Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан кейін тіліміздегі сөздердің қолданылу орны мен аудару мәселесі бүгінгі күндегі басты мәселе болып отыр
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан кейін тіліміздегі сөздердің қолданылу орны мен аудару мәселесі бүгінгі күндегі басты мәселе болып отыр. Осы жұмысты жазу барысында сөздердің дұрыс аударылуы, олардың қолданылу жүйесі, жасалу жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік тіліміздің дәрежесі қандай деңгейде;
- тіліміздегі сөздердің қолданылу орны;
- термин атауының қаншалықты түсініктілігі;
- терминдерді дұрыс аудару;
- термин жасауда жиі қолданылатын жұрнақтарды анықтау;
Курстық жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер: зерттеу, салыстыру, талдау.
Курстық жұмыстың өзектілігі: жұмыс барысында талданған терминдерді күнделікті тілімізде қолдана білу.Терминдердің дұрыс аударылуына назар аударып отыру.
Курстық жұмыстың ғылыми базасы: жұмысты жазу барысында газет-журнал беттерінде жарияланған мақалалар негізге алынды. Сонымен қатар нақты терминология туралы еңбектер қолданылды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан кейін тіліміздегі сөздердің қолданылу орны мен аудару мәселесі бүгінгі күндегі басты мәселе болып отыр. Осы жұмысты жазу барысында сөздердің дұрыс аударылуы, олардың қолданылу жүйесі, жасалу жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік тіліміздің дәрежесі қандай деңгейде;
- тіліміздегі сөздердің қолданылу орны;
- термин атауының қаншалықты түсініктілігі;
- терминдерді дұрыс аудару;
- термин жасауда жиі қолданылатын жұрнақтарды анықтау;
Курстық жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер: зерттеу, салыстыру, талдау.
Курстық жұмыстың өзектілігі: жұмыс барысында талданған терминдерді күнделікті тілімізде қолдана білу.Терминдердің дұрыс аударылуына назар аударып отыру.
Курстық жұмыстың ғылыми базасы: жұмысты жазу барысында газет-журнал беттерінде жарияланған мақалалар негізге алынды. Сонымен қатар нақты терминология туралы еңбектер қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А:Ғылым, 1988 ж
2. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А: Мектеп,1973 ж.
3. Әлісжанов С. Тіркесті терминдердің құрамындағы кейбір ерекшеліктер. Қазақ тілі мен әдебиеті, 59-64 бет.
4. Бекітілген терминдер мен атаулар. А, Қазақстан, 1976
5. Кенжеғалиқызы Г. Термин жасаудағы кейбір жұрнақтардың рөлі. Қазақ тілі мен әдебиеті, 1995, №7, 123-126 бет.
6. Қайдар Ә. Қазақ тiлiнiң өзектi мәселелерi. Алматы:”Ана тiлi”, 1998.
7. Қазақ совет энциклопедиясы.
8. Қазақ тілі энциклопедиясы. А: ІДК-ТІРО, 1998 ж
9. Қайдар Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. А: Рауан1993 ж.
10. Қалиев Б, Күркебаев Ш. «Орысша –қазақша терминдер сөздігі». А.Рауан,1996 ж.
11. Қалиұлы Б. Терминжасам туралы кейбір ойлар. Ана тілі, 1999 22-қаңтар, №3
12. Рақымбаев М. Жаңа терминдерді жасаудың негізділігі мен қолданылуы. Қазақ тілі мен әдебиеті.1995, №8 3-10 бет.
13. Сыздық Р.Тiлдiк норма және оның қалыптасуы. Астана: “Елорда” , 2002.
14. Исаев С. Қазақ әдеби тiлiнiң дәуiрлiк дамуы. Алматы, 1973.
15. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. Алматы: “Ғылым”, 1999.
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А:Ғылым, 1988 ж
2. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А: Мектеп,1973 ж.
3. Әлісжанов С. Тіркесті терминдердің құрамындағы кейбір ерекшеліктер. Қазақ тілі мен әдебиеті, 59-64 бет.
4. Бекітілген терминдер мен атаулар. А, Қазақстан, 1976
5. Кенжеғалиқызы Г. Термин жасаудағы кейбір жұрнақтардың рөлі. Қазақ тілі мен әдебиеті, 1995, №7, 123-126 бет.
6. Қайдар Ә. Қазақ тiлiнiң өзектi мәселелерi. Алматы:”Ана тiлi”, 1998.
7. Қазақ совет энциклопедиясы.
8. Қазақ тілі энциклопедиясы. А: ІДК-ТІРО, 1998 ж
9. Қайдар Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. А: Рауан1993 ж.
10. Қалиев Б, Күркебаев Ш. «Орысша –қазақша терминдер сөздігі». А.Рауан,1996 ж.
11. Қалиұлы Б. Терминжасам туралы кейбір ойлар. Ана тілі, 1999 22-қаңтар, №3
12. Рақымбаев М. Жаңа терминдерді жасаудың негізділігі мен қолданылуы. Қазақ тілі мен әдебиеті.1995, №8 3-10 бет.
13. Сыздық Р.Тiлдiк норма және оның қалыптасуы. Астана: “Елорда” , 2002.
14. Исаев С. Қазақ әдеби тiлiнiң дәуiрлiк дамуы. Алматы, 1973.
15. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. Алматы: “Ғылым”, 1999.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан
кейін тіліміздегі сөздердің қолданылу орны мен аудару мәселесі бүгінгі
күндегі басты мәселе болып отыр. Осы жұмысты жазу барысында сөздердің дұрыс
аударылуы, олардың қолданылу жүйесі, жасалу жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік тіліміздің дәрежесі қандай деңгейде;
- тіліміздегі сөздердің қолданылу орны;
- термин атауының қаншалықты түсініктілігі;
- терминдерді дұрыс аудару;
- термин жасауда жиі қолданылатын жұрнақтарды анықтау;
Курстық жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер: зерттеу,
салыстыру, талдау.
Курстық жұмыстың өзектілігі: жұмыс барысында талданған терминдерді
күнделікті тілімізде қолдана білу.Терминдердің дұрыс аударылуына назар
аударып отыру.
Курстық жұмыстың ғылыми базасы: жұмысты жазу барысында газет-журнал
беттерінде жарияланған мақалалар негізге алынды. Сонымен қатар нақты
терминология туралы еңбектер қолданылды.
Негізгі бөлім
Қазақ тiлi заң жүзiнде мемлекеттiк тiл болып қабылданғалы бергi
уақыт аралығында,әрине,аз жұмыс iстелiнген жоқ. Алғашқы кезде қазақ тiлiн
үйрететiн мұғалiмдер жетiспейтiн.Қазiр ондай мұғалiмдердiң саны жетерлiк.
Ол кезде мемлекеттiк тiлдi оқытатын оқулықтар мен оқу құралдары да,бағ-
дарламалар да аз болатын.Қазiр,олардын саны да,түрлерi де көбейдi. Ең
бастысы,ана тiлiмiзге – мемлекеттiк тiлге деген iлтипат,құрмет артып
келедi.
Дегенмен мұның бәрi әлi де аздық етедi.Тiлiмiздiң биiк мәртебесiн
қағаз жүзiнде жариялау бар да, оны осынау тарихи жаңа сапада баянды ету
және бар. Бұл екеуi бiр нәрсе емес.Осы тұрғыдан мемлекеттiк тiл қазiргi
күнде өзiнiң болмыс – бiтiмiне лайық өз деңгейiнде дамып отыр деп айта
алмаймыз.
Қоғамдық – саяси жұмыстар мен мемлекеттiк iстер, үлкендi – кiшiлi жиындар,
мәжiлiстер, ғылыми конференциялар мен семинарлардың көпшiлiгi әлi де
негiзiнен орыс тiлiнде өтедi. Халықаралық келіссөздер де орыс тiлiнде
жүргiзiледi. Оқу – ағарту, бiлiм беру жүйесiнде де орыс тiлiнiң рөлi басым.
Әдетте бiз “кез келген тiлдiң жаны – оның сөйленуiнде” деп жатамыз.
Ол рас. Тiлдiң жаны – сөйлеуiнде. Сөйленетiн тiл, қолданысқа түскен тiл –
тiрi тiл.
Ендi өзiмiздiң қазақ тiлi жөнiнде сәл ғана ойланып көрелiкшi.Ол отбасы
,ошақ қасында ғана сөйленедi. Қазақ тiлi мәселесiне арналған мәжiлiстерде
ғана сөйленедi. Басқа жердiң бәрiнде сөйленетiн тiл – орыс тiлі. Ендеше,
қазақ тiлiн тiрi тiл, мемлекеттiк тiл дегеннен гөрi, оны шала – жансар тiл
дегенiмiз шындыққа әлдеқайда жақын келедi.
Бұған кiм кiнәлi деген сұраққа:”Мемлекет” деп қысқа ғана жауап
қайыратындар бар. Ақиқатына жүгiнсек, бұл жауап әр уақыт көңiлге қона
бермейдi.
Әрине, мемлекет тарапынан да кемшiлiктер бар. Дегенмен, мен негiзгi
кемшiлiк халқымыздың өзiнде деген болар едiм. Сол халықтың өкiлi - өзiмiз
балаларымызбен орысша сөйлесемiз. Екеуара орысша әңгiмелесемiз. Газет –
журналдардың көбiнесе орысшасын оқимыз. Теледидардан орысша хабар көремiз.
Радиодан орысша жаңалық тыңдаймыз. Сөйтемiз де, “мемлекет не бiтiрiп отыр?”
деймiз.
Орысша оқыма, көрме,тыңдама демеймiз, әрине. Бiрақ бiзге қазақша
сөйлеспе, оқыма, тыңдама деп отырған кiм бар?! Президентiмiздiң өзi “қазақ
қазақпен қазақша сөйлессiн” деп отырған жоқ па?! Ендеше, өзiмiздiң
санасыздығымызға, солақайлығымызға,мәңгүрттiгiмiзге мемлекет неге кiнәлi
болуға тиiстi?!
Рас, басқару аппараттарында, министрлiктерде iстейтiн шенеунiктердiң
бiразы мемлекеттiк бұл мәселенi шындап қолға алмай отыр. Рас, олар қазақ
тiлiн өздерi үйренбейдi, оны қол астындағы басқа қызметкерлерiнен де талап
етпейдi. “Мемлекеттiк тiлдi үйрену керек” деп, ауыздары жай ғана айтады, ал
қолдары еш нәрсе iстемейдi. Ал Президентiмiз де, Үкiметiмiз де
мемлекеттiк тiлдi қолданыңыздар, үйренiңiздер деп жатыр.
Ұзын арқан, кең тұсауға салып, болар – болмас нәрселердi сылтау
етiп, кегежелерi кейiн тартып жүргендер кiмдер дейсiздер ғой? Көбi
институт,университет бiтiрiп, әжептәуiр қызмет iстеп жүрген зиялы қауым
өкiлдерi. Әдiлiн айтайық, қазiргi кезде сылтау iздейтiндер, “қаржы қажет”
дейтiндер де осылар, яғни сүт бетiнiң қаймағы – бiздiң зиялылар. Егер алыс
түкпiрлердегi мал бағып, егiн егiп жүрген туыстарымыз бiр нәрсенi сылтау
етсе, оларды түсiнуге болар едi, ал ендi көзi ашық, көкiрегi ояу, елдiң
тұтқасын ұстап жүрген үлкендi – кiшiлi зиялыларымыздың өздерi мемлмкеттiк
тiлдi үйренудiң, сол тiлде сөйлеудiң орнына оны үйренбеудiң сылтауын iздесе
– мұны түсiну,әрине, қиын.
Мемлекеттiк тiл дегенiмiз не?
Мемлекеттiк тiл дегенiмiз сол мемлекетте тұратын барлық халыққа
ортақ, күнделiктi тұрмыста, қоғамның, мекеменiң тұрмыс – тiршiлiгiнде, iс –
қағаздарында, халықаралық қарым – қатынаста кеңiнен қолданылатын тiл.
Мемлекеттiк тiлдiң 50-60 шақты қызметi бар. Олардың бәрiн бұл жерде
санап шығу мүмкiн емес. Дегенмен мемлекеттiк тiлдiң басты қызметтерi
ретiнде мемлекеттi басқару тiлi, оқу тiлi, өнер тiлi, ауызекi сөйлеу тiлi,
сатушы тiлi деген сияқты толып жатқан “тiлдердiң” болатындығын атап өту
керек.
Тiлдi, сол тiлдiң иесi – халықты, сол арқылы өзiңдi сыйлау үшiн көп
нәрсе керек емес. Ол үшiн, ең алдымен, сол халықтың тiлiне сөйлеу керек,
сол тiлде оқып, сол тiлде жазу керек. Сонда ғана сен халықыңның өзiн,
тiлiн, оның қадiр – қасиетiн, құдiретiн көп ұзамай – ақ өзiң де сезiнетiн
боласың.
Мемлекеттiк тiлдiң келелi мәселелерiнiң бiрi – терминалогия
проблемасы.
Бұл проблеманы бүгiнгi күнгi өмiр талабының өзi тугызып отыр. Өйткенi
мемлекеттiк тiл мен терминалогия мәселесi бiр – бiрiмен тығыз байланыста,
бiрлiкте шешiлетiн нәрсе.
Терминалогия проблемасының маңыздылығы, бiрiншiден, бүгiнгi күннiң
терминалогиясын дұрыс жасаумен, оның реттiлiгiмен, тұрақтылығымен,
екiншiден, мемлекеттiк тiлдiң ертеңгi күй-жайы мен болашағын қанағаттандыра
алатын ахуалмен өлшенуге тиiстi.
Олай болса қазақ тiлiн мемлекеттiк тiл ретiнде дамытудың ең басты
жолы – оның ғылыми терминдерiн жасау, оларды ретке келтiру, жүйеге түсiру
және оны қолданысқа ендiру.
Бұл сияқты игiлiктi iстi жүзеге асыратын ұйым Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң жанындағы Мемлекеттiк терминалогиялық комиссия болуға тиiстi.
Қазақстанда Мемлекеттiк терминалогиялық комиссия сонау 1933 жылдан
берi жұмыс iстеп келе жатқанын айта кеткенiмiз жөн болар. Осы уақыт
аралығында ол аз шаруа бiтiрген жоқ. Тiлiмiздегi осы күнгi қалыптасқан
орысша терминдер мен қазақша терминдердiң бәрiн сол Мемтерминком бекiтiп
берген.
Шындығына жүгiнсек, Мемтерминком iстейтiн жұмыс қазiр бастан асады.
Әсiресе елiмiз өз егемендiгiн алып, дербес мемлекет болып отырған, қазақ
тiлiн мемлекеттiк тiл деп жариялаған қазiргi кезеңде Мемтерминкомның рөлi
бұрынғыдан да арта түсерi сөзсiз.
Көпшiлiкке белгiлi, көп уақытқа дейiн қазақ тiлiндегi термин жасау
iсiнде негiзiнен екi түрлi бағыт ұсталынып келедi. Оның бiрiншiсi, яғни
бастысы – даяр тұрған орыс тiлi терминдерi мен халықаралық терминдерi
тiкелей қабылдау, екiншiсi – қазақ тiлiнiң өз қорын кәдеге жарату.
Жасыратыны жоқ, қазақ тiлi терминдерiн жасауда бұл екi ұстанымның
бiрiншiсi ылғи басым түсiп келдi де қазақ тiлiнiң сөздiк қорын сарқа
пайдалану деген екiншi ұстаным жай әншейiн ұран үшiн айтыла салынатын.
Соның нәтижесi болуы керек, мәртебелi ғалымдарымыздың айтуынша, қазақ
тiлiндегi терминдердiң 70-80 пайызын орыс тiлi арқылыкелген, орыс тiлiнiң
заңына бағынған халықаралық сөздер құрайтын болып шықты. Бұл әрине,
Қазақ тiлiне деген сол кездегi солақай саясаттың салдары екендiгiн көпшiлiк
қауым түсiнетiн болар.
Қазiр қазақ тiлiнiң ұлттық терминдерiне деген саясат басқаша болуы
керек. Егер терминдерiмiздiң 70-80 пайызы тұрпаты жағынан да, айтылуы –
жазылуы жағынан да бұрынғыдай бөтен, жат сөздер болып келсе, онда қазақ
тiлiнiң мемлекеттiк тiл болуы екiталай.
Қазақ тiлi мемлекеттiк тiл болу үшiн терминдерiмiздiң құрамы сандық
қатынасы жағынан жоғарғыға керiсiнше болуды талап етедi. Яғни тiлiмiздегi
терминдердiң 70-80 пайызы қазақтың төл сөздеру болу керек те, қалған 20-30
пайызы халықаралық сөздер болса болады.Бұл 20-30 пайыз бөтен сөздер
тiлiмiздiң құрылысың бiрегейлiгiн бұза алмайды. Ал бұрынғысынша қалған
жағдайда тiлiмiздiң тiлдiк құрамы мен құрылысына нұқсан келетiндегi сөзсiз.
Бiлiмiз шұбарланып, қалыптасқан өзiндiк ерекшелiгiнен, ежелден берi келе
жатқан байырғы дәстүрiнен, дыбысталу сипатынан айырылып қалары хақ.
Қазақ тiлiнiң терминдерiн жасаудың жаңа ұстанымы жоқ емес, әрине,
бар. Бiрақ олар тиянақты, тұжырымды емес, бiр iзге түспеген. Бiр ғалым бiр
ұстанымды ұсынады, екiншiсi екiншi түрлi ұстанымды жақтайды. Сөйтедi де,
әрқайсысы өзiнiң пiкiрiн қорғауға, дәлелдеуге тырысады. Нәтижесiнде
мемлекеттiк тiлдiң терминалогиясы ақсап жатады. Мұның қанша уақытқа
созылары белгiсiз Мамандарымыз, терминшiлерiмiз ендiгi жерде бұлай “ары
тарт та берi тартпен” жүре беруге болмайтындығын түсiнуге тиiстi ғой деп
ойлаймын.
Сондықтан болар, газет – журнал беттерiнде болсын, жиындарда болсын
“қазақ терминалогиясы жасалған жоқ”, “қазақ терминалогиясы қалыптаспай жүр”
деген сөздердi бiз жиi айтамыз. Ал сол “жасалмаған” , “қалыптаспаған”
терминдердi жасап жүрген, қалыптастырып жүрген ғалымдарды, неге екенiн
қайдам, сирек ұшыратамыз .Қайта, керiсiнше, оны сол бұрынғы орысша күйiнде
қалдыруға тырысып жүргендердiң саны көптеу.
Бiздi әсiресе қатты ойландыратын нәрсе – қазақ терминдерiнiң көбi орыс тiлi
арқылы келген, орысша жазылып жүрген жат сөздерден тұратындығы. Қазақ тiлiн
мемлекеттiк тiл деп жариялағанымен, оның терминдерiнiң 70-80 пайызы латын ,
грек,орыс және Еуропа тiлдерiнен келген сөздер болса, онда мұндай тiлдi
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi деп марапаттаудың қажет шамалы.
Қазақ тiлi мемлекеттiк тiл болғаннан кейiн оның барлық терминдерi
болмаса да, 70-80 пайыз терминдерiнiң қазақша болғаны жөн деген пiкiрдi мен
шын мәнiнде қолдаймын және мақұлдаймын. Алайда ол қазақша терминдер жеңiд
қолды болмай, ғалымдарымыздың ойлануынан, толғануынан туған, лингвистикалық
тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да жан – жақты тексерiлген, сөйтiп
көпшiлiктiң сүзгiсiнен өткен нағыз қазақ тiлiнiң ғылыми терминдерi болуын
талап еткенiмiз жөн болар.
Әрине, ғылыми терминдердi жасау оңай шаруа емес. Ол ушiн термин
жасаушы, бiрiншiден, белгiлi бiр ғылымды жақсы меңгерген ғалым болуы керек.
Екiншiден, ол ұлттық тiлдiң, қыр – сырын, сыр – сипатын, нормаларын жақсы
бiлуi қажет. Үшiншiден, ол адам термин жасау жолында көп жыл еңбек етiп,
тер төгуi, тәжiрибе жинақтауы тиiс. Басқаша айтсақ, әлгi кiсi терминнiң не
екенiн жақсы бiлiп, терминшi ретiнде мамандануы керек.
Терминдердi жасау, оларды қалыптастыру – мемлекеттiк iс. Оған
қалай болса солай, жүрдiм – бардым қарауға болмайды. Кейбiр қандастары-мыз:
“Мемтерминком мына терминдердi былай деп қабылдап жiберiптi. Ол маған
ұнамайды . Сондықтан мен оны қолданбаймын” дегендi жиi айтады.
Өйткенi Мемтерминком орысша терминдердi қазақша жасап беру арқылы
бiздi бiрiздiлiкке жетелейдi. Басқа өркениеттi халықтарды терминдi
Мемтерминком бекiткен екен, басқалар оған дауласып, дамайласып жатпайды.
Бiрден оны жүзеге асыруға кiрiседi. Ал бiзде керiнсiнше. Алдымен ұсынысы
өтпеген, “iшiнде шикi бидай бығып жатқан” бiр ғалымсымақ бекiтiлген
терминдерге қарсы мақала жазады. Басқалары “бұл болмаса, күл болсын”
дегендей үндемей, бой тасалап қала бередi. Ал қарапайым халық болса,
әлгiлердiң қайсысынiкi дұрыс екенiн бiлмей, дал болып, екi ортада қалады.
Сөйтедi де,әлгi терминдi баяғысынша орысша қолданып, жайбарақат жүре
бередi. Сөйтiп Абай атамыз айтқандай, “баяғы жартас – бiр жартас, қаңк етер
түктi байқамас” болып шыға келедi.
Осы жерде айтылуға тиiстi тағы бiр мәселе бар. Ол жаңа терминдердi
қалыптастырудағы ақпарат құралдарының рөлi.
Ақиқатына жүгiнсек, жаңа жасалған қазақша терминдер мен жаңа
сөзжасам үлгiлерiн кәдеге жаратып, қалыптастыратын да, оларды былықтырып,
бей – берекетке түсiретiн де – ақпарат құралдары. Әсiресе бiздегi оқулықтар
мен ғылыми еңбектерднгi терминдердiң қолданысы тiптен сын көтермейдi.
Қысқасы, егемендi елдiң өз мемлекеттiк тiлiнiң болуы заңды. Ол үшiн
мемлекеттiк iстердiң бәрi мемлекеттiк тiлде жүргiзiлуi тиiс.Ғылымының да
сол мемлекеттiк тiлде дамығандығы абзал. Олай болса ғылыми терминдердiң өзi
де мемлекеттiк тiлдiң негiзiнде жасалғандығы дұрыс болып табылады. Сонда
ғана қоғамдық өмiрдiң сан алуан саласынан саналы түрде, ерiксiз шеттетiлiп,
қолданылу аясы от басы, ошақ қасынан аспай қалған ана тiлiмiздi толыққанды
мемлекеттiк тiл ете аламыз. Сонда ғана оны қоғамдық өмiрдiң
Күллi салаларында еркiн пайдаланатын, кемелденген , сан салалы стильдiк
тармақтарда кеңiнен қолданылатын шын мәнiндегi мемлекеттiк тiлге айналдыра
аламыз.
Ұлт тiлiнiң терминалогиялық жүйесiн қалыптастыру адам қызметiнiң
сан түрлi саласындығы термин сөздердi жасаумен немесе ондай атауларды өзге
тiлдерден қабылдаумен тiкелей байланысты. Салалық терминалогияны жасайтын
да, басқа тiлдерден термин қабылдап, оларды ғылыми әдебиеттерде қолданып,
терминалогиялық сөздiктерге енгiзу арқылы тiлде орнықтыратын да сол арнаулы
салаларда қызмет ететiн ғалымдар мен салалық мамандар. Ендеше , Қазақ
терминалогиясының қазiргiдей қарқынды даму кезеңiнде салалық терминдер
жүйесiн жетiлдiруде орын алып жатқан кемшiлiктердi анықтап, тәжiребе бөлiсу
үшiн әр саланың осы мәселемен тiкелей айналысып, өнiмдi еңбек етiп жүрген
мамандарының басын қосып келiсiп, кеңесiп отырудың маңызы зор. “Салалық
терминалогия: бүгiнi мен болашағы” деп аталатын республикалық ғылыми –
теориялық семинар осы мақсатты көздеп ұйымдастырылып отыр. Бiз өз
баяндамамызда барлық арнаулы салалардың терминалогиясын жетiлдiруде орын
алып жүрген ортақ кемшiлiктерге мамандар назарын аударсақ деймiз.
Термин шыгармашылығындағы тоқырау кезеңi аяқталып, ұлт тiлiнде термин
жасала бастаған соңғы он шақты жылдың көлемiнде терминге қойылатын
талаптарға сай жасалып, терминалогиялық қорымызды байытқан Сәттi
терминдермен бiрге тәжiрибесiздiк пен кәсiби шеберлiктiң жетiспеуi
салдарынан туындаған терминдер де аз болған жоқ. Ондай сәтсiз терминдер
терминалогиялық қорымызды байытуды былай қойғанда, ұлт тiлiнде жасалған
терминдерге деген жұртшылықтың терiс көзқарасын туғызып, терминалогияны ұлт
тiлi негiзiнде қалыптастыруға бағытталған оң үрдiстiң қарқын алуына нұқсан
келтiруi мүмкiн. Терминдердi шығармашылық шеберлiкпен жасауға емес, өзге
тiлдерден дайын қалпында қабылдауға
дағдыланған, әлi де болса бас қатырып термин жасаудан гөрi сол дәстүрдi
жалғастыра беруге бейiлдi кейбiр мамандарымыз үшiн сәтсiз жасалған
тарминдер таптырмайтын мысал. Олар сондай терминдердi мысалға келтiре
отырып, қазақ тiлiнде термин жасаудың көрсетуге арналған мысалдар берген.
Автор осы шағын еңбегенiң алғы сөзiнде “Қосымша морфемалардың саны, бiздiң
пайымдауымызша, барлық варианттарын осы есептегенде 1000-ның о жақ бұ
жағында болуға тиiс”-деп көрсетедi. Осыншама көмекшi морфемалар қорының
iшiнен не iзiнен сөз тудырушы жұрнақтарды грамматикалық мағынасы мен
қызметiне қарай тиiмдi пайдаланалмай отырғанымыз анық. Сол себептi белгiлi
бiр жұрнақтарға ғана салмақ сала беремiз.
Тiл бiлiмi саласында термин жасау iсi жүйелiлiктi, белгiлi бiр
реттiлiктi қажет ететiндiгi туралы көп айтылып жүр. Тiл үнемi өзгерiстерге
түсiп тұратын жанды құбылыс екендiгiн ескерсек, ұлттық терминалогия саласы
да үнемi өзгерiс үстiнде екендiгiнде дау жоқ. Терминалогиялық жүйе
мәселесiнiң көтерiлуi қазiргi термин жасау iсiмен шұғылданушы ғалымдарды
ғана алаңдатып қоймайды.
Жүйе, бұл бөлшектерден тұратын немесе байланысатын бүтiн деген
ұғымды бiлдiретiн гректiң система сөзiнен аударылған. Жүйе сондайақ оны
құрастыруға үлес қосатын бөлшектерден тұратын дегендi де анықтамалық
негiзге алуға болады. Жүйе мен құрылым арасында өзiндiк байланыс бар,
оларды типологиялық зерттеуден байқауға болады.
Қоғам дамуына үңiле отырып, тiлдiң дамуына көз жiберуге
болады. Көптеген жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер өткен ғасырда қазақ
тiлiнiң ғылыми жүйесiн қалыптастырды. Осындай мүмкiндiктерге мол үлес
қосқан жұрнақ қазақ тiлiндегi – шы, -шi жұрнағы. Бұл орыс тiлiндегi – щик,
- чик жұрнағының өнiмдi баламасы ретiнде жаңа атауларды, ұғымдарды, кәсiби
сөздердi қалыптастыруда жиi қолданылады. Есiм сөздер мен етiстiктерден
қызмет және мамандық атауларын бiлдiруде қолданыла отырып, лексика –
морфологиялық тұрғыдан да көп зерттелдi.
Сөз тудырушы қабiлетiн ескере отырып, бұл жұрнақтың қызметiн екi
түрге бөлiп қарастырып келдiк.
1. Есiм сөздерден жаңа сөз жасауда орыс тiлiнен енген зат есiмдерге
жалғанады: табельшi, сигналшы, зенитшi, бетоншы, забойшы, пулеметшi,
тракторшы, т.б.
2. Етiстiктердiң аударылуы арқылы жаңа сөз жасауға қатысы:тiркеушi,
бояушы, реттеушi, көшiрушi, үгiтшi, қостаушы, жургiзушi, т.б.
Жоғарыда көрсетiлген мысалдардан өзiмiзге күнделiктi тұрмысымызда
қолданылып жүрген сөздер болғандықтан аса жат сөздер деп қарайтындай
ештеңенi кездестiре алмаймыз. Өйткенi бұл сөздер тiлiмiзге орнығып, сiңiп
кеткен. Ал бүгiнгi қолданысқа жаңа енген термин сөздер немесе ұғым,
атауларға басқа жұрнақ – ман, - мен арқылы осы сөздердi қолданып көрсек,
бөтен терiздi қабылданбай қалар едi. Өйткенi – шы, - шi ертедегi өз төл
сөздерiмiзде жиi қолданылғандықтан, тарихи тұрғыдан қалыптасқан сөз
тудырушы өнiмдi жұрнақ. Ал – ман, - мен арқылы да мамандық кәсiп атауларына
қоса отырып жаңа сөз жасауға болатыны ескерсек, жоғарыдағы жүргiзушы,
бетоншы, реттеушi сөздерiнен жүргiзумен (жүргiзермен), бетонмен (бетонман),
реттермен сөздерiн тiлiмiзге енгiзе алар ма едiк, жоқ па деген сауал туады.
Әрине, алғашқыда қалай аталса солай қалыптасуы да мүмкiн. Мысалы, зритель-
көрермен (көрушi емес), слушатель- тыңдарман (тыңдаушы емес), читатель-
оқырман деген де ой туады. Алайда тiл жүйесi бар екендiгiн осы келтiрiлген
мысалдар дәлелдей алады.
Терминдер өзiндiк ерекшелiктерiне қарай жалпы лексикадан жүйе
ретiнде ажыратыла түседi. Ұлт тiлiнде пәндiк немесе салалық мөлшерiнне
қарай жүйе iшiнде жүйелiлiктi қажет етедi. Терминдер ауызекi сөйлеу тiлiне
де, әдеби тiлге де енбей ұлт тiлiнде өзiндiк жүйе қалаптастыруы тиiс деген
пiкiрдi ұстанушылар аудармасыз, яғни, интернационалды терминдер жасауды
ұсынады. Алайда ұлт тiлiнде сұранып тұрған ұғым атауы немесе сол лексикалық
қабатты айқын көрсетiп тұрған сөз тұрғанда неге басқа тiлден енген термин
жүйесiз қабылдана салуы тиiс?
Термин сөздердi жасауда сөздердi жалпы лексикадан бөлiп
қарастыруда басшылыққа алатын негiзгi қағидат оның құрылымы. Құрылым
тәртiп, орналасу, құрылым деген ұғымдарды бiлдiрiдi.
Термин сөздердiң бiр ғана сөзден тұратын бiрсыпырасы көне немесе
қалыптасқан атау сөздер мен терминдер мысалы: қугыншы, жаушы, тергеушi т.б.
Ал жаңа жүйе бойынша екi немесе одан көп сөздердiң тiркесуiнен тұратын
сөздер жиi кездеседi: әскери жаулаушылық (оккупация), бiр тараптық iс-
әрекет (односторонний акт), заң құзыретi (юрисдикция), қол қойылған таза
нарақ (карт-бланк), үстеме ақы (доплата, надбавка), iрiткi салу
(дезорганизация), хабарқағаз (извещение), арыз берушi, шағымданушы
(заявитель), айла-шарғы (махинация), тұрақсыздық төлемi (неустойка), келмей
қалу (неявка), таразыдан жеу (обвешивание), шек қою (ограничение),
наразылық келтiру (опротестование), т.б. Келтiрiлген мысалдардан
семантикалық микроөрiс жүйесiнiң сақталуын көруге болады.
Жалпығылымдық терминдердi аударудың қажетi шамалы деушiлер
система, норма, функция (жүйе, қалып, қызмет) сөздерiнiң аударылуына
өзiндiк тұрғыдан қарсылық бiлдiредi. Өйткенi жүйе биологиялық тұрғыдан ғана
өз мағынасын анық көрсетедi, ал матеиатика, физика, әлеуметтану, тiл ғылымы
салаларында омонимдiк мағынаға не дейдi. Г.О.Винокурдың атап көрсетуiнше,
жекелеген терминдер техника саласы бойынша белгiлi топқа енгiзiлiп,
топтастырылуы керек.
Жалпы тiл бiлiмiнде терминжасам iсiнде сөздiң соңғы
элементтерiне көп көңiл бөледi. Орыс тiлiнде терминалогия және номенклатура
қатарында - щик, - чик, - ин, -ит, -ий, -оид жұрнақтарының рөлi
ерекше.Мысалы, каменьщик, бурильщик, инсулин, монголоид, лантаноид т.б. Осы
мысалдардан арнайы лексикалық қыбат тудыратын жұрнақтардың молдығы тiл
бiлiмiнде, терминалогия саласында термин жасаүда нақты мағынаны сақтай
отырып, жаңа сөз жасауда қалыпқа түсiрудiң қажеттiлiгiн көрсетедi.
Ұғымдар атауларын жүйеден тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан
кейін тіліміздегі сөздердің қолданылу орны мен аудару мәселесі бүгінгі
күндегі басты мәселе болып отыр. Осы жұмысты жазу барысында сөздердің дұрыс
аударылуы, олардың қолданылу жүйесі, жасалу жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік тіліміздің дәрежесі қандай деңгейде;
- тіліміздегі сөздердің қолданылу орны;
- термин атауының қаншалықты түсініктілігі;
- терминдерді дұрыс аудару;
- термин жасауда жиі қолданылатын жұрнақтарды анықтау;
Курстық жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер: зерттеу,
салыстыру, талдау.
Курстық жұмыстың өзектілігі: жұмыс барысында талданған терминдерді
күнделікті тілімізде қолдана білу.Терминдердің дұрыс аударылуына назар
аударып отыру.
Курстық жұмыстың ғылыми базасы: жұмысты жазу барысында газет-журнал
беттерінде жарияланған мақалалар негізге алынды. Сонымен қатар нақты
терминология туралы еңбектер қолданылды.
Негізгі бөлім
Қазақ тiлi заң жүзiнде мемлекеттiк тiл болып қабылданғалы бергi
уақыт аралығында,әрине,аз жұмыс iстелiнген жоқ. Алғашқы кезде қазақ тiлiн
үйрететiн мұғалiмдер жетiспейтiн.Қазiр ондай мұғалiмдердiң саны жетерлiк.
Ол кезде мемлекеттiк тiлдi оқытатын оқулықтар мен оқу құралдары да,бағ-
дарламалар да аз болатын.Қазiр,олардын саны да,түрлерi де көбейдi. Ең
бастысы,ана тiлiмiзге – мемлекеттiк тiлге деген iлтипат,құрмет артып
келедi.
Дегенмен мұның бәрi әлi де аздық етедi.Тiлiмiздiң биiк мәртебесiн
қағаз жүзiнде жариялау бар да, оны осынау тарихи жаңа сапада баянды ету
және бар. Бұл екеуi бiр нәрсе емес.Осы тұрғыдан мемлекеттiк тiл қазiргi
күнде өзiнiң болмыс – бiтiмiне лайық өз деңгейiнде дамып отыр деп айта
алмаймыз.
Қоғамдық – саяси жұмыстар мен мемлекеттiк iстер, үлкендi – кiшiлi жиындар,
мәжiлiстер, ғылыми конференциялар мен семинарлардың көпшiлiгi әлi де
негiзiнен орыс тiлiнде өтедi. Халықаралық келіссөздер де орыс тiлiнде
жүргiзiледi. Оқу – ағарту, бiлiм беру жүйесiнде де орыс тiлiнiң рөлi басым.
Әдетте бiз “кез келген тiлдiң жаны – оның сөйленуiнде” деп жатамыз.
Ол рас. Тiлдiң жаны – сөйлеуiнде. Сөйленетiн тiл, қолданысқа түскен тiл –
тiрi тiл.
Ендi өзiмiздiң қазақ тiлi жөнiнде сәл ғана ойланып көрелiкшi.Ол отбасы
,ошақ қасында ғана сөйленедi. Қазақ тiлi мәселесiне арналған мәжiлiстерде
ғана сөйленедi. Басқа жердiң бәрiнде сөйленетiн тiл – орыс тiлі. Ендеше,
қазақ тiлiн тiрi тiл, мемлекеттiк тiл дегеннен гөрi, оны шала – жансар тiл
дегенiмiз шындыққа әлдеқайда жақын келедi.
Бұған кiм кiнәлi деген сұраққа:”Мемлекет” деп қысқа ғана жауап
қайыратындар бар. Ақиқатына жүгiнсек, бұл жауап әр уақыт көңiлге қона
бермейдi.
Әрине, мемлекет тарапынан да кемшiлiктер бар. Дегенмен, мен негiзгi
кемшiлiк халқымыздың өзiнде деген болар едiм. Сол халықтың өкiлi - өзiмiз
балаларымызбен орысша сөйлесемiз. Екеуара орысша әңгiмелесемiз. Газет –
журналдардың көбiнесе орысшасын оқимыз. Теледидардан орысша хабар көремiз.
Радиодан орысша жаңалық тыңдаймыз. Сөйтемiз де, “мемлекет не бiтiрiп отыр?”
деймiз.
Орысша оқыма, көрме,тыңдама демеймiз, әрине. Бiрақ бiзге қазақша
сөйлеспе, оқыма, тыңдама деп отырған кiм бар?! Президентiмiздiң өзi “қазақ
қазақпен қазақша сөйлессiн” деп отырған жоқ па?! Ендеше, өзiмiздiң
санасыздығымызға, солақайлығымызға,мәңгүрттiгiмiзге мемлекет неге кiнәлi
болуға тиiстi?!
Рас, басқару аппараттарында, министрлiктерде iстейтiн шенеунiктердiң
бiразы мемлекеттiк бұл мәселенi шындап қолға алмай отыр. Рас, олар қазақ
тiлiн өздерi үйренбейдi, оны қол астындағы басқа қызметкерлерiнен де талап
етпейдi. “Мемлекеттiк тiлдi үйрену керек” деп, ауыздары жай ғана айтады, ал
қолдары еш нәрсе iстемейдi. Ал Президентiмiз де, Үкiметiмiз де
мемлекеттiк тiлдi қолданыңыздар, үйренiңiздер деп жатыр.
Ұзын арқан, кең тұсауға салып, болар – болмас нәрселердi сылтау
етiп, кегежелерi кейiн тартып жүргендер кiмдер дейсiздер ғой? Көбi
институт,университет бiтiрiп, әжептәуiр қызмет iстеп жүрген зиялы қауым
өкiлдерi. Әдiлiн айтайық, қазiргi кезде сылтау iздейтiндер, “қаржы қажет”
дейтiндер де осылар, яғни сүт бетiнiң қаймағы – бiздiң зиялылар. Егер алыс
түкпiрлердегi мал бағып, егiн егiп жүрген туыстарымыз бiр нәрсенi сылтау
етсе, оларды түсiнуге болар едi, ал ендi көзi ашық, көкiрегi ояу, елдiң
тұтқасын ұстап жүрген үлкендi – кiшiлi зиялыларымыздың өздерi мемлмкеттiк
тiлдi үйренудiң, сол тiлде сөйлеудiң орнына оны үйренбеудiң сылтауын iздесе
– мұны түсiну,әрине, қиын.
Мемлекеттiк тiл дегенiмiз не?
Мемлекеттiк тiл дегенiмiз сол мемлекетте тұратын барлық халыққа
ортақ, күнделiктi тұрмыста, қоғамның, мекеменiң тұрмыс – тiршiлiгiнде, iс –
қағаздарында, халықаралық қарым – қатынаста кеңiнен қолданылатын тiл.
Мемлекеттiк тiлдiң 50-60 шақты қызметi бар. Олардың бәрiн бұл жерде
санап шығу мүмкiн емес. Дегенмен мемлекеттiк тiлдiң басты қызметтерi
ретiнде мемлекеттi басқару тiлi, оқу тiлi, өнер тiлi, ауызекi сөйлеу тiлi,
сатушы тiлi деген сияқты толып жатқан “тiлдердiң” болатындығын атап өту
керек.
Тiлдi, сол тiлдiң иесi – халықты, сол арқылы өзiңдi сыйлау үшiн көп
нәрсе керек емес. Ол үшiн, ең алдымен, сол халықтың тiлiне сөйлеу керек,
сол тiлде оқып, сол тiлде жазу керек. Сонда ғана сен халықыңның өзiн,
тiлiн, оның қадiр – қасиетiн, құдiретiн көп ұзамай – ақ өзiң де сезiнетiн
боласың.
Мемлекеттiк тiлдiң келелi мәселелерiнiң бiрi – терминалогия
проблемасы.
Бұл проблеманы бүгiнгi күнгi өмiр талабының өзi тугызып отыр. Өйткенi
мемлекеттiк тiл мен терминалогия мәселесi бiр – бiрiмен тығыз байланыста,
бiрлiкте шешiлетiн нәрсе.
Терминалогия проблемасының маңыздылығы, бiрiншiден, бүгiнгi күннiң
терминалогиясын дұрыс жасаумен, оның реттiлiгiмен, тұрақтылығымен,
екiншiден, мемлекеттiк тiлдiң ертеңгi күй-жайы мен болашағын қанағаттандыра
алатын ахуалмен өлшенуге тиiстi.
Олай болса қазақ тiлiн мемлекеттiк тiл ретiнде дамытудың ең басты
жолы – оның ғылыми терминдерiн жасау, оларды ретке келтiру, жүйеге түсiру
және оны қолданысқа ендiру.
Бұл сияқты игiлiктi iстi жүзеге асыратын ұйым Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң жанындағы Мемлекеттiк терминалогиялық комиссия болуға тиiстi.
Қазақстанда Мемлекеттiк терминалогиялық комиссия сонау 1933 жылдан
берi жұмыс iстеп келе жатқанын айта кеткенiмiз жөн болар. Осы уақыт
аралығында ол аз шаруа бiтiрген жоқ. Тiлiмiздегi осы күнгi қалыптасқан
орысша терминдер мен қазақша терминдердiң бәрiн сол Мемтерминком бекiтiп
берген.
Шындығына жүгiнсек, Мемтерминком iстейтiн жұмыс қазiр бастан асады.
Әсiресе елiмiз өз егемендiгiн алып, дербес мемлекет болып отырған, қазақ
тiлiн мемлекеттiк тiл деп жариялаған қазiргi кезеңде Мемтерминкомның рөлi
бұрынғыдан да арта түсерi сөзсiз.
Көпшiлiкке белгiлi, көп уақытқа дейiн қазақ тiлiндегi термин жасау
iсiнде негiзiнен екi түрлi бағыт ұсталынып келедi. Оның бiрiншiсi, яғни
бастысы – даяр тұрған орыс тiлi терминдерi мен халықаралық терминдерi
тiкелей қабылдау, екiншiсi – қазақ тiлiнiң өз қорын кәдеге жарату.
Жасыратыны жоқ, қазақ тiлi терминдерiн жасауда бұл екi ұстанымның
бiрiншiсi ылғи басым түсiп келдi де қазақ тiлiнiң сөздiк қорын сарқа
пайдалану деген екiншi ұстаным жай әншейiн ұран үшiн айтыла салынатын.
Соның нәтижесi болуы керек, мәртебелi ғалымдарымыздың айтуынша, қазақ
тiлiндегi терминдердiң 70-80 пайызын орыс тiлi арқылыкелген, орыс тiлiнiң
заңына бағынған халықаралық сөздер құрайтын болып шықты. Бұл әрине,
Қазақ тiлiне деген сол кездегi солақай саясаттың салдары екендiгiн көпшiлiк
қауым түсiнетiн болар.
Қазiр қазақ тiлiнiң ұлттық терминдерiне деген саясат басқаша болуы
керек. Егер терминдерiмiздiң 70-80 пайызы тұрпаты жағынан да, айтылуы –
жазылуы жағынан да бұрынғыдай бөтен, жат сөздер болып келсе, онда қазақ
тiлiнiң мемлекеттiк тiл болуы екiталай.
Қазақ тiлi мемлекеттiк тiл болу үшiн терминдерiмiздiң құрамы сандық
қатынасы жағынан жоғарғыға керiсiнше болуды талап етедi. Яғни тiлiмiздегi
терминдердiң 70-80 пайызы қазақтың төл сөздеру болу керек те, қалған 20-30
пайызы халықаралық сөздер болса болады.Бұл 20-30 пайыз бөтен сөздер
тiлiмiздiң құрылысың бiрегейлiгiн бұза алмайды. Ал бұрынғысынша қалған
жағдайда тiлiмiздiң тiлдiк құрамы мен құрылысына нұқсан келетiндегi сөзсiз.
Бiлiмiз шұбарланып, қалыптасқан өзiндiк ерекшелiгiнен, ежелден берi келе
жатқан байырғы дәстүрiнен, дыбысталу сипатынан айырылып қалары хақ.
Қазақ тiлiнiң терминдерiн жасаудың жаңа ұстанымы жоқ емес, әрине,
бар. Бiрақ олар тиянақты, тұжырымды емес, бiр iзге түспеген. Бiр ғалым бiр
ұстанымды ұсынады, екiншiсi екiншi түрлi ұстанымды жақтайды. Сөйтедi де,
әрқайсысы өзiнiң пiкiрiн қорғауға, дәлелдеуге тырысады. Нәтижесiнде
мемлекеттiк тiлдiң терминалогиясы ақсап жатады. Мұның қанша уақытқа
созылары белгiсiз Мамандарымыз, терминшiлерiмiз ендiгi жерде бұлай “ары
тарт та берi тартпен” жүре беруге болмайтындығын түсiнуге тиiстi ғой деп
ойлаймын.
Сондықтан болар, газет – журнал беттерiнде болсын, жиындарда болсын
“қазақ терминалогиясы жасалған жоқ”, “қазақ терминалогиясы қалыптаспай жүр”
деген сөздердi бiз жиi айтамыз. Ал сол “жасалмаған” , “қалыптаспаған”
терминдердi жасап жүрген, қалыптастырып жүрген ғалымдарды, неге екенiн
қайдам, сирек ұшыратамыз .Қайта, керiсiнше, оны сол бұрынғы орысша күйiнде
қалдыруға тырысып жүргендердiң саны көптеу.
Бiздi әсiресе қатты ойландыратын нәрсе – қазақ терминдерiнiң көбi орыс тiлi
арқылы келген, орысша жазылып жүрген жат сөздерден тұратындығы. Қазақ тiлiн
мемлекеттiк тiл деп жариялағанымен, оның терминдерiнiң 70-80 пайызы латын ,
грек,орыс және Еуропа тiлдерiнен келген сөздер болса, онда мұндай тiлдi
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi деп марапаттаудың қажет шамалы.
Қазақ тiлi мемлекеттiк тiл болғаннан кейiн оның барлық терминдерi
болмаса да, 70-80 пайыз терминдерiнiң қазақша болғаны жөн деген пiкiрдi мен
шын мәнiнде қолдаймын және мақұлдаймын. Алайда ол қазақша терминдер жеңiд
қолды болмай, ғалымдарымыздың ойлануынан, толғануынан туған, лингвистикалық
тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да жан – жақты тексерiлген, сөйтiп
көпшiлiктiң сүзгiсiнен өткен нағыз қазақ тiлiнiң ғылыми терминдерi болуын
талап еткенiмiз жөн болар.
Әрине, ғылыми терминдердi жасау оңай шаруа емес. Ол ушiн термин
жасаушы, бiрiншiден, белгiлi бiр ғылымды жақсы меңгерген ғалым болуы керек.
Екiншiден, ол ұлттық тiлдiң, қыр – сырын, сыр – сипатын, нормаларын жақсы
бiлуi қажет. Үшiншiден, ол адам термин жасау жолында көп жыл еңбек етiп,
тер төгуi, тәжiрибе жинақтауы тиiс. Басқаша айтсақ, әлгi кiсi терминнiң не
екенiн жақсы бiлiп, терминшi ретiнде мамандануы керек.
Терминдердi жасау, оларды қалыптастыру – мемлекеттiк iс. Оған
қалай болса солай, жүрдiм – бардым қарауға болмайды. Кейбiр қандастары-мыз:
“Мемтерминком мына терминдердi былай деп қабылдап жiберiптi. Ол маған
ұнамайды . Сондықтан мен оны қолданбаймын” дегендi жиi айтады.
Өйткенi Мемтерминком орысша терминдердi қазақша жасап беру арқылы
бiздi бiрiздiлiкке жетелейдi. Басқа өркениеттi халықтарды терминдi
Мемтерминком бекiткен екен, басқалар оған дауласып, дамайласып жатпайды.
Бiрден оны жүзеге асыруға кiрiседi. Ал бiзде керiнсiнше. Алдымен ұсынысы
өтпеген, “iшiнде шикi бидай бығып жатқан” бiр ғалымсымақ бекiтiлген
терминдерге қарсы мақала жазады. Басқалары “бұл болмаса, күл болсын”
дегендей үндемей, бой тасалап қала бередi. Ал қарапайым халық болса,
әлгiлердiң қайсысынiкi дұрыс екенiн бiлмей, дал болып, екi ортада қалады.
Сөйтедi де,әлгi терминдi баяғысынша орысша қолданып, жайбарақат жүре
бередi. Сөйтiп Абай атамыз айтқандай, “баяғы жартас – бiр жартас, қаңк етер
түктi байқамас” болып шыға келедi.
Осы жерде айтылуға тиiстi тағы бiр мәселе бар. Ол жаңа терминдердi
қалыптастырудағы ақпарат құралдарының рөлi.
Ақиқатына жүгiнсек, жаңа жасалған қазақша терминдер мен жаңа
сөзжасам үлгiлерiн кәдеге жаратып, қалыптастыратын да, оларды былықтырып,
бей – берекетке түсiретiн де – ақпарат құралдары. Әсiресе бiздегi оқулықтар
мен ғылыми еңбектерднгi терминдердiң қолданысы тiптен сын көтермейдi.
Қысқасы, егемендi елдiң өз мемлекеттiк тiлiнiң болуы заңды. Ол үшiн
мемлекеттiк iстердiң бәрi мемлекеттiк тiлде жүргiзiлуi тиiс.Ғылымының да
сол мемлекеттiк тiлде дамығандығы абзал. Олай болса ғылыми терминдердiң өзi
де мемлекеттiк тiлдiң негiзiнде жасалғандығы дұрыс болып табылады. Сонда
ғана қоғамдық өмiрдiң сан алуан саласынан саналы түрде, ерiксiз шеттетiлiп,
қолданылу аясы от басы, ошақ қасынан аспай қалған ана тiлiмiздi толыққанды
мемлекеттiк тiл ете аламыз. Сонда ғана оны қоғамдық өмiрдiң
Күллi салаларында еркiн пайдаланатын, кемелденген , сан салалы стильдiк
тармақтарда кеңiнен қолданылатын шын мәнiндегi мемлекеттiк тiлге айналдыра
аламыз.
Ұлт тiлiнiң терминалогиялық жүйесiн қалыптастыру адам қызметiнiң
сан түрлi саласындығы термин сөздердi жасаумен немесе ондай атауларды өзге
тiлдерден қабылдаумен тiкелей байланысты. Салалық терминалогияны жасайтын
да, басқа тiлдерден термин қабылдап, оларды ғылыми әдебиеттерде қолданып,
терминалогиялық сөздiктерге енгiзу арқылы тiлде орнықтыратын да сол арнаулы
салаларда қызмет ететiн ғалымдар мен салалық мамандар. Ендеше , Қазақ
терминалогиясының қазiргiдей қарқынды даму кезеңiнде салалық терминдер
жүйесiн жетiлдiруде орын алып жатқан кемшiлiктердi анықтап, тәжiребе бөлiсу
үшiн әр саланың осы мәселемен тiкелей айналысып, өнiмдi еңбек етiп жүрген
мамандарының басын қосып келiсiп, кеңесiп отырудың маңызы зор. “Салалық
терминалогия: бүгiнi мен болашағы” деп аталатын республикалық ғылыми –
теориялық семинар осы мақсатты көздеп ұйымдастырылып отыр. Бiз өз
баяндамамызда барлық арнаулы салалардың терминалогиясын жетiлдiруде орын
алып жүрген ортақ кемшiлiктерге мамандар назарын аударсақ деймiз.
Термин шыгармашылығындағы тоқырау кезеңi аяқталып, ұлт тiлiнде термин
жасала бастаған соңғы он шақты жылдың көлемiнде терминге қойылатын
талаптарға сай жасалып, терминалогиялық қорымызды байытқан Сәттi
терминдермен бiрге тәжiрибесiздiк пен кәсiби шеберлiктiң жетiспеуi
салдарынан туындаған терминдер де аз болған жоқ. Ондай сәтсiз терминдер
терминалогиялық қорымызды байытуды былай қойғанда, ұлт тiлiнде жасалған
терминдерге деген жұртшылықтың терiс көзқарасын туғызып, терминалогияны ұлт
тiлi негiзiнде қалыптастыруға бағытталған оң үрдiстiң қарқын алуына нұқсан
келтiруi мүмкiн. Терминдердi шығармашылық шеберлiкпен жасауға емес, өзге
тiлдерден дайын қалпында қабылдауға
дағдыланған, әлi де болса бас қатырып термин жасаудан гөрi сол дәстүрдi
жалғастыра беруге бейiлдi кейбiр мамандарымыз үшiн сәтсiз жасалған
тарминдер таптырмайтын мысал. Олар сондай терминдердi мысалға келтiре
отырып, қазақ тiлiнде термин жасаудың көрсетуге арналған мысалдар берген.
Автор осы шағын еңбегенiң алғы сөзiнде “Қосымша морфемалардың саны, бiздiң
пайымдауымызша, барлық варианттарын осы есептегенде 1000-ның о жақ бұ
жағында болуға тиiс”-деп көрсетедi. Осыншама көмекшi морфемалар қорының
iшiнен не iзiнен сөз тудырушы жұрнақтарды грамматикалық мағынасы мен
қызметiне қарай тиiмдi пайдаланалмай отырғанымыз анық. Сол себептi белгiлi
бiр жұрнақтарға ғана салмақ сала беремiз.
Тiл бiлiмi саласында термин жасау iсi жүйелiлiктi, белгiлi бiр
реттiлiктi қажет ететiндiгi туралы көп айтылып жүр. Тiл үнемi өзгерiстерге
түсiп тұратын жанды құбылыс екендiгiн ескерсек, ұлттық терминалогия саласы
да үнемi өзгерiс үстiнде екендiгiнде дау жоқ. Терминалогиялық жүйе
мәселесiнiң көтерiлуi қазiргi термин жасау iсiмен шұғылданушы ғалымдарды
ғана алаңдатып қоймайды.
Жүйе, бұл бөлшектерден тұратын немесе байланысатын бүтiн деген
ұғымды бiлдiретiн гректiң система сөзiнен аударылған. Жүйе сондайақ оны
құрастыруға үлес қосатын бөлшектерден тұратын дегендi де анықтамалық
негiзге алуға болады. Жүйе мен құрылым арасында өзiндiк байланыс бар,
оларды типологиялық зерттеуден байқауға болады.
Қоғам дамуына үңiле отырып, тiлдiң дамуына көз жiберуге
болады. Көптеген жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер өткен ғасырда қазақ
тiлiнiң ғылыми жүйесiн қалыптастырды. Осындай мүмкiндiктерге мол үлес
қосқан жұрнақ қазақ тiлiндегi – шы, -шi жұрнағы. Бұл орыс тiлiндегi – щик,
- чик жұрнағының өнiмдi баламасы ретiнде жаңа атауларды, ұғымдарды, кәсiби
сөздердi қалыптастыруда жиi қолданылады. Есiм сөздер мен етiстiктерден
қызмет және мамандық атауларын бiлдiруде қолданыла отырып, лексика –
морфологиялық тұрғыдан да көп зерттелдi.
Сөз тудырушы қабiлетiн ескере отырып, бұл жұрнақтың қызметiн екi
түрге бөлiп қарастырып келдiк.
1. Есiм сөздерден жаңа сөз жасауда орыс тiлiнен енген зат есiмдерге
жалғанады: табельшi, сигналшы, зенитшi, бетоншы, забойшы, пулеметшi,
тракторшы, т.б.
2. Етiстiктердiң аударылуы арқылы жаңа сөз жасауға қатысы:тiркеушi,
бояушы, реттеушi, көшiрушi, үгiтшi, қостаушы, жургiзушi, т.б.
Жоғарыда көрсетiлген мысалдардан өзiмiзге күнделiктi тұрмысымызда
қолданылып жүрген сөздер болғандықтан аса жат сөздер деп қарайтындай
ештеңенi кездестiре алмаймыз. Өйткенi бұл сөздер тiлiмiзге орнығып, сiңiп
кеткен. Ал бүгiнгi қолданысқа жаңа енген термин сөздер немесе ұғым,
атауларға басқа жұрнақ – ман, - мен арқылы осы сөздердi қолданып көрсек,
бөтен терiздi қабылданбай қалар едi. Өйткенi – шы, - шi ертедегi өз төл
сөздерiмiзде жиi қолданылғандықтан, тарихи тұрғыдан қалыптасқан сөз
тудырушы өнiмдi жұрнақ. Ал – ман, - мен арқылы да мамандық кәсiп атауларына
қоса отырып жаңа сөз жасауға болатыны ескерсек, жоғарыдағы жүргiзушы,
бетоншы, реттеушi сөздерiнен жүргiзумен (жүргiзермен), бетонмен (бетонман),
реттермен сөздерiн тiлiмiзге енгiзе алар ма едiк, жоқ па деген сауал туады.
Әрине, алғашқыда қалай аталса солай қалыптасуы да мүмкiн. Мысалы, зритель-
көрермен (көрушi емес), слушатель- тыңдарман (тыңдаушы емес), читатель-
оқырман деген де ой туады. Алайда тiл жүйесi бар екендiгiн осы келтiрiлген
мысалдар дәлелдей алады.
Терминдер өзiндiк ерекшелiктерiне қарай жалпы лексикадан жүйе
ретiнде ажыратыла түседi. Ұлт тiлiнде пәндiк немесе салалық мөлшерiнне
қарай жүйе iшiнде жүйелiлiктi қажет етедi. Терминдер ауызекi сөйлеу тiлiне
де, әдеби тiлге де енбей ұлт тiлiнде өзiндiк жүйе қалаптастыруы тиiс деген
пiкiрдi ұстанушылар аудармасыз, яғни, интернационалды терминдер жасауды
ұсынады. Алайда ұлт тiлiнде сұранып тұрған ұғым атауы немесе сол лексикалық
қабатты айқын көрсетiп тұрған сөз тұрғанда неге басқа тiлден енген термин
жүйесiз қабылдана салуы тиiс?
Термин сөздердi жасауда сөздердi жалпы лексикадан бөлiп
қарастыруда басшылыққа алатын негiзгi қағидат оның құрылымы. Құрылым
тәртiп, орналасу, құрылым деген ұғымдарды бiлдiрiдi.
Термин сөздердiң бiр ғана сөзден тұратын бiрсыпырасы көне немесе
қалыптасқан атау сөздер мен терминдер мысалы: қугыншы, жаушы, тергеушi т.б.
Ал жаңа жүйе бойынша екi немесе одан көп сөздердiң тiркесуiнен тұратын
сөздер жиi кездеседi: әскери жаулаушылық (оккупация), бiр тараптық iс-
әрекет (односторонний акт), заң құзыретi (юрисдикция), қол қойылған таза
нарақ (карт-бланк), үстеме ақы (доплата, надбавка), iрiткi салу
(дезорганизация), хабарқағаз (извещение), арыз берушi, шағымданушы
(заявитель), айла-шарғы (махинация), тұрақсыздық төлемi (неустойка), келмей
қалу (неявка), таразыдан жеу (обвешивание), шек қою (ограничение),
наразылық келтiру (опротестование), т.б. Келтiрiлген мысалдардан
семантикалық микроөрiс жүйесiнiң сақталуын көруге болады.
Жалпығылымдық терминдердi аударудың қажетi шамалы деушiлер
система, норма, функция (жүйе, қалып, қызмет) сөздерiнiң аударылуына
өзiндiк тұрғыдан қарсылық бiлдiредi. Өйткенi жүйе биологиялық тұрғыдан ғана
өз мағынасын анық көрсетедi, ал матеиатика, физика, әлеуметтану, тiл ғылымы
салаларында омонимдiк мағынаға не дейдi. Г.О.Винокурдың атап көрсетуiнше,
жекелеген терминдер техника саласы бойынша белгiлi топқа енгiзiлiп,
топтастырылуы керек.
Жалпы тiл бiлiмiнде терминжасам iсiнде сөздiң соңғы
элементтерiне көп көңiл бөледi. Орыс тiлiнде терминалогия және номенклатура
қатарында - щик, - чик, - ин, -ит, -ий, -оид жұрнақтарының рөлi
ерекше.Мысалы, каменьщик, бурильщик, инсулин, монголоид, лантаноид т.б. Осы
мысалдардан арнайы лексикалық қыбат тудыратын жұрнақтардың молдығы тiл
бiлiмiнде, терминалогия саласында термин жасаүда нақты мағынаны сақтай
отырып, жаңа сөз жасауда қалыпқа түсiрудiң қажеттiлiгiн көрсетедi.
Ұғымдар атауларын жүйеден тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz