Қызыл кітапқа енген өсімдіктер [ буклет ]

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Кәдімгі шолпан кебіс (сүйсіндер тұқымдасы) - Қазақстандағы ең әдемі және сирек кездесетін түр. Осы туысқа кіретін басқа түрлер сияқты бұл да Республиканың солтүстіктегі аралас ормандарда Алтайда кездеседі. Бұл көпжылдық өсімдіктің жер асты бөлігі жуан, өрмелегіш тамыр сабақтарымен ұзын, қатты тамырымен танымал. Сабағы 50 см-ге дейін биіктікте, төменгі жақ түсі қошқылдау, құрғақ жапырақтармен оранған. Ортаңғы бөлігінде көлемді, жұмыртқа әлде эллипс пішінді, үшкірленген, жасыл түсті 3-4 жапырағы бар. Гүлінің диаметрі 8 см-ге дейін, өзіндік пішіні бар осы тұқымдастың өнімдеріне тән. Гүлсерігі екі шеңберге орныққан 6 жапырақшадан тұрады, бір-бірінен пішіні мен түсі арқылы ажыратылады. Әсіресе ішкі шеңбердегі үшінші жапырақша ерекшеленеді, басқаларына қарағанда көлемді, қайқайған, пішіні кебіс тәрізді. Түсі жалтырауық сары, ішкі жағы қызыл нүктелі. Кәдімгі шолпанкебіс маусымда гүлдейді, ұсақ қоңыздар тозаңдандырады. Гүлі нәрлі болмағанымен ашық түсімен, бас айналдырар хош иісі жәндіктерді өзіне шақырады. Әр өсімдік көптеген тұқым өндіреді - доға тәрізді иілген көлемді қорапшада бірнеше мыңдаған тұқым болады. Тұқым 2-3 айдың ішінде жетіледі және ұзақ уақыт қораптың ішінде қалады. Әдетте олар қыс мезгілінде шашылады да, желмен алысқа таралып кетеді. Тек тұқымның кейбіреулерінен ғана жаңа өсімдік шыға алады. Тұқым оның ұрығына кейбір топырақ грибоктарының гифтері енген соң ғана өседі. Соңғысы топырақтағы органикалық заттарды сіңіреді, өзінің өсуі үшін пайдаланылатын өсімдіктердің яғни кәдімгі шолпанкебістің көмегімен қабылдап алады. Тек тамыры қалыптақан соң өсімдік өз бетінше қоректене бастайды. Бірақ саңырауқұлақтар өсімдік тамырының тканьдерінде ол тіршілік еткен мерзім бойы сақталады.

Шренк тобылғытүс (Раушангүлділер тұқымдасы) - Қазақстан шөлдеріндегі тартымды да ерекше бұта. Қазақстанға тән жергілікті түр әлемде кездеспейді. Бұл біздің республикамыздағы ежелгі өсімдіктердің бірі, жасы 30 млн жылдан кем емес (палеоген кезеңі), ол уақытта құрғақ сирек ормандарда және бұталы далаларда кең тараған. Біздің уақытқа дейін тобылғытүс екі шектелген учаскелерде Бетпақдала және Қаратау тауларында (Жамбыл, Қарағанды. Оңтүстік Қазақстан облыстарында) кездеседі. Бұл түр ежелгі заманнан қалған жұрнақ болып табылады. Тек Орталық Америкада бұл түрдің бір ғана туысы хаме батиария туысы бар. Бетпақдала шөлінде тастақты топырақтарда, тақырлардың шетінде тобылғытүс онша үлкен емес бұта (ұзындығы 2, 5 метр) шашырай өскен бұтақтардан құрылған, қалың діңі бар, сұрғылт сары қабықты, жапырақтары жіңішке таспа тәрізді, қауырсынды, 15-80 дейінгі жұптасқан ұсақ жуандау бөліктерге бөлінген. Гүлшоғыры сопақша, сирек сыпыртқы. Жылдық өркендердің ұшында жетіледі. Гүлдері ақ, немесе бозғылт күлгін, хош иісті, ұзақ уақыт түспейтін 5 желектері және 20-25 аталығы бар. Гүлдеу мерзімі әдетте маусымда 20 күннің ішінде жүреді, жемісі тамызда піседі. Вегетативті түрде көбеймейді, тек тұқыммен ғана көбейеді. Тұқымдары 10-15 жылда ғана гүлдейді. 40-50 жылдан кейін ғана мықты жетіледі. Тобылғытүстің жалпы тіршілік ұзақтығы 100 жылдан асады. Сирек кездесетін түрді отынға пайдалану, мал жаю және өрттің кесірінен табиғаттағы саны қысқарып барады. Өрттен кейін тобылғытүс жерасты өркендерінің есебінен өсіп жетілуі мүмкін. Мұндай жағдайда бірінші жылы ұзын өркендер өсіп шығады, ал екінші жылы олар гүлдеуі мүмкін, бірақ тұқым бермейді.

Леманн күшаласы, ит күшала (Аронниктер тұқымдасы) -құмды шөлде, орманды тау етегінде және аласа таулардың тастақты беткейлерде Қазақстанның оңтүстігінде Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыcында өседі. Бұл сыртқы түрі ерекше көп жылдық жер шарының тропиктік және субтропиктік аймақтарына тән тұқымдас. Біздің еліміздің тұрғындарының көпшілігі бұл тұқымдар өкілдерін, жекелей алғанда аппақ үлкен гүлді оранжереялық және бөлмелік өсімдіктер ретінде біледі. Күшала ыстыққа, құрғақшылық жағдайына жақсы бейімделген. Жылдың көп мезгілін түйнек күйінде өткізеді. Жер үсті өркені басқа эфемероидтарға ұқсап тек ерте көктемде наурыздың соңы сәуірде өсіп өнеді. Гүлдеп болып және жемісі піскен соң (мамыр-маусымның басы) толығымен тіршілігін жояды. Тек шар тәрізді түйнегі келесі жылғы ұрпақ беретін өркені қалады. Жапырағы жалпақ қандауырша сияқты, сабағы ұзын, топыраққа кіріңкі сабағы биік. Гүлдейтін сабақтың биіктігі 20-40 см. Гүлшоғырын жамылғы жапырақ қуысында, қабыршықты қынабы бар. Гүлдеген кезде жамылғы түтігінің ұзындығы 10 см-ге дейін, ені 4-5 см-ге дейін жетеді. Гүлдердің саны көп, өте ұсақ, дара жынысты, гүлсерігі жоқ, бір түйін аналық гүлдер сабақтың төменгі жағына орналасқан, аталықтары екеу, сабақтың жоғарғы жағында орналасқан.

Гүлшоғырының құрылысына байланысты айқас тозаңданады. Тозаңдану түрлі шыбындардың көмегімен жүзеге асады. Оларды тек жамылғының ашық түсі тартып қоймайды, сондай-ақ гүлшоғырының іш жағында болатын жағымсыз иіс өзіне тартады. Жамылғыға ұшып кірген шыбын оның бетімен сырғанап, гүлшоғырының түбіне түседі. Жәндіктер тәулік бойы аналық гүлдер арасын аралап, басқа өсімдіктен алынып келген тозаңмен тозаңдандырады.

Алтай қасқыржидегі (Тимеялар тұқымдасы) - сирек кездесетін түр,

Қазақстанда кездесетін екі түрдің біреуі Алтайдың және Зайсанның оңтүстігіне қарай (Саур, Тарбағатай) шектеулі жергілікті түрі. Бұл онша биік емес (биіктігі 80см) бұтақ, солтүстік беткейлерде, тау етегінде және онша қалың емес жапырақты ормандарда өседі. Ашалана бұтақтанады және барынша эллипс тәрізді жиегі бүтін жапырақтарымен айрықша көрінеді. Гүлдері қос жынысты, жай гүлсерігінің, қысқарған бұтақтардың аяқ жағында соңында ұзынжа (үш-жетіден) тобымен отырады. Гүлсерігі қардай аппақ, желегі өсіңкі, цилиндр тәрізді, түтікті, төрт ауытқыған, дөңгелек үлесімен.

Гүлдері күшті хош иіс бөледі және аз мөлшерде сирен ағашының гүліне ұқсап келеді, алайда алтай қасқыржидегі сирен ағашының гүліне қарағанда ұсақтау. Қасқыржидек мамыр-маусым айларында, яғни жаз айына жақын гүлдейді, жемісі шырынды қара сүйекшелер, жалғыздан тұқымы бар, маусым және шілде айында пісіп жетіледі. Өсімдіктің барлық бөлігі улы. Бұтаұтарының сүрегі, қабығы және өркендері жемістерімен қоса халықтық медицинада тіс ауруларына және лихорадка, қояншық (эпилепсия) ауруына қарсы қолданады. Түр толығымен қорғауды қажет етеді. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.