2- сыныпта математика сабақтарында халық педагогикасы элементтерін қолдану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар..
1.1.Халық педагогикасының қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Халық педагогикасының математикамен байланысы ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.Математика және қасиетті сандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Математика және ұзындық өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Математика және жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4.Математика және мақал.мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Ұлттық мұра сабақта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Халық педагогикасы элементтерінің оқулықтағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Эксперимент бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар..
1.1.Халық педагогикасының қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Халық педагогикасының математикамен байланысы ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.Математика және қасиетті сандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Математика және ұзындық өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Математика және жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4.Математика және мақал.мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Ұлттық мұра сабақта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Халық педагогикасы элементтерінің оқулықтағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Эксперимент бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердегі оқушыларға халық педагогикасының үлгі өнегелерін оқу – тәрбие үрдісінде тиімді қолдана білуі керек. Қазіргі таңда ғалымдар әр балаға жек бағытталған тәсіл керек, бала жеке тұлға, онымен әрқашан санасу керектігін айтады. Ал біздің ата – бабамыз ерте бастан – ақ балаға ерекше көңіл бөліп, өмірлік тәжірибеде ешбір тыиым салусыз-ақ өз қалауынан адамгершілік мақсат-мүддеге сәйкес әдептілікті, мысалдар арқылы дана түрде жеткізіп отырған. Оқушыларды өзінің Отанын, ұлтын, халқын қастерлеп, оған қалтықсыз қызымет етуге тәрбиелеу және адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында күнделікті оқу – тәрбие жүйесіне халықтық педагогиканы енгізу кең өріс алып келеді. Бұл салада басқа пәндер сияқты, математика сабағының да мол мүмкіндіктері бар. Біз қай сабақ болмасын, оның үш бірдей дидактикалық мақсатқа сай жүргізілетінін білеміз. Соның ішінде оқушылардың тіл байлығын дамытатын және ойлау қабілетін қалыптастыратын даму аспектісіне баса назар назар аударуды жөн санайтын. Тақырыпты оқытуда алғашқы сабағынан бастап – ақ халықтың салт дәстүрімен байланыстыру мақсатын бірден алға қойған жөн. Халқымыздың даналығын математика сабақтарын да көрсетуге толықтай мүмкіндіктер бар. Осыны басшылыққа ала отырып мен жұмысыма келесі мақсат, міндеттер қойдым.
Зерттеудің өзектілігі: болашақ қоғам ұрпақтарын тәрбиелеу мен білім беруде баланың жас ерекшелігін ескере отырып халық педагогикасы элементтері арқылы оқушылар білімнің сапалық деңгейін арттыруға ықпалы зор болғандықтан ұлттық педагогика элементтерін математика сабақтарына енгізудің маңызы әр уақытта зор.
Болжам. Халықтық тәрбиенің, білімнің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі – ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере отырып оқытсақ, онда өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы, жан-жақты қаблетті азамат тәрбиелеуге болады деп ойлаймын.
Мақсаты: Бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетіміздің білім саласындағы басты мақсаты – білімнің жаңа ұлттық үлгісін енгізу болғандықтан, осы білім саласындағы мақсатты негіздей отырып, математика мен халық педагогикасының байланысын анықтау.
Міндеті:
халық педагогикасының ауыз әдебиетімен байланысын ашу;
адамзат тәрбиесінің халық педагогикасының ролін анықтау;
халық күнтізбелігі арқылы математикалық жүйені көрсету;
қасиетті сандардың халық тәжірибесіндегі және матеамтиканы үйретудегі орны;
математика сабағының халық педагогикасымен байланысын көрсету.
Зерттеу тақырыбы: 2 сыныпта математика сабақтарында халық педагогикасы элементтерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Баян орта мектебінің 2 сынып оқушылары.
Зерттеу мақсаты: математика сабақтарына халық педагогика элементтерін енгізе отырып, халықтық және ұлттық болмысты жалпы ата-бабаларымыздың мұраларымен үндестіру арқылы ұлттық сезімде тәрбиеленген тұлға қалыптастыру.
Зерттеудің өзектілігі: болашақ қоғам ұрпақтарын тәрбиелеу мен білім беруде баланың жас ерекшелігін ескере отырып халық педагогикасы элементтері арқылы оқушылар білімнің сапалық деңгейін арттыруға ықпалы зор болғандықтан ұлттық педагогика элементтерін математика сабақтарына енгізудің маңызы әр уақытта зор.
Болжам. Халықтық тәрбиенің, білімнің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі – ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере отырып оқытсақ, онда өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы, жан-жақты қаблетті азамат тәрбиелеуге болады деп ойлаймын.
Мақсаты: Бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетіміздің білім саласындағы басты мақсаты – білімнің жаңа ұлттық үлгісін енгізу болғандықтан, осы білім саласындағы мақсатты негіздей отырып, математика мен халық педагогикасының байланысын анықтау.
Міндеті:
халық педагогикасының ауыз әдебиетімен байланысын ашу;
адамзат тәрбиесінің халық педагогикасының ролін анықтау;
халық күнтізбелігі арқылы математикалық жүйені көрсету;
қасиетті сандардың халық тәжірибесіндегі және матеамтиканы үйретудегі орны;
математика сабағының халық педагогикасымен байланысын көрсету.
Зерттеу тақырыбы: 2 сыныпта математика сабақтарында халық педагогикасы элементтерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Баян орта мектебінің 2 сынып оқушылары.
Зерттеу мақсаты: математика сабақтарына халық педагогика элементтерін енгізе отырып, халықтық және ұлттық болмысты жалпы ата-бабаларымыздың мұраларымен үндестіру арқылы ұлттық сезімде тәрбиеленген тұлға қалыптастыру.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақ кеңес энциклопедиясы. 11 том, Алматы -1977 ж.
2. Педагогика. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев.
3. Советская педагогика. Е.Л.Христов.
4. Этонпедагогика.Г.Н.Волков. Чебоксары.- 1974 г.
5. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрыптары. Н.Өсеров, Ж.Естаев.
Қазақстан-1992 ж.
6. Педагогикалық энциклопедия.Педагогика-1966 ж.
7. Педагогика.М.Жұмабаев. Алматы.Рауан- 1993ж.
8. Қазақ этнопедагогикасының негіздері.С.Қалиұлы. Алматы.Білім .2003ж.
9. Қазақ тәлім-тәрбиесі.Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Алматы. Санат.1995ж.
10. Халық педагогикасының негіздері.С.Ғаббасов. Алматы. 1995жі
11. Қазақ этнопедагогикасы. Ә.Табылдиев. Алматы. Санат.2001ж.
12. Жеті қазына. С.Кенжеахметұлы. Алматы. 2002ж.
13. Қазақтың мақал-мәтелдері. Ө.Тұрманжанов. Алматы. 1980ж.
14. Әдебиет. Ә.Дайыр. Алматы.2005ж.
15. Ақиқат №6. 1993ж.
16. Қазақ жұмбақтары. А.С.Аманжолов. Алматы. 1993ж.
17. Бастауыш мектептегі математиканы оқыту процесінде қазақ этнопедаго-
гикасы материалдарын пайдалану.Әбілқасымова, Сарбасова. Алматы.1997ж.
18. Математикадан сыныптан тыс жұмыстар мен халық есептері.
Т.Р. Әлімбай.
19. Қырық қазына .Алматы .Мектеп- 1987ж.
20. Қазақтың байырғы қара есептері және қазақ математиктері. Алматы.
Қазақстан. 1996ж.
21. Нәрлі қайнар.Ғ.Ыбраева. Бастауыш мектеп. №3. 1999ж.
22. Сабақта халықтық педагогика элементтерін пайдалану. Д.Тасқарина.
Бастауыш мектеп №9. 2002ж.
23. Халық аузындағы есептердің сипаттары. С.Елубаев.
Бастауыш мектеп.№2. 2002ж.
24. Ұлттық тәрбиенің берері көп. Ш.Әмірова. Қазақстан мектебі.№2. 2000ж.
25. Ұлттық тәрбие сабақ мазмұнында. М.Нұрланова. Қазақстан мектебі.
№6. 2003ж.
26. Ұлттық ойындарды пайдалану. М.Ысқаққызы. Бастауыш мектеп. №7.
2001ж.
27. Халық тәлімі-тәрбие бастауы. Р.Омарова. Қазақстан мектебі. №7. 2000ж.
1. Қазақ кеңес энциклопедиясы. 11 том, Алматы -1977 ж.
2. Педагогика. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев.
3. Советская педагогика. Е.Л.Христов.
4. Этонпедагогика.Г.Н.Волков. Чебоксары.- 1974 г.
5. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрыптары. Н.Өсеров, Ж.Естаев.
Қазақстан-1992 ж.
6. Педагогикалық энциклопедия.Педагогика-1966 ж.
7. Педагогика.М.Жұмабаев. Алматы.Рауан- 1993ж.
8. Қазақ этнопедагогикасының негіздері.С.Қалиұлы. Алматы.Білім .2003ж.
9. Қазақ тәлім-тәрбиесі.Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Алматы. Санат.1995ж.
10. Халық педагогикасының негіздері.С.Ғаббасов. Алматы. 1995жі
11. Қазақ этнопедагогикасы. Ә.Табылдиев. Алматы. Санат.2001ж.
12. Жеті қазына. С.Кенжеахметұлы. Алматы. 2002ж.
13. Қазақтың мақал-мәтелдері. Ө.Тұрманжанов. Алматы. 1980ж.
14. Әдебиет. Ә.Дайыр. Алматы.2005ж.
15. Ақиқат №6. 1993ж.
16. Қазақ жұмбақтары. А.С.Аманжолов. Алматы. 1993ж.
17. Бастауыш мектептегі математиканы оқыту процесінде қазақ этнопедаго-
гикасы материалдарын пайдалану.Әбілқасымова, Сарбасова. Алматы.1997ж.
18. Математикадан сыныптан тыс жұмыстар мен халық есептері.
Т.Р. Әлімбай.
19. Қырық қазына .Алматы .Мектеп- 1987ж.
20. Қазақтың байырғы қара есептері және қазақ математиктері. Алматы.
Қазақстан. 1996ж.
21. Нәрлі қайнар.Ғ.Ыбраева. Бастауыш мектеп. №3. 1999ж.
22. Сабақта халықтық педагогика элементтерін пайдалану. Д.Тасқарина.
Бастауыш мектеп №9. 2002ж.
23. Халық аузындағы есептердің сипаттары. С.Елубаев.
Бастауыш мектеп.№2. 2002ж.
24. Ұлттық тәрбиенің берері көп. Ш.Әмірова. Қазақстан мектебі.№2. 2000ж.
25. Ұлттық тәрбие сабақ мазмұнында. М.Нұрланова. Қазақстан мектебі.
№6. 2003ж.
26. Ұлттық ойындарды пайдалану. М.Ысқаққызы. Бастауыш мектеп. №7.
2001ж.
27. Халық тәлімі-тәрбие бастауы. Р.Омарова. Қазақстан мектебі. №7. 2000ж.
Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
2- СЫНЫПТА МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҚОЛДАНУ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар..
1.1.Халық педагогикасының
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Халық педагогикасының математикамен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.Математика және қасиетті
сандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Математика және ұзындық
өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Математика және
жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.4.Математика және мақал-
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Ұлттық мұра
сабақта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.1. Халық педагогикасы элементтерінің оқулықтағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Эксперимент
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда қазақ мектебінің алдында тұрған міндеттері аз емес.
Қазақстан республикасының этно – мәдени білім беру тұжырымдамасында Бізге
қажетті – жаны да қаны да қазақы, халықтың тілі мен дінін, тарихы мен салт
– дәстүрін бойына сіңірген, туған жерін түлетуді, егеменді елімнің еңсесін
көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын ұрпақ тәрбиелеу - деп атап
көрсетілгендей, егемен еліміздің елдігі мен бірлігін сақтайтын ұрпақ
тәрбиелеу – қазіргі мемлекеттердің алдындағы негізгі міндеттің бірі.
Өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы - бергі тарихы мен
дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгінімізбен
келешегіміздің нәрлі қайнарына айналдыру - өмір қажеттігінен туындап
отырған әрқайсымыздың перзенттік борышымыз. Сондықтан – да бүгінгі ұрпақты
ата – баба дәстүрімен тәрбиелеу, халық педагогикасының нәрлі қайнарымен
сусындату – оқыту мен тәрбиелеудегі негізгі міндеттердің бірі. Бүгінгі
мектеп табалдырығын аттаған әрбір бүлдіршін – ол ертеңгі қоғам иесі.
Сондықтан да оқудың алғашқы сатысынан бастап оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беру, халық педагогикасының қайнарымен сусындату.
Сонымен бастауыш сынып білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру –
оған ұлттық мағына бере келіп, нәтижесінде ақыл - ойы дамыған азаматтарды
тәрбиелеп шығару – халықтық педагогика түрлерін тиңмді пайдаланумен
байланысты.
Халықтық педагогика түрлерін сабақта лайықты, жүйелі түрде
қолдансақ, олқушыларға білім беру, тәрбиелеу міндеттерін жүзеге асырдық деп
есептеуімізге болады. Сонымен, білім беру барысында халықтық тәлім – тәрбие
түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ бойына ізгілік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүрегіне ұялатсақ, олардың өз тіліне, отанына, халқына деген
сүйіспеншілігі артып өз елінің әдет – ғұрыптарын бойына сіңіруі сөзсіз. Бұл
міндетті шешудің бір жолы – мұғалімдерді этнопедагогикалық даярлықтан
өткізу және оған жағдай жасау. Бұл үшін ұрпақ тәрбиесімен айналысатын
ұстаздар қауымы халық педагогикасының үлгі - өнегелерін оқу – тәрбие
үрдісінде тиімді қолдануы тиіс.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердегі оқушыларға халық
педагогикасының үлгі өнегелерін оқу – тәрбие үрдісінде тиімді қолдана білуі
керек. Қазіргі таңда ғалымдар әр балаға жек бағытталған тәсіл керек, бала
жеке тұлға, онымен әрқашан санасу керектігін айтады. Ал біздің ата –
бабамыз ерте бастан – ақ балаға ерекше көңіл бөліп, өмірлік тәжірибеде
ешбір тыиым салусыз-ақ өз қалауынан адамгершілік мақсат-мүддеге сәйкес
әдептілікті, мысалдар арқылы дана түрде жеткізіп отырған. Оқушыларды өзінің
Отанын, ұлтын, халқын қастерлеп, оған қалтықсыз қызымет етуге тәрбиелеу
және адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында күнделікті оқу –
тәрбие жүйесіне халықтық педагогиканы енгізу кең өріс алып келеді. Бұл
салада басқа пәндер сияқты, математика сабағының да мол мүмкіндіктері бар.
Біз қай сабақ болмасын, оның үш бірдей дидактикалық мақсатқа сай
жүргізілетінін білеміз. Соның ішінде оқушылардың тіл байлығын дамытатын
және ойлау қабілетін қалыптастыратын даму аспектісіне баса назар назар
аударуды жөн санайтын. Тақырыпты оқытуда алғашқы сабағынан бастап – ақ
халықтың салт дәстүрімен байланыстыру мақсатын бірден алға қойған жөн.
Халқымыздың даналығын математика сабақтарын да көрсетуге толықтай
мүмкіндіктер бар. Осыны басшылыққа ала отырып мен жұмысыма келесі мақсат,
міндеттер қойдым.
Зерттеудің өзектілігі: болашақ қоғам ұрпақтарын тәрбиелеу мен білім
беруде баланың жас ерекшелігін ескере отырып халық педагогикасы элементтері
арқылы оқушылар білімнің сапалық деңгейін арттыруға ықпалы зор болғандықтан
ұлттық педагогика элементтерін математика сабақтарына енгізудің маңызы әр
уақытта зор.
Болжам. Халықтық тәрбиенің, білімнің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі
– ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере отырып
оқытсақ, онда өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы, жан-
жақты қаблетті азамат тәрбиелеуге болады деп ойлаймын.
Мақсаты: Бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетіміздің білім саласындағы
басты мақсаты – білімнің жаңа ұлттық үлгісін енгізу болғандықтан, осы білім
саласындағы мақсатты негіздей отырып, математика мен халық педагогикасының
байланысын анықтау.
Міндеті:
← халық педагогикасының ауыз әдебиетімен байланысын ашу;
← адамзат тәрбиесінің халық педагогикасының ролін анықтау;
← халық күнтізбелігі арқылы математикалық жүйені көрсету;
← қасиетті сандардың халық тәжірибесіндегі және матеамтиканы
үйретудегі орны;
← математика сабағының халық педагогикасымен байланысын көрсету.
Зерттеу тақырыбы: 2 сыныпта математика сабақтарында халық
педагогикасы элементтерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Баян орта
мектебінің 2 сынып оқушылары.
Зерттеу мақсаты: математика сабақтарына халық педагогика элементтерін
енгізе отырып, халықтық және ұлттық болмысты жалпы ата-бабаларымыздың
мұраларымен үндестіру арқылы ұлттық сезімде тәрбиеленген тұлға
қалыптастыру.
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар
Жүрегіңмен сезбесең,
Әлемнің сырын ұқпайсың
Көзіммен көрем дегенмен
Барлығын байқап шықпайсын.
Рудаки
Қазақ халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен
(VIғ, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе
жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халықтық педагогика -
делінген Қазақ кеңес энциклопедиясында, - тәрбие жөніндегі халықтың
педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасы – адамның жан – дүниесін
тәрбиелейтін ілім. Сондықтан оны түсіну үшін жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуына кеткен уақыт пен оны тікелей адамның тегімен байланысып
жатқаны жайында қысқаша шолу жасау ауадай қажет. Халық педагогикасының
негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды шеберліктерді
ұрпақтан ұрпаққа қалдыру [1. 591 бет]
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы
ұғымды анықтау, әр – түрлі ғылыми педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды. Олар орыс педагогтары К.Д. Ушинский,
Н.К. Водовозов, Г.С. Виноградов чуваш педагогы Г.Н. Волков,
татар педагогы А.Ш. Гашимов, грузин педагогы А.Ф. Хинтибидзе, қырғыз
ғалымы, академик А.Э. Измаилов, қазақтың жаңашыл педагогы Ы. Алтынсарин,
қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжан Жұмабаев т.б.
Кейбір ғалым – педагогтардың зерттеу мәліметтеріне қарағанда халық
педагогикасы жайлы әр түрлі ұғымдарды және көзқарастарды байқауға болады.
К.Д. Ушинский әрбір елде халықтың мүддесіне, мұқтажына сәйкес өзіндік білім
және тәрбие беру жүйесінің қажет екендігін айтты. Ол өзінің педагогикалық
теориясында тәрбиенің ұлыстық принціпіне сүйеніп, тәрбиенің халықтық
идеясын дәлелдейді. К.Д. Ушинский халық дәстүрін, әдет – ғұрыптарын, салт –
дәстүрлерін, салт – санасын жақсы білген. Дерексіздік идеяларға сүйеніп
жазылған ең жақсы тәрбие жүйесін, халықтың мол тәрбиесіне негізделген
тәрбиеге еш уақытта тең бола алмайды - деп тұжырымдады ол.
XIX ғ. алғашқы жылдарынан бастап ғалымдар халық педагогикасының
проблемаларына назарын аудара бастады. Белгілі этнограф және педагог
Г.С. Виноградов өзінің еңбегінде халық педагогикасын жеке адамды
қалыптастыру мақсатында қолданылатын дағдылар мен тәсілдердің, білім мен
іскерліктің жиынтығы деп сипаттайды.
Г.С. Виноградовтың пікірі бойынша жасөспірімдерді оқыту және
тәрбиелеу мақсатында халықтың көзқарасын қолданатын құралдарын халық
педагогикасы деп атауға болады, өйткені халық педагогикасы халықтың өмірлік
тәжірибесі.
Халық педагогикасы туралы ұғымның анықтамасы жайлы кейбір
ғалымдардың, педагогтардың пікірлеріне де тоқталған жөн. А.Ш. Гашимов халық
педагогикасына анықтама беру үшін тәрбие жөнінде халық идеяларына аса көңіл
бөлудің қажет екенін айта келіп: Халық педагогикасы – кең мағынада
айтқанда тәрбие мәселелері бойынша халық дәстүрлерінің, әдет –
ғұрыптарының, идеяларының жиынтығы, - деді.[350-351 беттер]
Е.Л. Халық педагогикасының теориялық негіздерін зерттеуші ғалым
Е.Л. Христова халық педагогикасын – халықтың таптық педагогикалық санасы
- деп, ал дәстүрлі педагогиканы белгілі ұлттық педагогиканың санасы
ретінде қарастырады. [3. 14 бет]
Халық педагогикасымен ұзақ жылдар бойы айналысып, келелі үлес қосқан
көрнекті ғалым Г.Н. Волков педагогикалық әдебиеттерге тұңғыш рет
этнопедагогика деген ұғымды енгізген. Этнопедагогика – халықтың жас
ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі туралы, олардың педагогикалық көзқарастары
туралы ғылым. Этникалық педагогика тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық
мінездегі ерекшеліктерді зерттейді. Халық педагогикасы – халықтың ауыз
әдебиетінде, салт – дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындары мен
ойыншықтарында мәңгі қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу
тәжірибесінің жиынтығы. Халық педагогикасы – халыққа қажет қасиеттерді
қалыптастыру үшін пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің әдіс
құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы дей келе, бұл білім
мен мағлұматтар, әдетте ауызша таралады. Оның зерттеу тақырыбы – тәрбие, ал
тәрбие обектісі – адам, тұлға, - дейді Г.Н. Волков.
[4. 16 бет]
Ал педагог және философ ғалым Г.Н. Филоловтың анақтамасы бойынша:
Халық педагогикасы – жергілікті халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдіс -
тәсілдері. Бұлар ұрпақтан - ұрпаққа өмір барысында білім мен дағдылар
арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық дәстүрлердің, белгілі
идеологияның жалғасуын бағыттап отырады. Халық педагогикасы моральдық
заңдар мен салттарда көрініс табады.[5. 16 бет]
Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте: Халық педагогикасы
дегеніміз – ұлттар мен ұлыстардың әлдененеше ғасырға созылған ұрпақ
тәрбиесіндегі ұлттық әдет – ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау
процесінің эмпирииалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы. Халық
педагогикасының негізгі түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік білім,
дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершілік, имандылық
рухында тәрбие беру деген анықтама берілген.[67 251 бет]. Осы анықтаманы
ғылыми дұрыс анықтама деп санауға болады.
Ұшы – қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің сан ғасырлар бойғы
тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, ұлттың
өзіндік салт – сана мен әдет – ғұрып, дәстүр рәсімдерін туғызды. Көшпелі
халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайына,
мәдениетіне, тарихына орайлас жас буынға тәлім – тәрбие берудің айырықша
талап –тілектерін дүниеге әкелді. Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі,
тарихы мен мәдениеті бар. Ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын
көрініс табады. Сондай – ақ, ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру
тәсілінен, діни наным – сенімінен, әдет – ғұрпынан салт санасы мен
дәстүрінен өзекті орын алады.
Халық педагогикасының негізгі мақсаты өзінің бай тарихи тәжірибесіне
сүйене отырып, келер ұрпақты еңбек сүйгіштікке, өнерге баулу, жанұя, ауыл –
аймақ, Отанның ар – намысын қорғай білетін, жаны жайсан арлы азамат
тәрбиелеу болды. Халық педагогикасы – бұл ұлттық қазына, кең өріс XIX
ғасырдың екінші жартысында Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев т.б. педагогикалық
ой пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары.
Бұл демократ – ағартушылардың еңбектеріндегі қазақ халқының әдет –
ғұрыптары, салт – дәстүрлері, мақал – мәтелдері, фольклорлық жырлары мен
көркем шығармалары, тілі мен мәдениеті ұлттық тәрбиенің құралына айналады.
Ы. Алтынсариннің ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары халық
педагогикасында үлкен орын алады. Оларды қазіргі қазақ халқының ұлттық
мәдениеті мен салт – дәстүрлерінің қайта жаңарту кезінде кең мағынада
насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің, ата – ананың борышы болуы қажет.
Халық педагогикасын дамытуда қазақтың асқан ақыны, педагогы М.
Жұмабаев үлкен үлес қосты. Ол бала тәрбиесі жөнінде көп өлеңдерінде өзінің
терең педагогикалық ойларын ортаға салды. Балалық шақ әлемінде өмірді
қызықты өткіз, білім алуға тырыс білімді адам ел басшысы және мейірімді,
көреген азаматы бол деп тілегін білдіреді.
М. Жұмабаевтің Педагогика атты кітабын 1923 жылы Ташкент қаласы
Түркістан басмасөз масхамасы шығарды. Бұл М. Жұмабаевтың ғылыми –
педагогикалық зерттеу жұмысының алғашқы бастамасының бірі болды. Кітапта
педагогика пәні беске бөлінеді:
1. Жалпы педагогика. Адамның дене һәм жан күштерін тәрбиелеудің
жолдарын көрсетеді.
2. Дидактика. Оқытудың негізгі жолдарын көрсетеді.
3. Методика. Оқытудың негізгі жолдарына мінездеп, белгілі бір
пәнді қалай оқытудың жолын көрсетеді. Мысалы, мектепте қазақ
тілін қандай жолмен оқыту керек екендігін үйрететін пән қазақ
тілінің методикасы деп аталады.
4. Мектепті басқару. Мектеп қалай салынуға, қалай басқарылуға
тиісті, сыныптарға шәкірттерді бөлу, оқу уақытын белгілеу,
осылар сияқты мектеп құрылысы жолдарын көрсетеді.
5. Педагогика тарихы. Түрлі заманда түрлі тәрбиеге адамзат қалай
қараған, қандай жолдармен жүрген, тәрбие дүниесінде қандай
білімпаздар өткен, олар қандай жолдар тапқан – педагогика
тарихы оларды баяндайды.
Педагогика пәнінің құрылымына қарағанда М. Жұмабаев тәрбие,
дидактика және әдістемелік мәселелеріне ерекше мән берген. Әсіресе ұрпақ
тәрбиесінің мақсатын айта келіп, былай деді: Тәрбие мақсаты – адам деген
атты құр жала қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып шығару.
[7. 7 бет]
Жасөспірімдердің тәрбиесін халық өмірі және іс - әрекеттерімен
үйлестіріп жүргізуі қажет деді. М. Жұмабаев педагогиканы ұрпақ тәрбиесінде
пәрменді құрал деп атады.[8. 351-352 беттер]
1.1. Халық педагогикасының қағидалары.
Тәрбиенің негізгі қағидаларының болуы заңды құбылыс. Халық
педагогикасының негізгі қағидаларын арнайы сөз етсек олар мынадай:
1. Келер ұрпақтың ақылды, намысқор арлы, өміршең азамат болуын
тілеу.
2. Баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу.
Ол бесік жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме
өлеңдерден өзекті орын алған.
3. Халық педагогикасында бірінші байлық - денсаулық деген ұғым
өзекті орын алған. Рухани материалдық байлықтың негізін жеке
бастың, яғни тәннің саулығына байланысты қарастырған.
4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына
дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар –
ожданды қастерлеу баксты қағида болып есептелген. Жаным –
арымның садағасы деп арды адамгершілік қасиетінің үлгісі
санаған.
5. Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты
қағидаларының бірі.
6. Елді, жерді қорғайтын, еңбек ететін азамат болу үшін денені
шынықтыру қажет. Халық педагогикасында шынықсаң шымыр боласың
деп ой қорытқан ата – бабамыз дене тәрбиесіне баса көңіл
бөлген.
7. Тіршіліктің тұтқасы, өмірдің шамшырағы өнер мен ғылым деп
түсінген халқымызға Өнерлі өлмейді, Білекті бірді, білімді
мыңды жығады дегенді насихаттаған.
8. Адам өмірі мәңгі табиғат құшағында өтетін болғандықтан, ата –
бабамыз өз ұрпағын ағаш бесіктен жер бесікке жеткенше табиғи
ортаны аялауға тәрбиелеп келген.
Ал бұл қағидалар, сайып келгенде сегіз қырлы, бір сырлы, мінезі
майда, ары таза, тәні сау, өнегелі - өнерлі, жан – жақты жетілген толық
адам тәрбиелеуді көздеуден туған.Қазақ халқы үшін сегіз қырлы азамат
дегендер: еңбек сүйгіш, бауырмал, батыр, өнерлі, өнегелі, шыншыл, әділ,
адал болуды білдіреді.
Нағыз шынайы азамат тәрбиелеудегі бар халықтың талап, тілегінің
ұштасып келуі ұрпақ тәрбиелеудегі мақсат бірлігінен туындап отыр.
Енді халықтық тәрбиенің осы басты қағидаларының ғылыми педагогикамен
байланысына тоқталар болсақ.
▪ Халық педагогикасында тәрбие ісін баланың жас ерекшелігін
ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен, Ұлыңа бес жасқа
дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес
жастан асқан соң ақылшы досыңдай бағала деген мәтел баланы
еркін тәрбиелеудің, көмекшім деген үмітпен қараудың, ақылшым
деп тең санаудың қажеттігін меңзейді.
▪ Халық педагогикасында тәрбие ісін әр баланың жеке бас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуді ескертеді.
▪ Халық педагогикасы баланың тәрбиесі туған, өскен ортасына,
ата – ананың, отбасы үлкендерінің, ұстазының үлгісіне
байланысты деп қараған. Өскен ортаның тәрбиесіндегі жері
жөнінде А.С. Макаренко, Н.К. Крупская, А.В. Лухоминский, А.
Құнанбаев, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев сынды ұлағатты ұстаздардың
ой – пікірлері де халық педагогикасының қағидаларымен үндесіп
жатыр.
▪ Халық педагогикасының тағы бір принцппі балаға үлкен талап
қоя білуге, оның жеке басын қадірлеуге негізделген.
▪ Шәкіртті тәрбиелеу, оқыту бырысында ақыл – ойын дамыту
бүгінгі педагогиканың ең көкейтесті мәселелерінің бірі. Дамыта
оқытып тәрбиелеу ісі асқақ арманмен байланысты.
▪ Халық педагогикасының негізгі принциптерінің бірі – тәрбиенің
біртұтастығы. Халқымыз жас ұрпақты өмірге дайындап, жан – жақты
жетілген азамат етіп тәрбиелеу үшін бар мүмкіндікті сарқа
пайдаланған.
▪ Тәрбие ісінің туғаннан өмір бойы үздіксіз жүргізілуін халық
педагогикасы да, ғылыми педагогика да құптайды.
▪ Халық педагогикасы отбасы үлкендерінен бастап, ауыл
ақсақалдары, өнер иелері түгел қатынасатын ұжымдық тәрбие ісіне
негізделген.
Бір сөзбен айтар болсақ, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың
қалыптасуына бастау бұлақ болған.
Халық педагогикасы бүгінде ғылыми зертеулердің тек объектісі ғана
емес, сонымен қатар ол педагогикалық теориялардың, әсіресе отбасындағы
тәрбиенің дамуына үлакен әсер ететін ынтымақтастық педагогиканың іргетасы
болып табылады.[10. 87 бет]
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары Қ. Жарықбаев, профессор С.
Қалиев тағы да көптеген педагогтар халық педагогикасы жайлы зерттеу
жұмыстарына мән беріп, өздерінің үлестерін қосуда.
Қ. Жарықбаев пен С. Қалиевтің бірлесіп жазған Национальные аспекты
обучения и воспитания в Қазахстане (Алматы, 1990ж.) атты кітапшасында
қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде бірсыпыра мәселелер қарастырылған.
Солардың ішінде қазақ даласында әлеумет тік және табиғи – климаттық
жағдайларға байланысты әрбір жеке адамның бойында қандай қасиеттер болу
керек, оған қандай талаптар қойылады. Міне, осындай мәселелердің, санымен
бірге халық педагогикасында жұмбақ, мақал, мәтел, терме сияқты халық
тағылымдарының тәрбиелік мәні жайлы құнды пікір айтылған.
1.2. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.
Қазақ халқының тәлім тәрбиелік мәні зор ой – толғаныстары бесік жыры
мен батырлық эпостарда шешендік сөздер мен айтыстар – термелерде, мақал –
мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні -
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. С. Қалиев халық
педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын
баяндаған. Себебі ауыз әдебиеті халық педагогикасының кең өрісі, қайнар
көзі, ғасырлар бойы ауызекі сақталып келе жатқан энциклопедиясы. Мақал –
мәтелдердің, ертегілер мен жұмбақтардың, өлеңдер мен жырлардың, термелердің
тәрбиелік мәні зор, олар халық тағылымы, ауыз әдебиетінің арқауы.
Халық педагогикасының тарихын зерттеу, оның мағлұматтарын бүгінгі
және болашақ ұрпақтың игілігіне айналдыру, салт – санамызды, әдет –
ғұрпымызды, ұлттық дәстүрлерімізді өскелең өмір талаптарына сай жүзеге
асыру – аса басты міндеттердің бірі.
Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырларға созылған халық
тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғары
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. Олай болса, өскелең ұрпақты
терең педагогикалық, психологиялық ойлармен, теориямен халқымыздың бай
тәжірибесімен таныстырудың ролі өте зор.
Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары,
этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары,
үйелмен тәжірибелері тағы басқалары жатады.
Демек халық педагогикасы – ғасырлар бойы өмір тәжірибесіне
негізделген ұрпақ тәрбиесіндегі дәстүрлер мен әдет – ғұрыптың, мәдени ой –
пікірлердің жиынтығы.
1.3. Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының рөлі.
Қазақ халқының сан ғасырдан бері тәрбие жөніндегі өнегелі істері мен
сөздері, тұрмысы, мәдениеті, өнерлі, өмір тәжірибесі халық педагогикасының
асыл қазынасы болып келеді. Қай заманда болмасын ұрпақ тәрбиесі адамзаттың
парызы болды. Әрбір халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас
қауымды, жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін
қолданып, сыпайлық, адалдық, инабаттылық, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік,
үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қабілеттерді олардың бойына
екті. Осылардың бәрі адамзат тәрбиесінде халық педагогикасының қандай роль
атқаратындығын көрсетеді.
Әрине, тәлім – тәрбие беруде тек ұлттық дәстүрлермен шектелуге
болмайды. Сондықтан тәрбие ісі тиімді және нәтижелі болу үшін халық
педагогикасына кешенді қараған жөн.
Халықтың даналық ойлары халық педагогикасының шамшырағы болған.
Халық даналығы мақал – мәтел, ертегі, өлең – жыр түрінде, ақын жыраулардың,
шешендердің сөздері толғау, өсиет өлеңдері арқылы баяндалып отырған. Осы
тұрғыдан халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі – ауыз әдебиеті, оның
ішінде тәрбиелік мәні зор. XI ғасырлардан XX ғасырлардың бас кезіне дейінгі
қазақ ақын жырлауларының шығармалары болады. Бұл жөнінде көптеген мына
мысалдарды еске алайық.
Мінезі жаман адамға,
Енді қайтып жуыспа
Тәуір көрер кісіңмен
Жалған айтып суыспа
Ғылымың жұрттан асты деп
Кеңессіз сөз бастама.
Жеңемін деп біреуді
Өтірік сөзбен қостама.
Acaн қайғы (Xacaн Сәбитұлы)
Жаманмен жолдас болсаңыз
Көрінгенге күлкі eтep.
Жақсымен жолдас болсаңыз
Айырылмасқа cepт eтep.
Ep жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы.
(Бұқар жырау)
Tap заман құрсауында өтсе де өмір,
Адамдық қасиетке жастан жармас!
Мәз болмайды күнгі күн көріске,
Есіңе ал келешекті, жора - жолдас!
Білгенге білім байлық бағасы артық,
Салмағы сан жетпейтін қорғасындай.
Үйренсең өнep — білім, өшпес мұра,
Таусылмас тay кенінің қордасындай.
(Омар Шораяқов)
Кейбіреу сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шалпылдаған қайраңдағы.
Адамдық ісіне жұрт аңсап тұрсын.
Нe керек, қарыныңның құр майланғаны?!
Көңіліне "Мен де адаммын!" деп жүргенде көп,
Кілегей майға ұқсап айрандағы.
Үйретіп үлгі, өнеге,
Таза бақ, жасы кішіңде!
Ақылың астам болғанмен,
Ойласпай eтпe ісіңді!
"Қоям, - деп - халықпен қарсы" - бір өзіңді,
Байқамай болып жүрме тірі езінді.
"Әрқашан алам — десең, — төрден орын,
— Түзеп ал, татаусыз қып мінезіңді!"
(Тұрмағамбет Ізтілеуов)
Ақын — жыраулардың даналық сөздерінің этикалық, философиялық маңызы
өте зор. Олардың өсиет өлендерінде адам баласының мінезіне психологиялық,
этикалық сипаттама берілген. Өнер — білімді игеру, ел қамын, оның келешегін
ойлау мәселесі де баяндалған. Халықтың даналық сөздерінің мазмұнын ашып,
жастардың дүниеге көзқарасын қалыптастыру, адамгершілік сезімін ояту ұрпақ
тәрбиесінде басты мәселе екені сөзсіз.
[9. 358-362 беттер]
Халық педагогакасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындары,
мақал - мәтелдер, жұмбақтар, ауызша есеп т.б. ерте заманнан бастап,
жасөспірімдердің ой - өрісін, зеректігін дамыту және тапқырлығы мен
шешендігін анықтау үшін тәрбие құралы түрінде қолданып келді.
[9. 359-360 бет ]
Ұлттық ойындар. Қазақ халқының емір кешкен тарихында үлттық
ойындардың көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік шақтағы
балалар тәрбиесіне пайдаланылды. Ал қазіргі кезде ұлттық ойындардың
көпшілігі тәлім - тәрбие саласында зор педагогикалық құралға айналды. Бүкіл
халқымыздың ұзақ өмірінде өздері қызықтаған алуан ойын өнері болды. Ойын
тек қана көңіл көтеру, көңілін шаттандыру ғана емес, ол өзінше ерекше қазақ
халқының әлеуметтік өміріне байланысты тәрбиелік мағынасы зор жеке адамның
дамып жетілуіне, қалыптасуына әсер етуші факторлардың бірі болған.
Қазіргі қайта өркендеу ұлттық мәдениет пен салт - сананың жаңғыру
кезеңінде баспа беттерінде ұлттық ойындар туралы жазылған бірсыпыра
мақалалар, құнды еңбектер пайда бола бастады. Солардың ішінде
Е.Сағыңдықовтың "Қазақтың ұлттық ойындары" деген кітабын атауға болады.
Кітапта ұлт ойындарының шығу жолдары мазмұны баяңдалған. Оларды оқу тәрбие
саласында үлгі түрінде шебер пайдаланып, бүгінгі және болашақ ұрпақтың
игілігіне айналдыру қажет.
Кітапта ұлт ойындары өзінің мазмұнына байланысты үш топқа болінген:
ойын сауық, тұрмыс - салт ойындары; дене шынықтыру, спорт ойындары; оймен
келетін ойындар.
1. Ойын - сауық тұрмыс - салт ойындарының қырықтан астам түрлері
бар. Олар: мысалы: "Қалтырауық қамыр кемпір",
"Ақ боран", "Күзем алу", "Жар-жар", "Қыз кәде", "Беташар",
"Бастаңғы", "Сыйқырлы таяқ", "Белбеу тастау", "Мырыш-мырыш", "Есімде",
"Балтам тап", "Алтыбақан", "Тұзақ құру", "Айтыс ойыны", "Сақина тастау"
т.б. Ұлт ойындарының бұл тобына халқымыздың өмірінде, тұрмысында
қалыптасқан өнер мен білім, енбектің түрлері, жастар арасындағы ойын-
сауықтар, халықтың мақал-мәтелдері, ұрпақтың негізі жайттары жан-жақты
түсінуіне көмектеседі.
2. Дене шынықтыру, спорт ойындары қазақ халқында үлкен орын алады.
Олардың саны жүзден астам. Сондықтан, ол ойындардың халық жиі қолданып
келген бірнеше түрлерін атап кетуге болады: "Ақ серек, көк серек",
"Айгөлек", "Coқыр теке", "Жаяу жарыс", "Әуе таяқ", "Қап киіп жарысу",
"Таспа доп", "Қарғымақ", "Доп тебу", "Кеген тартыс", "Бүркіт", "Қазан доп",
"Ақсүйек", "Жаяу көкпар", "Орда", "Тартыс", "Қазақша күрес", "Арқан
тартыс", "Аударыспақ", "Жорға жарыс", "Қыз қуу", "Теңге алу", "Жігіт қуу",
"Ат үстіндегі тартыс", "Кім жылдам", "Жасырынбақ" т.б.
Бұл топтағы ұлттық спорттық ойындардың дене шынықтыpy тәрбие
саласында маңызы өте зор. Ұлт ойындарының түрлі жастарды батылдыққа,
ептілікке, тапқырлыққа, қайраттылыққа еңбектенуге ұжымдық іс-әрекетіне
шығармашылық ынтымақтастыққа бағдарлай білуге тәрбиелейді, олардың
қабілетін жетілдіреді, Мысалы: "Ақ сүйек" ойыны жастарды қараңғыда (түнде)
бағдарлап білуге, шамамен қашықтықты айыра білуге, жылдам жүгіруге, тез
табуға үйретеді. Ал, "Қазан доп" ойыны ұрпақты ұйымшылдыққа, ұжымшылдыққа
баулиды, денсаулықтарын жақсартады, табиғи қозғалыстың әр түрлі қимыл
әрекетіне жаттықтырады.
Спорттық және таза ауада дене шынықтыру ойындарын тиімді етіп өткізу
ұйымдастырушылардың, яғни мұғалімдердің, тәрбиешілердің білім деңгейіне,
қабілетіне, шеберлігіне байланысты.
3. Оймен келетін ойындар жастардың қисындылық және математикалық
ойларының дамуына көмектеседі. Олардың ішінде өте күрделі ойындарға тоғыз
құмалақ, шахмат, дойбы жатады. Сонымен бірге, оймен келетін ойындардың
басқа да көптеген түрлері бар. Мысалы: "Неше емшек, неше өркеш?"
Ойлағаныңды табамын", "Қай қолымда?", "Үш аманат,"
"Алты қанат киіз үйге екі мысық келіп кірді" көне жұмбақтар арқылы
орындалатын ойындар т.б.
Бұл ойындардың бәрінде ақыл - ой жетекшісі десек артық болмайды.
Мұндай ойындардың жауабын табу үшін ойынға қатысушылар терең ойға салып,
қисындылық, бірізділік принципіне сүйене отырып, шешуге болады.
Оймен келетін ойындардың мәні түсінікті болу үшін бір-екі мысалдар
келтірейік.
Бірінші мысал. Қазіргі кездегі қазақ жастарының көпшілігі төрт түлік
малдың оның әрқайсысының кейбір жеке ерекшеліктерін біле бермейді. Осы
жайтты ескеріп, басқарушы ойынға қатысушыларға сұрақтар қояды:
a) екі түйеде (оның біреуі нар), үш биеде неше өркеш, неше емшек
бар?
ә) төрт саулықта, алты ешкіде (оның біреуі тоқал ешкі) неше мүйіз
бар, неше емшек, неше бақайшақ, неше аяқ бар?
Мұндай сұрақтардың шешуін малды ауылдың балалары тез табады.
Екінші мысал. Әкесі баласына: "Сенің жасынды үш ece көбейтсе, менің
жасымдай болады. Ал, менің жасымнан сенің жасыңды алып тастаса 20 қалады.
Сол 20 - ға тағы 20 қосып, сонан шыққанын сенің жасыңа қосса, сен менен 20
жас үлкен болып шығасың. Ойлашы, сонда мен нешедемін, сен нешедесің?"
Шeшyi: Баласы — 10 - да.
Әкесі — 30 - да.
Ұлт ойындарын мектептерде балалардың жас және ерекшеліктерін еске
алып, пайдалануға болады. Ол үшін әрбір сыныптарга сәйкес ойындарды тандап
алуға болады.
Жоғарыда ойынның түрлері көп деп айтып кеттім. Сондықтан қазақтың
ұлттық ойындары жөнінде Е.Сағындықовтың, Ә.Табылдиевтің кітаптарын, тағы да
басқа көмекші материалдарды пайдалану керек.[9. 362 б.]
2. Халық педагогикасының математикамен байланысы.
Математика және жыл қайыру
Тіліміздегі ата, ақсақал, қария, үлкен кісі, жігіт, жеткіншек, сәби
сөздерінде тарихи математикалық мән бар. Бұлар тікелей адамның жас шамасына
байланысты. Орынды жерде оны дұрыс қолдана білу - жылдарды математикалық
түрде айыру болып табылады. Адамды жас шамасына қарай атау неден шыққан
және оның қалыптасқан түрлері қандай? Адамды жас шамасына қарай атағанда,
ол көбінесе мүшел жасының мөлшеріне байланысты айтылады. Біз қазір адамның
туған күнін, белгілі бір уақиғаның 10, 20, 30, 40, 50, 60 тәрізді дөңгелек
сандарға толған мерзімін - мүшел жасы, мүшелді жылы дейміз, яғни атаулы
күн, елеулі жыл деген ұғымда. Қазақ халқы көне дәуірдегі жыл санау
дәстүрінде адамның әрбір 12 жыл толып, 13 - ші жылға аяқ басқан жасын мүшел
деген. Мысалы: 13, 25, 37, 49, 61, 73, 85, 97. Бұлай болып келудің себебі
-қазақтың жыл санауында әрбір жылға шартты түрде ат қойып есептеуіне
байланысты. Қазақ 12 айды 1 жыл деп, 12 жылды бір мүшел деп санаған.
Мүшелдегі 12 жылға - тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой,
мешін, тауық, ит, доңыз деп ат қойып, жылдың басы тышқан болсын, Жаңа Жыл
Наурыз күнінен басталсын деп ережеге келісенде, осы тәртіп бойынша халықтық
календарь жасаған.
Тышқан жылы 1972 1984 1996 2008
Сиыр жылы 1973 1985 1997 2009
Барыс жылы 1974 1986 1998 2010
Қоян жылы 1975 1987 1999 2011
Ұлу жылы 1976 1988 2000 2012
Жылан жылы 1977 1989 2001 2013
Жылқы жылы 1978 1990 2002 2014
Қой жылы 1979 1991 2003 2015
Мешін жылы 1980 1992 2004 2016
Тауық жылы 1981 1993 2005 2017
Ит жылы 1982 1994 2006 2018
Доңыз жылы 1983 1995 2007 2019
Кестеде қазіргі жыл санау мен ескі жыл қайыру қатар берілген. Сол
арқылы әркім ескіше жыл қайыру әдісімен өзінің қазақша қай жылы туғанын,
неше мүшелге толғанын біле алады. Өзінің қай жылы туылғанын қазақша атау
бойынша білгісі келгендер өзінің мүшел жасын айыра білу үшін жасын 12 - ге
бөлу керек. Ал қай жылы туғандығын айыра білу үшін жасы қалдықсыз бөлінсе -
мешін жылында, 1 қалдық қалса - тауық жылында, екі қалдық қалса - ит
жылында, үш қалдық қалса - доңыз жылында, 4 – тышқан, 5 - сиыр ж.т.б. өз
жылын нақтылап отырған. Бұл сол кездегі бала үшін маңызы орасан зор
математикалық амал болып табылады.
Хижра жылын есептеу.
Біздің заманымыздың 622 жылы арабша бірінші жыл болып есептеледі.
Бұл жыл яғни 622 жылы шілденің 16 жұлдызына қараған түні Мұхаммет пайғамбар
Меккеден Мәдина қаласына көшті. Хижра күнтізбесі осы күннен басталады.
Хижра - араб сөзі, туған жерінен көшу, елінен ауу деген мағынаны береді.
Хижра мен Григорий (қазіргі) календарының айырмашылығы былай есептеледі.
Мысалы, хижраға
1410 жыл дейік:
1410 - ды 33 ке бөлеміз (1410:33=42,14)
1410 - нан 42 - ні аламыз (1410-42= 1368)
қалдыққа 622 - ні косамыз (1368+622=1990) демек, 1990 жыл шығады.
Ал 1990 жыл хижраның қай жылына сәйкес келеді?
Ол үшін:
1990 - нан 622 - ні алуымыз керек (1990-622=1368)
Қалдықты 32 - ге болеміз (1368:32=42,24)
Осы цифрды 1368 - ге қосамыз (1368+42=1410)
Демек, 1410 жыл шығады.
Адамды жасына қарай атауда тағы бір еске алатын этнографиялық сәт
бар. Ол бір адамның өмірін 100 жылға мөлшерлеп, оны дәуір деп
атаған.
Елу жылда ел жаңа 100 жыл - қазан деген мәтел сөз, өлген адамға
дәуір садақасы деп молдаларға мал беріп марқұмның өмір бойғы күнәсін
сатып құтылу, кейде бір ғасыр аралығын бір дәуір деп атау содан қалған
салт.
Қазақта адамның жасын айырушыларды жыл кайырушылар деп атаған.
Адамдарды жас мөлшері мен мүшелдеріне қарай атауды қалыптастыруда жыл
қайырушылардың да кейбір атау сөздері сеп болған. Олар бір дәуірді жас
дәурен (50 жасқа дейіи), орта жас (70 жасқа дейін), қайтқан кез (70-тен
асқан кез) деп үшке бөлген. Сонымен қатар мүшелді - балалық мүшелі, жігіт
мүшелі, кісілік мүшелі, кәрілік мүшелі, таусыншық жас - деп тағы 5 топқа
бөлген. Осы айтылғандарды қорытындылай келе, ертеректе қазақ этнографиясын
жас мөлшеріне қарай атау қазақ халқының баласына көптеген математикалық
түсініктер берген. Кішкене бала жанұясындағы адамдарды аға, отағасы, ата,
бозбала, ересек деп атай отыра, оның жасын нақтылауды да бірге қатар
үйренген. Және де өзінің қай жылдан кейін мүшел жасқа толатындығын есептей
отыра, санды санға қосуды, не көбейтуді қатар үйренді деуге болады.
2.1. Математика және қасиетті сандар
Қазақ халқының салт - дәстүрінде математика пәніне қатысты түсінік
пен ұғым атаулары баршылық. Осыдан ескеретін жайт, дүниеге келген жас
баланың өзін біз қырқынан шығару, 7-жаска келі енде мектепке апару, 1З
мүшел жасын тойлау, дүниеден өткен адамның қырқын, жылын беру күнделікті
қазақ тұрмысымен байланысты. Қазақ халқында жеті, тоғыз, он екі, қырық
сандары қасиетті, киелі деп есептелген. Мысалы: орта ғасыр алхимиктері мен
астрологтерінің жеті күнге жегі жұлдыздың атын қойып, жеті металдың пайда
болған күні деп жексенбі, дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма,
сенбі күндеріне ат берген. Бұл күндердің ішінде әр күнге арнайы ырымдар
жасаған. Жалпы, ауыз әдебиетінде киелі сандар деп көбінесе тақ сандар
қолданылады.
Мысалы: 1, 3, 7, 9 сандары қазақ үшін қасиетті сандар болып
табылады. Қазақ қашанда 1 санын жалғыздықтың белгісі дейді. Яғни жалғыз
аққуға ұқсап, жалғыздық құдайға ғана жарасады дей отыра 1 санына сипаттама
береді. Ал қалған тақ сандарды олар осы 1 сандарының қосындысы ретінде
қараған. Үш саны: ана, әке, бала деп, отбасы символы ретінде қарастырмаған.
Кеңінен тоқталсақ:
Үш жұрт
1. Ағайын жүрт
2. Нағашы жұрт
З. Қайын жұрт
Үш байлық
1. Денсаулық
2. Ақ жаулық
З. Қорадағы бес саулық
Үш би
1. Үйсін Төле би
2. Арғын қаз дауысты Қазыбек би
З. Алшын Әйтеке би
Үш дана
1. Абай
2. Шоқан
З. Ыбырай
Үш қат
1. Жоғары қат (аспан)
2. Орта қат (жер үсті)
З. Төменгі қат (жер асты)
Үш қуат
1. Ақыл қуат
2. Жүрек қуат
З. Тіл қуат
Үш арсыз
1. Ұйқы арсыз
2. Тамақ арсыз
З. Күлкі арсыз
Үш дауасыз
1. Мінез
2. Керілік
З. Ажал
Үш қадірлі
1. Ырыс
2. Бақ
З. Дәулет
Үш қадірсіз
1. Жастық шақ
2. Денсаулық
З. Жақсы жар
Үш жамандық
1. Нақақтан қан төгу
2. Кісінің малын нақақ алу
З. Ата-бабадан қалған ескі жұртты бұзу
Үш жақын
1. Жан тәтті
2. Мал тітті
З. Жар тәтті
Үш ақиқат
1. Қымбат-шындық
2. Арзан-өтірік
З.Дауасыз-кәрілік
Үш қуаныш
1. Алғыс алу
2. Өзіңді көптің іздеуі
З. Ісіңнің ошпеуі
Үш биік
1. Билік
2. Дәулет
З. Даналық
Үш асыл
1. Көз
2. Тіл
З. Көңіл
Үш артық
1. Адалдық
2. Еңбексүйгіштік
З. Өнерпаздық
Үш ынтық
1. Еркін өмір
2. Құрметке бөлену
З. Пайдалы еңбек егу
Үш тұл
1. Қайратсыз ашу тұл
2. Тұрлаусыз ғашық тұл
З. Шәкіртсіз ғалым тұл
Үш апат
1. Ғалымдар мен қарттарды сыйламау
2. Өкіметті сыйламау
З. Асты ысырап ету
Үш кедейлік
1. Кежірлік
2. Еріншектік
З. Ұйқы
Үш кемдік
1. Надандық
2. Еріншектік
З. Зұлымдық
Үш бақытсыздық
1. Жаман ат
2. Жаман әйел
З. Жаман көрші
Үш көз
1. Су анасы-бұлақ
2. Жол анасы-тұяқ
З. Сөз анасы-құлақ
Үш тоқтам
1. Ақыл-арқан
2. Ой-өріс
З. Адам-қазық
Үш қасиет
1. Өліде-аруақ
2. Малда-кие
З. Аста-кепиет
Үш тағылым
1. Мейірімнен-сауап
2. Жақсылықтан-шарапат
З. Жамандықтан-кесапа
Яғни, осы ұғымдарды халық бала тәрбиесінде қолдана отыра, балаға
санау жүйесін, санау ретін айыра білуді үйреткен.
Жеті жұт
1. Құрғақшылық
2. Жұт (мал қырылу)
З. Өрт
4. Оба
5. Соғыс
6.Топан
7. 3ілзала (жер сілкіну)
Жеті жоқ
1. Жерде өлшеуіш жоқ
2. Аспанда тіреуіш жоқ
З. Таста тамыр жоқ
4. Тасбақада талақ жоқ
5. Аллада бауыр жоқ
6. Аққуда сүт жоқ
7. Жылқыда өт жоқ
Жеті жетім
1. Тыңдамаған сөз жетім
2. Киюсіз тозған бөз жетім
3. Иесіз қалған жер жетім
4. Басшысы жоқ ел жетім
5. Аққу-қазсыз көл жетім
6. Жерінен айрылған ер жетім
7. Замандасы қалмаса-бәрінен де сол жетім
Жеті қазына
1. Ер жігіт
2. Сұлу әйел
3. Ілім-білім
4. Жүйрік ат
5. Жүйрік тазы
6. Қыран бүркіт
7. Берен бүркіт
Жеті ғалам
Жеті ғалам қазіргі тілімізде "бүкіл әлем" дегенді білдіреді. Мұндағы
жетіде сандық мән жоқ. Байырғы кезде бұл термин халықтың әлем туралы өте
ерте кездегі мифологиялық түсінігін бейнелеген. Бұл түсінік бойынша жеті
саны негізгі жеті бағытты білдірген. Олар дүниенің төрт бүрышы: күншыеыс,
күнбатыс, түстік, терістік, аспан-жоғарғы ғалам, жер асты -төменгі ғалам.
Жеті қат көк
Жеті қат көк тіркесін қазіргі колданысымызда шырқау биік, шексіз
аспан деп мәнінен айырылган. Жеті қат көк-байырғы шығыс астрономдарның
кеңінен қолданылған термині. Мұндағы жеті саны - "жеті жүлдызға" сәйкес
келеді. Ай, Меркурий, Шолпан, Күн, Қызыл жүлдыз, Мүштәри (юпитер), Сатурн.
Осы жеті шығыс астрономиясында жеті қат көк ден аталады.
2.2. Математика және ұзындық өлшемдері
Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты
салаларының бірі болып саналады. "Халық айтса қалт айтпайды" дегендей халық
өлшемі анық өлшем десек қателеспейміз. Өйткені оны ата -бабаларымыз бірнеше
ғасырлар бойы қолданып және сол арқылы елшем негіздерін жасаған. Енді халық
өлшемдерінің негізгі түрлеріне жеке-жеке тоқталайық. Оны халықтың өзі
белгілегендей салмақ өлшемі, көлем олшемі мен мөлшері, ұзындық өлшемі,
қашықтық өлшемі, уақыт пен мезгіл өлшемдері деп бөлуге болады.
Салмақ өлшемдерін халық былай жіктеген. Мысқал (1 гр), қадақ (750
гр), келі (1 кг), пұт (16 кг), батпан (100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар..
1.1.Халық педагогикасының
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Халық педагогикасының математикамен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.Математика және қасиетті
сандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Математика және ұзындық
өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Математика және
жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.4.Математика және мақал-
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Ұлттық мұра
сабақта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.1. Халық педагогикасы элементтерінің оқулықтағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Эксперимент
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда қазақ мектебінің алдында тұрған міндеттері аз емес.
Қазақстан республикасының этно – мәдени білім беру тұжырымдамасында Бізге
қажетті – жаны да қаны да қазақы, халықтың тілі мен дінін, тарихы мен салт
– дәстүрін бойына сіңірген, туған жерін түлетуді, егеменді елімнің еңсесін
көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын ұрпақ тәрбиелеу - деп атап
көрсетілгендей, егемен еліміздің елдігі мен бірлігін сақтайтын ұрпақ
тәрбиелеу – қазіргі мемлекеттердің алдындағы негізгі міндеттің бірі.
Өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы - бергі тарихы мен
дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгінімізбен
келешегіміздің нәрлі қайнарына айналдыру - өмір қажеттігінен туындап
отырған әрқайсымыздың перзенттік борышымыз. Сондықтан – да бүгінгі ұрпақты
ата – баба дәстүрімен тәрбиелеу, халық педагогикасының нәрлі қайнарымен
сусындату – оқыту мен тәрбиелеудегі негізгі міндеттердің бірі. Бүгінгі
мектеп табалдырығын аттаған әрбір бүлдіршін – ол ертеңгі қоғам иесі.
Сондықтан да оқудың алғашқы сатысынан бастап оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беру, халық педагогикасының қайнарымен сусындату.
Сонымен бастауыш сынып білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру –
оған ұлттық мағына бере келіп, нәтижесінде ақыл - ойы дамыған азаматтарды
тәрбиелеп шығару – халықтық педагогика түрлерін тиңмді пайдаланумен
байланысты.
Халықтық педагогика түрлерін сабақта лайықты, жүйелі түрде
қолдансақ, олқушыларға білім беру, тәрбиелеу міндеттерін жүзеге асырдық деп
есептеуімізге болады. Сонымен, білім беру барысында халықтық тәлім – тәрбие
түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ бойына ізгілік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүрегіне ұялатсақ, олардың өз тіліне, отанына, халқына деген
сүйіспеншілігі артып өз елінің әдет – ғұрыптарын бойына сіңіруі сөзсіз. Бұл
міндетті шешудің бір жолы – мұғалімдерді этнопедагогикалық даярлықтан
өткізу және оған жағдай жасау. Бұл үшін ұрпақ тәрбиесімен айналысатын
ұстаздар қауымы халық педагогикасының үлгі - өнегелерін оқу – тәрбие
үрдісінде тиімді қолдануы тиіс.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердегі оқушыларға халық
педагогикасының үлгі өнегелерін оқу – тәрбие үрдісінде тиімді қолдана білуі
керек. Қазіргі таңда ғалымдар әр балаға жек бағытталған тәсіл керек, бала
жеке тұлға, онымен әрқашан санасу керектігін айтады. Ал біздің ата –
бабамыз ерте бастан – ақ балаға ерекше көңіл бөліп, өмірлік тәжірибеде
ешбір тыиым салусыз-ақ өз қалауынан адамгершілік мақсат-мүддеге сәйкес
әдептілікті, мысалдар арқылы дана түрде жеткізіп отырған. Оқушыларды өзінің
Отанын, ұлтын, халқын қастерлеп, оған қалтықсыз қызымет етуге тәрбиелеу
және адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында күнделікті оқу –
тәрбие жүйесіне халықтық педагогиканы енгізу кең өріс алып келеді. Бұл
салада басқа пәндер сияқты, математика сабағының да мол мүмкіндіктері бар.
Біз қай сабақ болмасын, оның үш бірдей дидактикалық мақсатқа сай
жүргізілетінін білеміз. Соның ішінде оқушылардың тіл байлығын дамытатын
және ойлау қабілетін қалыптастыратын даму аспектісіне баса назар назар
аударуды жөн санайтын. Тақырыпты оқытуда алғашқы сабағынан бастап – ақ
халықтың салт дәстүрімен байланыстыру мақсатын бірден алға қойған жөн.
Халқымыздың даналығын математика сабақтарын да көрсетуге толықтай
мүмкіндіктер бар. Осыны басшылыққа ала отырып мен жұмысыма келесі мақсат,
міндеттер қойдым.
Зерттеудің өзектілігі: болашақ қоғам ұрпақтарын тәрбиелеу мен білім
беруде баланың жас ерекшелігін ескере отырып халық педагогикасы элементтері
арқылы оқушылар білімнің сапалық деңгейін арттыруға ықпалы зор болғандықтан
ұлттық педагогика элементтерін математика сабақтарына енгізудің маңызы әр
уақытта зор.
Болжам. Халықтық тәрбиенің, білімнің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі
– ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере отырып
оқытсақ, онда өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы, жан-
жақты қаблетті азамат тәрбиелеуге болады деп ойлаймын.
Мақсаты: Бүгінгі таңда тәуелсіз мемлекетіміздің білім саласындағы
басты мақсаты – білімнің жаңа ұлттық үлгісін енгізу болғандықтан, осы білім
саласындағы мақсатты негіздей отырып, математика мен халық педагогикасының
байланысын анықтау.
Міндеті:
← халық педагогикасының ауыз әдебиетімен байланысын ашу;
← адамзат тәрбиесінің халық педагогикасының ролін анықтау;
← халық күнтізбелігі арқылы математикалық жүйені көрсету;
← қасиетті сандардың халық тәжірибесіндегі және матеамтиканы
үйретудегі орны;
← математика сабағының халық педагогикасымен байланысын көрсету.
Зерттеу тақырыбы: 2 сыныпта математика сабақтарында халық
педагогикасы элементтерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Баян орта
мектебінің 2 сынып оқушылары.
Зерттеу мақсаты: математика сабақтарына халық педагогика элементтерін
енгізе отырып, халықтық және ұлттық болмысты жалпы ата-бабаларымыздың
мұраларымен үндестіру арқылы ұлттық сезімде тәрбиеленген тұлға
қалыптастыру.
1.Халық педагогикасы жайлы жалпы ұғым және әр түрлі көзқарастар
Жүрегіңмен сезбесең,
Әлемнің сырын ұқпайсың
Көзіммен көрем дегенмен
Барлығын байқап шықпайсын.
Рудаки
Қазақ халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен
(VIғ, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе
жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халықтық педагогика -
делінген Қазақ кеңес энциклопедиясында, - тәрбие жөніндегі халықтың
педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасы – адамның жан – дүниесін
тәрбиелейтін ілім. Сондықтан оны түсіну үшін жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуына кеткен уақыт пен оны тікелей адамның тегімен байланысып
жатқаны жайында қысқаша шолу жасау ауадай қажет. Халық педагогикасының
негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды шеберліктерді
ұрпақтан ұрпаққа қалдыру [1. 591 бет]
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы
ұғымды анықтау, әр – түрлі ғылыми педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды. Олар орыс педагогтары К.Д. Ушинский,
Н.К. Водовозов, Г.С. Виноградов чуваш педагогы Г.Н. Волков,
татар педагогы А.Ш. Гашимов, грузин педагогы А.Ф. Хинтибидзе, қырғыз
ғалымы, академик А.Э. Измаилов, қазақтың жаңашыл педагогы Ы. Алтынсарин,
қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжан Жұмабаев т.б.
Кейбір ғалым – педагогтардың зерттеу мәліметтеріне қарағанда халық
педагогикасы жайлы әр түрлі ұғымдарды және көзқарастарды байқауға болады.
К.Д. Ушинский әрбір елде халықтың мүддесіне, мұқтажына сәйкес өзіндік білім
және тәрбие беру жүйесінің қажет екендігін айтты. Ол өзінің педагогикалық
теориясында тәрбиенің ұлыстық принціпіне сүйеніп, тәрбиенің халықтық
идеясын дәлелдейді. К.Д. Ушинский халық дәстүрін, әдет – ғұрыптарын, салт –
дәстүрлерін, салт – санасын жақсы білген. Дерексіздік идеяларға сүйеніп
жазылған ең жақсы тәрбие жүйесін, халықтың мол тәрбиесіне негізделген
тәрбиеге еш уақытта тең бола алмайды - деп тұжырымдады ол.
XIX ғ. алғашқы жылдарынан бастап ғалымдар халық педагогикасының
проблемаларына назарын аудара бастады. Белгілі этнограф және педагог
Г.С. Виноградов өзінің еңбегінде халық педагогикасын жеке адамды
қалыптастыру мақсатында қолданылатын дағдылар мен тәсілдердің, білім мен
іскерліктің жиынтығы деп сипаттайды.
Г.С. Виноградовтың пікірі бойынша жасөспірімдерді оқыту және
тәрбиелеу мақсатында халықтың көзқарасын қолданатын құралдарын халық
педагогикасы деп атауға болады, өйткені халық педагогикасы халықтың өмірлік
тәжірибесі.
Халық педагогикасы туралы ұғымның анықтамасы жайлы кейбір
ғалымдардың, педагогтардың пікірлеріне де тоқталған жөн. А.Ш. Гашимов халық
педагогикасына анықтама беру үшін тәрбие жөнінде халық идеяларына аса көңіл
бөлудің қажет екенін айта келіп: Халық педагогикасы – кең мағынада
айтқанда тәрбие мәселелері бойынша халық дәстүрлерінің, әдет –
ғұрыптарының, идеяларының жиынтығы, - деді.[350-351 беттер]
Е.Л. Халық педагогикасының теориялық негіздерін зерттеуші ғалым
Е.Л. Христова халық педагогикасын – халықтың таптық педагогикалық санасы
- деп, ал дәстүрлі педагогиканы белгілі ұлттық педагогиканың санасы
ретінде қарастырады. [3. 14 бет]
Халық педагогикасымен ұзақ жылдар бойы айналысып, келелі үлес қосқан
көрнекті ғалым Г.Н. Волков педагогикалық әдебиеттерге тұңғыш рет
этнопедагогика деген ұғымды енгізген. Этнопедагогика – халықтың жас
ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі туралы, олардың педагогикалық көзқарастары
туралы ғылым. Этникалық педагогика тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық
мінездегі ерекшеліктерді зерттейді. Халық педагогикасы – халықтың ауыз
әдебиетінде, салт – дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындары мен
ойыншықтарында мәңгі қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу
тәжірибесінің жиынтығы. Халық педагогикасы – халыққа қажет қасиеттерді
қалыптастыру үшін пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің әдіс
құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы дей келе, бұл білім
мен мағлұматтар, әдетте ауызша таралады. Оның зерттеу тақырыбы – тәрбие, ал
тәрбие обектісі – адам, тұлға, - дейді Г.Н. Волков.
[4. 16 бет]
Ал педагог және философ ғалым Г.Н. Филоловтың анақтамасы бойынша:
Халық педагогикасы – жергілікті халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдіс -
тәсілдері. Бұлар ұрпақтан - ұрпаққа өмір барысында білім мен дағдылар
арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық дәстүрлердің, белгілі
идеологияның жалғасуын бағыттап отырады. Халық педагогикасы моральдық
заңдар мен салттарда көрініс табады.[5. 16 бет]
Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте: Халық педагогикасы
дегеніміз – ұлттар мен ұлыстардың әлдененеше ғасырға созылған ұрпақ
тәрбиесіндегі ұлттық әдет – ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау
процесінің эмпирииалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы. Халық
педагогикасының негізгі түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік білім,
дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершілік, имандылық
рухында тәрбие беру деген анықтама берілген.[67 251 бет]. Осы анықтаманы
ғылыми дұрыс анықтама деп санауға болады.
Ұшы – қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің сан ғасырлар бойғы
тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, ұлттың
өзіндік салт – сана мен әдет – ғұрып, дәстүр рәсімдерін туғызды. Көшпелі
халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайына,
мәдениетіне, тарихына орайлас жас буынға тәлім – тәрбие берудің айырықша
талап –тілектерін дүниеге әкелді. Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі,
тарихы мен мәдениеті бар. Ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын
көрініс табады. Сондай – ақ, ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру
тәсілінен, діни наным – сенімінен, әдет – ғұрпынан салт санасы мен
дәстүрінен өзекті орын алады.
Халық педагогикасының негізгі мақсаты өзінің бай тарихи тәжірибесіне
сүйене отырып, келер ұрпақты еңбек сүйгіштікке, өнерге баулу, жанұя, ауыл –
аймақ, Отанның ар – намысын қорғай білетін, жаны жайсан арлы азамат
тәрбиелеу болды. Халық педагогикасы – бұл ұлттық қазына, кең өріс XIX
ғасырдың екінші жартысында Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев т.б. педагогикалық
ой пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары.
Бұл демократ – ағартушылардың еңбектеріндегі қазақ халқының әдет –
ғұрыптары, салт – дәстүрлері, мақал – мәтелдері, фольклорлық жырлары мен
көркем шығармалары, тілі мен мәдениеті ұлттық тәрбиенің құралына айналады.
Ы. Алтынсариннің ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары халық
педагогикасында үлкен орын алады. Оларды қазіргі қазақ халқының ұлттық
мәдениеті мен салт – дәстүрлерінің қайта жаңарту кезінде кең мағынада
насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің, ата – ананың борышы болуы қажет.
Халық педагогикасын дамытуда қазақтың асқан ақыны, педагогы М.
Жұмабаев үлкен үлес қосты. Ол бала тәрбиесі жөнінде көп өлеңдерінде өзінің
терең педагогикалық ойларын ортаға салды. Балалық шақ әлемінде өмірді
қызықты өткіз, білім алуға тырыс білімді адам ел басшысы және мейірімді,
көреген азаматы бол деп тілегін білдіреді.
М. Жұмабаевтің Педагогика атты кітабын 1923 жылы Ташкент қаласы
Түркістан басмасөз масхамасы шығарды. Бұл М. Жұмабаевтың ғылыми –
педагогикалық зерттеу жұмысының алғашқы бастамасының бірі болды. Кітапта
педагогика пәні беске бөлінеді:
1. Жалпы педагогика. Адамның дене һәм жан күштерін тәрбиелеудің
жолдарын көрсетеді.
2. Дидактика. Оқытудың негізгі жолдарын көрсетеді.
3. Методика. Оқытудың негізгі жолдарына мінездеп, белгілі бір
пәнді қалай оқытудың жолын көрсетеді. Мысалы, мектепте қазақ
тілін қандай жолмен оқыту керек екендігін үйрететін пән қазақ
тілінің методикасы деп аталады.
4. Мектепті басқару. Мектеп қалай салынуға, қалай басқарылуға
тиісті, сыныптарға шәкірттерді бөлу, оқу уақытын белгілеу,
осылар сияқты мектеп құрылысы жолдарын көрсетеді.
5. Педагогика тарихы. Түрлі заманда түрлі тәрбиеге адамзат қалай
қараған, қандай жолдармен жүрген, тәрбие дүниесінде қандай
білімпаздар өткен, олар қандай жолдар тапқан – педагогика
тарихы оларды баяндайды.
Педагогика пәнінің құрылымына қарағанда М. Жұмабаев тәрбие,
дидактика және әдістемелік мәселелеріне ерекше мән берген. Әсіресе ұрпақ
тәрбиесінің мақсатын айта келіп, былай деді: Тәрбие мақсаты – адам деген
атты құр жала қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып шығару.
[7. 7 бет]
Жасөспірімдердің тәрбиесін халық өмірі және іс - әрекеттерімен
үйлестіріп жүргізуі қажет деді. М. Жұмабаев педагогиканы ұрпақ тәрбиесінде
пәрменді құрал деп атады.[8. 351-352 беттер]
1.1. Халық педагогикасының қағидалары.
Тәрбиенің негізгі қағидаларының болуы заңды құбылыс. Халық
педагогикасының негізгі қағидаларын арнайы сөз етсек олар мынадай:
1. Келер ұрпақтың ақылды, намысқор арлы, өміршең азамат болуын
тілеу.
2. Баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу.
Ол бесік жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме
өлеңдерден өзекті орын алған.
3. Халық педагогикасында бірінші байлық - денсаулық деген ұғым
өзекті орын алған. Рухани материалдық байлықтың негізін жеке
бастың, яғни тәннің саулығына байланысты қарастырған.
4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына
дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар –
ожданды қастерлеу баксты қағида болып есептелген. Жаным –
арымның садағасы деп арды адамгершілік қасиетінің үлгісі
санаған.
5. Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты
қағидаларының бірі.
6. Елді, жерді қорғайтын, еңбек ететін азамат болу үшін денені
шынықтыру қажет. Халық педагогикасында шынықсаң шымыр боласың
деп ой қорытқан ата – бабамыз дене тәрбиесіне баса көңіл
бөлген.
7. Тіршіліктің тұтқасы, өмірдің шамшырағы өнер мен ғылым деп
түсінген халқымызға Өнерлі өлмейді, Білекті бірді, білімді
мыңды жығады дегенді насихаттаған.
8. Адам өмірі мәңгі табиғат құшағында өтетін болғандықтан, ата –
бабамыз өз ұрпағын ағаш бесіктен жер бесікке жеткенше табиғи
ортаны аялауға тәрбиелеп келген.
Ал бұл қағидалар, сайып келгенде сегіз қырлы, бір сырлы, мінезі
майда, ары таза, тәні сау, өнегелі - өнерлі, жан – жақты жетілген толық
адам тәрбиелеуді көздеуден туған.Қазақ халқы үшін сегіз қырлы азамат
дегендер: еңбек сүйгіш, бауырмал, батыр, өнерлі, өнегелі, шыншыл, әділ,
адал болуды білдіреді.
Нағыз шынайы азамат тәрбиелеудегі бар халықтың талап, тілегінің
ұштасып келуі ұрпақ тәрбиелеудегі мақсат бірлігінен туындап отыр.
Енді халықтық тәрбиенің осы басты қағидаларының ғылыми педагогикамен
байланысына тоқталар болсақ.
▪ Халық педагогикасында тәрбие ісін баланың жас ерекшелігін
ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен, Ұлыңа бес жасқа
дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес
жастан асқан соң ақылшы досыңдай бағала деген мәтел баланы
еркін тәрбиелеудің, көмекшім деген үмітпен қараудың, ақылшым
деп тең санаудың қажеттігін меңзейді.
▪ Халық педагогикасында тәрбие ісін әр баланың жеке бас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуді ескертеді.
▪ Халық педагогикасы баланың тәрбиесі туған, өскен ортасына,
ата – ананың, отбасы үлкендерінің, ұстазының үлгісіне
байланысты деп қараған. Өскен ортаның тәрбиесіндегі жері
жөнінде А.С. Макаренко, Н.К. Крупская, А.В. Лухоминский, А.
Құнанбаев, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев сынды ұлағатты ұстаздардың
ой – пікірлері де халық педагогикасының қағидаларымен үндесіп
жатыр.
▪ Халық педагогикасының тағы бір принцппі балаға үлкен талап
қоя білуге, оның жеке басын қадірлеуге негізделген.
▪ Шәкіртті тәрбиелеу, оқыту бырысында ақыл – ойын дамыту
бүгінгі педагогиканың ең көкейтесті мәселелерінің бірі. Дамыта
оқытып тәрбиелеу ісі асқақ арманмен байланысты.
▪ Халық педагогикасының негізгі принциптерінің бірі – тәрбиенің
біртұтастығы. Халқымыз жас ұрпақты өмірге дайындап, жан – жақты
жетілген азамат етіп тәрбиелеу үшін бар мүмкіндікті сарқа
пайдаланған.
▪ Тәрбие ісінің туғаннан өмір бойы үздіксіз жүргізілуін халық
педагогикасы да, ғылыми педагогика да құптайды.
▪ Халық педагогикасы отбасы үлкендерінен бастап, ауыл
ақсақалдары, өнер иелері түгел қатынасатын ұжымдық тәрбие ісіне
негізделген.
Бір сөзбен айтар болсақ, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың
қалыптасуына бастау бұлақ болған.
Халық педагогикасы бүгінде ғылыми зертеулердің тек объектісі ғана
емес, сонымен қатар ол педагогикалық теориялардың, әсіресе отбасындағы
тәрбиенің дамуына үлакен әсер ететін ынтымақтастық педагогиканың іргетасы
болып табылады.[10. 87 бет]
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары Қ. Жарықбаев, профессор С.
Қалиев тағы да көптеген педагогтар халық педагогикасы жайлы зерттеу
жұмыстарына мән беріп, өздерінің үлестерін қосуда.
Қ. Жарықбаев пен С. Қалиевтің бірлесіп жазған Национальные аспекты
обучения и воспитания в Қазахстане (Алматы, 1990ж.) атты кітапшасында
қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде бірсыпыра мәселелер қарастырылған.
Солардың ішінде қазақ даласында әлеумет тік және табиғи – климаттық
жағдайларға байланысты әрбір жеке адамның бойында қандай қасиеттер болу
керек, оған қандай талаптар қойылады. Міне, осындай мәселелердің, санымен
бірге халық педагогикасында жұмбақ, мақал, мәтел, терме сияқты халық
тағылымдарының тәрбиелік мәні жайлы құнды пікір айтылған.
1.2. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.
Қазақ халқының тәлім тәрбиелік мәні зор ой – толғаныстары бесік жыры
мен батырлық эпостарда шешендік сөздер мен айтыстар – термелерде, мақал –
мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні -
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. С. Қалиев халық
педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын
баяндаған. Себебі ауыз әдебиеті халық педагогикасының кең өрісі, қайнар
көзі, ғасырлар бойы ауызекі сақталып келе жатқан энциклопедиясы. Мақал –
мәтелдердің, ертегілер мен жұмбақтардың, өлеңдер мен жырлардың, термелердің
тәрбиелік мәні зор, олар халық тағылымы, ауыз әдебиетінің арқауы.
Халық педагогикасының тарихын зерттеу, оның мағлұматтарын бүгінгі
және болашақ ұрпақтың игілігіне айналдыру, салт – санамызды, әдет –
ғұрпымызды, ұлттық дәстүрлерімізді өскелең өмір талаптарына сай жүзеге
асыру – аса басты міндеттердің бірі.
Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырларға созылған халық
тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғары
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. Олай болса, өскелең ұрпақты
терең педагогикалық, психологиялық ойлармен, теориямен халқымыздың бай
тәжірибесімен таныстырудың ролі өте зор.
Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары,
этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары,
үйелмен тәжірибелері тағы басқалары жатады.
Демек халық педагогикасы – ғасырлар бойы өмір тәжірибесіне
негізделген ұрпақ тәрбиесіндегі дәстүрлер мен әдет – ғұрыптың, мәдени ой –
пікірлердің жиынтығы.
1.3. Адамзат тәрбиесіндегі халық педагогикасының рөлі.
Қазақ халқының сан ғасырдан бері тәрбие жөніндегі өнегелі істері мен
сөздері, тұрмысы, мәдениеті, өнерлі, өмір тәжірибесі халық педагогикасының
асыл қазынасы болып келеді. Қай заманда болмасын ұрпақ тәрбиесі адамзаттың
парызы болды. Әрбір халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас
қауымды, жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін
қолданып, сыпайлық, адалдық, инабаттылық, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік,
үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қабілеттерді олардың бойына
екті. Осылардың бәрі адамзат тәрбиесінде халық педагогикасының қандай роль
атқаратындығын көрсетеді.
Әрине, тәлім – тәрбие беруде тек ұлттық дәстүрлермен шектелуге
болмайды. Сондықтан тәрбие ісі тиімді және нәтижелі болу үшін халық
педагогикасына кешенді қараған жөн.
Халықтың даналық ойлары халық педагогикасының шамшырағы болған.
Халық даналығы мақал – мәтел, ертегі, өлең – жыр түрінде, ақын жыраулардың,
шешендердің сөздері толғау, өсиет өлеңдері арқылы баяндалып отырған. Осы
тұрғыдан халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі – ауыз әдебиеті, оның
ішінде тәрбиелік мәні зор. XI ғасырлардан XX ғасырлардың бас кезіне дейінгі
қазақ ақын жырлауларының шығармалары болады. Бұл жөнінде көптеген мына
мысалдарды еске алайық.
Мінезі жаман адамға,
Енді қайтып жуыспа
Тәуір көрер кісіңмен
Жалған айтып суыспа
Ғылымың жұрттан асты деп
Кеңессіз сөз бастама.
Жеңемін деп біреуді
Өтірік сөзбен қостама.
Acaн қайғы (Xacaн Сәбитұлы)
Жаманмен жолдас болсаңыз
Көрінгенге күлкі eтep.
Жақсымен жолдас болсаңыз
Айырылмасқа cepт eтep.
Ep жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы.
(Бұқар жырау)
Tap заман құрсауында өтсе де өмір,
Адамдық қасиетке жастан жармас!
Мәз болмайды күнгі күн көріске,
Есіңе ал келешекті, жора - жолдас!
Білгенге білім байлық бағасы артық,
Салмағы сан жетпейтін қорғасындай.
Үйренсең өнep — білім, өшпес мұра,
Таусылмас тay кенінің қордасындай.
(Омар Шораяқов)
Кейбіреу сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шалпылдаған қайраңдағы.
Адамдық ісіне жұрт аңсап тұрсын.
Нe керек, қарыныңның құр майланғаны?!
Көңіліне "Мен де адаммын!" деп жүргенде көп,
Кілегей майға ұқсап айрандағы.
Үйретіп үлгі, өнеге,
Таза бақ, жасы кішіңде!
Ақылың астам болғанмен,
Ойласпай eтпe ісіңді!
"Қоям, - деп - халықпен қарсы" - бір өзіңді,
Байқамай болып жүрме тірі езінді.
"Әрқашан алам — десең, — төрден орын,
— Түзеп ал, татаусыз қып мінезіңді!"
(Тұрмағамбет Ізтілеуов)
Ақын — жыраулардың даналық сөздерінің этикалық, философиялық маңызы
өте зор. Олардың өсиет өлендерінде адам баласының мінезіне психологиялық,
этикалық сипаттама берілген. Өнер — білімді игеру, ел қамын, оның келешегін
ойлау мәселесі де баяндалған. Халықтың даналық сөздерінің мазмұнын ашып,
жастардың дүниеге көзқарасын қалыптастыру, адамгершілік сезімін ояту ұрпақ
тәрбиесінде басты мәселе екені сөзсіз.
[9. 358-362 беттер]
Халық педагогакасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындары,
мақал - мәтелдер, жұмбақтар, ауызша есеп т.б. ерте заманнан бастап,
жасөспірімдердің ой - өрісін, зеректігін дамыту және тапқырлығы мен
шешендігін анықтау үшін тәрбие құралы түрінде қолданып келді.
[9. 359-360 бет ]
Ұлттық ойындар. Қазақ халқының емір кешкен тарихында үлттық
ойындардың көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік шақтағы
балалар тәрбиесіне пайдаланылды. Ал қазіргі кезде ұлттық ойындардың
көпшілігі тәлім - тәрбие саласында зор педагогикалық құралға айналды. Бүкіл
халқымыздың ұзақ өмірінде өздері қызықтаған алуан ойын өнері болды. Ойын
тек қана көңіл көтеру, көңілін шаттандыру ғана емес, ол өзінше ерекше қазақ
халқының әлеуметтік өміріне байланысты тәрбиелік мағынасы зор жеке адамның
дамып жетілуіне, қалыптасуына әсер етуші факторлардың бірі болған.
Қазіргі қайта өркендеу ұлттық мәдениет пен салт - сананың жаңғыру
кезеңінде баспа беттерінде ұлттық ойындар туралы жазылған бірсыпыра
мақалалар, құнды еңбектер пайда бола бастады. Солардың ішінде
Е.Сағыңдықовтың "Қазақтың ұлттық ойындары" деген кітабын атауға болады.
Кітапта ұлт ойындарының шығу жолдары мазмұны баяңдалған. Оларды оқу тәрбие
саласында үлгі түрінде шебер пайдаланып, бүгінгі және болашақ ұрпақтың
игілігіне айналдыру қажет.
Кітапта ұлт ойындары өзінің мазмұнына байланысты үш топқа болінген:
ойын сауық, тұрмыс - салт ойындары; дене шынықтыру, спорт ойындары; оймен
келетін ойындар.
1. Ойын - сауық тұрмыс - салт ойындарының қырықтан астам түрлері
бар. Олар: мысалы: "Қалтырауық қамыр кемпір",
"Ақ боран", "Күзем алу", "Жар-жар", "Қыз кәде", "Беташар",
"Бастаңғы", "Сыйқырлы таяқ", "Белбеу тастау", "Мырыш-мырыш", "Есімде",
"Балтам тап", "Алтыбақан", "Тұзақ құру", "Айтыс ойыны", "Сақина тастау"
т.б. Ұлт ойындарының бұл тобына халқымыздың өмірінде, тұрмысында
қалыптасқан өнер мен білім, енбектің түрлері, жастар арасындағы ойын-
сауықтар, халықтың мақал-мәтелдері, ұрпақтың негізі жайттары жан-жақты
түсінуіне көмектеседі.
2. Дене шынықтыру, спорт ойындары қазақ халқында үлкен орын алады.
Олардың саны жүзден астам. Сондықтан, ол ойындардың халық жиі қолданып
келген бірнеше түрлерін атап кетуге болады: "Ақ серек, көк серек",
"Айгөлек", "Coқыр теке", "Жаяу жарыс", "Әуе таяқ", "Қап киіп жарысу",
"Таспа доп", "Қарғымақ", "Доп тебу", "Кеген тартыс", "Бүркіт", "Қазан доп",
"Ақсүйек", "Жаяу көкпар", "Орда", "Тартыс", "Қазақша күрес", "Арқан
тартыс", "Аударыспақ", "Жорға жарыс", "Қыз қуу", "Теңге алу", "Жігіт қуу",
"Ат үстіндегі тартыс", "Кім жылдам", "Жасырынбақ" т.б.
Бұл топтағы ұлттық спорттық ойындардың дене шынықтыpy тәрбие
саласында маңызы өте зор. Ұлт ойындарының түрлі жастарды батылдыққа,
ептілікке, тапқырлыққа, қайраттылыққа еңбектенуге ұжымдық іс-әрекетіне
шығармашылық ынтымақтастыққа бағдарлай білуге тәрбиелейді, олардың
қабілетін жетілдіреді, Мысалы: "Ақ сүйек" ойыны жастарды қараңғыда (түнде)
бағдарлап білуге, шамамен қашықтықты айыра білуге, жылдам жүгіруге, тез
табуға үйретеді. Ал, "Қазан доп" ойыны ұрпақты ұйымшылдыққа, ұжымшылдыққа
баулиды, денсаулықтарын жақсартады, табиғи қозғалыстың әр түрлі қимыл
әрекетіне жаттықтырады.
Спорттық және таза ауада дене шынықтыру ойындарын тиімді етіп өткізу
ұйымдастырушылардың, яғни мұғалімдердің, тәрбиешілердің білім деңгейіне,
қабілетіне, шеберлігіне байланысты.
3. Оймен келетін ойындар жастардың қисындылық және математикалық
ойларының дамуына көмектеседі. Олардың ішінде өте күрделі ойындарға тоғыз
құмалақ, шахмат, дойбы жатады. Сонымен бірге, оймен келетін ойындардың
басқа да көптеген түрлері бар. Мысалы: "Неше емшек, неше өркеш?"
Ойлағаныңды табамын", "Қай қолымда?", "Үш аманат,"
"Алты қанат киіз үйге екі мысық келіп кірді" көне жұмбақтар арқылы
орындалатын ойындар т.б.
Бұл ойындардың бәрінде ақыл - ой жетекшісі десек артық болмайды.
Мұндай ойындардың жауабын табу үшін ойынға қатысушылар терең ойға салып,
қисындылық, бірізділік принципіне сүйене отырып, шешуге болады.
Оймен келетін ойындардың мәні түсінікті болу үшін бір-екі мысалдар
келтірейік.
Бірінші мысал. Қазіргі кездегі қазақ жастарының көпшілігі төрт түлік
малдың оның әрқайсысының кейбір жеке ерекшеліктерін біле бермейді. Осы
жайтты ескеріп, басқарушы ойынға қатысушыларға сұрақтар қояды:
a) екі түйеде (оның біреуі нар), үш биеде неше өркеш, неше емшек
бар?
ә) төрт саулықта, алты ешкіде (оның біреуі тоқал ешкі) неше мүйіз
бар, неше емшек, неше бақайшақ, неше аяқ бар?
Мұндай сұрақтардың шешуін малды ауылдың балалары тез табады.
Екінші мысал. Әкесі баласына: "Сенің жасынды үш ece көбейтсе, менің
жасымдай болады. Ал, менің жасымнан сенің жасыңды алып тастаса 20 қалады.
Сол 20 - ға тағы 20 қосып, сонан шыққанын сенің жасыңа қосса, сен менен 20
жас үлкен болып шығасың. Ойлашы, сонда мен нешедемін, сен нешедесің?"
Шeшyi: Баласы — 10 - да.
Әкесі — 30 - да.
Ұлт ойындарын мектептерде балалардың жас және ерекшеліктерін еске
алып, пайдалануға болады. Ол үшін әрбір сыныптарга сәйкес ойындарды тандап
алуға болады.
Жоғарыда ойынның түрлері көп деп айтып кеттім. Сондықтан қазақтың
ұлттық ойындары жөнінде Е.Сағындықовтың, Ә.Табылдиевтің кітаптарын, тағы да
басқа көмекші материалдарды пайдалану керек.[9. 362 б.]
2. Халық педагогикасының математикамен байланысы.
Математика және жыл қайыру
Тіліміздегі ата, ақсақал, қария, үлкен кісі, жігіт, жеткіншек, сәби
сөздерінде тарихи математикалық мән бар. Бұлар тікелей адамның жас шамасына
байланысты. Орынды жерде оны дұрыс қолдана білу - жылдарды математикалық
түрде айыру болып табылады. Адамды жас шамасына қарай атау неден шыққан
және оның қалыптасқан түрлері қандай? Адамды жас шамасына қарай атағанда,
ол көбінесе мүшел жасының мөлшеріне байланысты айтылады. Біз қазір адамның
туған күнін, белгілі бір уақиғаның 10, 20, 30, 40, 50, 60 тәрізді дөңгелек
сандарға толған мерзімін - мүшел жасы, мүшелді жылы дейміз, яғни атаулы
күн, елеулі жыл деген ұғымда. Қазақ халқы көне дәуірдегі жыл санау
дәстүрінде адамның әрбір 12 жыл толып, 13 - ші жылға аяқ басқан жасын мүшел
деген. Мысалы: 13, 25, 37, 49, 61, 73, 85, 97. Бұлай болып келудің себебі
-қазақтың жыл санауында әрбір жылға шартты түрде ат қойып есептеуіне
байланысты. Қазақ 12 айды 1 жыл деп, 12 жылды бір мүшел деп санаған.
Мүшелдегі 12 жылға - тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой,
мешін, тауық, ит, доңыз деп ат қойып, жылдың басы тышқан болсын, Жаңа Жыл
Наурыз күнінен басталсын деп ережеге келісенде, осы тәртіп бойынша халықтық
календарь жасаған.
Тышқан жылы 1972 1984 1996 2008
Сиыр жылы 1973 1985 1997 2009
Барыс жылы 1974 1986 1998 2010
Қоян жылы 1975 1987 1999 2011
Ұлу жылы 1976 1988 2000 2012
Жылан жылы 1977 1989 2001 2013
Жылқы жылы 1978 1990 2002 2014
Қой жылы 1979 1991 2003 2015
Мешін жылы 1980 1992 2004 2016
Тауық жылы 1981 1993 2005 2017
Ит жылы 1982 1994 2006 2018
Доңыз жылы 1983 1995 2007 2019
Кестеде қазіргі жыл санау мен ескі жыл қайыру қатар берілген. Сол
арқылы әркім ескіше жыл қайыру әдісімен өзінің қазақша қай жылы туғанын,
неше мүшелге толғанын біле алады. Өзінің қай жылы туылғанын қазақша атау
бойынша білгісі келгендер өзінің мүшел жасын айыра білу үшін жасын 12 - ге
бөлу керек. Ал қай жылы туғандығын айыра білу үшін жасы қалдықсыз бөлінсе -
мешін жылында, 1 қалдық қалса - тауық жылында, екі қалдық қалса - ит
жылында, үш қалдық қалса - доңыз жылында, 4 – тышқан, 5 - сиыр ж.т.б. өз
жылын нақтылап отырған. Бұл сол кездегі бала үшін маңызы орасан зор
математикалық амал болып табылады.
Хижра жылын есептеу.
Біздің заманымыздың 622 жылы арабша бірінші жыл болып есептеледі.
Бұл жыл яғни 622 жылы шілденің 16 жұлдызына қараған түні Мұхаммет пайғамбар
Меккеден Мәдина қаласына көшті. Хижра күнтізбесі осы күннен басталады.
Хижра - араб сөзі, туған жерінен көшу, елінен ауу деген мағынаны береді.
Хижра мен Григорий (қазіргі) календарының айырмашылығы былай есептеледі.
Мысалы, хижраға
1410 жыл дейік:
1410 - ды 33 ке бөлеміз (1410:33=42,14)
1410 - нан 42 - ні аламыз (1410-42= 1368)
қалдыққа 622 - ні косамыз (1368+622=1990) демек, 1990 жыл шығады.
Ал 1990 жыл хижраның қай жылына сәйкес келеді?
Ол үшін:
1990 - нан 622 - ні алуымыз керек (1990-622=1368)
Қалдықты 32 - ге болеміз (1368:32=42,24)
Осы цифрды 1368 - ге қосамыз (1368+42=1410)
Демек, 1410 жыл шығады.
Адамды жасына қарай атауда тағы бір еске алатын этнографиялық сәт
бар. Ол бір адамның өмірін 100 жылға мөлшерлеп, оны дәуір деп
атаған.
Елу жылда ел жаңа 100 жыл - қазан деген мәтел сөз, өлген адамға
дәуір садақасы деп молдаларға мал беріп марқұмның өмір бойғы күнәсін
сатып құтылу, кейде бір ғасыр аралығын бір дәуір деп атау содан қалған
салт.
Қазақта адамның жасын айырушыларды жыл кайырушылар деп атаған.
Адамдарды жас мөлшері мен мүшелдеріне қарай атауды қалыптастыруда жыл
қайырушылардың да кейбір атау сөздері сеп болған. Олар бір дәуірді жас
дәурен (50 жасқа дейіи), орта жас (70 жасқа дейін), қайтқан кез (70-тен
асқан кез) деп үшке бөлген. Сонымен қатар мүшелді - балалық мүшелі, жігіт
мүшелі, кісілік мүшелі, кәрілік мүшелі, таусыншық жас - деп тағы 5 топқа
бөлген. Осы айтылғандарды қорытындылай келе, ертеректе қазақ этнографиясын
жас мөлшеріне қарай атау қазақ халқының баласына көптеген математикалық
түсініктер берген. Кішкене бала жанұясындағы адамдарды аға, отағасы, ата,
бозбала, ересек деп атай отыра, оның жасын нақтылауды да бірге қатар
үйренген. Және де өзінің қай жылдан кейін мүшел жасқа толатындығын есептей
отыра, санды санға қосуды, не көбейтуді қатар үйренді деуге болады.
2.1. Математика және қасиетті сандар
Қазақ халқының салт - дәстүрінде математика пәніне қатысты түсінік
пен ұғым атаулары баршылық. Осыдан ескеретін жайт, дүниеге келген жас
баланың өзін біз қырқынан шығару, 7-жаска келі енде мектепке апару, 1З
мүшел жасын тойлау, дүниеден өткен адамның қырқын, жылын беру күнделікті
қазақ тұрмысымен байланысты. Қазақ халқында жеті, тоғыз, он екі, қырық
сандары қасиетті, киелі деп есептелген. Мысалы: орта ғасыр алхимиктері мен
астрологтерінің жеті күнге жегі жұлдыздың атын қойып, жеті металдың пайда
болған күні деп жексенбі, дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма,
сенбі күндеріне ат берген. Бұл күндердің ішінде әр күнге арнайы ырымдар
жасаған. Жалпы, ауыз әдебиетінде киелі сандар деп көбінесе тақ сандар
қолданылады.
Мысалы: 1, 3, 7, 9 сандары қазақ үшін қасиетті сандар болып
табылады. Қазақ қашанда 1 санын жалғыздықтың белгісі дейді. Яғни жалғыз
аққуға ұқсап, жалғыздық құдайға ғана жарасады дей отыра 1 санына сипаттама
береді. Ал қалған тақ сандарды олар осы 1 сандарының қосындысы ретінде
қараған. Үш саны: ана, әке, бала деп, отбасы символы ретінде қарастырмаған.
Кеңінен тоқталсақ:
Үш жұрт
1. Ағайын жүрт
2. Нағашы жұрт
З. Қайын жұрт
Үш байлық
1. Денсаулық
2. Ақ жаулық
З. Қорадағы бес саулық
Үш би
1. Үйсін Төле би
2. Арғын қаз дауысты Қазыбек би
З. Алшын Әйтеке би
Үш дана
1. Абай
2. Шоқан
З. Ыбырай
Үш қат
1. Жоғары қат (аспан)
2. Орта қат (жер үсті)
З. Төменгі қат (жер асты)
Үш қуат
1. Ақыл қуат
2. Жүрек қуат
З. Тіл қуат
Үш арсыз
1. Ұйқы арсыз
2. Тамақ арсыз
З. Күлкі арсыз
Үш дауасыз
1. Мінез
2. Керілік
З. Ажал
Үш қадірлі
1. Ырыс
2. Бақ
З. Дәулет
Үш қадірсіз
1. Жастық шақ
2. Денсаулық
З. Жақсы жар
Үш жамандық
1. Нақақтан қан төгу
2. Кісінің малын нақақ алу
З. Ата-бабадан қалған ескі жұртты бұзу
Үш жақын
1. Жан тәтті
2. Мал тітті
З. Жар тәтті
Үш ақиқат
1. Қымбат-шындық
2. Арзан-өтірік
З.Дауасыз-кәрілік
Үш қуаныш
1. Алғыс алу
2. Өзіңді көптің іздеуі
З. Ісіңнің ошпеуі
Үш биік
1. Билік
2. Дәулет
З. Даналық
Үш асыл
1. Көз
2. Тіл
З. Көңіл
Үш артық
1. Адалдық
2. Еңбексүйгіштік
З. Өнерпаздық
Үш ынтық
1. Еркін өмір
2. Құрметке бөлену
З. Пайдалы еңбек егу
Үш тұл
1. Қайратсыз ашу тұл
2. Тұрлаусыз ғашық тұл
З. Шәкіртсіз ғалым тұл
Үш апат
1. Ғалымдар мен қарттарды сыйламау
2. Өкіметті сыйламау
З. Асты ысырап ету
Үш кедейлік
1. Кежірлік
2. Еріншектік
З. Ұйқы
Үш кемдік
1. Надандық
2. Еріншектік
З. Зұлымдық
Үш бақытсыздық
1. Жаман ат
2. Жаман әйел
З. Жаман көрші
Үш көз
1. Су анасы-бұлақ
2. Жол анасы-тұяқ
З. Сөз анасы-құлақ
Үш тоқтам
1. Ақыл-арқан
2. Ой-өріс
З. Адам-қазық
Үш қасиет
1. Өліде-аруақ
2. Малда-кие
З. Аста-кепиет
Үш тағылым
1. Мейірімнен-сауап
2. Жақсылықтан-шарапат
З. Жамандықтан-кесапа
Яғни, осы ұғымдарды халық бала тәрбиесінде қолдана отыра, балаға
санау жүйесін, санау ретін айыра білуді үйреткен.
Жеті жұт
1. Құрғақшылық
2. Жұт (мал қырылу)
З. Өрт
4. Оба
5. Соғыс
6.Топан
7. 3ілзала (жер сілкіну)
Жеті жоқ
1. Жерде өлшеуіш жоқ
2. Аспанда тіреуіш жоқ
З. Таста тамыр жоқ
4. Тасбақада талақ жоқ
5. Аллада бауыр жоқ
6. Аққуда сүт жоқ
7. Жылқыда өт жоқ
Жеті жетім
1. Тыңдамаған сөз жетім
2. Киюсіз тозған бөз жетім
3. Иесіз қалған жер жетім
4. Басшысы жоқ ел жетім
5. Аққу-қазсыз көл жетім
6. Жерінен айрылған ер жетім
7. Замандасы қалмаса-бәрінен де сол жетім
Жеті қазына
1. Ер жігіт
2. Сұлу әйел
3. Ілім-білім
4. Жүйрік ат
5. Жүйрік тазы
6. Қыран бүркіт
7. Берен бүркіт
Жеті ғалам
Жеті ғалам қазіргі тілімізде "бүкіл әлем" дегенді білдіреді. Мұндағы
жетіде сандық мән жоқ. Байырғы кезде бұл термин халықтың әлем туралы өте
ерте кездегі мифологиялық түсінігін бейнелеген. Бұл түсінік бойынша жеті
саны негізгі жеті бағытты білдірген. Олар дүниенің төрт бүрышы: күншыеыс,
күнбатыс, түстік, терістік, аспан-жоғарғы ғалам, жер асты -төменгі ғалам.
Жеті қат көк
Жеті қат көк тіркесін қазіргі колданысымызда шырқау биік, шексіз
аспан деп мәнінен айырылган. Жеті қат көк-байырғы шығыс астрономдарның
кеңінен қолданылған термині. Мұндағы жеті саны - "жеті жүлдызға" сәйкес
келеді. Ай, Меркурий, Шолпан, Күн, Қызыл жүлдыз, Мүштәри (юпитер), Сатурн.
Осы жеті шығыс астрономиясында жеті қат көк ден аталады.
2.2. Математика және ұзындық өлшемдері
Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты
салаларының бірі болып саналады. "Халық айтса қалт айтпайды" дегендей халық
өлшемі анық өлшем десек қателеспейміз. Өйткені оны ата -бабаларымыз бірнеше
ғасырлар бойы қолданып және сол арқылы елшем негіздерін жасаған. Енді халық
өлшемдерінің негізгі түрлеріне жеке-жеке тоқталайық. Оны халықтың өзі
белгілегендей салмақ өлшемі, көлем олшемі мен мөлшері, ұзындық өлшемі,
қашықтық өлшемі, уақыт пен мезгіл өлшемдері деп бөлуге болады.
Салмақ өлшемдерін халық былай жіктеген. Мысқал (1 гр), қадақ (750
гр), келі (1 кг), пұт (16 кг), батпан (100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz