Мұңайтпасұлы Қажымұқан
Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз.
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 28 мемлекетте күреске түсіп, 56 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу — сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді, еңсесі түспеді.
Өмірі
Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі, Сарытерек болысына қарасты Жәдік деген жерде дүниеге келген. Кейбір зерттеулерде, оның 1883 жылы туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруаның баласы болғандықтан, орыс байларына және дәулетті адамдарға
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 28 мемлекетте күреске түсіп, 56 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу — сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді, еңсесі түспеді.
Өмірі
Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі, Сарытерек болысына қарасты Жәдік деген жерде дүниеге келген. Кейбір зерттеулерде, оның 1883 жылы туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруаның баласы болғандықтан, орыс байларына және дәулетті адамдарға
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қалмақан Әбдіқадыров “Қажымұқан” . Алматы.
“Жалын” 1981.
2. “Ордабасы оттары” 1996ж 20 шілде № 53.
3. “Ордабасы оттары” 1996ж № 89 (16609) сәрсенбі,
16 қазан.
4. “Ұлан” газеті № 36 4 қыркүйек, 2001ж.
5. Хаджы мукан “Алимкул Буркитбаев” . Алматы 2003ж.
6. Мұрат Керегібай “Мұқан” . Астана 2004ж.
7. Естеліктер. “Күш атасы” . Алматы. Қазақстан 1990ж.
8. Оңтүстік спорт. “Қажымұқан қанағаты” № 20 (52), 30 қазан 2004ж.
9. Қазақ әдебиеті “Қажымұқанның туғанына 125 жыл” № 5. 30 қаңтар. 1996ж.
10. Барыс. “Қажымұқан балалары әлемнің түкпір - түкпірінде жүр”. 22.04.2003ж.
11. Егемен Қазақстан. “Қажымұқан белгілі тұлғаның беймәлім қырлары”. 29 маусым.2005ж.
12. Ордабасы оттары. Қажымұқан мен барыс. 19 қараша, 2005жыл.
13. Халық үні “Қажымұқанның туған жеріне талас тоқтар емес . . .”. №25 (59).
14. Қажымұқан атындағы музейі.
15. Республикалық қоғамдық мәдени газет “Қажымұқан қайта тумайды”. № 8 (08). 16.08.2006
16. Егемен Қазақстан. “Қазақтың Қажымұқаны ” 7 сәуір 2006ж.
17. Оңтүстік Қазақстан. “Қазақ палуанының 6 құжаты табылады” №104 (17740) 20.07.2004ж.
1. Қалмақан Әбдіқадыров “Қажымұқан” . Алматы.
“Жалын” 1981.
2. “Ордабасы оттары” 1996ж 20 шілде № 53.
3. “Ордабасы оттары” 1996ж № 89 (16609) сәрсенбі,
16 қазан.
4. “Ұлан” газеті № 36 4 қыркүйек, 2001ж.
5. Хаджы мукан “Алимкул Буркитбаев” . Алматы 2003ж.
6. Мұрат Керегібай “Мұқан” . Астана 2004ж.
7. Естеліктер. “Күш атасы” . Алматы. Қазақстан 1990ж.
8. Оңтүстік спорт. “Қажымұқан қанағаты” № 20 (52), 30 қазан 2004ж.
9. Қазақ әдебиеті “Қажымұқанның туғанына 125 жыл” № 5. 30 қаңтар. 1996ж.
10. Барыс. “Қажымұқан балалары әлемнің түкпір - түкпірінде жүр”. 22.04.2003ж.
11. Егемен Қазақстан. “Қажымұқан белгілі тұлғаның беймәлім қырлары”. 29 маусым.2005ж.
12. Ордабасы оттары. Қажымұқан мен барыс. 19 қараша, 2005жыл.
13. Халық үні “Қажымұқанның туған жеріне талас тоқтар емес . . .”. №25 (59).
14. Қажымұқан атындағы музейі.
15. Республикалық қоғамдық мәдени газет “Қажымұқан қайта тумайды”. № 8 (08). 16.08.2006
16. Егемен Қазақстан. “Қазақтың Қажымұқаны ” 7 сәуір 2006ж.
17. Оңтүстік Қазақстан. “Қазақ палуанының 6 құжаты табылады” №104 (17740) 20.07.2004ж.
Мұңайтпасұлы Қажымұқан
Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой
балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын
бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған
топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс
медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз.
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған
тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 28 мемлекетте
күреске түсіп, 56 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында
түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында
Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің
чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг
Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар
жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу —
сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей
күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай
ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес
қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді,
еңсесі түспеді.
Өмірі
Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі,
Сарытерек болысына қарасты Жәдік деген жерде дүниеге келген. Кейбір
зерттеулерде, оның 1883 жылы туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруаның
баласы болғандықтан, орыс байларына және дәулетті адамдарға жалданған.
Сөйте жүріп, күреске түсіп, той томалақтарда елге көрініп, бала балуан
деген атқа ие болған. Былай басталатын өлең жолдары оның сал-серілігінен де
хабардар етеді:
Атандым Мұқан палуан, бала жастан.
Ішінде күштілердің болдым астам.
Талай-талай жерлердің дәмін татып,
Өтті дәурен осылай біздің бастан
Сонда сол циркте жеңген палуан, ең соңында жеңген палуан мен Қажымұқан
күреске түседі. Оны жыға алмайды, дегенменен халық арасына танылады. Злобин
деген цирктің қожасына ұнайды да, бұл жаңағы барлық зерттеулерде жазады ол
Ваня ағай деген атақты алғашқы кәсіби Санкт-Петербордағы мектепті ашқан
атақты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол арқылы ол сол жаққа барады. Сол
жақта үш жылдай дәріс алады. Содан кейінгі өмірі Қажымұқанның үлкен өрісте
болады, биіктей түседі жылдан жылға.
Талас аға жалғайды. Сонда ол орыстың көптеген палуандарымен танымсып,
дос болады. Олардың ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сияқты мықты мықты
дүние жузіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин тәрізді балуандар
бар, Шульц деген палуан осылармен тек қана күресіп қана қойған жоқ, рухани
жағынан жақындасып, ұзақ жылдар дос болды.
Қажымұқанның тұңғыш рет әлемдік деңгейде көрінген шағы — 1906 жыл.
Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс
әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол
үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды.
Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша,
бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар
жасалып, Қажымұқанды Ямагата Мухунури деген лақап атпен күрестіреді.
Сонымен қатар, Мухан, Иван Чёрный сияқты лақап есімдері болған.
1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол Қара Мұстафа деген
атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары
тарай бастайды.
1910 жылы Мұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді.
Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған
біріншілікте ол Америка чемпионы атанады.
1911 жылы Мұқан Мұңайтпасов Ыстамбулға барады. Сол кезеңде әлемде
түрік палуандарынан мықты палуандар жоқ сияқты көрінетіндігі соншалық , ол
жаққа орыс палуандары аяқ баспайтын-ды. Осы ретте намысқой Қажымұқан өзі
түркі халқының өкілі ретінде Түркияға баруға бел буады.
Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген
ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Патша үкіметі құлаған соң, балуанның
отбасы азамат соғысы мен аштықтың салдарынан біраз сергелдеңге тап болады.
1937 жылы Қажымұқанның ізіне ІІХҚ қызметкерлері түсіп: Бұл патшаның
адамы, оның қолынан медаль алған, сыйлық алған сыбайласы — деп қудалауға
ұшыратады. Сол себепті Қажы Мұқан отбасын тастап, Түркістан мен Өзбекстанда
бас сауғалайды. Өмірінің соңғы кезеңі Түркістан жерінде өтеді.
Ұлы Отан соғысы басталған кезде Қажымұқан ҚКСР Жоғарғы кеңестің
төрағасы Қазақбаевқа жолығып, оған Ел аралап, цирк өнерін көрсетсем, сол
арқылы ақша тауып, майданға көмектессем — деген ұсыныс айтады. Бұл
ұсынысты үкімет қолдап, екі жылға жуық жүріп цирк өнерін көрсетіп, 100 мың
сомдай ақша табады.
Егер ол өз заманында тәуелсіз елдің азаматы болса, оның Мұқан
Мұңайтпасұлы деген шын есімі әлемдік спорт тарихында алтын әріптермен
жазылар еді. Өмірінің 55 жылын күрес пен цирк өнеріне арнап, 50 шақты
медальдің иесі болып, жеңіс тұғырынан түспеген дара тұлға — қазақтың нағыз
хас батыры.
Ол 1948 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Бөген ауданы, Ленин туы
колхозында қайтыс болды. Темірлан деген ауылда, қабырының басына ескерткіш
орнатылған. Оның төрт әйелінен тараған ұрпақ Түркістан мен Ақмола өңірінде
өмір сүруде.
Жетістіктері
Ең алғаш рет ірі табысқа Қажымұқан Харбин қаласында өткізілген
Халықаралық турнирде қол жеткізеді. Мұнда ол бірінші орынға ие болып,
өңіріне алтын медаль тақты. Кейбір деректерде бұл турнир 1905 жылы өтті
делінеді. Белгілі басты оқиға — Қажымұқан Жиу-Житсу бойынша күресіп,
турнирде бірде-бір рет жеңілмегені, үлкен алтын медаль жеңіп алғаны.
Харбин сапары Қажымұқанның даңқын аспанға көтереді. Енді оны
Маньчжурия чемпионы деп атап кетеді, әрі Мухинура деген лақап ат
беріледі. Қажымұқанның мұнан басқа да бірнеше лақап аттары болған. Солардың
ішінде Октябрь революциясына дейін осы Мухинура деген лақап аты сақталып
келді. Революцияға дейін ол қатысқан чемпионаттарды ұйымдастырушылар, сол
замандағы жағымпаз баспасөз өкілдері, біресе жапон деп, біресе маньчжур
деп, мүмкіндігінше қазақ екенін айтпауға тырысты. Мәселен, 1909 жылы
Қажымұқан атақты эстон балуаны, әлем чемпионы Георг Лурихтың тобында
күресіп жүреді. Лурих өз тобының жетекші балуандары жөнінде айта келіп,
Қажымұқан туралы: Шығыс ұлы жапон „Мухинура“ ол сирек кездесетін мықты
балуан, күресте қайтпайтын бірбеттігі, далаға тән қайсарлығымен және
ызақорлығымен ерекшеленеді — деп жазған.
1910 жылы Америкаға, Еуропаға орыс балуандарының үлкен бір тобы
аттанады. Сөз арасында айта кететін бір жайт, — бұл сапарда Қажымұқанға
еріп, әйелі Надежда Николаевна Чепковская да бармақ болған. Бірақ аяғы ауыр
болуына байланысты Португалия порты Лиссабонда кемеге көтерілуіне рұқсат
етілмейді. Жергілікті тәртіп бойынша, екіқабат әйелдерді мұхит кемелеріне
мінгізбейді екен. Қажымұқанның өзі Бәтима деп атап кеткен Чепковская цирк
актрисасы болған, әрі ерінің кәсіби күрестегі талай тамаша жеңістерін өз
көзімен көрген.
Осы сапарда Америкаға барған балуандар бірнеше шағын топтарға бөлініп,
әр жерде күреседі. Оңтүстік Американың ірі-ірі қалаларында күш сынасады.
Олардың әсіресе Аргентина астанасы Буэнос-Айреске барған сапары сәтті
болады. Қажымұқан бұл сапардан үлкен алтын медальмен оралады. Бірақ
Қажымұқанның Америкада күрестің қай түрінен өнер көрсеткенін анықтаудың
әзірше сәті түскен жоқ. Оның Американың еркін күрес түрі бойынша сайысқа
түсу әбден ықтимал деген пікір бар. Себебі олай деуге негіз бар. Қажымұқан
өзін әрқашан да еркін күрестен мықты сезінген де, франсузша күрестің
техникасына шорқақтау болыпты.
Қажымұқан Оңтүстік Америкадан 1910 жылдың аяғына таман оралған сияқты.
Олай дейтін себебіміз: ол 1910 жылдың желтоқсанында, 1911 жылдың қаңтарында
Мәскеуде өткен Халықаралық чем¬пионатқа қатысады. Бұл жолы Қажымұқан
Разумовтың, Шнейдердің, Иогансанның, Винтердің, Апполинның жауырындарын
қысқа уақытта кілемге тигізген. Осы чемпионатта сол заманда аты дүрілдеп
тұрған Циклоппен ұзақ алысады. Айқас 20 минутқа созылып, тең аяқталған.
Чемпионаттың жетінші күні Қажымұқан Әлем чемпионы Лурихпен кездеседі. 20
минутқа созылған бұл қиын белдесу еш нәтиже бермей, тең аяқталады. Ертеңіне
Лурих қазақ балуанын тағы да кілемге шақырады.
Белгіленген уақытта Лурих тағы да жеңіске жете алмайды. Әккі Лурих
қулыққа көшеді, ақыры ақшаға сатылған төрешілер Лурих жеңді деп хабарлайды.
Күресті тамашалауға жиналған көпшілік бұл шешімге келіспейтіндіктерін
білдіріп, үлкен шу шығарады. Жарысты ұйымдастырушылар кілемді тастай
қашады. Төрешілердің Қажымұқанға қарсы ойлап тапқаны — ол жарыс ережесін
бұзды деген сылтау.
1911 жылдың сәуірінде Петербургте күреске қатысады. Бұл жолы
чемпионатқа қатысушылар арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой
балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын
бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған
топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс
медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз.
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған
тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 28 мемлекетте
күреске түсіп, 56 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында
түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында
Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің
чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг
Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар
жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу —
сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей
күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай
ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес
қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді,
еңсесі түспеді.
Өмірі
Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі,
Сарытерек болысына қарасты Жәдік деген жерде дүниеге келген. Кейбір
зерттеулерде, оның 1883 жылы туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруаның
баласы болғандықтан, орыс байларына және дәулетті адамдарға жалданған.
Сөйте жүріп, күреске түсіп, той томалақтарда елге көрініп, бала балуан
деген атқа ие болған. Былай басталатын өлең жолдары оның сал-серілігінен де
хабардар етеді:
Атандым Мұқан палуан, бала жастан.
Ішінде күштілердің болдым астам.
Талай-талай жерлердің дәмін татып,
Өтті дәурен осылай біздің бастан
Сонда сол циркте жеңген палуан, ең соңында жеңген палуан мен Қажымұқан
күреске түседі. Оны жыға алмайды, дегенменен халық арасына танылады. Злобин
деген цирктің қожасына ұнайды да, бұл жаңағы барлық зерттеулерде жазады ол
Ваня ағай деген атақты алғашқы кәсіби Санкт-Петербордағы мектепті ашқан
атақты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол арқылы ол сол жаққа барады. Сол
жақта үш жылдай дәріс алады. Содан кейінгі өмірі Қажымұқанның үлкен өрісте
болады, биіктей түседі жылдан жылға.
Талас аға жалғайды. Сонда ол орыстың көптеген палуандарымен танымсып,
дос болады. Олардың ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сияқты мықты мықты
дүние жузіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин тәрізді балуандар
бар, Шульц деген палуан осылармен тек қана күресіп қана қойған жоқ, рухани
жағынан жақындасып, ұзақ жылдар дос болды.
Қажымұқанның тұңғыш рет әлемдік деңгейде көрінген шағы — 1906 жыл.
Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс
әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол
үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды.
Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша,
бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар
жасалып, Қажымұқанды Ямагата Мухунури деген лақап атпен күрестіреді.
Сонымен қатар, Мухан, Иван Чёрный сияқты лақап есімдері болған.
1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол Қара Мұстафа деген
атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары
тарай бастайды.
1910 жылы Мұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді.
Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған
біріншілікте ол Америка чемпионы атанады.
1911 жылы Мұқан Мұңайтпасов Ыстамбулға барады. Сол кезеңде әлемде
түрік палуандарынан мықты палуандар жоқ сияқты көрінетіндігі соншалық , ол
жаққа орыс палуандары аяқ баспайтын-ды. Осы ретте намысқой Қажымұқан өзі
түркі халқының өкілі ретінде Түркияға баруға бел буады.
Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген
ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Патша үкіметі құлаған соң, балуанның
отбасы азамат соғысы мен аштықтың салдарынан біраз сергелдеңге тап болады.
1937 жылы Қажымұқанның ізіне ІІХҚ қызметкерлері түсіп: Бұл патшаның
адамы, оның қолынан медаль алған, сыйлық алған сыбайласы — деп қудалауға
ұшыратады. Сол себепті Қажы Мұқан отбасын тастап, Түркістан мен Өзбекстанда
бас сауғалайды. Өмірінің соңғы кезеңі Түркістан жерінде өтеді.
Ұлы Отан соғысы басталған кезде Қажымұқан ҚКСР Жоғарғы кеңестің
төрағасы Қазақбаевқа жолығып, оған Ел аралап, цирк өнерін көрсетсем, сол
арқылы ақша тауып, майданға көмектессем — деген ұсыныс айтады. Бұл
ұсынысты үкімет қолдап, екі жылға жуық жүріп цирк өнерін көрсетіп, 100 мың
сомдай ақша табады.
Егер ол өз заманында тәуелсіз елдің азаматы болса, оның Мұқан
Мұңайтпасұлы деген шын есімі әлемдік спорт тарихында алтын әріптермен
жазылар еді. Өмірінің 55 жылын күрес пен цирк өнеріне арнап, 50 шақты
медальдің иесі болып, жеңіс тұғырынан түспеген дара тұлға — қазақтың нағыз
хас батыры.
Ол 1948 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Бөген ауданы, Ленин туы
колхозында қайтыс болды. Темірлан деген ауылда, қабырының басына ескерткіш
орнатылған. Оның төрт әйелінен тараған ұрпақ Түркістан мен Ақмола өңірінде
өмір сүруде.
Жетістіктері
Ең алғаш рет ірі табысқа Қажымұқан Харбин қаласында өткізілген
Халықаралық турнирде қол жеткізеді. Мұнда ол бірінші орынға ие болып,
өңіріне алтын медаль тақты. Кейбір деректерде бұл турнир 1905 жылы өтті
делінеді. Белгілі басты оқиға — Қажымұқан Жиу-Житсу бойынша күресіп,
турнирде бірде-бір рет жеңілмегені, үлкен алтын медаль жеңіп алғаны.
Харбин сапары Қажымұқанның даңқын аспанға көтереді. Енді оны
Маньчжурия чемпионы деп атап кетеді, әрі Мухинура деген лақап ат
беріледі. Қажымұқанның мұнан басқа да бірнеше лақап аттары болған. Солардың
ішінде Октябрь революциясына дейін осы Мухинура деген лақап аты сақталып
келді. Революцияға дейін ол қатысқан чемпионаттарды ұйымдастырушылар, сол
замандағы жағымпаз баспасөз өкілдері, біресе жапон деп, біресе маньчжур
деп, мүмкіндігінше қазақ екенін айтпауға тырысты. Мәселен, 1909 жылы
Қажымұқан атақты эстон балуаны, әлем чемпионы Георг Лурихтың тобында
күресіп жүреді. Лурих өз тобының жетекші балуандары жөнінде айта келіп,
Қажымұқан туралы: Шығыс ұлы жапон „Мухинура“ ол сирек кездесетін мықты
балуан, күресте қайтпайтын бірбеттігі, далаға тән қайсарлығымен және
ызақорлығымен ерекшеленеді — деп жазған.
1910 жылы Америкаға, Еуропаға орыс балуандарының үлкен бір тобы
аттанады. Сөз арасында айта кететін бір жайт, — бұл сапарда Қажымұқанға
еріп, әйелі Надежда Николаевна Чепковская да бармақ болған. Бірақ аяғы ауыр
болуына байланысты Португалия порты Лиссабонда кемеге көтерілуіне рұқсат
етілмейді. Жергілікті тәртіп бойынша, екіқабат әйелдерді мұхит кемелеріне
мінгізбейді екен. Қажымұқанның өзі Бәтима деп атап кеткен Чепковская цирк
актрисасы болған, әрі ерінің кәсіби күрестегі талай тамаша жеңістерін өз
көзімен көрген.
Осы сапарда Америкаға барған балуандар бірнеше шағын топтарға бөлініп,
әр жерде күреседі. Оңтүстік Американың ірі-ірі қалаларында күш сынасады.
Олардың әсіресе Аргентина астанасы Буэнос-Айреске барған сапары сәтті
болады. Қажымұқан бұл сапардан үлкен алтын медальмен оралады. Бірақ
Қажымұқанның Америкада күрестің қай түрінен өнер көрсеткенін анықтаудың
әзірше сәті түскен жоқ. Оның Американың еркін күрес түрі бойынша сайысқа
түсу әбден ықтимал деген пікір бар. Себебі олай деуге негіз бар. Қажымұқан
өзін әрқашан да еркін күрестен мықты сезінген де, франсузша күрестің
техникасына шорқақтау болыпты.
Қажымұқан Оңтүстік Америкадан 1910 жылдың аяғына таман оралған сияқты.
Олай дейтін себебіміз: ол 1910 жылдың желтоқсанында, 1911 жылдың қаңтарында
Мәскеуде өткен Халықаралық чем¬пионатқа қатысады. Бұл жолы Қажымұқан
Разумовтың, Шнейдердің, Иогансанның, Винтердің, Апполинның жауырындарын
қысқа уақытта кілемге тигізген. Осы чемпионатта сол заманда аты дүрілдеп
тұрған Циклоппен ұзақ алысады. Айқас 20 минутқа созылып, тең аяқталған.
Чемпионаттың жетінші күні Қажымұқан Әлем чемпионы Лурихпен кездеседі. 20
минутқа созылған бұл қиын белдесу еш нәтиже бермей, тең аяқталады. Ертеңіне
Лурих қазақ балуанын тағы да кілемге шақырады.
Белгіленген уақытта Лурих тағы да жеңіске жете алмайды. Әккі Лурих
қулыққа көшеді, ақыры ақшаға сатылған төрешілер Лурих жеңді деп хабарлайды.
Күресті тамашалауға жиналған көпшілік бұл шешімге келіспейтіндіктерін
білдіріп, үлкен шу шығарады. Жарысты ұйымдастырушылар кілемді тастай
қашады. Төрешілердің Қажымұқанға қарсы ойлап тапқаны — ол жарыс ережесін
бұзды деген сылтау.
1911 жылдың сәуірінде Петербургте күреске қатысады. Бұл жолы
чемпионатқа қатысушылар арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz