Сын және әдебиет
Жоспар:
І Кіріспе
Әдеби сынның жанрлық түзілісі
ІІ Негізгі бөлім
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері
ІІІ Қорытынды
Сыни ойлар
І Кіріспе
Әдеби сынның жанрлық түзілісі
ІІ Негізгі бөлім
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері
ІІІ Қорытынды
Сыни ойлар
Сөз өнері ғылымындағы жанр мәселесі — аса күрделі проблемалардың бірі. Сондықтан да сын жанрларын әңгіме етпестен бұрын жалпы жанр мәселесінің жай-күйіне тоқтала кеткен жөн. Әлемдік әдебиеттану ғылымының тарихында жанр туралы түрлі кездерде айтылған пікірлерді Аристотельден бастап кездестіреміз. Бұларда жанр сипатын әр түрлі қырынан әңгімелеп, табиғатын аша түсушілік бар. Солай бола тұрса да "жанр дегеніміз не?", "оны жіктеудің шарттары" деген сияқты негізгі сауалдарға жауап іздегенде басы ашылмаған қиындықтар туындайды; олар-ды шешудің түрлі жолдары ұсынылып отырған...
...Жанр туралы пікірлерді келтіріңкіреп отырғандағы мақсатымыз — бұл мәселенің күрмеуінің күрделілігіне, шешілуі оңай бола қоймайтындығына назар аудару. Оның бір ұшығы жалпы әдебиеттану ғылымындағы "тек" (род), "түр" (вид), "жанр" категорияларының ұғымдық жағынан бір-бірінен ажыратылмай келе жатқандығына да байланысты болса керек. Жанр сөзі "тектің", "түрдің» синонимі ретінде қолданылып, "поэзия жанры", "проза жанры", "лирика жанры", "сын жанры" деген тіркестер жиі кездесіп жүр. Осы сияқты түрлі шатасулар болмау үшін алдымен, тек, түр, жанр ұғымдарын жеке категория ретінде мағынасын ажыратып нақтылау керек. Біздіңше, "текті" (род) эпос, лирика, драма; "түрді" (вид) поэзия, проза, драма; "жанрды" әңгіме, повесть, роман, дастан, комедия, трагедия, драма, т.б. атауларында ара жігін айырған жөн. Жанр дегеніміз — "тек" пен "түрдің", тағы басқа түрлі көркемдік компоненттердің бір-біріне кірігіп, түрліше құрамда қолданылуы барысында пайда болған әдеби шығарманың тарихи қалыптасқан түрі.
Жанрдың әдебиеттегі жағдайы осылай болғанда, оның сынындағы күйі бұдан да күрделілеу. Ол күрделілік әдеби сынның көркемдік, ғылыми, публицистикалық сипаттарынан, қоғамдық-рухани өмірде атқаратын қызметтерінен тікелей туындайды. Әдеби сын жанрларын анықтау оның осындай сан сипатты табиғатына тікелей байланысты...
...Жанр туралы пікірлерді келтіріңкіреп отырғандағы мақсатымыз — бұл мәселенің күрмеуінің күрделілігіне, шешілуі оңай бола қоймайтындығына назар аудару. Оның бір ұшығы жалпы әдебиеттану ғылымындағы "тек" (род), "түр" (вид), "жанр" категорияларының ұғымдық жағынан бір-бірінен ажыратылмай келе жатқандығына да байланысты болса керек. Жанр сөзі "тектің", "түрдің» синонимі ретінде қолданылып, "поэзия жанры", "проза жанры", "лирика жанры", "сын жанры" деген тіркестер жиі кездесіп жүр. Осы сияқты түрлі шатасулар болмау үшін алдымен, тек, түр, жанр ұғымдарын жеке категория ретінде мағынасын ажыратып нақтылау керек. Біздіңше, "текті" (род) эпос, лирика, драма; "түрді" (вид) поэзия, проза, драма; "жанрды" әңгіме, повесть, роман, дастан, комедия, трагедия, драма, т.б. атауларында ара жігін айырған жөн. Жанр дегеніміз — "тек" пен "түрдің", тағы басқа түрлі көркемдік компоненттердің бір-біріне кірігіп, түрліше құрамда қолданылуы барысында пайда болған әдеби шығарманың тарихи қалыптасқан түрі.
Жанрдың әдебиеттегі жағдайы осылай болғанда, оның сынындағы күйі бұдан да күрделілеу. Ол күрделілік әдеби сынның көркемдік, ғылыми, публицистикалық сипаттарынан, қоғамдық-рухани өмірде атқаратын қызметтерінен тікелей туындайды. Әдеби сын жанрларын анықтау оның осындай сан сипатты табиғатына тікелей байланысты...
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. «Әдебиет теориясы», Р.Нұрғали
2. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» (І, ІІ – бөлім), Т. Кәкішұлы
3. «Әдебиет және сын мәселелері», Ғ.Тоғжанов
4. «Қазақ энциклопедиясы»
5. «Таңдамалы шығармалар», З.Қабдолов
1. «Әдебиет теориясы», Р.Нұрғали
2. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» (І, ІІ – бөлім), Т. Кәкішұлы
3. «Әдебиет және сын мәселелері», Ғ.Тоғжанов
4. «Қазақ энциклопедиясы»
5. «Таңдамалы шығармалар», З.Қабдолов
Жоспар:
І Кіріспе
Әдеби сынның жанрлық түзілісі
ІІ Негізгі бөлім
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері
ІІІ Қорытынды
Сыни ойлар
Сөз өнері ғылымындағы жанр мәселесі — аса күрделі проблемалардың бірі.
Сондықтан да сын жанрларын әңгіме етпестен бұрын жалпы жанр мәселесінің
жай-күйіне тоқтала кеткен жөн. Әлемдік әдебиеттану ғылымының тарихында
жанр туралы түрлі кездерде айтылған пікірлерді Аристотельден бастап
кездестіреміз. Бұларда жанр сипатын әр түрлі қырынан әңгімелеп, табиғатын
аша түсушілік бар. Солай бола тұрса да "жанр дегеніміз не?", "оны
жіктеудің шарттары" деген сияқты негізгі сауалдарға жауап іздегенде басы
ашылмаған қиындықтар туындайды; олар-ды шешудің түрлі жолдары ұсынылып
отырған...
...Жанр туралы пікірлерді келтіріңкіреп отырғандағы мақсатымыз — бұл
мәселенің күрмеуінің күрделілігіне, шешілуі оңай бола қоймайтындығына
назар аудару. Оның бір ұшығы жалпы әдебиеттану ғылымындағы "тек" (род),
"түр" (вид), "жанр" категорияларының ұғымдық жағынан бір-бірінен
ажыратылмай келе жатқандығына да байланысты болса керек. Жанр сөзі
"тектің", "түрдің синонимі ретінде қолданылып, "поэзия жанры", "проза
жанры", "лирика жанры", "сын жанры" деген тіркестер жиі кездесіп жүр. Осы
сияқты түрлі шатасулар болмау үшін алдымен, тек, түр, жанр ұғымдарын жеке
категория ретінде мағынасын ажыратып нақтылау керек. Біздіңше, "текті"
(род) эпос, лирика, драма; "түрді" (вид) поэзия, проза, драма; "жанрды"
әңгіме, повесть, роман, дастан, комедия, трагедия, драма, т.б. атауларында
ара жігін айырған жөн. Жанр дегеніміз — "тек" пен "түрдің", тағы басқа
түрлі көркемдік компоненттердің бір-біріне кірігіп, түрліше құрамда
қолданылуы барысында пайда болған әдеби шығарманың тарихи қалыптасқан
түрі.
Жанрдың әдебиеттегі жағдайы осылай болғанда, оның сынындағы күйі
бұдан да күрделілеу. Ол күрделілік әдеби сынның көркемдік, ғылыми,
публицистикалық сипаттарынан, қоғамдық-рухани өмірде атқаратын
қызметтерінен тікелей туындайды. Әдеби сын жанрларын анықтау оның осындай
сан сипатты табиғатына тікелей байланысты...
...Әдеби сын көркемдік процестің алдында түрған көп мәселелердің
ішінен біреуіне, не бірнешеуіне назар аударып, шешімін табуға ұмтылады.
Алдына қандай міндет қойғандығы сын мақаланың көлеміне, тіліне,
композициялық құрылымына, т.б. тікелей әсер етіп, оның тұрақты жанрлық
белгілерінің қалыптасуына жеткізеді. Сыншы бір ғана әдеби жаңалықты
хабарлауды, немесе бір кітап, жазушы жайлы пікір білдіруді, не әдеби
процестің маңызды бір-екі мәселесін көтеруді алдына мақсат етіп қойып,
айтпақ ойларын ұтымды жеткізу үшін түрлі көркемдік құралдарды, әдеби
әдістерді қажетінше пайдалануы мүмкін. Міне, осындай жағдайларда туындаған
сын материалдарының өзара ұқсас бір тобында ұдайы қайталанып, оның басты,
сипатты қасиетін айқындайтын белгілер оның жанрлық айқындауышына айналады.
Әдеби сынның жанрлық жүйесін айқындау оның сан сипатты табиғатынан
туындайды. Сол себепті де оған бір ғана әдеби, не публицистикалық
принциппен, өлшеммен келуге болмайды. Сынның жанрларын анықтағанда, оның
көркемдік сипаты әдеби принципті қажет етсе, публицистикалық табиғаты
публицистикалық, ғылымилығы ғылыми өлшемдерді қолдануды міндеттейді. Осы
тұрғыдан сын жанрларын алдымен әдеби, публицистикалық, философиялық деп
жіктеуге болады. Сынның көркем жанрлары әдебиеттің тегі (род), түрі (вид)
жағынан эссе, пародия, эпиграмма, памфлет, т.б. болып бөлінеді. Сын
жанрларын іштей шартты түрде қарасөзбен (рецензия, шолу, эссе,
шығармашылық портрет, т .6.) және өлең сөзбен (эпиграмма, пародия)
жазылған деп бөлуге келеді. Публицистикалық жанрларға әдеби хабар,
аннотация, рецензия, мақала, шолу, творчестволық портрет, әдеби фельетон,
әдеби очерк, әдеби есеп, т.б. жатады. Бұларды тағы да хабар (әдеби хабар,
аннотация), талдау (рецензия, мақала, шолу, шығармашылық портрет), әдеби-
публицистикалық (әдеби фельетон, әдеби памфлет, әдеби очерк, т.б.)
жанрлары деп жіктеуге болады. Бүгінгі әдебиет жайлы жазылған көлемді
ғылыми еңбекті "монография" деп атайды.
Сондай-ақ, әдеби сынның жанрларын ажыратуға оның қандай стильмен
жазылғандығы, қандай көркемдік құралдарды, әдістерді пайдаланғандығы
көмектеседі. Сынның көркем жанрлары әдеби, публицистикалық жанрлары газет,
ғылыми жанрлары ғылыми стильдермен жазылады. Әр түрлі жанрлар өзіне ғана
тән сөз саптауды, бейнелеу тәсілдерін, өзіндік құрылымды қажет етеді.
Тәжірибеде сынның таза әдеби, публицистикалық, ғылыми түрлері кездеспейді
десе де болғандай. Әдетте, бұлардың барлығы бір-бірімен араласып, кірігіп
қолданылады да, қайсысының әдеби, қайсысының публицистикалық жанр
екендігін айыру қиындыққа соғады. Сол себепті де сынды әдеби тегіне,
түріне, стиліне қарай бөлу әмбебап өлшем бола бермейді, дегенмен де оның
жанрлық сипатын ашып керсететін басты қасиеттердің бірінен саналады.
Сын жанрларын айқындаудың басты белгілерінің бірі - оның зерттеу
объектісі. Әдеби сын қарастыратын негізгі объектілер - шығарма, жазушы,
әдеби процесс. Осы үш түрлі объектіге орай, соларға сәйкес келетін
рецензия, шығармашылық портрет, мақала жанрлары қалыптасқан. Сынның басқа
жанрлары негізінен осы үшеуінің төңірегінде топталғандай, осылардың
түрліше жағдайдағы көріністері іспеттес. Зерттеу объектісі аннотацияда,
рецензияда, пародияда - біреу. Ол - жекелеген шығарма, кітап.
Творчестволық портрет, эпиграмма, әдеби фельетон, эссе сияқты сын
жанрларының негізгі объектісі — жекелеген қаламгер. Ал, мақала, шолу,
әдеби памфлет, әдеби есеп, т.б. негізінен әдеби өмірдің өзекті
мәселелеріне арналады. Демек, сын мақалаларының қамту аумағы да олардың
жанрлық ерекшеліктерін анықтай түсуге көмектесетін өлшемдердің бірі екен.
Сынның жанрлық тізіміне әдеби объектінің көлемі ғана емес, оның
сипаты да тікелей әсер етеді. Әдеби фактінің жағымды, жағымсыз болуы сыншы
алдына да белгілі бір мақсаттар қояды; соған жету үшін ыңғайлы, қолайлы,
объектінің табиғатына сай келетін формада өз пікірін толық жеткізуге
ұмтылады. Мысалы әдеби портрет, эссе, әдеби очерк көбіне әдебиеттің
жетістіктеріне арналса, әдеби фельетон, әдеби памфлет, пародия, эпиграмма
сияқты сатиралық жанрлар әдебиеттің кемшіліктеріне, жағымсыз құбылыстарына
бағышталып жазылады. Жай ғана сыпайы түрде сынау (эпиграмма), қаттырақ
(пародия), тым қатты, өлтіре әшкерелеу (әдеби фельетон, әдеби памфлет)
қажеттіліктері сынның сатиралық түрлі жанрларын өмірге әкелді. Сонымен,
әдеби сынның жанрлық түзілісі әдеби фактінің сипатына, соған
байланысты сын міндеттеріне де тікелей байланысты екендігі көрінеді...
Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму
заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын
анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза,
поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен
қалыптасу процестері, өзіне тән шығармашылық, ғылыми мәселелері арнайы
зерттеуді талап етеді Бұл мәселе тек ғылымдық тұрғыдан ғана емес,
практикалық тұрғыдан айрықша қажеттілікке айналып отыр. Сондықтан
әдебиеттің басқа жанрларының ішкі түрі, нақыштары тарамдала зерттеліп
жатқан уақытта сол игі істі жүзеге асырып отырған сын жанрының өзі тасада
қалып қоюы орынсыз болар еді Оның да басқа жанрлар сияқты өзіне тән
творчестюлық, ғылыми проблемалары, тарихы бар.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді
анық байқаймыз. Бірінші кезең - казақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Қазақ
әдебиеті сынының туу процесі - Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші
кезең — қазақ әдебиеті сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану
ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917—1937 жылдардың арасын қамтыды.
Үшінші кезең — қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану
ғылымының қалыптасу дәуірі 1938— 1985 жылдар аралығы.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының өсіп-өркендеуінің соңғы екі кезеңі
пәлендей дау туғызбайды. Ал бірінші кезең, яғни Қазан төңкерісіне дейін
қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі жайлы әр қилы ой-пікірлер бар. Бұл
жөнінде европацентристік кейбір ой-пікірлерді сөз етудің қажеттігі шамалы.
Қоғамдық сананың әрбір саласын, әсіресе қазақ, әдебиеті жанрларының ғана
емес, тіпті ешбір шүбә тудырмайтын, тарихи желісі үзілмеген мәселелердің
өзі төңкерістен кейін сапалық жаңа қасиеттермен толысқанын тілге тиек
етіп, бұрынғыны мансұқтайтын, місе тұтпайтын кезіміз аз болмайды. Соны
әдебиет жанрларына жақындатқанда, әсіресе қазақтың әдебиет сыны туралы
шолақ пішіп, нығырта айтуды мақұл көріп келдік. Мұның өзі аксиома түрінде
тұжырымдалды. "Қазақ әдебиетінде сынның белгілі орын алуға ұмтылуы тек
Кеңес өкіметі тұсында, айналасы осы 10—15 жылдын ішінде Қазанға дейін
бізде сын атаулының болмауы тіпті заңды нәрсе (М.Қаратаев) деп таптық,
ойланбадық, ізденбедік. Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас
эстетикалық талғам бар. Халық ауыз әдебиетінен тартылған жайлар жазба
әдебиет туындыларына ұласып, өзінше бір көркемдік әлем жасағаны даусыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір
көркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын,
қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға
міндетті. Әдеби сышның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана
емес, саяси-әлеуметтік мәселелермен де, тікелей байланысты болғандықтан
әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның социологиялық
және эстетиқалык дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.
Әдебиет сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келеді. Көркемдік
даму мен эстетикалык талап-талғамның өркендеу процесі уақыт жағынан бір-
бірінің ілгері-кейінділігіне қарамастан, өзара байланысты болады. Бұл
заңды да. Ал енді көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келген сынның
дәрежесі қандай болмақ деген мәселеге келгенде, екі себепке, атап
айтқанда, субъективтік және объективтік себептерге тоқтала кеткен жөн.
Түптеп келгенде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан
биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық кейде эстетикалық
таңдауларға ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шыңдығына белгілі
дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.
Субъективтік себепті сөз еткендер, ең алдымен, сыншының білім
деңгейімен эстетикалық талғамының мол - аздығын еске алуы керек. Қай кез
болмасын, әдебиеттің өрлеу кезінде де, оның кейде көркемдік жағынан да,
қоғамдық пікірді ұйымадастыру жағынан да биік деңгейден табылмай қалатын
шағында да сыншының білім-парасаты мен эстетикалық талғамы санаттан шығып
қалған емес. Мұның өзі сын дәрежесін аңғартуға қажетті субъективтік себеп.
Екінші, объективтік себеп — көбіне әдебиеттің жалпы дәрежесіне
тәуелді. Егер көркем шығармалар өзінің қоғамдык мәні жағынан көркем
бейнелер жасау типтік жағдайларды көрініспен суреттеу, тіл байлығын игеру,
оқушыны ілгері ұмтылдыратын эстетикалық идеяларды белгілеу жағынан биік
деңгейден табылып жатса, онда сынның өресі биік болғаны. Сыншы әрқашан
көркемдік дамудың кезеңді асуларында ойын өрбітуге қажетті дәлелдерді
әдебиеттің күнделікті шындығынан ала отырып, келешекте шығар биіктерді
бағдарлайды, әдебиеттің өркендер арнасын анықтайды, әдеби процеске белсене
араласады.
Сынның жазба әдебиетке тән жанр екені, онымен үзеңгі қағыса тарихи-
эстетикалық сахнаға шығатыны, көркем әдебиеттің бүгінгісіне назар аударып,
келешегіне барлау жасайтыны, алынбаған шеберлік қамалдарын нұсқайтыны,
жаңалықтың жаршысы болып, қалың жұртшылыққа әдебиеттің әлеуметтік мәнін
түсіндіретіні, насихаттайтыны теориялық тұрғыдан анық тұжырымдалған
шындықтар.
Алайда әсемдікті танып-білу, оны ардақтау, сұлулықтың сырын ашып,
ажарсыздық пен келіссіздікті мінеу сияқты эстетикалық түсініктер халық
творчествосына, оның ауыз әдебиетіне жат па? Әрине, жоқ. Жазба әдебиетке
дейінгі немесе жазба әдебиетпен қатар дамыған, күні бүгінге дейін өркендеп
келе жатқан ауыз әдебиетінде, оның озық үлгі-өрнектерінде эстетикалық
талап-талғамның элементтері молынан кездеседі. Мұның бәрі де оқушы мен
тыңдаушыны ажарлылықты ардақтауға, көркемдікті танып-білуге, ләззат алуға,
сұлулықты қастерлеуге үйретеді де, халықтық эстетиканың иегізін
қалыптастырады.
Әдебиеттану ғылымы ауыз әдебиетінің өсіп-өркендеу заңдылығын
зерттеп, оның әлеуметтік-эстетикалық нәріне айрықша мән беруде. Сын
жанрының туу, даму жолдарына назар аударсақ, халықтық эстетиканы сыни
ойдың бастауы деп танып халықтық көркемдік түсінік-танымы мен талап
талғамының өресін байқауға болады.
Талай ғасырдан бері халықтың рухани азығы болып келген ауыз әдебиеті
эстетакалық мұратты қалыптастыру барысында елдік пен ерлікті, әсемдік пен
сұлулықты, әділдік пен имандылықты ардақтауды, қадірлеуді, жалғандық пен
жамандықтан, зорлық псн зомбылықтан, ажарсыз бен көріксіздіктен жиренуді
үйрету, ұғындыру арқылы жұрттың көркемдік талап-талғамын жетілдіруде озық
үлгі-өнегесі бар ауыз әдебиеті көне дәуірде де, бүгінгі заманда да өзінің
ықпалынан арылған жоқ.
Мысалға ертегілерді алайық. Одан керемет поэзияның желі еседі,
көркемдік шеберліктің тамаша үлгісі көрінеді. Халық ертегілері әрқашанда
адамды тәрбиелеудің тамаша құралы болып, әділдік жолына бас байлатып,
зұлымдықтан жирентеді. Пушкинді еске түсіріңіздерші, ол балалық шағында
ғана емес, атақты ақын аталған соң да Арина Родионованың айтқан
ертегілерін құмарта тыңдаған ғой. Осы ойды қазақтың халық батыры, жазушы
Бауыржан Момышұлының: "Менің осы күнгі келіндерім бесік жырын айта
білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди үні сіңбеген баланың
көкірегі кейін керең болып қала ма деп қорқамын" — деп қоюлата түскені
тағы бар. Халық даналығынан туып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін
білдіретін мақал мен мәтелдердің өміршеңдігін жиі қолданылатындығын оның
эстетикалық қуаты мен қауқары, әсері мен ықпалының молдығын кім жоққа
шығара алмақ? Ән әуені естілген жерде қуаныш-шаттықтың желі еседі.
Халықтың өнер сайысына, ақындар айтысына айрықша ілтипат білдіруі де
тегіннен-тегін болмаса керек. Бұл күнде тұрмыс-салт жырлары той-
томалағымыздың сәніне айналуда.
Ата мұрасы, халық өнері әлі күнге дейін қазақ әдебиеттану ғылымында
социологиялық және эстетикалық түрғыдан терең зерттеле қойған жоқ.
Халықтық эстетиканың көп мәселелері қаға берісте қалып келе жатыр. Біз
соның бір ғана саласына, атап айтқанда, халықтық эстетиканың ауыз әдебиеті
үлгілерінен көрінуіне назар аударып, сыншылдық ойдың бастауын
аңғартпақпыз.
Әдебиет сыны әрқашан дәл өз тұсындағы әдебиеттің тірі процесіне
белсене араласып, нақты әдеби туындыны жан-жақты талдау, оның идеялық-
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау арқылы, бір жағынан, жазушыға жазғандарының бағалы қасиеттерін,
ерекшеліктері мен кемшіліктерін көрсетіп, оның творчестволық өсуіне
тікелей қолғабыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
Әдеби сынның жанрлық түзілісі
ІІ Негізгі бөлім
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері
ІІІ Қорытынды
Сыни ойлар
Сөз өнері ғылымындағы жанр мәселесі — аса күрделі проблемалардың бірі.
Сондықтан да сын жанрларын әңгіме етпестен бұрын жалпы жанр мәселесінің
жай-күйіне тоқтала кеткен жөн. Әлемдік әдебиеттану ғылымының тарихында
жанр туралы түрлі кездерде айтылған пікірлерді Аристотельден бастап
кездестіреміз. Бұларда жанр сипатын әр түрлі қырынан әңгімелеп, табиғатын
аша түсушілік бар. Солай бола тұрса да "жанр дегеніміз не?", "оны
жіктеудің шарттары" деген сияқты негізгі сауалдарға жауап іздегенде басы
ашылмаған қиындықтар туындайды; олар-ды шешудің түрлі жолдары ұсынылып
отырған...
...Жанр туралы пікірлерді келтіріңкіреп отырғандағы мақсатымыз — бұл
мәселенің күрмеуінің күрделілігіне, шешілуі оңай бола қоймайтындығына
назар аудару. Оның бір ұшығы жалпы әдебиеттану ғылымындағы "тек" (род),
"түр" (вид), "жанр" категорияларының ұғымдық жағынан бір-бірінен
ажыратылмай келе жатқандығына да байланысты болса керек. Жанр сөзі
"тектің", "түрдің синонимі ретінде қолданылып, "поэзия жанры", "проза
жанры", "лирика жанры", "сын жанры" деген тіркестер жиі кездесіп жүр. Осы
сияқты түрлі шатасулар болмау үшін алдымен, тек, түр, жанр ұғымдарын жеке
категория ретінде мағынасын ажыратып нақтылау керек. Біздіңше, "текті"
(род) эпос, лирика, драма; "түрді" (вид) поэзия, проза, драма; "жанрды"
әңгіме, повесть, роман, дастан, комедия, трагедия, драма, т.б. атауларында
ара жігін айырған жөн. Жанр дегеніміз — "тек" пен "түрдің", тағы басқа
түрлі көркемдік компоненттердің бір-біріне кірігіп, түрліше құрамда
қолданылуы барысында пайда болған әдеби шығарманың тарихи қалыптасқан
түрі.
Жанрдың әдебиеттегі жағдайы осылай болғанда, оның сынындағы күйі
бұдан да күрделілеу. Ол күрделілік әдеби сынның көркемдік, ғылыми,
публицистикалық сипаттарынан, қоғамдық-рухани өмірде атқаратын
қызметтерінен тікелей туындайды. Әдеби сын жанрларын анықтау оның осындай
сан сипатты табиғатына тікелей байланысты...
...Әдеби сын көркемдік процестің алдында түрған көп мәселелердің
ішінен біреуіне, не бірнешеуіне назар аударып, шешімін табуға ұмтылады.
Алдына қандай міндет қойғандығы сын мақаланың көлеміне, тіліне,
композициялық құрылымына, т.б. тікелей әсер етіп, оның тұрақты жанрлық
белгілерінің қалыптасуына жеткізеді. Сыншы бір ғана әдеби жаңалықты
хабарлауды, немесе бір кітап, жазушы жайлы пікір білдіруді, не әдеби
процестің маңызды бір-екі мәселесін көтеруді алдына мақсат етіп қойып,
айтпақ ойларын ұтымды жеткізу үшін түрлі көркемдік құралдарды, әдеби
әдістерді қажетінше пайдалануы мүмкін. Міне, осындай жағдайларда туындаған
сын материалдарының өзара ұқсас бір тобында ұдайы қайталанып, оның басты,
сипатты қасиетін айқындайтын белгілер оның жанрлық айқындауышына айналады.
Әдеби сынның жанрлық жүйесін айқындау оның сан сипатты табиғатынан
туындайды. Сол себепті де оған бір ғана әдеби, не публицистикалық
принциппен, өлшеммен келуге болмайды. Сынның жанрларын анықтағанда, оның
көркемдік сипаты әдеби принципті қажет етсе, публицистикалық табиғаты
публицистикалық, ғылымилығы ғылыми өлшемдерді қолдануды міндеттейді. Осы
тұрғыдан сын жанрларын алдымен әдеби, публицистикалық, философиялық деп
жіктеуге болады. Сынның көркем жанрлары әдебиеттің тегі (род), түрі (вид)
жағынан эссе, пародия, эпиграмма, памфлет, т.б. болып бөлінеді. Сын
жанрларын іштей шартты түрде қарасөзбен (рецензия, шолу, эссе,
шығармашылық портрет, т .6.) және өлең сөзбен (эпиграмма, пародия)
жазылған деп бөлуге келеді. Публицистикалық жанрларға әдеби хабар,
аннотация, рецензия, мақала, шолу, творчестволық портрет, әдеби фельетон,
әдеби очерк, әдеби есеп, т.б. жатады. Бұларды тағы да хабар (әдеби хабар,
аннотация), талдау (рецензия, мақала, шолу, шығармашылық портрет), әдеби-
публицистикалық (әдеби фельетон, әдеби памфлет, әдеби очерк, т.б.)
жанрлары деп жіктеуге болады. Бүгінгі әдебиет жайлы жазылған көлемді
ғылыми еңбекті "монография" деп атайды.
Сондай-ақ, әдеби сынның жанрларын ажыратуға оның қандай стильмен
жазылғандығы, қандай көркемдік құралдарды, әдістерді пайдаланғандығы
көмектеседі. Сынның көркем жанрлары әдеби, публицистикалық жанрлары газет,
ғылыми жанрлары ғылыми стильдермен жазылады. Әр түрлі жанрлар өзіне ғана
тән сөз саптауды, бейнелеу тәсілдерін, өзіндік құрылымды қажет етеді.
Тәжірибеде сынның таза әдеби, публицистикалық, ғылыми түрлері кездеспейді
десе де болғандай. Әдетте, бұлардың барлығы бір-бірімен араласып, кірігіп
қолданылады да, қайсысының әдеби, қайсысының публицистикалық жанр
екендігін айыру қиындыққа соғады. Сол себепті де сынды әдеби тегіне,
түріне, стиліне қарай бөлу әмбебап өлшем бола бермейді, дегенмен де оның
жанрлық сипатын ашып керсететін басты қасиеттердің бірінен саналады.
Сын жанрларын айқындаудың басты белгілерінің бірі - оның зерттеу
объектісі. Әдеби сын қарастыратын негізгі объектілер - шығарма, жазушы,
әдеби процесс. Осы үш түрлі объектіге орай, соларға сәйкес келетін
рецензия, шығармашылық портрет, мақала жанрлары қалыптасқан. Сынның басқа
жанрлары негізінен осы үшеуінің төңірегінде топталғандай, осылардың
түрліше жағдайдағы көріністері іспеттес. Зерттеу объектісі аннотацияда,
рецензияда, пародияда - біреу. Ол - жекелеген шығарма, кітап.
Творчестволық портрет, эпиграмма, әдеби фельетон, эссе сияқты сын
жанрларының негізгі объектісі — жекелеген қаламгер. Ал, мақала, шолу,
әдеби памфлет, әдеби есеп, т.б. негізінен әдеби өмірдің өзекті
мәселелеріне арналады. Демек, сын мақалаларының қамту аумағы да олардың
жанрлық ерекшеліктерін анықтай түсуге көмектесетін өлшемдердің бірі екен.
Сынның жанрлық тізіміне әдеби объектінің көлемі ғана емес, оның
сипаты да тікелей әсер етеді. Әдеби фактінің жағымды, жағымсыз болуы сыншы
алдына да белгілі бір мақсаттар қояды; соған жету үшін ыңғайлы, қолайлы,
объектінің табиғатына сай келетін формада өз пікірін толық жеткізуге
ұмтылады. Мысалы әдеби портрет, эссе, әдеби очерк көбіне әдебиеттің
жетістіктеріне арналса, әдеби фельетон, әдеби памфлет, пародия, эпиграмма
сияқты сатиралық жанрлар әдебиеттің кемшіліктеріне, жағымсыз құбылыстарына
бағышталып жазылады. Жай ғана сыпайы түрде сынау (эпиграмма), қаттырақ
(пародия), тым қатты, өлтіре әшкерелеу (әдеби фельетон, әдеби памфлет)
қажеттіліктері сынның сатиралық түрлі жанрларын өмірге әкелді. Сонымен,
әдеби сынның жанрлық түзілісі әдеби фактінің сипатына, соған
байланысты сын міндеттеріне де тікелей байланысты екендігі көрінеді...
Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму
заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын
анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза,
поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен
қалыптасу процестері, өзіне тән шығармашылық, ғылыми мәселелері арнайы
зерттеуді талап етеді Бұл мәселе тек ғылымдық тұрғыдан ғана емес,
практикалық тұрғыдан айрықша қажеттілікке айналып отыр. Сондықтан
әдебиеттің басқа жанрларының ішкі түрі, нақыштары тарамдала зерттеліп
жатқан уақытта сол игі істі жүзеге асырып отырған сын жанрының өзі тасада
қалып қоюы орынсыз болар еді Оның да басқа жанрлар сияқты өзіне тән
творчестюлық, ғылыми проблемалары, тарихы бар.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді
анық байқаймыз. Бірінші кезең - казақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Қазақ
әдебиеті сынының туу процесі - Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші
кезең — қазақ әдебиеті сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану
ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917—1937 жылдардың арасын қамтыды.
Үшінші кезең — қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану
ғылымының қалыптасу дәуірі 1938— 1985 жылдар аралығы.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының өсіп-өркендеуінің соңғы екі кезеңі
пәлендей дау туғызбайды. Ал бірінші кезең, яғни Қазан төңкерісіне дейін
қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі жайлы әр қилы ой-пікірлер бар. Бұл
жөнінде европацентристік кейбір ой-пікірлерді сөз етудің қажеттігі шамалы.
Қоғамдық сананың әрбір саласын, әсіресе қазақ, әдебиеті жанрларының ғана
емес, тіпті ешбір шүбә тудырмайтын, тарихи желісі үзілмеген мәселелердің
өзі төңкерістен кейін сапалық жаңа қасиеттермен толысқанын тілге тиек
етіп, бұрынғыны мансұқтайтын, місе тұтпайтын кезіміз аз болмайды. Соны
әдебиет жанрларына жақындатқанда, әсіресе қазақтың әдебиет сыны туралы
шолақ пішіп, нығырта айтуды мақұл көріп келдік. Мұның өзі аксиома түрінде
тұжырымдалды. "Қазақ әдебиетінде сынның белгілі орын алуға ұмтылуы тек
Кеңес өкіметі тұсында, айналасы осы 10—15 жылдын ішінде Қазанға дейін
бізде сын атаулының болмауы тіпті заңды нәрсе (М.Қаратаев) деп таптық,
ойланбадық, ізденбедік. Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас
эстетикалық талғам бар. Халық ауыз әдебиетінен тартылған жайлар жазба
әдебиет туындыларына ұласып, өзінше бір көркемдік әлем жасағаны даусыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір
көркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын,
қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға
міндетті. Әдеби сышның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана
емес, саяси-әлеуметтік мәселелермен де, тікелей байланысты болғандықтан
әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның социологиялық
және эстетиқалык дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.
Әдебиет сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келеді. Көркемдік
даму мен эстетикалык талап-талғамның өркендеу процесі уақыт жағынан бір-
бірінің ілгері-кейінділігіне қарамастан, өзара байланысты болады. Бұл
заңды да. Ал енді көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келген сынның
дәрежесі қандай болмақ деген мәселеге келгенде, екі себепке, атап
айтқанда, субъективтік және объективтік себептерге тоқтала кеткен жөн.
Түптеп келгенде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан
биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық кейде эстетикалық
таңдауларға ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шыңдығына белгілі
дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.
Субъективтік себепті сөз еткендер, ең алдымен, сыншының білім
деңгейімен эстетикалық талғамының мол - аздығын еске алуы керек. Қай кез
болмасын, әдебиеттің өрлеу кезінде де, оның кейде көркемдік жағынан да,
қоғамдық пікірді ұйымадастыру жағынан да биік деңгейден табылмай қалатын
шағында да сыншының білім-парасаты мен эстетикалық талғамы санаттан шығып
қалған емес. Мұның өзі сын дәрежесін аңғартуға қажетті субъективтік себеп.
Екінші, объективтік себеп — көбіне әдебиеттің жалпы дәрежесіне
тәуелді. Егер көркем шығармалар өзінің қоғамдык мәні жағынан көркем
бейнелер жасау типтік жағдайларды көрініспен суреттеу, тіл байлығын игеру,
оқушыны ілгері ұмтылдыратын эстетикалық идеяларды белгілеу жағынан биік
деңгейден табылып жатса, онда сынның өресі биік болғаны. Сыншы әрқашан
көркемдік дамудың кезеңді асуларында ойын өрбітуге қажетті дәлелдерді
әдебиеттің күнделікті шындығынан ала отырып, келешекте шығар биіктерді
бағдарлайды, әдебиеттің өркендер арнасын анықтайды, әдеби процеске белсене
араласады.
Сынның жазба әдебиетке тән жанр екені, онымен үзеңгі қағыса тарихи-
эстетикалық сахнаға шығатыны, көркем әдебиеттің бүгінгісіне назар аударып,
келешегіне барлау жасайтыны, алынбаған шеберлік қамалдарын нұсқайтыны,
жаңалықтың жаршысы болып, қалың жұртшылыққа әдебиеттің әлеуметтік мәнін
түсіндіретіні, насихаттайтыны теориялық тұрғыдан анық тұжырымдалған
шындықтар.
Алайда әсемдікті танып-білу, оны ардақтау, сұлулықтың сырын ашып,
ажарсыздық пен келіссіздікті мінеу сияқты эстетикалық түсініктер халық
творчествосына, оның ауыз әдебиетіне жат па? Әрине, жоқ. Жазба әдебиетке
дейінгі немесе жазба әдебиетпен қатар дамыған, күні бүгінге дейін өркендеп
келе жатқан ауыз әдебиетінде, оның озық үлгі-өрнектерінде эстетикалық
талап-талғамның элементтері молынан кездеседі. Мұның бәрі де оқушы мен
тыңдаушыны ажарлылықты ардақтауға, көркемдікті танып-білуге, ләззат алуға,
сұлулықты қастерлеуге үйретеді де, халықтық эстетиканың иегізін
қалыптастырады.
Әдебиеттану ғылымы ауыз әдебиетінің өсіп-өркендеу заңдылығын
зерттеп, оның әлеуметтік-эстетикалық нәріне айрықша мән беруде. Сын
жанрының туу, даму жолдарына назар аударсақ, халықтық эстетиканы сыни
ойдың бастауы деп танып халықтық көркемдік түсінік-танымы мен талап
талғамының өресін байқауға болады.
Талай ғасырдан бері халықтың рухани азығы болып келген ауыз әдебиеті
эстетакалық мұратты қалыптастыру барысында елдік пен ерлікті, әсемдік пен
сұлулықты, әділдік пен имандылықты ардақтауды, қадірлеуді, жалғандық пен
жамандықтан, зорлық псн зомбылықтан, ажарсыз бен көріксіздіктен жиренуді
үйрету, ұғындыру арқылы жұрттың көркемдік талап-талғамын жетілдіруде озық
үлгі-өнегесі бар ауыз әдебиеті көне дәуірде де, бүгінгі заманда да өзінің
ықпалынан арылған жоқ.
Мысалға ертегілерді алайық. Одан керемет поэзияның желі еседі,
көркемдік шеберліктің тамаша үлгісі көрінеді. Халық ертегілері әрқашанда
адамды тәрбиелеудің тамаша құралы болып, әділдік жолына бас байлатып,
зұлымдықтан жирентеді. Пушкинді еске түсіріңіздерші, ол балалық шағында
ғана емес, атақты ақын аталған соң да Арина Родионованың айтқан
ертегілерін құмарта тыңдаған ғой. Осы ойды қазақтың халық батыры, жазушы
Бауыржан Момышұлының: "Менің осы күнгі келіндерім бесік жырын айта
білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди үні сіңбеген баланың
көкірегі кейін керең болып қала ма деп қорқамын" — деп қоюлата түскені
тағы бар. Халық даналығынан туып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін
білдіретін мақал мен мәтелдердің өміршеңдігін жиі қолданылатындығын оның
эстетикалық қуаты мен қауқары, әсері мен ықпалының молдығын кім жоққа
шығара алмақ? Ән әуені естілген жерде қуаныш-шаттықтың желі еседі.
Халықтың өнер сайысына, ақындар айтысына айрықша ілтипат білдіруі де
тегіннен-тегін болмаса керек. Бұл күнде тұрмыс-салт жырлары той-
томалағымыздың сәніне айналуда.
Ата мұрасы, халық өнері әлі күнге дейін қазақ әдебиеттану ғылымында
социологиялық және эстетикалық түрғыдан терең зерттеле қойған жоқ.
Халықтық эстетиканың көп мәселелері қаға берісте қалып келе жатыр. Біз
соның бір ғана саласына, атап айтқанда, халықтық эстетиканың ауыз әдебиеті
үлгілерінен көрінуіне назар аударып, сыншылдық ойдың бастауын
аңғартпақпыз.
Әдебиет сыны әрқашан дәл өз тұсындағы әдебиеттің тірі процесіне
белсене араласып, нақты әдеби туындыны жан-жақты талдау, оның идеялық-
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау арқылы, бір жағынан, жазушыға жазғандарының бағалы қасиеттерін,
ерекшеліктері мен кемшіліктерін көрсетіп, оның творчестволық өсуіне
тікелей қолғабыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz