В.И.Вернадскийдің ноосфера жайлы ілімі және оның бүгінгі таңдағы рөлі

Жоспары

Кіріспе

I.Негізгі бөлім

1.1.Ноосфераның дамуы және пайда болуы.
1.2. В.И.Вернадскийдің ноосфера туралы концепциясы.
1.3. НООСФЕРА: жарқын болашақ әлде трагедиялы шындық.
1.4. Табиғатты ақылды және саналы түрде басқару ұйымдары.

II.Қосымша бөлім

2.1. Ноосфераның даму «құпиясы»
2.2. Қазақстандағы ноосфераның даму қарқыны.
2.3. Ноосфераның бүгінгі таңдағы атқаратын рөлі.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қоршаған ортаның бүкіл табиғи байланысы, сол сияқты адам әрекетінің басымдылығы мен соның ішінде ғылыми-техниканың қоғам өміріне жедел енуімен ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, географиялық ортаның күрт өзгеруі – экология терминіне жаңаша ғылыми көзқарас қалыптастырады. Ғылымның барлық салаларының жетістіктерінде – экология кең етек жая бастады. Соңғы он жылдың ішінде экология ғылымының жаңа құрылымы басталды. Бүгін күрт өзгерген экологиялық мәселелерді шешуде адамның өзі жасап отырған күрделі ғылыми жетістіктерін ендігі жерде табиғи ортаны, адам баласының болашағын сақтау, табиғатты қорғау және тиімді пайдалану үшін керек. Себебі, адам мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс ХХ ғ. ортасына дейін ғылымда қарастырылмаған. Ғылыми тұрғыдан адам экологиясын зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Себебі қоршаған табиғатының бұзылуы адам баласының денсаулығына зиян әкелгендігі анықталды. Адам – табиғаттың туындысы, онсыз өмір сүре алмайды. Адам экологиясын ғылыми тұрғыдан қарастыруға, оны зерттеуге үлкен әсер еткен ХХғ. өмірге келген «қоршаған орта түсінігі». Соның нәтижесінде адамның өмір сүріп жатқан жері, оның үйі, сол үйдің тұрақты таза болуы адамға байланысты. Егер оны адам қорғамаса, жағдай жасамаса, онда ертең құлауы мүмкін. Соңғы кездерде орта жағдайына болжам жасайтын ғылыми орталықтардың пайда болуы, қалыптасқан экологиялық мәселелерге бақылау жасау, баға беру және толық кешенді болжам жасауға мүмкіндік беріп отыр. Кезіндегі «Ноосфера» ұғымы бүгінгі күні «нооэкология» ұғымына айналды. Нооэкологияны грек тілінен аударсақ, «Ноо – ақыл ой, адамның рухани байлығы, күші» деген мағынаны білдіреді. Ал, литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера деген бірін-бірі толықтырушы, күрделі байланыстағы – географиялық орта – табиғаттың бүкіл қалыптасуы осы ортада жүреді. Аталған табиғи ортаны адамның ақыл-ойы арқылы басқаруын В. И. Вернадский – «ноосфера» деп, терминді тұжырымдаған болатын. Кейінгі экология ғылымының қалыптасуына, дамуына байланысты ноосфера – нооэкология деп орынды аталып жүр. Адам – биоәлеуметтік тіршілік иесі, яғни табиғаттан пайда болып, соның ішінде өмір сүреді, есейеді, қартаяды, аяғында табиғаттың заңдылығына сай өледі. Бірақ осы аралықта өмір сүру деңгейінің әлеуметтік жағын өзгерте алады. Адамдар табиғатты өзгерте отырып, әрекетінен пайда болған ерекше жаңа қоршаған ортаны қалыптастырады. Сол ортаның адам өміріне қолайлы не қолайсыз әсер ету деңгейін «Адам экологиясы» зерттейді. Адамдарға табиғи ортадан басқа әлеуметтік – мәдениеттілік ортасы да қажет. Себебі, адам өткен өмірінің тарихын білмей болашағы болмайды. Осының нәтижесінде экология және мәдениет проблемасы пайда болды. Біздің түсінігіміздегі жақсы және жаман деген идеяларымыз адамгершілік негізіне жатады. Бұл жердегі адамгершілік принципінің өзі құқықтық заңдармен, халықаралық құқықтармен негізделген.
Бұның өзі экология және құқық арасындағы байланысқа жатады.

Қолданылған әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер:
1. Жалпы білім беретін орта мектептің 10 – 11 – сыныптарына арналған оқулық. Т. Қасымбаева, Л. Аманжолова, Ж. Әкімов, Р. Сәтімбекұлы
2. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006
3.Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.
4.Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т. Есболов, Ж. Шілдебаев.
5. Экология негіздері. Ғ. Сағымбаев.
6. Экология. Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозматаева.
7.Денсаулық журналы.
8. Экология. Ә. С. Бейсенова, Ж. Б. Шілдебаев, Г. З. Сауытбаева

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

В.И.Вернадскийдің ноосфера жайлы ілімі және оның бүгінгі таңдағы рөлі

Жоспары

Кіріспе

I.Негізгі бөлім

1.1.Ноосфераның дамуы және пайда болуы.
1.2. В.И.Вернадскийдің ноосфера туралы концепциясы.
1.3. НООСФЕРА: жарқын болашақ әлде трагедиялы шындық.
1.4. Табиғатты ақылды және саналы түрде басқару ұйымдары.

II.Қосымша бөлім

2.1. Ноосфераның даму құпиясы
2.2. Қазақстандағы ноосфераның даму қарқыны.
2.3. Ноосфераның бүгінгі таңдағы атқаратын рөлі.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
3

Кіріспе

Қоршаған ортаның бүкіл табиғи байланысы, сол сияқты адам әрекетінің
басымдылығы мен соның ішінде ғылыми-техниканың қоғам өміріне жедел енуімен
ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, географиялық ортаның күрт өзгеруі –
экология терминіне жаңаша ғылыми көзқарас қалыптастырады. Ғылымның барлық
салаларының жетістіктерінде – экология кең етек жая бастады. Соңғы он
жылдың ішінде экология ғылымының жаңа құрылымы басталды. Бүгін күрт
өзгерген экологиялық мәселелерді шешуде адамның өзі жасап отырған күрделі
ғылыми жетістіктерін ендігі жерде табиғи ортаны, адам баласының болашағын
сақтау, табиғатты қорғау және тиімді пайдалану үшін керек. Себебі, адам
мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс ХХ ғ. ортасына дейін ғылымда
қарастырылмаған. Ғылыми тұрғыдан адам экологиясын зерттеу кейінгі жылдары
ғана қолға алынды. Себебі қоршаған табиғатының бұзылуы адам баласының
денсаулығына зиян әкелгендігі анықталды. Адам – табиғаттың туындысы, онсыз
өмір сүре алмайды. Адам экологиясын ғылыми тұрғыдан қарастыруға, оны
зерттеуге үлкен әсер еткен ХХғ. өмірге келген қоршаған орта түсінігі.
Соның нәтижесінде адамның өмір сүріп жатқан жері, оның үйі, сол үйдің
тұрақты таза болуы адамға байланысты. Егер оны адам қорғамаса, жағдай
жасамаса, онда ертең құлауы мүмкін. Соңғы кездерде орта жағдайына болжам
жасайтын ғылыми орталықтардың пайда болуы, қалыптасқан экологиялық
мәселелерге бақылау жасау, баға беру және толық кешенді болжам жасауға
мүмкіндік беріп отыр. Кезіндегі Ноосфера ұғымы бүгінгі күні
нооэкология ұғымына айналды. Нооэкологияны грек тілінен аударсақ, Ноо –
ақыл ой, адамның рухани байлығы, күші деген мағынаны білдіреді. Ал,
литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера деген бірін-бірі толықтырушы,
күрделі байланыстағы – географиялық орта – табиғаттың бүкіл қалыптасуы осы
ортада жүреді. Аталған табиғи ортаны адамның ақыл-ойы арқылы басқаруын В.
И. Вернадский – ноосфера деп, терминді тұжырымдаған болатын. Кейінгі
экология ғылымының қалыптасуына, дамуына байланысты ноосфера – нооэкология
деп орынды аталып жүр. Адам – биоәлеуметтік тіршілік иесі, яғни табиғаттан
пайда болып, соның ішінде өмір сүреді, есейеді, қартаяды, аяғында
табиғаттың заңдылығына сай өледі. Бірақ осы аралықта өмір сүру деңгейінің
әлеуметтік жағын өзгерте алады. Адамдар табиғатты өзгерте отырып,
әрекетінен пайда болған ерекше жаңа қоршаған ортаны қалыптастырады. Сол
ортаның адам өміріне қолайлы не қолайсыз әсер ету деңгейін Адам
экологиясы зерттейді. Адамдарға табиғи ортадан басқа әлеуметтік –
мәдениеттілік ортасы да қажет. Себебі, адам өткен өмірінің тарихын білмей
болашағы болмайды. Осының нәтижесінде экология және мәдениет проблемасы
пайда болды. Біздің түсінігіміздегі жақсы және жаман деген идеяларымыз
адамгершілік негізіне жатады. Бұл жердегі адамгершілік принципінің өзі
құқықтық заңдармен, халықаралық құқықтармен негізделген.
Бұның өзі экология және құқық арасындағы байланысқа жатады.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
4

Қазіргі кездегі экологиялық проблема сыртқы саясаттың күрделі элементіне
айнала бастады. Сол себепті де экология және саясат кейбір жағдайларда
бөлінбейтін жағдайға жетті. Суды қорғау, қышқыл жауындардан орманды қорғау
проблемаларын өкімет басшылары және министрлер талқылауда. Дүние жүзінің
көптеген мемлекеттері өзекті экологиялық жағдайларды қалай шешудің
жолдарын қарастыруда. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудың келесі жолы
рекреацияға пайдалану. Бұл проблемамен рекрациялық экология айналысуда.
Егер жалпы жүйелі құрылымдық әдіспен айтатын болсақ, олардың арасындағы
жүйелі байланысты адам – қоғам - табиғат деп айтуға болады. Әдістің
негізін түсіндіру үшін екі мысал келтірейік. 1-ші мысалда толығымен
адамзатты, 2-ші мысалда жеке тұлғаның табиғатқа деген көзқарасын
қарастырамыз. 1972 жылғы Рим клубының өтініші бойынша Масачусет
технология институтының Д. Медоуз басқарған бір топ ғалымдары дүниенің
даму мүмкіншілігін зерттеді. Олар имитациялық ғаламдық модельді ойлап
шығарды. Бұл дүниежүзілік қауымдастықтың атынан негізгі әсер етуші
бағдарлама болып есептеледі. Біз қарастырып өткен жүйелі құрылымдық әдіс
қазіргі кездегі адам экологиясындағы көптеген зерттеу әдістерінің бірі.
Соңғы кездердегі қолданып жүрген әдістердің бірі – көпдеңгейлі шкала және
динамикалық классификация. Көпдеңгейлі шкаланың негізі – қоршаған ортаның
ерекшелігі – ондағы адамға көпдеңгейлі әсер етудің нәтижесіндегі
мінез-құлық. Осындай ұдайы өзгеріс орта факторын тиянақты, тыңғылықты
классификациялауда қиындық туғызады. Бұларды ұдайы анықтап отыратын әдіс –
динамикалық классификация әдісі. Себебі осылар жоғарғы оқу орнындағы
студенттер үшін арнайы оқытылатын курстың негізі болып табылады. Бұл пәнді
игеруде өте терең білім қажет – ол үшін математиканы, физиканы, химияны,
биологияны жақсы білу керек. Бұл пәндерге де Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігінің жоғары мемлекеттік стандарттарына сәйкес
көңіл бөлініп, белгіленген мөлшерде сағат бөлінеді. Қазіргі даму
кезеңіндегі адам экологиясын оқыту актуалды дамып жатыр. Табиғат –
адамзаттың тіршілік ететін ортасы, сондықтан ол оның көптеген сұраныстарын
қанағаттандыратын шикізат көзі болып саналады. Қоршаған ортаның табиғат
жағдайлары адамның шаруашылық әрекетінің түрін анықтайды. Мысалы,
Қазақстанның шөлейтті, далалы аймақтарында ежелден мал шаруашылығымен
айналысады. Сонымен қатар, қоршаған орта адам денсаулығына да әсерін
тигізеді. Ауаның тазалығы, қоршаған ортаның басқа құрам бөліктеріндегі
тепе-теңдіктің сақталуы адамның жұмыс қабілетіне, ұзақ өмір сүруіне жағдай
жасайды. Қазіргі кезеңде ғылым мен техниканың өркендеуінің нәтижесінде
адамның қоршаған ортаға ықпалы артты. Мұндай ықпалдың зиянды жақтарының
бірі – адам денсаулығына әсері. Көптеген елді мекендерде орталық су
құбырлары жүйесінің болмауына байланысты тұрғындар асқазан, ішек
ауруларына ұшырайды. Тұрғын халықты сапалы ауыз суымен қамтамасыз етуді
жақсартпаған жағдайда өндіріс қалдықтарымен, пестицидтермен ластанған өзен
суын пайдалану қауіпті.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
5

Соның нәтижесінде әртүрлі ауру туғызатын бактериялар көбейіп, сары ауру
сияқты дертке шалдықтырады. Адам денсаулығына ядролық жарылыстардың да
тигізетін әсері көп. Мысалы, космодромға көршілес аудандарда, ядролық
полигон тұратын халық қатерлі ісік, қанның азаюы, ақ қан ауруларын көп
тудырады. Қазіргі кезде Байқоңырдан ұшырылып, апатқа ұшыраған
зымырандардың сынағы, Орталық Қазақстан жеріне құлаған Протон
қондырғылары халық денсаулығына зиян келтіруде.
Сонымен, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған шаралар медицинамен тығыз
байланысты. Сондықтан, елімізде аурулардың аумаққа таралу заңдылықтарын
зерттейтін медициналық география ғылымын дамытудың маңызы зор. Бұл ғылым
саласы адам денсаулығына қоршаған ортаның табиғат жағдайларының әсер етуін
зерттейді. Адам мен табиғат қарым-қатынасы өте күрделі. Бір жағынан адам
табиғат қорларын тұтынушы болса, екінші жағынан, өзі өзгерткен ортада өмір
сүріп, ондағы кері өзгерістердің зардабын тартушы ретінде саналады. Бұл
қатынас адамның сана-сезімінің деформацияға ұшырауына және еңбекте
экологиялық мәдениеттің, экологиялық көзқарастың бұзылуына, сайып келгенде
өз көрін өзі қазған қарабайырлыққа әкеледі. Қазіргі кезде адамның
шаруашылықты ұйымдастырудағы, оны дамытудағы бірінші ойы – табиғат байлығы
таусылмайтын құнсыз зат, екінші ойы тез арада сол жерден пайда табуы.
Табиғи ресурстардың толық құндылығы анықталмаған. Соңғы кездерде ғана
табиғатты пайдаланғаны үшін төлем ақы мөлшері белгілене бастады.
Экономикалық тұрғыдан қалдықтармен ластанудың тиімсіз жақтары ескеріле
бастады.
Жаңа оқыту жүйесінде адам экологиясына маманданғандар Қазақстан
Республикасына өз білімдерін пайдалана ала ма деген сұрақ туындайды.
Себебі, сол салада көбінесе басқа оқу орындарының бітірушілері жұмыс
істеуі құпия емес. Экономистер, юристер, социологтар – соңғы кездерде
әлеуметтік сферадағы экологтардың орнына жұмыс істеуде.
Бұндай мамандар экологиялық тұрғыдан жан-жақты білімі жоқ. Сол себепті
қажетті шешімдерді қабылдай алмайды. Сол үшін де ондай мамандарды сақтай
отырып, негізгі позицияны, әсіресе шешім қабылдауды эколог мамандарға беру
керек. Сондықтан экологиялық жағдайдың зиянды жағына қарай өзгеріп
жатқанын ашық айтуға мүмкіндік болмады.
1949-1989 жылдарда Семей сынақ полигонында 470 ядролық жарылыс болды, оның
26 – жер үстінде, 90 – ауада, 354 – жер астында жасалды. Осылардың
салдарынан тұрғындардың денсаулығы, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің
табиғи тепе-теңдігі бұзылды. Зымырандарды космосқа шығаруға пайдаланған
гептил деген жанармай қалдықтарының табиғи ортаға, адамға, жан-жануарларға
әсері дәйекті зерттелмеген. Гентикалық зардаптар дене мүшелеріндегі
әртүрлі өзгерістер және психологиялық кеселдер түрінде пайда болады.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
6

1.1.Ноосфераның дамуы және пайда болуы.

Ноосфера (гр. – сана және – орта, шар) – биосфераның жаңа жағдайға көшкен
деңгейі, адамның саналы түрде жүргізген іс-әрекеттерінен туындайтын жер
сферасындағы барлық өзгерістер мен олардың дамуын анықтайтын басты фактор.

Ноосфера – ақыл-ой сферасы деген түсінікті алғаш 1927 жылы француз
ғалымдары Э.Леруа (1870 – 1954) мен Тейяр де Шарден Пьер (1881 – 1955)
енгізген.
XX ғасырдың 30 – 40-жылдары ноосфераны материалистік тұрғыдан сипаттап
жазған В.И. Вернадский болды. Ол ноосфераны биосфера мен қоғамның өзара
қарым-қатынасынан туындайтын тіршіліктің жаңа формасы, бұл саналы,
ақыл-ойы жетілген адамзаттың бағыттауымен қалыптасатын биосфераның жаңа
эволюциялық жағдайы деп түсіндірді. Ноосфера – табиғат заңдылықтарының
қоғамның ойлау заңдарымен және әлеуметтік-экономикалық заңдылықтармен
тығыз байланысып жататын біртұтастығын (бүтіндігін) басқарушы жоғарғы тип.
Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді
игеріп, бұрын пайдаланылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып
қоймай, ғарыш кеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға
мүмкіндік берді. Жер ғаламшарындағы органикалық дүние эволюциясының
бірнеше кезеңдерін ажыратады. Бірінші кезең — заттардың биологиялық
айналымы пайда болып, биосфераның қалыптаса бастауы. Екінші кезең —
тіршіліктің күрделене түсіп, көп жасушалы организмдердің пайда болуы. бұл
екі кезеңді ғылымда биогенез, яғни тіршіліктің толық мәнінде пайда болу
кезеңі деп атайды. Биосфера эволюциясының үшінші кезеңі — адам қоғамының
пайда болуымен ерекшеленеді. Биосфера эволюциясының келесі жаңа кезеңі —
қазіргі деңгейі. Мұны ғылымда ноосфера кезеңі деп атайды. Грекше "noos"
ақыл-ой, сана, "sphaira" — шар деген ұғымды білдіріп, "саналы қабық" деп
аталады. Ноосфера — адамның санасы, ақыл-ойы шешуші рөл атқаратын
биосфераның жаңа эволюциялық деңгейі.
Ноосфера ұғымын ғылымға 1927 жылы француз ғалымдары Э.Лepya мен П.Тейяр де
Шарден енгізді. Олардың ұғымы бойынша ноосфера биосферадан да жоғары
деңгейдегі, бүкіл ғаламшарды қамтитын "ойлау қабығы".
1930—1940 жылдары В.И. Вернадский ноосфера туралы ілімді дамытып,
терендете түсіндірді. Ол ноосфераны биосфера эволюциясының жаңа сапалы
деңгейі, биосфера мен адам қоғамының байланысында пайда болған деп
қорытынды жасады.
В.И. Вернадскийдің пікірі бойынша: "Ноосфера — табиғат пен қоғам
заңдылықтары өзара бірігіп әсер ететін біртұтас жоғары жүйе". Биосфераның
ноосфераға ұласуы кезінде бүкіл адамзат бірігіп шешетін мәселелерге ерекше
көңіл бөлу қажеттігін ғалым атап көрсетті.
Ноосфера кезінде бүкіл адам баласының ақыл-ойы, санасы, ғылымы және
әлеуметтік еңбегі бір арнаға түсуі керек.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
7

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты адамның саналы ақыл-ойы
басқарған кезде ғана жеңіске жетеді деп атап көрсетті.
Ноосфера кезінде табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланыс айқын
байқалады. Бұл кезде бүкіл адамзат үшін ғылымды дамытып, табиғаттың да,
қоғамның да бір-бірімен үйлесімді өркендеуіне жол ашылу керек. Бұл кезде
әрбір жеке тұлғаның да өсуіне көңіл бөлінеді.
Биосфераның ноосфераға ауысу кезеңіне орыс ғалымы М.И.Будыко терең талдау
жасаған (1984 ж.). Ол биосфераның қалыптасуында адамзат қоғамының біртұтас
екендігін ұмытпау керектігін ерекше ескертті. Қазіргі кезде
ғылыми-техникалық прогресс бүкіл Жер шарын қамтып отыр. Энергияның жаңа
көздерін бүкіл адамзат бірлесе отырып, пайдалануға басты назар аудару
көзделуде. Ноосфера кезінде Жер бетіндегі барлық халықтың тіршілік
деңгейін және қоғамның қажетін көтеру үшін биосфераның қалыпты жағдайын
сақтауға айрықша көңіл бөлінеді.
Соңғы жылдары экологиялық мәселелер — бүкіл адамзатты толғандырып отырған
күрделі мәселелердің біріне айналып отыр. Қоғамның өркендеп дамуы, табиғат
байлықтарын ұқыпты пайдаланумен тығыз байланысты. Қазір табиғат
байлықтарын дұрыс пайдаланбаудан және технологиялық процестердің
жетілмегендігінен қоршаған ортаның ластануы адамның денсаулығына да қауіп
төндіруде. Адам денсаулығын сақтау, адамның ұзақ өмір сүруіне кажетті
жағдай жасау — қоғамның басты міндеті. Ол үшін қоғам мен табиғат
арасындағы үйлесімді байланысқа ерекше назар аударылады. Осыған сәйкес
казіргі кездегі әлеуметтік экология ғылымының басты мәселесінің бірі—адам
денсаулығына зиянды жағдайларды болдырмау.
XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап ауқымды түрде экология ғылымы да
қалыптасып келеді. Оның зерттейтін басты бағыттарына да әлеуметтік
экология және адам экологиясы жатады.
1.2. В.И.Вернадскийдің ноосфера туралы концепциясы.
Жер бетіндегі органикалық дүниенің эволюциясы бірнеше этаптардан өтті.
Алғашқысы биосферада заттардың биологиялық айналымының пайда болуымен
байланысты. Екінші этапта көп клеткалы организмдер түзілді, сөйтіп
биосфераның құрылымы күрделене түсті. Бұл екі этап биогенез (грекше bios -
өмір, genesis - шығу тегі) деп аталады. Үшінші этап адамзат қоғамының
пайда болуымен байланысты. Осының әсерінен қазіргі таңда биосфераның одан
әрі дамуы және оның ақыл-ой қабаты - ноосфераға айналуы жүріп жатыр.
В.И.Вернадский ноосфера туралы ілімді одан ары дамыта түсті. Ол ноосфераны
биосфера дамуының бір этапы деп қарастырып, табиғат пен адам
қарым-қатынасын ақылмен, жүйелі түрде реттеп отыруға шақырды. Өз идеяларын
дамыта отырып В.И.Вернадский ноосфераны құрудың қажетті шарттарын ұсынды:
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
8

1. Адамзаттың біртұтас болуына, кез-келген құрылықтың немесе мұхиттың бір
шетіндегі оқиға Жер бетінің басқа жерлеріне де әсер етеді.
2. Қазіргі таңдағы байланыс құралдары мен ақпарат алмасудың сол сәтте
хабардар ету үшін өзгеруі.
3. Адамдар теңдігі - ноосфераның қажетті талабы.
4. Адамдар теңдігі нәтижесінде жалпы өмір деңгейінің өсуі, сондай-ақ
халықтың мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарға, шараларға әсер ету
мүмкіндіктері.
5. Энергетиканың дамуы, өмір сүру деңгейін көтеру үшін жаңа энергия
көздерін ашу және пайдалану.
6. Қоғам өмірінде соғысты болдырмау.
В.И.Вернадский идеялары қазіргі таңда ғылыми ортада кең талқыланып жатыр.
Олар адамзатты қорғау және экологиялық проблемаларды шешуде көптеген
концепция мен теориялардың әдістемелік негізі болуда.
В.И.Вернадский ноосфера туралы өз концепцияларының революциялық, адамзат
пен оның болашағының өткір мәселелері туралы ойларының бір-біріне
қарама-қайшылықты жерлері бар екенін де білді. Сондықтан кейбір тұстары
әлі де болса дау тудыруда. Мысалы, Ю.Одум (1986 ж) табиғи процестерді
басқаратын адамның ақыл-ойы қабілетінің үлкен мүмкіндіктеріне қарамай,
ноосфера туралы айту әлі ерте дейді. Өйткені адам өз қолымен жасаған
кейбір істерінің соңғы нәтижелері қандай болатынын біле бермейді. Бұған
біздің планетамыздағы пайда болып жатқан көптеген экологиялық проблемалар
мысал бола алады. Кейбір ғалымдар қазіргі кезде ноосфераның пайда болуының
тек алғы шарттары туралы ғана айтуға болады дейді.
Соңғы жылдары биосфера эволюциясының ноосфералық стадиясын зерттеу үшін
антропогендік әсердің негізінде болатын болашақтағы қоршаған ортаның
жағдайын математикалық модельдеу әдістері пайдаланылуда. Осындай үлкен
тәжірибенің бірі Аризона (АҚШ) штатында жүргізілген Биосфера-2
бағдарламасы болды. Оның көлемі 200 мың м3 жерді алып жатты. Мұнда әртүрлі
биомдар орналасты: ылғалды тропикалық ормандар, саванналар, шөлдер,
батпақ, мұхит, агроэкожүйе және тұрғылықты кешендер (8 зерттеуші). Ылғалды
тропикалық ормандарда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 300-ден аса түрі;
саванналарда африкалық акациялар, астық және бұршақ тұқымдастардың 35
түрі; моллюска мен креветкалары бар үлкен маржанды рифтер болды. Кешенде
онан басқа галаго маймылы, ілбісінді тасбақа, кесірткелер, бақалар және
т.б. омыртқалылар да болды. Агроэкожүйеде зерттеушілердің азығы ретінде
астық тұқымдастары мен күріш алқаптары егілді.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
9

Екі жылға созылған осы тәжірибе биогенді элементтердің (азот, фосфор,
күкірт және т.б.) күрделі биогеохимиялық циклдарын, көмір қышқыл газының
айналымының ерекшеліктерін (бар болғаны 4 күн болды) модельдеуге мүмкіндік
берді. Сондай-ақ тәжірибе арқылы кешендегі биосфералық тепе-теңдіктің
бұзылғаны: көмір қышқыл газының мөлшерінің көбейгені, оттегінің 21%-дан
16%-ға азайғаны, кейбір өсімдіктер мен жануарлар түрінің өлгені, мәдени
дақылдардан алынатын өнімдердің төмендігі және т.б. белгілі болды. Мұндай
жасанды экожүйелер ноосфераның моделі болып табылады. Осындай ноосфералық
жұмыстар биосфераға түсетін қысымды азайтып, оның негізгі құрылымдарының
сақталуына, табиғи ресурстардың сақталып адамзат дамуының болашағын
көрсетеді.
Биосфера Жер бетінде адамның пайда болғанына дейін болған. Бірақ адам
биосферасыз тіршілік ете алмайды. Адамзат тіршілігіне қауіп төңдірген
жаһандық экологиялық проблемалар әлемдік қауымдастықты осы жағдайдан
шығудың жаңа жолдарын іздеуге, орнықты даму концепциясын жасауға мәжбүр
етуде. Концепция БҰҰ-ның қоршаған орта және даму жөніндегі
конференциясында (Рио-де-Жанейро, 1992 ж) қабылданды.
Орнықты даму моделінің ұйғарымдары:
1. Өндірістің материалдық және энергия сиымдылығын төмендету, қалдықтарды
мейлінше азайту, улы заттар айналымын азайту.
2. Экологиялық критерийлерді (қоршаған ортаға тигізген зиянның бағасы)
ескеретін бағаның құрылуына ауысуды және салық пен айыппұл жүйесімен бірге
жаңа экономикалық қауіпсіз қор және энергия сақтау технологиясын
пайдалануды ынталандыру.
3. Ауыл шаруашылығын тиянақты жүргізуді және ауыл шаруашылық дақылдарының
өнімділігін көтеру арқылы аудандардың дамуына жәрдем беру, өсімдік және
жануар өнімдерінің нәрлі қасиеттерін жақсарту, ауыл шаруашылығы
зиянкестерімен күресуде кешенді күрес жолдарын пайдалану және т.б.
4. Индустриалды дамыған елдердің дамып келе жатқан елдерге алдыңғы қатарлы
технологияларды, осы елдерден алынған генетикалық материалдардың негізінде
құрылған жаңа технологияларды беру.
5. Барлық елдер үшін бірдей экологиялық стандарттарды қалыптастыру,
орнықты дамудың біртұтас жаһандық бағытын анықтайтын халықаралық
институттарды құру және т.б.
Адам және орнықты даму концепциясының ортақ мақсаттары көп. Олар 80-ші
жылдардың соңында бір уақытта пайда болып, 90-шы жылдары қарқынды дами
бастады. Бұл концепциялардың пайда болуы, дамуы БҰҰ
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
10

белсенді түрде қатысуымен жүргізіліп келеді. Адам және орнықты даму
концепциясының пайда болу себебі, адамзаттың экономикалық дамуы моделінің
шекті екенін және оның тұйықтығын сезіну болды. Өйткені дамудың әлеуметтік
және экологиялық аспектілерін ескермеу және көптеген басқа да ғаламдық
сипаты бар факторлар жақын арада, болашақта адамзат өркениетінің
тіршілігіне қауіп төндіретін құбылыстарға алып келеді. Кез-келген
экономикалық дамудың негізінде экономикалық дамудың үш факторы немесе
капиталдың үш түрі жатыр: еңбек ресурстары (адам капиталы), жеке капитал
(капитал және жасанды капитал), табиғи ресурстар (табиғи капитал). Соңғы
кезде экологиялық фактор экономикалық дамудың шектеушісі болып келеді.
Қазіргі таңдағы экология-экономикалық дамуды экономикалық дамудың
техногендік түрі ретінде қарастыруға болады. Бұл типті экологиялық
есепсіз, жасанды өндіріс жабдықтарын пайдалану негізінде құрылған табиғат
бұзушы даму түрі ретінде сипаттауға болады. Техногенді даму типінің өзіне
сай ерекшелігі ретінде:
- қалпына келмейтін табиғи ресурстар түрлерін тез және ысырапты пайдалану
(бірінші кезекте пайдалы қазбаларды);
- қалпына келетін ресурстарды (топырақ, орман т.б.) олардың қалпына келу
уақытына жеткізбей пайдалану;
- үлкен мөлшердегі қалдықтар мен қоршаған ортаның өзін-өзі тазалауына
мүмкіндік бермей ластауды қарастыруға болады.
В.И. Вернадскийдің Ноосфера туралы бірер сөз деген мақаласы 1944 жылы
жарық көрген ең соңғы еңбегі болды. Ноосфера – сана, ақыл-ой қабаты,
ноосфераның төрт заңы. Ағылшын ғалымы Б.Комменер (1974 жыл) тірі және өлі
табиғаттың арасындағы барлық экологиялық өзара қарым – қатынастарды төрт
заңға біріктірген.
Бірінші заң – барлығы барлығымен байланысты. Бұл заңның негізінде тірі
табиғаттағы жалпы байланыстар приципі жатыр. Аталған принцип бойынша
табиғаттағы күрделі трофтық немесе басқа да байланыстарда қандай да бір
бөлігнің жойылуы күтпеген нәтижелерге әкеліп соқтыруы мүмкін. Әрбір түр
көптеген басқа түрлермен байланыста болады.
Адамның табиғатқа араласуы күтпеген қолайсыз жағдайларға әкеліп соқтыруы
мүмкін. Мысалы, оңтүстік аралдардың бірінде ДДТ препаратының көмегімен
масаларға қарсы күрес жүргізілген. Масалар толық жойылады. Бірақ, біраз
уақыттан соң осы бунақденелермен қоректенетін кесірткелер қырыла бастаған.
Содан соң осы жорғалаушылармен қоректенетін жабайы мысықтардың саны кеми
бастаған. Нәтижесінде тышқандардың саны күрт артып кеткен.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
11

Кесірткелердің жойылуы нәтижесінде термиттер көбейіп, үйлердің ағаш
тіреулерін зақымдаған. Олай болса масалар да қалыптасқан экожүйенің
маңызды құрам бөлігі болып табылады.
Ноосфераның екінші заңы – материя жойылмайды, жоқтан пайда болмайды, ол
бір түрден екінші түрге өтеді. Кез-келген табиғи жүйеде бір ағзалардың
элементтері мен қалдықтары екіншілері үшін азық болып табылады.
Жануарлардың тыныс алуы нәтижесінде бөлініп шығатын қалдық көмірқышқыл
газы жасыл өсімдіктер үшін қорек. Өсімдіктер жануарлар тыныс алуы кезінде
сіңіретін оттегіні бөліп шығарады. Жануарлардың қалдықтары – оларды
ыдырататын бунақденелілер мен бактериялар үшін азық. Ал, олардың
қалдықтары – бейорганикалық заттар (азот, фосфор, калий, көмірқышқыл газы
және т.б.) - өсімдіктер үшін азық көзі болып табылады.
Үшінші заң – табиғат өзі жақсы біледі. Табиғи жүйеге кез келген ірі
антропогенді әсер зиянды. Табиғатта егер оны ыдырату жолы болмаса,
ешқандай да жаңа органикалық зат жасалмайды.
Тірі ағзада жасалатын кез келген органикалық затты ыдырататын фермент
болады. Адамның қолымен жасалған, бұрын болмаған жаңа органикалық затты
ыдырататын фермент жоқ . Сондықтан бұл зат жинала береді. Бұған улы
химикаттар – пестицидтер мен гербицидтер мысал бола алады. Табиғатқа ірі
өзгеріс енгізу алдында барлық мүмкін бола алатын экологиялық нәтижелері
қарастырылуы тиіс. Орта Азияның ірі өзендері – Сырдария мен Әмударияның
суын егістікке пайдалану Арал теңізінің деңгейінің айтарлықтай
төмендеуіне әкеліп соқтырды. Арал күннен күнге тартылып барады, ал оның
маңындағы Сарықамыс ойпаты суға толуда. Шөлді жерлер қолдан батпақтанып
барады. Іле өзенінде Қапшағай ГЭС-нің салынуы Балқаш көлінің деңгейінің
төмендеуіне әкелді.
Төртінші заң – тегін ешнәрсе жоқ. Ғаламдық экожүйе біртұтас бүтінді
құрайды. Адамның еңбек қызметі нәтижесінде экожүйеден алынған нәрсенің
барлығы қайтарылуы тиіс.
1.3.НООСФЕРА: жарқын болашақ әлде трагедиялы шындық.
Ноосфера жайында айтқанда біздің көз алдымызда жарқын болашақ, адам мен
оны жаратқан табиғат арасындағы байланыстың бір арнаға түсуі, қоршаған
ортаның ластану қарқынының мүлдем тоқтауы, Жердегі экологиялық жұмақтың
орнағаны елестейді. Осындай қиял-ғажайып
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
12

армандар шындықтан әлдеқайда алыс, мұндай армандар адамзаттың шындыққа
тура қарауына және оны дұрыс қабылдауына кедергі болуда.
Ноосфера – адамзаттың жарқын болашағы емес, қатерлі, қауіпті, трагедиялы
шындығы. Ноосферадағы жасалу және бұзылу бастамасын бөліп қарау керек.
1944 жылы В.И.Вернадский өзінің соңғы жұмыстарының бірі Ноосфера жайында
бірер сөз еңбегінде былай деп жазған: Ноосфера –геологиялық тарихтағы
биосфера эволюциясының соңғы түрі – біздің күндеріміздің жағдайы: Біз
қазір биосфераның жаңа геологиялық және эволюциялық өзгерісіне өтудеміз.
Біз ноосфераға кірудеміз. Енді сол жылдардан бері жарты ғасыр өтті, сол
себепті де бұл тұжырымды бүгінгі күнге қарап айтсақ, биосфераның
ноосфераға өтуі – тірі және өлі табиғат эволюциясының заңды құбылысы, бұл
эволюцияның шыңы. Тірі заттардың пайда болуы, Homo sapiens-тің жаратылуы,
ғылыми ойлаудың қалыптасуы мен еңбекке деген қабілеттің артуынан
планетаның сыртқы бейнесі өзгеруде. Мұның барлығы Жер планетасында
миллиардтаған жылдар бойы бірге келе жатқан ұлы эволюция түрі ноосфераның
объективті шартталған, заңды құбылыстары. Адамзат бүгінгі таңда планетаның
түрін өзгертетіндей үлкен геологиялық күшке айналған. Мұндай жетістікке
адамзат баласы өзінің ғылыми ойлау қабілетінің негізінде жетуде. Осылардың
нәтижесінде биосферадағы болатын өзгерістердің жүру қарқыны күшеюде.
Осылай биосфера ноосфераға, ақыл сферасына, яғни табиғи үрдістерге тез
қарқынмен әрекет ететін жүйеге айналуда. Қазір ноосфера жоғары
интенсивтілікпен дамып, таза табиғатпен бәсекелесуде. Ноосфераның
құрылуындағы негізгі факторлар – ғылыми ойлау мен адам еңбегі. Тану
қабілетімен адамзат табиғаттың қалыптасу және даму заңдылығын анықтады,
қоғамды және өзін-өзі тани бастады. Өзінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін табиғи ресурстарды пайдаланып өндіргіш күшке айналды. Тек ғылыми
ойлау биосфераны өзгерте алмайды, ол үшін тәжірибе, білім және
милиардтаған жұмысшылар қажет. Тек қана ғылыми ойдың шындыққа айналып, шын
мәнісінде жүзеге асырлуы ноосфераның қалыптасуындағы негізгі фактор болып
есептеледі. Ғылыми ойлау мен материализмнің концентрациясы ғана
планетарлық геологиялық күшке айналады. Адам санының біртіндеп арта түсуі
арқылы оның табиғатқа белсенді әсері байқала бастады. Адам өзінің
іс-әрекеті арқылы биосферада тарихи дәуірлерде бірте-бірте қалыптасқан
заңдылықтарға да әсерін күшейте түсті. Қазіргі кезде адам биосферада болып
жатқан барлық өзгерістерде негізгі шешуші рөл атқарып отыр. Биосфера
эволюциясындағы ағзалардың алатын орны өте жоғары деңгейде.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
13

Биосферадағы тіршіліктің пайда болуы, оның кеңінен тарала түсуі,
құрамындагы түрлі өзгерістер, ондағы заттар мен энергияның алмасуы
ағзалардың тіршілік әрекетіне тікелей байланыста және айналадағы орта
жағдайларының эволюциясымен біртұтастықта жүріп отырды. В. И. Вернадский
"тірі ағзалар биосферадағы болып жатқан іс-әрекеттерді жүргізуші, әрі
қоршаған ортамен материалдық жағынан, әрі энергиялық жағынан да онымен
тікелей байланысты, қуатты геологиялық күш"— деп түсіндірді. Жер ғаламшары
алғаш пайда болғаңда атмосферада бос күйіндегі оттегі болмады, ал оның
есесіне құрамында азот, аммиак, көміртегі оксидтері, су буы, улы хлорлы,
күкіртті сутегі қосылыстары басым болды. Атмосферадағы бос оттегі ұзақ
уақыт ішінде тікелей ағзалардың тіршілік әрекетінің нәтижесінде біртіндеп
жинақтала түсті. Сонымен бірге атмосфераның жоғары қабатында ультракүлгін
сәулелердің әсерінен озон қабаты пайда болды. Биосфера эволюциясында
шешуші орынды тірі ағзалар атқарып отырады. Мысалы, біздің заманымыздан 3
млрд. жыл бұрын хемосинтездеуші бактериялардың тіршілік әрекеттерінен
марганец, темір кендерінің, фосфориттердің, күкірттің шөгіндісі пайда
болады. Ең алғашқы тіршілік иелері жасыл, қошқыл-қызыл бактериялар,
олардан соң көк-жасыл балдырлар пайда болады. Олар көмірқышқыл газын
өздеріне сіңіріп, молекулалық бос оттегін бөліп шығарып отырды. Мұның өзі
озондық қабаттың түзілуіне жағдай туғызды. Озон қабатының түзілуі
тіршіліктің кеңінен таралуына және түр құрамының өзгеруіне тікелей ықпал
жасады. Біздің заманымыздан 600-570 млн. жыл бұрын атмосферадағы бос
оттегінің мөлшері қазіргі кездегі мөлшерінің 3%-дейі ғана болды. Бұл кезде
көпжасушалы ағзалар пайда болды. Одан соң теңіздерде губкалар, құрттар,
маржандар және желілілер тарала бастады. Біздің заманымыздан 350—400 млн.
жыл бұрын тірі ағзалар теңіздерден құрлыққа шыға бастады. Бірте-бірте
жалаңаш тұқымды өсімдіктермен бірге ірі жануарлар пайда болды. Палеозой
заманының соңында (230 млн жыл бұрын) атмосфера құрамында оттегі газының
мөлшері арта түсіп, климаттық жағдайлар өзгереді, мұның өзі өсімдіктер мен
жануарлардың түрлерінің өзгеруіне әкеп соқты. Жанатын қазба байлықтардың
қабаттары түзілді, ал теңіздерде көптеген омыртқасыз жәндіктердің әк
сіңген қаңқасынан шөгінді жыныстар (бор, әктас) түзілді. Кейбір
балдырлардың қалдықтарынан кальций пайда болды. Ал балдырлар мен
губкалардың қалдықтарынан кремнезем қабаттары түзілді. Өсімдік
қалдықтарынан тас көмір қабаттары пайда болды. Ал мұнайдың пайда болуына
су айдындарында тіршілік еткен ұсақ жәндіктер қатысты.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
14

Биосферадағы эволюциялық жағдай бірнеше рет секірмелі түрде (дүркін-дүркін
төңкерістік сипатта) жүріп отырды. Кайнозой заманында жалаңаш тұқымды
өсімдіктердің орнына жабық тұқымды өсімдіктер, ал салқын қанды
жануарлардың орнына құстар мен сүтқоректілердің түрлері Жер бетінде
кеңінен таралып, биосфераның қазіргі жағдайының қалыптасуына ықпалын
тигізді. Осылай әр түрлі табиғи ортада бір-бірімен тығыз байланысы бар сан
алуан биогеоценоздар пайда болды. Тірі ағзалар сыртқы ортаның түрлі
жағдайларына бейімделіп, олардың арасында зат пен энергияның алмасуы
күшейе түсті. Ағзалар тіршілігінің нәтижесіңде химиялық элементтердің
биогендік таралуы жүзеге асып отырды. Сонымен қатар ағзалар биосферадағы
газ алмасуға, шашыранды элементтердің жинақталуына, тотығу және
тотықсыздану реакцияларының жүруіне септігін тигізді. Мұның бәрі де
эволюция барысында Жер бетіндегі биомассаның бірте-бірте қазіргі деңгейіне
жетуіне тікелей әсер етті. Эволюция барысында тірі ағзалардың тіршілік
әрекеті биосферадағы болып жатқан өзгерістерге ықпал жасай отырып, өздері
де оқшаулана түсті. Олардың арасында зат пен энергия айналымы да
күрделенеді және олардың арасындағы қоректік тізбектер байланысы да арта
түсті. Тірі ағзаларда сыртқы ортамен байланысты реттейтін арнайы жүйелер
дамып, бірте-бірте ондай жүйелер күрделене түсті. Әсіресе жүйке жүйесінің
күрделене түсуі сыртқы орта жағдайларына бейімділік қасиетін арттырды.
Биосферадағы зат пен энергия алмасу жылдамдығы (элементтердің миграциясы)
үнемі артып отырды. Адамның пайда болуы биосферадағы жағдайларға ерекше
өзгерістер енгізді. Халық санының артуы, өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының
дамуы, ғылым мен техниканың өркендеуі аз уақыт ішінде биосферада елеулі
өзгерістердің болуына, элементтердің биогендік миграциясының жедел жүруіне
мүмкіндік туғызды.
Адамның пайда болуы биосферадағы жағдайларға ерекше өзгерістер енгізді.
Халық санының артуы, өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының дамуы, ғылым мен
техниканың өркендеуі аз уақыт ішінде биосферада елеулі өзгерістердің
болуына, элементтердің биогендік миграциясының жедел жүруіне мүмкіндік
туғызды. Адам — биосфераның құрамдас бөлігі және онын жемісі. Адам алғаш
рет пайда болғанда өзінің айналасындағы табиғатқа тікелей тәуелді болып
өмір сүрді. Бірте-бірте адам санының артуы, еңбек құралдарын жетілдіріп,
құрлықта кеңінен тарала түсуі адамның табиғат байлықтарын пайдалануын және
оны игеруін жеделдете түсті. Бұрын игерілмеген жерлер игерілді, бұрын
пайдаланылмай келген табиғат байлықтары пайдаға аса бастады. Әсіресе
минералды байлықтарды игеру өнеркәсіп салаларының дамуына әсер етсе, ал
жерді пайдалану ауыл шаруашылығының дамуына негіз болды. Ең алғашқы кезде
адам өзінің өмір сүруіне қолайлы ірі өзендер мен көлдердің маңына
қоныстанды. Сондай-ақ өзендер арқылы бір жерден екінші жерге баруға да
ыңғайлы болды. Бірте-бірте адамның іс-әрекеті табиғатты кеңінен игеруге
ұмтылдырды.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
15

Адамның табиғи ортаға әсері бірте-бірте арта түсті. Ол өзінің ақыл-ойы
арқылы да биосфераны көркейтуге ықпал жасап отырды. Өсімдіктердің жаңа
іріктемелері мен жануарлардың асылтұқымдарын шығару арқылы табиғаттағы
түрлер эволюциясының өзгеруіне және олардың Жер бетінде кеңінен таралуына
тікелей немесе жанама түрде болса да әсер етіп отырды. Адамның табиғат
заңдылықтарын бұзуы. Адамның өзінің іс-әрекеті арқылы табиғатта ұзақ
уақыттар аралығында бір-біріне байланысты үйлесімді жүріп отыратын
заңдылықтарға әсер етіп, кейде олардың бұзылуына жағдай жасады.
Ормандардың бейберекет қырқылуы, жерді қалай болса солай пайдалануы,
қырғын соғыс зардаптары, табиғатты талан-таражға салуы соған мысал бола
алады. Бір кезде "табиғатты бағындыру" деген теріс көзқарас содан келіп
шықты. Табиғат заңдылықтарын мұқият зерттеп білмеудің нәтижесінде
табиғатта болатын тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылып, оның өзі адамның
күнделікті өміріне қауіп төндіруде. Әрбір халықтың табиғатпен тікелей
қарым-қатынасы, оған деген қамқорлық сезімі, оның тарихи дәуірлерде
қалыптасқан шаруашылық салаларымен тығыз байланыста болады. Халқымыздың
ежелден-ақ мал шаруашылығымен айналысуы, әрбір түліктің өсіп-көбеюіне
қажетті жерлерді таңдай білуі, жайылымдықтарды жыл маусымдарына сай дұрыс,
әрі тиімді пайдалана білгендігін көрсетеді. Халқымыздың асыл перзентінің
бірі Міржақып Дулатұлы 1910 жылы жазылған бір мақаласында малдың халық
өміріндегі алатын орнына ерекше тоқталып, "мал оның күнкөріс көзі. Онын
барлық мүддесі мал төңірегінде, игілікті өмірге қолын жеткізетін иен
дәулеті де осы мал байлығы" — деп өте орынды атап өткен. Сонымен бірге,
оның табиғаттың "кейбір заңдылығын бақыламай, білмей отыра алмайды" деген
ойлары да көрегендік пен данышпандықты көрсетеді. Бір кезде халқымыздың
көзінің қарашығындай қорғап келген жайылымдық жерлерінің қазіргі жағдайы
қуанарлық емес. Көптеген жайылымға жарамды шұрайлы аймақтар егістік
алқаптарға айналса, қалған бөлігі мүшкіл жағдайға ұшыраған. Адам қоғамының
қазіргі кездегі дамуы, оның алдына көптеген күрделі мәселелер қойып отыр.
Олардың негізгілері дүние жүзілік деңгейде биосферадағы табиғи
заңдылықтарға үйлесімді технологиялық өндірісті дамыту, энергия көздерін
және табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану болып отыр. Ауаның, судың және
топырақтың тазалығын сақтау қазіргі күннің өзекті мәселесінің бірі деп
саналады. Мұның өзі адамның денсаулығын сақтаумен өте тығыз байланысты.
Ірі өнеркәсіп орындарда қалдықсыз технологиялық әдістерді енгізу, тұйық
жүйе бойынша істеуге көшу, жанармайлардың ауаны ластамайтын түрлерін
пайдалану да ғылымның алдында тұрған кезек күттірмейтін мәселе болып отыр.

Өндіріс орындарында табиғатты ластауға жол бермейтін құрылыс материалдарын
ойлап шығару, оларды пайдаланудың мерзімін ұзартуға басты көңіл бөлінуде.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
16

Бұл салада Қазақстан ғалымдарының қосқан үлесі мол.
Қазақстандық өнертапқыш ғалым Ғ. Наурызалин ауа, су өткізбейтін құрылыс
материалын жасаудың жаңа әдісін тапты. Оның ойлап тапқан құрылыс материалы
дүниежүзілік деңгейдегі материалдардан ең берік деп саналатын
“Бетон-20”-дан 100 – 1000 есе сапалы болып шықты. Ал Қазақстандық орман
шаруашылығы саласындағы ғалымдар терек ағашының әрі өсімтал, әрі
құрғақшылыққа төзімді іріктемесін шығарып, оны Арал теңізінің суы
тартылған сортаңды жерлерін бекіту үшін өсіруді ұсынып отыр. Сонымен
бірге, “Қазақстан орманы” деген бағдарлама бойынша да 2010 жылға дейін
республикадағы жасыл желекті алқапты 4,6 процентке жеткізу көзделуде, ал
қазіргі кездегі орман алқабы республика жерінің 3,7 процентіне ғана тең.
1992 жылдан бастап Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына толық мүше болып
кірді. Оған мүше 175 мемлекеттің ішінде жер ауқымы жөнінен Қазақстан
9-орында, халқының саны жөнінен 41-орында, ал ядролық қару-жараққа ие
әлемдегі 8 елдің бірі болып отыр. Тіпті Арал өңірінің экологиялық жағдайын
жақсарту БҰҰ-ның жанындағы айналадағы ортаны қорғау жөніндегі
бағдарламасына да енгізілді. Қазіргі кезде Арал теңізін құтқарып қалу
жолында Орталық Азия, Қазақстан және Ресей мемлекеттері арасында
халықаралық қор құрылып, игілікті істерді қолға алып отыр. Халықаралық
деңгейде жүргізіліп отырған БҰҰ-ның басшылығымен жүргізілетін “Адам және
биосфера” бағдарламасының жұмыстарына да Қазақстан ғалымдары белсене
атсалысуда. Қазақстандағы Алматы, Ақсу-Жабағылы, Қорғалжын қорықтарының
ғылыми қызметкерлері де бұл салада өз үлестерін қосуда. Қазақстанда
қорғалатын территориялар жүйесін дамыту ісі жүйелі түрде жүргізіліп
келеді.
Биосферадағы биомасса мөлшерін арттыру үшін, оның құрамды бөліктерінің
тіршілігіне, оларда жүретін қоректік тізбекке қолдан қолайлы жағдай жасап
отыру керек. Адамның тікелей іс-әрекеті арқылы жасалған биоценоздар
агроценоз деп аталады. Оған егістік алқаптар, қолдан жасалған
жайылымдықтар мен шабындықтар жатады. Егістік алқаптардың маңына
қорғаныштық мәні бар жасыл желекті бұталар ағаштар отырғызу агроценоздың
түсімділігінің артуына септігін тигізетіні іс жүзінде дәлелденіп отыр.
Сондай-ақ эрозияға ұшыраған алқаптарда агротехникалық шараларды жүзеге
асыруға ерекше мән берілуде. Ауылшаруашылық зиянкестерімен күрес
жүргізгенде биологиялық әдістерге ерекше мән беру қажет. Әсіресе
саңырауқұлақтардан, вирустардан басқа да ұсақ ағзалардан дайындалған
биологиялық препараттарды және тікелей пайдалы жәндіктерді пайдаланған
тиімді болады. Бунақденелілерге жататын жарғақ қанаттылар отрядының өкілі
трихограмма деген жәндік өз жұмыртқасын 16 түрлі зиянкес жәндіктердің
денесіне салып, оларды жойып жібереді, оны орамжапырақ, мақта
көбелектеріне де қарсы пайдалануға болады.
Бет
ОҚҚСТК – 1703002 – ЭР - КЖ
17

Ғалымдардың зерттеулері бойынша жыртқыш құстар мен аңдардың табиғаттағы
қоректік тізбекте елеулі орын алатындығы, табиғатты тазартушы екендігі
анықталып, қазіргі кезде оларды ретсіз атуға тиым салынды. Кейбір
жануарлардың тіршілік ортасының өзгеруіне де жол бермеу жағына басты назар
аударылады. Табиғат қорғау шараларын нәтижелі жүргізіп және биосферадағы
заңдылықтарды бұзбау үшін биология ғылымдарын жан-жақты әрі мұқият түрде
дамытуға жол ашу қажет. Қорыта айтқанда, ноосфера ғылыми ой-сананың және
әлеуметтік қатынастардың бір мақсатқа негізделген қорытындысын көрсетуі
тиіс. Ол адамдардың бойындағы шығармашылық күш-қуатын және бар қабілетін
барынша аша түсуіне жағдай жасау болып табылады. Ноосфераның негізгі
мақсаты, халықтың әл-ауқатын көтеру, жер бетіндегі барлық адамның
теңдігіне жол ашу, соғыс атаулыны болдырмау, барлық адамдардың
шығармашылық еңбегінің жемісті болуына жағдай жасау болып табылады.
1.4.Табиғатты ақылды және саналы түрде басқару ұйымдары
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешуге БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы)
үлкен үлес қосып отыр. Табиғатты қорғау қызметіне БҰҰ-ның барлық басты
органдары мен мамандандырылған мекемелері: Бас Ассамблея, Экономикалық
және әлеуметтік кеңес, Аймақтық экономикалық комиссиялар, Халықаралық
еңбек ұйымы, Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен
Ұлттар Ұйымы, Халықаралық реконструкция және даму банкі, Атом энергетикасы
жөніндегі халықаралық агенттік, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.