауа райы қатал континеттік, өте құрғақ. Орташа температура қаңтарда -4-9° С, шілдеде +25 +29° С. Жылдық ылғал-дылық - 100 - 150 мм.
Әкімшілік территорияға бөлінуі:
Облыста 4 аудан және 2 қала (Ақтаудан басқа), 6 кент, 30 селолық және ауылдық округ бар, қала халқының саны 274,6 мың адам құрайды (76%), ауылдықтар - 87,1 мың адам (24%).
Ақтау қаласы. Мағыстау облысының орталығы. Қазақстанның оңтүстік-батысындағы қала. 1964 жылдан 1991 жылға дейін украин ақыны Тарас Шевченконың құрметіне Шевченко аталған. Қала Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Ұлттық құрамы -- қазақтар, орыстар, украиндықтар. Ақтау қаласы Ленинград қаласының үлгісі бойынша қалана бастады. Қалада 29 шағынаудан бар. Әрбір шағынауданда шамамен 20-30-дай үй бар, әр үйде орташа есеппен алғанда 60 пәтер бар. Ақтау қаласының басқа қалалардан ерекшелігі: көше аттарының болмауы. Қала шағынаудандарға бөлінгендіктен керекті жерді табу оңай. Бұл атау жүйесі қаланы салғандағы мақсат мұнайшылар поселкесін салудағыдан болған деседі.
Жаңаөзен каласы. Облыс қарауындағы қала Жаңаөзен 1968 жылы құрылған. 2005 жылдың 1 қаңтарына қалада 60,7 мың адам немесе облыстың барлық халқының 17% тұрған. Ақтаудан Жаңаөзенге дейінгі ара қашықтық - 150 км. Жаңаөзен қалалық әкімшілігіне кіретін ауыл-дар: Теңге (тұрғындарының саны 12,7 мың адам) және Қызылсай (4,0 мың адам) ауыл-дары кіреді.
Бейнеу ауданы. Бейнеу ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Бейнеу селосы. Ақтаудан Бей-неуге дейінгі арақашықтық - 470 км., аудан көлемі 40,5 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 34,6 мың адам тұрған. Аудан құрамында 10 ауыл кіретін 12 ауыл әкімшілігі бар.
Қарақия ауданы. Қарақия ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Құрық селосы. Ақтаудан Құрыққа дейінгі ара қашықтық - 72 км., аудан көлемі 63,3 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 25,0 мың адам тұрған. Аудан құрамында 8 ауыл кіретін 4 ауыл әкімшілігі бар.
Маңғыстау ауданы. Маңғыстау ауданы 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы - Шетпе селосы. Ақтаудан Шетпеге дейінгі ара қашықтық - 159 км., аудан көлемі 47,9 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28,7 мың адам тұрған. Аудан құрамында 22 ауыл кіретін 11 ауыл әкімшілігі бар.
Түпқараған ауданы. Түпқараған ауданы 1992 жылы құры-лған. Аудан орталығы аудан қарамағындағы Форт-Шевченко қаласында орналасқан. Ақтаудан Форт-Шевченкоға дейінгі ара қашықтық - 132 км., аудан көлемі 12,6 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 15,4 мың адам тұрған. Аудан құрамында 5 ауыл кіретін 3 ауыл әкімшілігі бар.
Маңғыстау Каспий мен Арал, Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ далаға тән қандай да бір көрініс алады. Маңғыстауды 1950 далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі -5,5%, сор-10,2%, аңғар жар егісік алқабы-6,4%, тақырлар -0,6%, сулы жерлер-1,3%, басқалай пайдасыз қолайсыз жерлер-0,89% болып келеді. Маңғыстау тау қырытысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады, Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің бірде жоғарылап бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес геологиялық құрылымына да айтарлықтай ісер етеді. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып кейін тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің атқарар орны орасан зор. Маңғыстаудың ауа райы континентальды, жазы ыстық, қысы суық,жыл маусымдары бір біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны өте аз, ауа ылғалдығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты күшті болады, Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы теңіз жағалық аз ғана жерін қоспағанда ауа райына жөнді әсер ете қоймайды температураның абс.минимумы 26-30, ал максимумы 34-35, ауа температурасының жылдық амплитудасы 70-75, жылдық температура 4300-4600 жылылыққа жетеді,жерден шығатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін барады. Маңғыстау дүниедегі бірден бір тұйық теңіз Каспий мен әлемдік мұхит деңгейінен төмен жатқан иен шөлейттің тоғысқан жерінде орналасқан.
Көптеген зерттеушілер сөздің бірінші Маң түбіріне мән беріп, жер атауын осы түбірден әкеліп, шығарады. Бірінші көзқарас Маң атауын - мың деген сан есіммен байланыстырған неміс саяхатшысы Вамбери, археолог М. Мендикулов, орыс ғалымы О. Туманович болжамы, екінші көзқарасты қолдайтындар жер атауын көне түркі тіліндегі Маң түсінігі қой малы (Ескерту: ерте орта ғасырларда өмір сүрген оғыздарда, кейін түркмендерде маң деп 3-жастағы еркек қойды атаған.. Осы орайда М.Қашқари, Ғ.Мұсабаев, М.Әбдіқалықов пікірлері сәйкес келсе, үшінші Маң - түбірі-үлкен, кең, ел қыстағы деген вариант авторлары С. Шалабаев, Е. Өмірбаев, Қ. Сыдиқов,Г. Амманиязов, М.Тұрсынова, Ү.Қыдыралин болса, төртінші маң, -маңғыш-қорқынышты айдахар, жер атауын мифтік-аңызбен байланыстыра суреттейтін Е. Қойшыбаев, С. Қондыбай тұжырымдамалары.
Ә.Кекілбаев әл-Истархидің Китаб месалик әл-мемалик дерегінде көрсетілген мұсылман елдері мен Хазарлар елі арасындағы сауда жолы өтетін Каспий теңізі маңындағы бірден-бір үлкен елді мекен Сиях-Кук-парсы тілінде Қаратау деген сөз, парсы географиялық, тарихи әдебиеттерінде Маңғыстау түбегінің атауы деп түсіндіріп, түбек атына қатысты келесі бір деректі Ибн әл-Асирдің 1160-1234 жж Ал камил фи-тарих кітабында Маңғыстауға қарсы аттанған Хорезм билеушісі Атсыздың Маңғышлақ қамалын алғандығы туралы, ХІІІ ғасырда өмір сүрген парсы тарихшысы Якуттың Маңғышлақ-Хорезімнің батыс шекарасындағы, Орыс мемлекеті, Саксин және Хорезм аралығындағы мықты бекініс қамал екендігі айтылады
2.МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - МӘДЕНИ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ТУРИСТІК АЙМАҚТАРЫ
2.1 Маңғыстау тарихи - мәдени ескерткіштерді қорғау және оларды
қалпына келтіру
Адамзат тарихы - мәдениет тарихы. Мемлекеттің іргетесының беріктігі - етек-жеңі жинақы, ұлттық сана-сезімнің жоғарылығымен, ұлттық дүние танымның тереңдігімен, ұлттық рух, намыс тәрізді асқақ қасиеттерімен өлшенеді. Яғни, келер ұрпақтың Отанға, туған жерге, маңғаз дала Маңғыстауға деген ұлттық рухын ояту мақсатында, Маңғыстаудың киелі де қастерлі орындар жайында тоқталсам деймін. Былтырғы жылы қаңтар айында өткен Қазақстанның жеті кереметі атты алғашқы ұлттық конкурс бойынша өлкеміздің үш бірдей тарихи және табиғи ескерткіштері - Бекет-ата жер асты мешіті, Шерқала тауы және Қарақия ойпаты ауыз толтырып мақтан тұтарлықтай орындарға ие болды.
Маңғыстау қазақ халқының және ата-бабаларымыз дала көшпелілерінің көне заманнан қоныс тепкен жері, яғни ата-мекені. Ол әр кезеңде әртүрлі атауға ие болғанымен, ежелден қоныстанған белгілі өңір. Біздің заманымызға дейінгі 129 жылы із шалған Шығыстан Батыс елдеріне бет түзейтін Ұлы Жібек жолының бір тармағы ретінде Маңғыстау түбегі мен Үстірт арқылы өтетін (Хазардан Хорезмге дейінгі) керуен жолы пайдаланыпты. Мұның өзі өлкенің Батысқа, Шығысқа да белгілі бола бастауына жағдай жасады, ал Маңғышлақ деген атау ІХ ғасырдан бастап кеңінен қолданылған. Сондай-ақ, орта ғасырлардағы Маңғыстау өңірі туралы алғашқы жазу деректері Х ғасыр кезеңдерін меңзейді. Арабтың географ-тарихшысы әл-Истахри бұл өңірді Сияхгух деп атаған, бұл сөздің парсы тілінен аударған баламасы Қара тау деген мағынаны береді.
Шерқала. Маңғыстаудың таулы-тасты жұмбақ әлемі жайында, яғни Жолбарыс кейпінде жатқан Шерқала тауының тарихына біршама тоқталып өтсек. Шерқала - ғажайып тұлғалы тау. Оның ерекшелігі пішімінен айқын көрінеді. Егер оған бір бүйірінен көз жіберсек, ауқымды көлемдегі күмбезделе көтерілген қазақтың киіз үйін еске салады.Таудың солтүстік етегінде әскери бекініс орны бар. 1851 жылы геологиялық экспедицияның құрамында Мағыстауда болған поляк революционері Б. Залесский: Шерқалаға алыстан қарағанда, Римнің керемет пантеондарын көргендей боласың. Жақындап келгенде, жеке қабырғалардың колонналарын, қираған мүсіндер сияқты ақ таулардың бағандарын көресің-деп жазып, Шерқаланың суретін салады.
Шерқаланың жақын маңайында шар тәрізді тастар мен тұтас гранитті сомтастар көптеп ұшырасады. Түбектің тамаша табиғаты, осынау тастарды алуан түрлі пошым мен кескінде құйып жасағандай ғажап әсерге бөлейді. Шерқала тауы шетпелік Айрақты тауының іргесінде, солтүстік батыс жағында небәрі 3-4 шақырым жерде ерекшеленіп тұр. Тегіс жерде 300 метр биіктікке дейін алып киіз үй немесе төңкерілген тостаған секілді болып жатқан бұл тау бүкіл Маңғыстаудың символы қызметін атқарады. Осы таудың атының төркінің ең қарапайым жолмен жолбарыс қала (парсының шер-жолбарыс деген сөзінен шыққан) деп түсіндіреді.
1300 жылдары Қобаң мен Тан-Днепр аймағынан Еділ-Жайыққа қоныс аударған қыпшақ-половецтер мен қондыкер қазақтарының ХІV ғасырдың орта тұсынан бастап, Қырға шығып, қазақылық жасай бастаған ұрпақтары Үстірт-Маңғыстау жеріне таралып, Маңғыстаудың таулы бөлігінің қақ ортасындағы тау-монолит негізді қамалды Шарұқ-қала деп атады, бұл атау ықшамдала келе әуелі Шерікқалаға, одан Шерқалаға айналып кетті.
Бекет ата мешіті. Бекет Мырзағұлұлы (1750-1813жж) - Маңғыстау, Үстірт, Атырау мекендеген Адай тегінен шыққан қазақ халқының данасы. Жас кезінде қолына қару алып, көршілес қалмақ, түрікмен тайпаларымен шайқасып, халқының егеменділігін қорғаған Бекет батырлығын танытып, табиғи күш-қуатымен ерекшеленіп, ел аузында Ер-Бекет атанды. Жаугершілікті тоқтатып, елінде бейбітшілік орнағанын, көршілес халықтармен достық қарым-қатынас құруды армандаған Бекет құдай жолына түсіп, Хиуаға медресеге оқуға аттанған. Шерғазы медресесінде атақты Бақырған-қажыдан дәріс алған Бекет еліне қайтып, ұстазының ісін жалғастырып, жер-жерден жерасты мешітін салған. Қараңғы халқының дінге, білімге көзін ашып, мәдениеттің өркендеуіне, болашаққа жол ашуға себеп туғызған.
Бекет-атаның өмірінің соңғы кезінде тұрғызған мешіті Маңғыстау облысының Қарақия ауданы, Жаңаөзен қаласынан оңтүстік-шығыс бағытта 180 км, Сенек ауылынан солтүстік-шығыс бағытта 95 км қашықтықта орналасқан. Мешіт табиғаты көркем Оғыланды жеріндегі ақ-бор тасты тау шатқалының терең орта қабатынан ойып жасалған. Мешіт төрт бөлмеден тұрады, төргі бөлмеде қасиетті сырық ағашы бар. Бекет-ата жер асты мешіті - оның дарынды сәулеткерлігінің, биік талғамының куәсі, халық құрмет тұтатын, әулиелік орын деп саналады. Жер асты ғимараты маңында кезінде Бекет-ата пайдаланған бұлақтар, құдықтар бар. Қыр басынан ғимаратқа дейін қиялап түсетін жалғыз аяқ жол сақталған.
Ескерткішті алғашқы рет жергілікті дәрежеде мемлекеттік қорғауға 1982ж. қабылданған, ал 2000ж. өзгеріс пен толықтыру енгізіліп жергілікті дәрежеден республикалық дәрежеге өтті. Мешітке 1999-2000 жылдары Маңғыстареставрация күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізді, зиярат етушілер дамылдайтын көлемі үлкен мешіті бар кешен тұрғызылды. Күні бүгінге дейін дүниенің әр түкпірінен жандарына шипа, көңілдеріне медеу іздеп келген халық осы қасиетті орынға көптеп келуде.
Бекет ата мешіті өзінің алғашқы қалпын сақтап қалған Үстірт жазықтығының Маңғыстаудың ойымен қыраттар арқылы ұласар жеріндегі бөлек тұрған шоқының үңгіп салған ғимараты. Ғимараттың сыртқы шағын есігін ашып, қысыла-қымсына босағасын аттағанда, іші қара көлеңке дөңгелек пішіндегі ауыз үй есебіндегі бөлмеге кіресіз. Бөлмедегі 3 есік әлі де іште 3 бөлме бар екендігін айғақтап тұрғандай әсер етеді. Бөлмелердің қай-қайсысы да ала көлеңке, жарық сәулесі түсетін тесіктердің барлығы да ішке жаңбыр-қар сулары құйылмасын, шаң-тозаң түспесін деген мақсаттан туындаған болуы керек, жартылай бітеліп тасталған.
Бабаларымыз сірә, игі ниетпен ырым жасаған болар, Ата мүрдесі жатқан бөлменің маңдайшасында киелі Арқардың қос мүйізі ілулі тұр. Мешіттің төбесінде адам сиятын тесік бар. Ол бұл күнде жартылай бітелген. Бұл тесікті жергілікті халық Бес ғайып деп атайды. Былайша аталу себебі - бұл араға аңыз бойынша 5 кісінің мүрдесі жерленген көрінеді.
Мешітке жақындағанда кезет-кезет жоталарға, олардың ара-арасында қалың өскен тал-шілік, жыңғыл-тораңғылдарға, қамысты-құрақты шағын көлшікке кезігесіз. Оның жағасында жер астынан шығып, ылдиға қарай мөлдіреп ағып жатқан екі бұлақ көзі бар. Бұлақтардың суы тұнық та мөлдір. Бірақ, бірінің суы тұщы болғанмен, екіншісінікі сәл қышқылдау. Халық аңызы бойынша Бекет ата Пірі лақтырған киелі көк Асаны тауып суырып алған жерден Алла Тағаланың әмірімен бұлақ көзі пайда болып, тұщы су атқылапты. Ал, Асаны суыра алмаған баласына налыған қарияның реніш көз жасы тамған жерден де бұлақ көзі пайда болып, бірақ ол жерден ашқылтым-қышқылдау су шығыпты. Соңынан қос бұлақ сулары бір арнаға тоғысып қосылып аққан екен. Бұлақтар қазір де қосарлана ағуда.
Бұл бұлақтарды жергілікті халық Атаның бұлағы деп әспеттеп, аса құрметпен қарайды.
Биыл ел ұраны - Пір Бекеттің туғанына 260 жыл толуда, осыған орай облысымызда түрлі іс шаралар қолға алынуда.
Газет бетіндегі мақалада Үш намыс республикалық қоғамдық бірлестігінің Маңғыстаудағы вандализм атты ашық-хаты жарияланғанды. Маңғыстау өңіріндегі тарих және мәдениет ескерткіштерінің сақталуы мен насихатталуына қатысты бірқатар проблемаларды көтерген бұл ашық-хат ҚР Президенті Әкімшілігі мен Мәдениет және ақпарат министрлігіне бағытталған болатын.
Атап айтқанда, Қазақстандағы тарихи-сәулет ескерткіштерінің басым бөлігі орналасқан Маңғыстау өңіріндегі атаның көзі, бабаның ізіндей тарихтың терең қойнауынан сыр шертіп жатқан мәдени құндылықтардың бүгінгі жай-күйі мен оларға жүргізіліп жатқан қайта жаңғырту жұмыстарының сапасыздығы, қасиетті зиярат орындарындағы заңсыз үгіт-насихат жүргізіп отырған жекелеген тұлғалардың әрекеті баяндалып, мемлекет тарапынан тексеріс жүргізілсе деген ұсыныс білдіріліп еді.
Осы мәселе бойынша, ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитеті тарапынан құрылған комиссия мүшелері Маңғыстау жеріне арнайы іссапармен болып қайтты. Комиссия мүшелері: Мәдениет комитетінің Тарихи-мәдени мұра басқармасының сарапшысы Ғалымжан Өтелбайұлы және Қызылордареставрация мекемесінің директоры Біртай Бижанов.
Аталған комиссия газетте көтерілген мәселелердің ізімен Қараман-Ата, Сисем-Ата, Кенті баба, Долы апа қорымы мен Сұлтан үпі, Шақпақ ата, Есет-Ата, Масат-Ата, Шопан-Ата, Бекет-Ата жерасты мешіттерін аралады. Алыстағы Бейнеу ауданында да қордаланған проблемалардың көп екені мәлім. Бірақ уақыт тығыздығына байланысты көне Бейнеудегі Бекет ата жерасты мешітін, апатты жағдайдағы Омар-Тұр кесенесін, Ноғайты, Белдеулі т.б. қыруар көне ескерткіштерді, сондай-ақ Тобықтыдағы Ата мешітін аралаудың сәті түспеді. Атап өтетіні, сапар барысында мақалада (Маңғыстаудағы вандализм) көрсетілген бүкіл проблемалар расталды. Мәселенің мән-жайын байыптаған комиссия мүшелері мәдениет басқармасында бас қосты. Оған Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасының бастығы Майра Ғұмарова, басқарма бастығының негізгі қызмет жөніндегі орынбасары Пәния Оңалбайқызы, Маңғыстауреставрация мекемесінің директоры Құралбай Өмірзақов, сәулетші Мақсұт Нұрқабаев, Маңғыстау мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының директоры Франгиза Таимова қатысты.
Комиссия өкілдерінің айтуынша, Маңғыстаудың басты проблемасы - мыңдаған ескерткішті қадағалап күтіп-ұстауға мүмкіндіктің болмай отырғандығы. Әсіресе, қыруар қаржы жұмсалып, қайта қалпына келтірілген Оғыландыдағы Бекет-Ата мешітінің бүгінде қараусыз қалып, кетеуі кетіп, күйсіреп жатқаны көңілге кірбің ұялатады.
Республикалық мәні бар нысандардан қараушыны көре алмадым, құқық қорғау органдарының өкілі жоқ. Қорымның есіктері ашық қалып, мал кіріп, жаңа құрылыс бей-берекет салынып жатыр. Бұл - республикалық қорық-мұражайы жоқ облыстарға тән проблема, - дейді Мәдениет комитетінің сарапшысы.
Қорымды аралап жүріп байқағаным, бейіттің бетін сызып, ескерткішке есімін жазып кететін зияратшылар көбейген. Мұнысы - атын ел есінде мәңгі қалдырғысы келгені ме, әлде біздің де барар жеріміз - осы дегені ме, бұл арасын ажырата алмадық. Дегенмен, тарихи орындарда тарихқа түк қатысы жоқ Эльмира мен Нұржандардың аты жазылып тұрды.
Мамандар назар аударған екінші мәселе - әулиелік жерлердегі заңсыз шырақшылардың іс-әрекеті.
Хазіреті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Қабiрге зиярат етiңдер. Ол сендерге ақирет күнiн еске салады, - дейді хадисінде. Маңғыстау - машайықтың басқан жері, үш жүз алпыс екі әулие мәңгілік тыныс тапқан мекен. Сондықтан да қасиетті орындарға зиярат етушілер көп. Көпке топырақ шашпайық, бірақ әулиенің басын жайлаған шырақшылар ескерткішті табыс көзіне айналдырып отырғаны рас. Құр аяққа бата жүрмес демекші, басы ауырып, белі сыздағандардың әулиеге тиын-тебенін тастайтыны белгілі. Ал, соларға Құран оқып беріп отыратын шырақшылардың дiни сауатына қарағанда күнен-күнге қалтасы қалыңдап, тәкәппар болып бара жатқан сыңайы байқалды. Зияратшылар онысын елеп-ескерiп жатқан жоқ. Тек бір-екі сүре оқып, бет сипаса ғана болғаны. Сонда шырақшылар садақа жинап, ет жеп, сорпа ішу үшін отыр ма? - деген заңды сауал туындайды.
Қараман-Ата қорымына бет алғанымызда, алыстан екі қабатты құрылыс менмұндалап көрінді. Ескерткіш маңынан түнекүй мен асхана салынып жатыр екен. Қорым шырақшысы Бақтыбай Қосуақовтың айтуынша, түнекүйді С.Имашев деген адам салдырып жатыр.
Ал, шырақшылар салынып жатқан құрылысқа жауап бермейтін болып шықты. Осы әулиенің балалары салып жатыр деген сыл-тауды ғана айтады. Заң бойынша, архитектуралық жәдігерден 200 метр қашықтықта ештеңе салуға болмайды. Алдымен, археологиялық зерттеу жүргізілуі қажет. Мамандардың археологиялық қазба табылмады деген қорытындысынан соң лицензиялы мекемеге ғана рұқсат етіледі. Ал, Қараман-Атадағы құрылыстың құзырлы органдардың рұқсатынсыз салынып жатқанына екі жылдан асып кеткен.
Ал, Б.Қосуақовтың өзін мұнда Мұра-Наследие қоры (директоры - Мизамұлы.У) 2007 жылғы 20 тамыздағы № 00015 бұйрығымен шырақшы етіп бекітіпті. Жауапкершілік туралы келісім-шартқа отырған. Бұл қызметке оны Шырақшы Одағы ҚБ ұсынған. Ал, әріп қатесіне көз сүрінетін Маңғыстау шырақшыларының нұсқауында шырақшының міндеттемесі белгіленген. Онда өз білімін үнемі жетілдіріп, сол жер мен қасиетті адам туралы мағлұмат беруге тиістілігі айтылған. Бірақ шырақшы әулие, қорым туралы мәлімет берудің орынына, күмбез салу мен зират тұрғызудың дұрыс еместігін, қабірлердің жоғалып, жермен-жексен болып кетуі керектігін айтып, бізге ақыл үйрете бастады.
Әділет министрлігінде тіркелгенімен, Мұра-Наследиеге құзырлы орган ретінде Мәдениет басқармасы рұқсат бермеген. Осылайша, мемлекеттің қарауындағы ескерткішті үкіметтік емес ұйым иеленіп отыр.
Мақалада айтылып, жиында көтерілген тағы бір мәселе - қайта қалпына келтіру жұмыстарының сапасы мен көне ескерткіштердің жанынан жаңа құрылыс салу.
Ескіні жамағанның есі кетеді демекші, жоғалып, құрып кетудің алдында тұрған ескі қорымды қалпына келтіру үлкен шеберлікті талап етеді. Сарапшы маманның мәлімдеуінше, реставрацияда олқылықтар бар. Оған республикалық деңгейде әдістемелік кеңестің жоқтығы, жобалау институтының өз алдына бөлек мекеме болмауы, реставратор мамандардың өзара іс-тәжірибе алмаспауы да кері әсер етеді.
Реставрация жұмысымен ұзақ жылдар бойы айналысып келе жатқан шебер Мақсұт Нұрқабаев тарихи-мәдени ескерткішті зерттеуде археологтар мен архитекторлардың біріге жұмыс жасауы керектігін айтады. Өйткені археолог жерастындағы жәдігерлерге мән беріп, жер үстіндегі ескерткіштер еленбей жатады, - дейді ол.
Оның үстіне, қазір екінің бірі - реставратор. Келеді де молаларды қалпына келтіріп кетеді, - деседі мамандар. Мұндай жаңа құрылыс тарихи тұлғалар жерленген Маңғыстаудың пантеоны Сисем-Атада қаптап кеткен. Қабірдің сыртынан жаңа құрылыс салынған. Оған қоса, пантеонда бабасын тапқан балалар мола салудан алдына жан салмай, бәсекеге түсіп жатыр. Тіпті бір адамның атын 2-3 қабірге қатарынан жазып қойған. Құдды, бабаларымыз бір басына бірнеше мола салған ба дерсің? Бұл аз болғандай, халық жаңа әулие тауып алып, соған сиынуды әдетке айналдырған. Тіпті біреуіне Қарағыз деп ат қойып үлгеріпті. Ал, Қараман-Атадағы белгісіз бір тас Қожаның (?) шешесі көрінеді. Оны әруақтар ұрпағының түсіне кіріп, аян беріп, айтыпты-мыс.
Сисем атаның басындағы жаңа құрылысты алып тастау керек. Біріншіден, көне ескерткіштің көркемдігін бұзып тұрса, екіншіден, тарихи орынның көнелік мәнін жоғалтады, - деді Ғалымжан Өтелбайұлы.
Мәдениет басқармасы қызметкерлерінің айтуынша, жергілікті халықтың өзіндік менталитеті бар. Олар ескерткішті жөндеуге рұқсат бермеген инспекция қызметкерін жақсы іске қарсы шығушы деп санайды. Ал, қызметкерлер жаңа салынған қабірді бұзуға қорқады.
Дегенмен, аудан әкіміне, облыстық прокуратураға хат жазып жатыр. Олар үлкен құрылыс басталған жоқ деген сырғыма жауап береді. Тағы жазар, тағы сондай жауап алар. Тарихи-мәдени мұраларға зиян келтіріп, мал қора, қоршау тұрғызу үшін бұзып алғандар, қорғау аймақтарына заңсыз құрылыс салып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz