Инфляция. Ақша айналысы және ақша жүйесi
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Ақша теориясы
1.1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Ақшаның түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi ... ... ... ... ... ... ..10
II. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Инфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.4 Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ. Ақша айналымының заңы
3.1. Ақшаның тұрақтылығы және оның конверсиялану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Ақша теориясы
1.1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Ақшаның түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi ... ... ... ... ... ... ..10
II. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Инфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.4 Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ. Ақша айналымының заңы
3.1. Ақшаның тұрақтылығы және оның конверсиялану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында ақша айналысы оның маңыздылығы одан сайын арта түседі, өйткені ақша, несие және банктер қазіргі заманға өркениеттің ажырағысыз бел¬гілері болып саналады. Ақша мен несиені пайда¬лан¬байын¬ша кез-келген бизнесті дамыту мүмкін емес. Соңғы уақыт¬тарда ақша мен несие оқу процесін дамытудағы маңызды рөл атқара бастады. Іс жүзінде бүкіл қоғам банктердің көрсететін қызметтерін пайдаланады.
Болашақ мамандарға ақшаның, несиенің маңызы ту¬ра¬лы қоғам дамытудағы олардың проблемалары туралы білімдердің жиынтығын беру, экономиканы басқарудағы ақ¬ша-несие тұтқаларының терең мазмұнын, сондай-ақ, банк¬тердің, банктер емес несие мекемелерінің қызметін жүргізу негіздерін ашу.
Курстық жұмыстың мәні қарастырылатын мәселелер:
• ақшаның маңызы мен қызметтерін, олардың
экономикадағы рөлін қарастыру;
• ақша жүйесінің түсінігін ашу;
• ақша айналымын тұрақтандыру әдістерін анықтау;
Алғашқы «Ақша» бөлімінде ақшаның түсінігі, оның даму эволюциясы, маңызы, көріну формалары және ақша¬ның қызметі қарастырылады.
Ақша айналымына қолма-қол және аударымдар фор¬ма¬ларында ақшаның қозғалу процесі ретінде анықтама бе¬ріл¬ген. Ақша айналымында аударымдар жасау арқылы алудан түрлі төлем құралдарын пайдалану арқылы жасала¬тын ақша айналымы басым үлеске ие.
Қазіргі заманға ақша жүйесі олардың өзіне тән эле¬менттерінің болуын болжайды. Сондықтан, бұл та¬қырыпта шет елдердей, сол сияқты Қазақстан Республика¬сындағы ақша жүйесінің негізгі элементтері, ақша жүйесінің түрлері қарастырылған.
Инфлицияға сипаттама беріліп, инфляция себептері, оның көрінуі, факторлары қарастырылған. Инфляцияның түрлері және оны реттеудің әдістері арқылы көрсетілген.
Нарықтық экономика жағдайында ақша айналысы оның маңыздылығы одан сайын арта түседі, өйткені ақша, несие және банктер қазіргі заманға өркениеттің ажырағысыз бел¬гілері болып саналады. Ақша мен несиені пайда¬лан¬байын¬ша кез-келген бизнесті дамыту мүмкін емес. Соңғы уақыт¬тарда ақша мен несие оқу процесін дамытудағы маңызды рөл атқара бастады. Іс жүзінде бүкіл қоғам банктердің көрсететін қызметтерін пайдаланады.
Болашақ мамандарға ақшаның, несиенің маңызы ту¬ра¬лы қоғам дамытудағы олардың проблемалары туралы білімдердің жиынтығын беру, экономиканы басқарудағы ақ¬ша-несие тұтқаларының терең мазмұнын, сондай-ақ, банк¬тердің, банктер емес несие мекемелерінің қызметін жүргізу негіздерін ашу.
Курстық жұмыстың мәні қарастырылатын мәселелер:
• ақшаның маңызы мен қызметтерін, олардың
экономикадағы рөлін қарастыру;
• ақша жүйесінің түсінігін ашу;
• ақша айналымын тұрақтандыру әдістерін анықтау;
Алғашқы «Ақша» бөлімінде ақшаның түсінігі, оның даму эволюциясы, маңызы, көріну формалары және ақша¬ның қызметі қарастырылады.
Ақша айналымына қолма-қол және аударымдар фор¬ма¬ларында ақшаның қозғалу процесі ретінде анықтама бе¬ріл¬ген. Ақша айналымында аударымдар жасау арқылы алудан түрлі төлем құралдарын пайдалану арқылы жасала¬тын ақша айналымы басым үлеске ие.
Қазіргі заманға ақша жүйесі олардың өзіне тән эле¬менттерінің болуын болжайды. Сондықтан, бұл та¬қырыпта шет елдердей, сол сияқты Қазақстан Республика¬сындағы ақша жүйесінің негізгі элементтері, ақша жүйесінің түрлері қарастырылған.
Инфлицияға сипаттама беріліп, инфляция себептері, оның көрінуі, факторлары қарастырылған. Инфляцияның түрлері және оны реттеудің әдістері арқылы көрсетілген.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосотояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
2. Шеремет А.Д. , Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. М., 1995
3. Бухгалтерско-аудиторский портфель. /Отв. Редактор Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И., 1994
4. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. 1997
5. Банковское дело. Учебник./Под ред. Колесникова В.И., Коливецкой Л.П. – М.:1995г.
6. Банковское дело. Учебник./Под ред. Лаврушина О.И. – М.:1998г.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник./Под ред. Лаврушина О.И. – М.:1998г.
8. Общая теория денег и кредита. Учебник./Под ред. Жукова Е.Ф. – М., “Банки и биржи”:1998г.
9. Современный коммерческий банк: управление и операции. Учебник./Под ред. Усоскина В.М. – М., “Вазар-Ферро”:1994г.
10. Экономика и бизнес. Учебник./Под ред. Камаева В.Д. – М.:1993г.
11. Гальперин В.И., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. Макроэкономика: Учебник/ Общая редакция Л.С. Тарасевича. СПб.: Экономическая школа, 1994. – 400 с.
12. Международные финансы: Учебное пособие/ РАН ИНИОН. – М., 1997. – 130 с.
13. Общая экономическая теория. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», Н1999 – 528с.
14. Основы экономической теории. Учеб. пособие/ Под ред. Камаева В.Д. – М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 1996. – 284 с.
15. Шенаев В.Н. Деньги, валюта и платежный баланс России. – М., 1996. –117
16. Экономика внешних связей России под редакцией А.С. Булатова 1995 год
1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосотояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
2. Шеремет А.Д. , Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. М., 1995
3. Бухгалтерско-аудиторский портфель. /Отв. Редактор Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И., 1994
4. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. 1997
5. Банковское дело. Учебник./Под ред. Колесникова В.И., Коливецкой Л.П. – М.:1995г.
6. Банковское дело. Учебник./Под ред. Лаврушина О.И. – М.:1998г.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник./Под ред. Лаврушина О.И. – М.:1998г.
8. Общая теория денег и кредита. Учебник./Под ред. Жукова Е.Ф. – М., “Банки и биржи”:1998г.
9. Современный коммерческий банк: управление и операции. Учебник./Под ред. Усоскина В.М. – М., “Вазар-Ферро”:1994г.
10. Экономика и бизнес. Учебник./Под ред. Камаева В.Д. – М.:1993г.
11. Гальперин В.И., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. Макроэкономика: Учебник/ Общая редакция Л.С. Тарасевича. СПб.: Экономическая школа, 1994. – 400 с.
12. Международные финансы: Учебное пособие/ РАН ИНИОН. – М., 1997. – 130 с.
13. Общая экономическая теория. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», Н1999 – 528с.
14. Основы экономической теории. Учеб. пособие/ Под ред. Камаева В.Д. – М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 1996. – 284 с.
15. Шенаев В.Н. Деньги, валюта и платежный баланс России. – М., 1996. –117
16. Экономика внешних связей России под редакцией А.С. Булатова 1995 год
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Ақша теориясы
1.1. Ақшаның қажеттiгi және шығу
тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Ақшаның
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.3. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi
... ... ... ... ... ... ..10
II. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2
Инфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16
2.3 Ақша массасы және ақша
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..23
ІІІ. Ақша айналымының заңы
3.1. Ақшаның тұрақтылығы және оның конверсиялану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..35
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында ақша айналысы оның маңыздылығы одан сайын
арта түседі, өйткені ақша, несие және банктер қазіргі заманға өркениеттің
ажырағысыз белгілері болып саналады. Ақша мен несиені пайдаланбайынша кез-
келген бизнесті дамыту мүмкін емес. Соңғы уақыттарда ақша мен несие оқу
процесін дамытудағы маңызды рөл атқара бастады. Іс жүзінде бүкіл қоғам
банктердің көрсететін қызметтерін пайдаланады.
Болашақ мамандарға ақшаның, несиенің маңызы туралы қоғам дамытудағы
олардың проблемалары туралы білімдердің жиынтығын беру, экономиканы
басқарудағы ақша-несие тұтқаларының терең мазмұнын, сондай-ақ, банктердің,
банктер емес несие мекемелерінің қызметін жүргізу негіздерін ашу.
Курстық жұмыстың мәні қарастырылатын мәселелер:
• ақшаның маңызы мен қызметтерін, олардың
экономикадағы рөлін қарастыру;
• ақша жүйесінің түсінігін ашу;
• ақша айналымын тұрақтандыру әдістерін анықтау;
Алғашқы Ақша бөлімінде ақшаның түсінігі, оның даму эволюциясы,
маңызы, көріну формалары және ақшаның қызметі қарастырылады.
Ақша айналымына қолма-қол және аударымдар формаларында ақшаның қозғалу
процесі ретінде анықтама берілген. Ақша айналымында аударымдар жасау арқылы
алудан түрлі төлем құралдарын пайдалану арқылы жасалатын ақша айналымы
басым үлеске ие.
Қазіргі заманға ақша жүйесі олардың өзіне тән элементтерінің болуын
болжайды. Сондықтан, бұл тақырыпта шет елдердей, сол сияқты Қазақстан
Республикасындағы ақша жүйесінің негізгі элементтері, ақша жүйесінің
түрлері қарастырылған.
Инфлицияға сипаттама беріліп, инфляция себептері, оның көрінуі,
факторлары қарастырылған. Инфляцияның түрлері және оны реттеудің әдістері
арқылы көрсетілген.
Курстық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі - бет. Қолданылған әдебиеттердің саны
I Тарау. Ақша теориясы
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақшаның өндiргiш күштер мен тауар қатынастарының бiршама жоғары дамуы
нәтижесiнде пайда болғандығы ертеректен бiзге белгiлi. Ақшаның жаратылысын
зерттегендегi басты анық болғаны, ол, оның тауарлы шығу тегiне
байланыстылығын көрсетедi. Тауар - сатуға немесе айырбастауға арналған
еңбек өнiмi. Осы еңбек өнiмiнiң тауарға айналуы ақшаның пайда болуының
объективтiк алғы шарттарын туғызған.
Нақты және абстракты еңбектiң, жеке және қоғамдық еңбектiң бөлiнiсi,
тұтыну құны мен құнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлi формаларын туғызды. Айырбас – бұл бiр
тауар өндiрушiден, екiншi бiреуiне жүретiн тауардың қозғалысын бiлдiредi.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал ( бидай ( балта), яғни, тауардың
түрiне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуiн талап
етедi. Сонымен қатар, әр түрлi тауарлардың бiр бiрiне өлшенуiне ортақ негiз
болуы қажет.
Мұндай негiзге тауарлардың құны, демек тауар өндiрiсi процесiнде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегi емес) тауарларды өлшенетiн
жасайды. Нарықта бiр тауарды екiншi бiр тауарға айырбастаудың өзi бұл
тауарларға еңбектiң шығындалғандығын, яғни екi тауардың да құнының барлығын
көрсетедi. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндiруге жұмсалған еңбек
әр түрлi болып, нәтижесiнде олардың құндары да бiрдей болмайды. Сөйтiп,
қоғамдық еңбектi немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттiгi туындап,
айырбас құнының (1 мал ( 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны – бұл бiр тауардың басқа да бiр тауарға белгiлi
сәйкестiкте айырбасталу қабiлетiн бiлдiредi.
Натуралды шаруашылық тұсында өнiм тек өндiрушiнiң және оның жан-ұясының
қажетiн қанағаттандырғандықтан да, ол тұтыну құны қасиетiне ие болды. Тауар
өндiрiсi тұсында өндiрушiнi өз өнiмiн айырбастау үшiн, бiрiншi кезекте
құны, содан кейiн оның тұтыну құны қызықтырды. Егер, тауардың тұтыну құны
болмаса, яғни оны ешкiм қажет етпесе, онда оны айырбастау мүмкiн емес.
Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндiрушi үшiн тұтыну құны болса
жеткiлiктi. Ал, егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда, оның өндiрушi
үшiн айырбас құны мен сатып алушы үшiн тұтыну құны болуға тиiс.
Сөйтiп, тауарлар айырбасының дамуы өз кезегiнде құнның мынадай
формаларының қалыптасуына себеп болған:
• Алғашқы формасы - өндiргiш күштердiң төменгi даму сатысына тән құнның жай
және кездейсоқ формасы. Айырбастың бұл формасында бiр еңбек өнiмi екiншi
бiр еңбек өнiмiне тiкелей айырбасталынып отырған. Мысалға, бiр мал бiр
қап бидайға айырбасталды.
• Екiншi формасы - бұл құнның толық немесе жалпы формасымен сипатталады.
Еңбек бөлiнiсiнiң дамуы және өндiрiстiң өсуi нәтижесiнде нарықтағы
тауарлар саны мен түрлерi арта түседi. Мұнда, көбiне, бiр тауар басқа да
көптеген балама-тауарлардың айырбасында жүрген. Мысалға:
1 қап бидай ( 1 қойға
( 1 балтаға
( 1 құмыраға және т.б.
• Үшiншi формасы – бұл құнның жалпылама формасы. Әр тауар өндiрушi
өздерiнiң еңбектерiне қарай барлығына бiрдей қажет жалпылама тауар алуға
тырысады. Осыған байланысты жергiлiктi нарықтарда, тауарлар массасынан
жалпылама балама ролде жүретiн тауарлар ығысып шығады. Мұндай тауарлар
ролiн, кей халықтарда мал (ертедегi гректе, римдiктерде, славяндарда,
моңғолдарда және т.б.), аң терiсi (Скандинавияда, ертедегi Русьте), шай
(Қытайда), тұз (Абиссинияда), пiл сүйегi (Оңтүстiк Африкада) атқарады.
Ресейге қосылғанға дейiнгi Қазақстанның кейбiр алыс түпкiрлерiнде iшкi
сауда-саттық жүргiзу үшiн жалпыға бiрдей балама ретiнде тоқты немесе
саулық қой пайдаланылған. Бiрақ, аталған тауарлар мұндай ролде ұзақ уақыт
жүрмеген, себебi олар тауар айналысының талаптарын толығымен
қанағаттандыра алмайды және өздерiнiң қасиеттерiне байланысты баламалық
шартына сәйкес келмейдi.
• Құнның жалпыға балама формасының дамуы нәтижесiнде барлық тауарларға
тiкелей айырбасталатын тауарлар әлемiнен ерекше бiр тауар - ақша тауары
қалыптасты. Ол тауар ролiн бағалы металдар: алтын және күмiс атқарды.
Сонымен, ақша - бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтiн, жалпыға балама
айрықша тауар.
Ақшаның объективтi қажеттiгi тауар өндiрiсi және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты. Ақша - бұл тауар айналысының құралы және оның iзбасары.
Тауар мен ақша бiр бiрiнен бөлiнбейдi, себебi ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкiн емес. Ақша тауардан бөлiнiп шыққанымен де ол,
айрықша тауар ретiнде қала бередi. Ақшаның жалпыға бiрдей балама ролiн
атқару алтынға жүктеледi. Сондықтан, алтынның басқа тауарлардың құнын
бейнелеуi, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетiне байланысты: бiрiншiден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлiнетiндiгi, әдемiлiгi және
тозбайтындығы; екiншiден, құны өте жоғары, сондай-ақ, оның қорының
сиректiгi мен өндiруге кететiн еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша - өндiрiс және бөлу процесiндегi адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтiн, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретiндегi мәнi, оның мынадай үш қасиетiнiң
бiртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тiкелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемiнiң заттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тiкелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екiншiсi тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиетi, тауар өндiруге жұмсалған еңбектiң ақша көмегiмен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
1.2. Ақшаның түрлерi
Ақша, өзiнiң дамуы барысында екi түрге бөлiнедi: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетiн ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның iшiнде: мыстан, күмiстен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлi формада болған.
Монета түрiндегi формасы - бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы –
аверс, артқы жағы - реверс және жаны – гурт деп аталады.
Монета сөзiнiң шығуын Римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы Юнона-
Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуiден берiлген ақшалай
қаражаттың көмегiмен Римдердiң эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.)
жеңiске жеткендiгi туралы аңыз бар. “Монета” сөзi латынша “moneo” – “кеңес
беремiн, көңiлiңнен шығамын” дегендi бiлдiредi[1].
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және Ертедегi Лидия
мемлекетiнде пайда болды. Киев Русiнде алғашқы монеталардың пайда болуы IХ
– Хғғ. жатады. Бастапқы кездерi айналыста алтын монеталарымен қатар, күмiс
монеталар да қоса жүредi.
Алтын айналысына бiрқатар елдер де ХIХ ғ. екiншi жартысында өттi. Бұл
елдердiң iшiнде алтын өндiру жағынан бiрiншi орынды, өзiнiң отарларымен
бiрге ағылшын елi алған.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады.
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады.
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
Алтын айналысы не бары бiрiншi дүниежүзiлiк соғысқа дейiн болды және
соғысушы елдер өздерiнiң шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай
белгiлерiн шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесiнде, бiртiндеп алтын айналыстан
шыға бастайды.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгiлерi) - номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардың өндiрiсiне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып
келетiн ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металлдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгiлерi. Құнның қағаздай белгiлерi екiге
бөлiндi: қағаз ақшалар және несиелiк ақшаларға.
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкiлдерi. Тарихта олар айналыста
жүрген алтын және күмiс монеталардың орынбасарлары ретiнде пайда болды.
Қағаз ақшалардың айналыста жүруiнiң объективтi мүмкiндiгi, олардың айналыс
құралы қызметiн атқару ерекшелiктерiне байланысты.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептерi мынадай:
• металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң
нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық
құрамын төмендетуi барысында бүлiнуi;
• бағалы металдарды өндiрудiң қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбатқа түсуi;
• эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз
ақшаларды шығаруы;
• бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. ХII ғ. Қытайда, 1690ж.. µлыбритан отары
болған Солтүстiк Америкада, 1762ж. Австрияда және 1769ж. Ресейде пайда
болды. Бiрiншi дүние жүзiлiк соғыс жылдары қағаз ақашалар барлық елдерде
шығарылды. Қазiргi кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрiнде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана сақталған. Кешегi КСРО -да
1961ж. болған ақша реформасы негiзiнде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдiк
қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейiннен
Ресейдегi 1991-92 жж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы нәтижесiнде
айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгiлеген
өзiндiк номиналы бар құнның белгiлерi.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атақарды. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетпiспеушiлiгiне
байланысты шығаруымен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Олардың құнсыздану себептерiне:
айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген сенiмнiң
төмендеуiн және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелiк ақшалар - тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып
алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге (несиеге) берiлуiмен байланысты
пайда болған ақшалар.
Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен
байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемдi ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкiндiк
жасау.
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота, және чек.
“Вексель” сөзi ағылшынша bill note – мiндеттеме шоты дегендi бiлдiредi.
Вексель - белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы.
Вексельдiң түрлерiне “ҚР-ғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР
заңында[2] мынадай түсiнiктемелер берiлген:
- Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген
соманы белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу
туралы вексель берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн
сипаттайтын вексель.
- Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi
бiр уақытта алғашқы вексельдi ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы
үшiншi бiр тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш
нәрсемен негiзделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.
Трассат тратта бойынша төлеуге келiсiмiн бергеннен бастап, борышқор
болып табылады. Аудармалы вексель келесi бетiндегi индоссамент (басқа
бiреуге аударуып жазу) көмегiмен айналыста жүре бередi. Аудару туралы
қолдардың көбеюiне байланысты вексель айналысы ұлғая түседi және мұндағы әр
индоссант вексель бойынша мiндеттемеге бiрлесiп жауап бередi.
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдiң түрлерi ретiнде
қарастырылады.
Сонымен қатар, экономикалық әдебиттерде[3] вексельдi мынадай түрлерге
бөледi: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық (банктiк) вексель – белгiлi бiр ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық мiндеттеме.
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын, оның мiндеттемесi. Қазыналық вексель бойынша
мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель кейiннен банкте оларды есепке алу мақсатында бiрi
бiрiне берiледi.
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етiлмеген қарыздық мiндеттеменi
бiлдiредi.
Вексельдiң келесiдей өзiне тән қасиеттерi бар:
• дерексiздiк, яғни вексельде мәмiленiң нақты түрiнiң көрсетiлмеуi;
• даусыздық, яғни протест туралы актiнi нотариуспен жасағаннан кейiн тиiстi
шара қолданылға дейiнгi қарыздың мiндеттi түрде төленуге тиiстiгi;
• айналымдылық, яғни басқа бiр тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент)
төлем құралы ретiнде вексельдiң берiлуi.
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданға дейiн және онан кейiн де
вексель айналысы дамып келедi.
Вексель айналысын бiрiншi болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
тәжiрибесiн атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкiметiнiң астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы
“астық” вексельдерiн айналымға шығарып, оларды несие құралы ретiнде
клиентерiне бердi. Сол клиенттерiнiң iшiнде атап айтсақ сыртқа астық
сатумен айналысатын “Астық” акционерлiк компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельдi тендер бойынша жеңiп алып, оны өзiнiң жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретiнде пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретiнде “Қазақстан темiр
жолы” ҰК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерiн өтедi.
Мұндағы, “домицилиант” – вексельде көрсетiлген төлемдi жүзеге асыратын,
вексельде делдал ретiнде қатысатын банк[4].
Банкнота (ағыл. сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) орталық
банктiң айналысқа шығарған әр түрлi номинальдағы ақша бiрлiктерi.
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
вексельден төмендегiдей айырмашылығы бар:
мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдi қарыздық мiндеттеме
болса (3-6 айлық), ал, банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және
оның жеке кепiлдiгi болады, ал, банкнотаны қазiргi кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
Экономикалық әдебиттерде банкнотаны екi түрге бөледi: классикалық және
жай.
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзiндiк айырмашылығы бар:
• жаратылысына қарай - қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретiндегi
қызметiнен туындаса, ал банкнота – ақшаның төлем құралы қызметiнен пайда
болған;
• эмиссиялау әдiсi бойынша - қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса,
ал, банкнотаны – Орталық банк шығарады;
• қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзiмiнiң аяқталуына
байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал, қағаз ақшалар қайтарылмайды,
яғни олар айналыста қала бередi;
• ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күмiске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнота
алтынмен қамтамасыз етiлуi қысқарып, оның вексельдiк қамтамасыз етiлуi де
күрт нашарлай түстi, себебi орталық банктiң вексельдiк портфелi, көбiрек
қазыналық вексельдер мен мiндеттемелерге толықты.
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi.
Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiргi айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Қазiргi кезде ҚР µлттық банкiсiнiң жай банкноталардың эмиссиялануының
төмендегiдей үш жолын бөлiп көрсетуге болады:
• Шаруашылықты несиелеу жолымен;
• Мемлекеттi (үкiметтi) несиелеу, яғни мемлекеттiк қарыздық
мiндеттемелердiң орнына банкноттардың шығарылуы барысында. Шынында да,
елiмiз тәуелсiздiк алған жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың
нәтижесiнде 1993-1998 жж. мұндай көрiнiстiң куәсi болдық. Айталық, 1995-
96 жылдары бюджет тапшылығы ЖIӨ-нiң 5,5 (-на дейiн жеттi, ендеше сол
уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80(-ға жуығы µлттық банктiң
кiметке берген несиелерi есебiнен жабылғаны белгiлi. Әрине, бұл жолдың
терiс жақтары да болды, оның бiрi елiмiзде гиперинфлияцияның орын алуы.
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер
үшiн төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттiк карточка - оның эмитентіi мен карточка иесi арасындағы
келiсiм шартқа сәйкес, несиелiк лимит көлемiнде тауарлар мен қызметтер үшiн
төлемдi жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгейдегi банктер дебеттiк және
кредиттiк карточкалардың отандық және халықаралық түрлерiн кеңiнен
қолданылуда. Оларға “Eurocard”, “Master Card”, “Visa”, “ALTYN”, “Maestro”
және т.б. жатады.
Қазiргi кезде жалақы алуға арналған дебеттiк карточкалар да кеңiнен
қолданылуда. Мұндай карточкалардың шоттары көбiне теңгеде ашылады.
Несиелiк карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазiргi уақытта несиелiк карточкалардың мынадай
түрлерi қолданылады: банктiк, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Бiршама
кеңiнен таралған түрiне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
2. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi
Ақша экономикадағы рөлiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң формасы ретiнде ақшаның әлеуметтiк және экономикалық
мазмұнының белгiлi бiр жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазiргi экономикадағы атқаратын қызметтерiне мыналар жатады:
1.) құн өлшемi және баға масштабы;
2.) айналыс (айырбас) құралы;
3.) төлем құралы;
4.) қорлану және қор жинау құралы;
5.) дүниежүзiлiк ақша.
Ақшаның құн өлшемi қызметi. Ақша жалпылға бiрдей балама ретiнде барлық
тауарлардың құнын өлшейдi. Ақша құн өлшемi ретiнде: “мөлшерi жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетiн тауарлар құнын бейнелеу үшiн тауарлар
дүниесiне материал беру” қызметiн атқарады. Бiрақ та тауарларды өзара
өлшейтiн ақша емес, тауарлар өндiрiсiне кеткен қоғамдық қажеттi еңбек
олардың бiрiнiң бiрiне өлшенуiне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнiмдерi, сондықтан олардың құнын өзiндiк құны бар нақты ақшалар
(алтын және күмiс) өлшей алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металлдың (алтын) баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне
бекiтiлетiн салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi - бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы - бұл
мемлекетке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның
бағасын бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни
сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгiленедi. Сөйтiп баға масштабы арқылы
ойша белгiленетiн тауарлар бағасы, ұлттық ақша бiрлiгiндегi көрсетiлетiн
нарықтық бағаға айналады.
Бүгiнгi таңда тауарлар алтынға тiкелей айырбасталмайды және олардың
бағасы алтынмен бейнеленбейдi. Ақшаның бұл қызметiн алтынның орнында
жүретiн оның құндық өкiлдерi немесе қағаз және несиелiк ақша белгiлерi
атқарады. Мұндай ақшалардың меншiктi құны болмайтындықтан да, оларды толық
бағалы емес ақшалар деп атайды. Өйткенi, олар тауарлар құнын толық
өлшемейдi, бiрақ өлшеуге қатынасады.
Ақшаның айналыс құралы қызметi. Айналыс құралы қызметiнде ақша тауар
айналысы процесiнде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай
процесстердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы, және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы. Бұл процестi арнайы формулада
келесiдей түрде беруге болады: Т (тауар) ( А (ақша) ( Т (тауар).
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарларды
бiртiндеп айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден,
бұл қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк
ақшалар атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметiн атқаратындықтан да олардың саны,
яғни айналысқа қажеттi сатылатын тауарлар массасы және бағасы негiзiнде
анықталады. Ал егер, айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса,
онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол бередi.
Ақшаның төлем құралы қызметi. Әр түрлi жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгiлi. Себебi әртүрлi
тауарларды өндiру кезеңi мен айналыс мерзiмiнiң ұзақтығының бiрдей
еместiгi, сондай-ақ бiрқатар тауарлардың өндiрiсi мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектiсiнде қосымша қаражаттардың
жетiспеушiлiгiн туғызады. Соның нәтижесiнде тауарлардың төлемiн кешiктiрiп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттiгi туындайды. Ақша төлем
құралы ретiнде мынадай ерекше бiр қозғалыс формасына ие: Т (тауар) ( М
(мiндеттеме), келiсiлген мерзiмнен кейiн: М (мiндеттеме) ( Т (тауар).
Ақшаның төлем құралы қызметi мен айналыс құралы қызметтерi арасында
өзара айырмашылық бар. Ақша айналыс құралы ретiнде делдалдық рөлiнде
жүретiн болса, төлем құралы қызметiнде ақша мен тауардың бiр-бiрiне қарама-
қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық мiндеттеме арқылы өтеу, сату және
сатып алу процесiнiң аяқталғандығын бiлдiредi. Тауарлар мен ақша арасындағы
уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қауiпiн тудыруы
мүмкiн.
Ақша төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына қызмет етiп қоймай,
сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етедi.
Жалпы барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей түрде топтастыруға болады:
• тауарлар және көрсетiлетiн қызметтер бойынша төлем мiндеттемелерi;
• мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• банктiк ссудалар, мемлекеттiк және тұтыну несиелерi бойынша қарыздық
мiндеттемелер;
• сақтандыру мiндеттемелерi;
• әкiмшiлiк және сот алдындағы және өзге мiндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметiн толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелiк ақшалар атқарады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама
ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау
құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар, оларды жинақтау немесе
қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан алынады, сөйтiп, тауарды
сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
Ақшаның қор жинау қызметiн толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бұл қызметтi атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметiн толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндiрiсi жағдайында қорлану екi формада жүзеге асырылады десе болады:
1.) Кәсiпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (депозиттiк)
шоттардағы, сол сияқты банктегi басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары
түрiнде қоғамдық қорлану формасында;
2.) Банктердегi халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке
қорлану формасында.
Дүниежүзiлiк ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серiктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзiлiк ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзiлiк ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байлықтың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретiнде
дүниежүзiлiк ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады. Халықаралық сатып алынатын құрал ретiнде дүниежүзiлiк ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетiн тауарлар және көрсетiлетiн
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдiк бұзылған жағдайда қызмет етедi. Жалпыға
ортақ қоғамдық байлықты құрау ретiнде дүниежүзiлiк ақшалар бiр елдiң екiншi
бiр елге займ немесе субсидиялар беруi барысында қызмет етедi.
Егер де елiмiздiң iшiндегi ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бiрлiгi формасында қызмет ететiн болса, ал елiмiзден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегiнде: “ақша өзiнiң ұлттық киiмiн шешедi де, өзiнiң бастапқы
формасы ретiндегi металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтедi”- деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзiлiк ақша ретiнде алтынның
қызмет етуi сипатталады.
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердiң несиелiк ақшалары (банкноталар)
көбiне АҚШ доллары және ағылшын фунт стерлингi атқарған.
Қазiргi кезде дүниежүзiлiк ақша қызметiн: АҚШ - доллары, Еуропалық
Одақтың қазiргi валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валталық қордың СДР-
i (арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерiнде жаңа
валютасы “Еуро” еңгiзiлдi. Еуропралық валюталық Одаққа бастапқыда он бiр ел
қатынасқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 ж.ылдың 1
қаңтардан бастап, “Еуро” қолма-қолсыз төлемдер үшiн және мемлекеттiң жаңа
қағаздарын орналастыру үшiн пайдаланылды. “Еуро” банкноты мен монеталары
2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт iшiнде енгiзiлiп, валюталық
одаққа мүше елдердiң ұлттық ақша бiрлiктерi 2002ж. 1 шiлдесiнен бастап өз
қызметтерiн тоқтатты.
IIТарау. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның заңы
Ақша айналысы – шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiне де тауар өндiрiсi жатады. Тауар
өндiрiсi тұсында тауарлар әлемi: тауар және ақшаға бөлiне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң
тереңдеуiне және жалпы ұлттық және дүниежүзiлiк нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрi қарай дами түседi.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық
өнiм айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар айналысы, сондай-ақ ссудалық және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
ақшалар айналысы кiредi.
Қолма-қол ақшалар айналысы – бұл нақты ақшалар қозғалысын бiлдiредi.
Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етедi. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуiр бөлiгiн орталық
банктерден шығарылған банктiк билеттер құрайды. Ақша шығарудың кiшкене
бөлiгi (10(-ға жуығы) қазыналық билеттердi шығарушы қазынашылықтың үлесiне
тиедi.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар - чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегiмен пайдаланылатын клиенттердiң шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелдiлiк бар. Ол ақшаның үнемi бiр айналыс сферасынан екiншi бiрiне
өтiп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегi депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын бiлдiрсе, ал, банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшiн ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келедi. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К. Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пiкiрiнше, ақша айналысының заңының мәнi ақшаның айналыс қызметiн
атқаруға қажеттi ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын бiлдiредi. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейi мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелдiлiктi бейнелейдi.
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшiн қажеттi ақшалардың санын
(Ата) анықтайды.
Тауарлардың бағаларының сомасы
Ата ( ((((((((((((((((((((((
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бiр айта кететiнi, ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажеттi ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Стб - Нтб ( Мтс - Өтс
Ақ ( ((((((((((((
Аос
мұнда,
Ақ - айналысқа қажеттi ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс - мiндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетiн төлемдер сомасы;
Аос – айналыс және төлем құралы ретiндегi ақша айналымының
орташа саны.
Осындай жағдайларды, айналысқа қажеттi ақша санына өндiрiстiң дамуының
шарттарына тәуелдi болып келетiн, әр алуан факторлар ықпал етедi. Оның
бiрiне айналыстағы тауарлар санының өзгерiсi жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттiлiк тауарлар және көрсетiлетiн қызметтер
бағаларының деңгейiне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажеттi ақша санына мыналар керi ықпал етедi:
• несиенiң даму дәрежесi, себебi, қаншалықты тауарлардың басым бөлiгi
несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етiледi;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына жинау
құралы қызметiнiң көмегiмен реттелiп отырды. Егер ақшаға деген қажеттiлiк
қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста қазынаға
кетiп, ал, егер ақшаға деген қажеттiлiк ұлғайса, онда айналысқа қажеттi
мөлшердегi ақша қазынадан айналысқа шығырылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда, қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргiзiледi.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары келесiдей екi
фактордың өзара әрекет етуiмен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген
қажеттiлiк және айналымға ақшалардың нақты түсуiмен. Егер де айналымдағы
ақша көлемi, шаруашылыққа қажеттi ақшадан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануына, яғни ақша бiрлiгiнiң сатып алу қабiлетiнiң төмендеуiне, яғни
инфляцияға жол бередi.
2.2 Инфляция
Инфляция (латын. inflatio, аудармасы - “қабыну”, “iсiну”) - бұл
бағаның өсуiнен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар және қызметтер
сапасының төмендеуiнен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып
алу қабiлетiнiң төмендеуi.
Инфляция - бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi инфляция мынадай факторларға байланысты::
1.) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс аясының
артық ақша массасына толып кетуi; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
2.) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндiрiстегi теңсiздiкке,
шарушылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық саясаты, оның
iшiнде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына
байланысты факторлар жатады.
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екi типi
болады: сұраныс және шығын (ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы төмендегiдей факторлардың әсерiнен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда
пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде ақша баламасы айналыс үшiн артық
болып қалады;
• мемлекеттiк бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың өсуi, яғни мемлекеттiң
қысқа және орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару есебiнен бюджет
тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiң iшкi қарызы артады;
• несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банкiнiң коммерциялық банктер
мен үкiметке несие беретiн несиелер көлемiнiң ұлғаюын сипаттайды;
• импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар
айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы;
• ауыр өнеркәсiп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шығын (ұсыныс) инфляциясы – бұл баға белгiлеу процесiне әсер ететiн
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн азайту және өндiрiстiң құлдырауы;
• көрсетiлетiн қызметтiң маңызының артуы;
• бiр өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шығынның өсуiнiң жеделдетiлуi, әсiресе
жалақының өсуi;
• энергетикалық дағдарыс.
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты құнсызданады:
• алтынға;
• тауар;
• шетел валютасына.
Бiрiншi жағдайда қағаз ақшамен берiлетiн алтынның нарықтық құны артады.
Екiншi жағдайда тауарлардың бағасы өседi. шiншi жағдайда шетел валютасына
қатысты ұлттық валютаның бағамы төмендейдi.
Инфляцияны төмендегiдей белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
1. Инфляциялық процесстiң сипатына қарай:
- ашық инфляция, яғни, бағаға ешқандай да кедергi болмайды, оның
еркiн өсуi байқалады;
- жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет
қатаң бақылау жасап отырады;
- инфляциялық шок, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi.
2. Таралу орнына қарай:
- локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң шекарасында өседi;
- дүниежүзiлiк инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын немесе барлық
ғаламдық экономиканы түгелдей дерлiк қамтиды.
3.) Бағаның өсу қарқынына қарай:
- баяу инфляция – баға баяу қарқынмен бiртiндеп жылына 10 ( -ға
өседi;
- орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20–дан 200 (-ға дейiн
өседi, мұндай баға қарқыны ауыр экономикалық және әлеуметтiк
зардаптарға шалдықтырады;
- ұшқыр инфляция – баға жылына 500 –ден 1000 ( -ға дейiн және одан
жоғары қарқынмен өседi. µшқыр инфляция ақша жүйесiнiң құлдырауына
әкелiп соғады. Мұндай жағдайда ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн
жоғалта бастайды.
Өнеркәсiбi дамыған елдер үшiн бiрiншi түрi тән болса, ал дамушы елдер
үшiн екiншi және үшiншi түрлерi тән.
Қазақстан Республикасында бағаның өсуiне қарай қазiргi кезде бiрiншi
түрi көрiнiс табады. Мысалы, 2002 жылдың соңында статистикалық мәлiметтерi
бойынша инфляция мөлшерi – 5.9 %-ды (2001 жылы – 8,4 %) құрады. Бұл
көрсеткiш Қазақстан Республикасының µлттық банкiнiң 2002-2004 жж арналған
ақша-несие саясатының негiзгi бағыттарында бекiтiлген болжамға сай болып
келедi.
Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткiш – тұтыну бағаларының индексi
көмегiмен анықталады.
Тұтыну бағаларының индексi тауарлар мен қызметтердiң түрлерiн қамтитын
тұтыну қоржыны негiзiнде анықталады.
Тұтыну бағаларының индексiн (ТБИ) есептеуде мынадай формула
қолданылады:
Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржынының бағасы
ТБИ ( (((((((((((((((((((((((( х 100
Базалық жылдағы тұтыну қоржынының бағасы
Тұтыну бағаларының индексiнiң үш сандық мәнi болуы мүмкiн:
• баға индексi 100(-ға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады;
• баға индексi 100(-дан жоғары, мысалға 140(-ға тең. Демек, ағымдағы
жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша
инфляциялық құнсызданды;
• баға индексi 100(-дан төмен, айталық 80(-ға тең, яғни ағымдағы жылдағы
бағаны базалыққа қарағанда 20(-ға төмендеген. Бұл дегенiмiз дефляцияның
болғанын, яғни баға деңгейiнiң төмендеуiн бiлдiредi.
Инфляцияның тигiзетiн әлеуметтiк-экономикалық салдарларын мынадан
көруге болады:
• халық топтары, өндiрiс сферасы, аймақтар, шаруашылық құрылымдары,
мемлекет, фирмалар арасында, дебиторлар мен кредиторлар арасында
табыстардың қайта бөлiнуi;
• халықтың, шаруашылық субъектiлерiнiң ақшалай жинақтарының және
мемлекеттiк бюджет қаражаттарының құнсыздануы;
• бағаның әркелкi өсуi нәтижесiнде өнеркәсiп салаларындағы пайда нормасының
теңсiздiгiнiң артуы және ұдайы өндiрiс процесiндегi теңсiздiктiң орын
алуы;
• жұмыссыздықтың өсуi;
• халық шаруашылығына деген инвестицияның қысқаруы;
• амортизациялық қорлардың құнсыздануы;
• бағадағы, валютадағы және пайыздағы алып-сатарлық ойындардың ұлғаюы;
• көлеңкелi экономиканың белсендi түрде дамуы;
• ұлттық валютаның сатып алу қабiлетiнiң төмендеуi;
• қоғамның әлеуметтiк топтарға бөлiнуi.
Жоғарыда аталған инфляцияға ықпал ететiн факторлар мен оның әлеуметтiк
және экономикалық салдарлары оған қарсы саясаттың болуын талап етедi.
Инфляциялық процестiң жағдайларына байланысты ақша айналысын
тұрақтандыру формаларына: ақша реформасы мен антиинфляциялық саясат жатады.
Ақша реформасы - ұлттық ақша бiрлiгiн тұрақтандыруға, елдiң ақша
жүйесiн қалыпқа келтiруге және нығайтуға бағытталған ақша айналысында
меллекет тарапынан жүзеге асатын түрлендiрулер.
Ақша реформалары төмендегiдей әдiстер көмегiмен жүзеге асырылады:
- жаңалау, яғни құнсызданған ақша бiрлiгiн жою туралы және жаңа
валюта енгiзу туралы хабарлау;
- қалыпқа келтiру, яғни ақшаның бұрынғы алтындық құрамын немесе
валюталық паритетiн қалпына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Ақша теориясы
1.1. Ақшаның қажеттiгi және шығу
тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Ақшаның
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.3. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi
... ... ... ... ... ... ..10
II. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2
Инфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16
2.3 Ақша массасы және ақша
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..23
ІІІ. Ақша айналымының заңы
3.1. Ақшаның тұрақтылығы және оның конверсиялану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..35
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында ақша айналысы оның маңыздылығы одан сайын
арта түседі, өйткені ақша, несие және банктер қазіргі заманға өркениеттің
ажырағысыз белгілері болып саналады. Ақша мен несиені пайдаланбайынша кез-
келген бизнесті дамыту мүмкін емес. Соңғы уақыттарда ақша мен несие оқу
процесін дамытудағы маңызды рөл атқара бастады. Іс жүзінде бүкіл қоғам
банктердің көрсететін қызметтерін пайдаланады.
Болашақ мамандарға ақшаның, несиенің маңызы туралы қоғам дамытудағы
олардың проблемалары туралы білімдердің жиынтығын беру, экономиканы
басқарудағы ақша-несие тұтқаларының терең мазмұнын, сондай-ақ, банктердің,
банктер емес несие мекемелерінің қызметін жүргізу негіздерін ашу.
Курстық жұмыстың мәні қарастырылатын мәселелер:
• ақшаның маңызы мен қызметтерін, олардың
экономикадағы рөлін қарастыру;
• ақша жүйесінің түсінігін ашу;
• ақша айналымын тұрақтандыру әдістерін анықтау;
Алғашқы Ақша бөлімінде ақшаның түсінігі, оның даму эволюциясы,
маңызы, көріну формалары және ақшаның қызметі қарастырылады.
Ақша айналымына қолма-қол және аударымдар формаларында ақшаның қозғалу
процесі ретінде анықтама берілген. Ақша айналымында аударымдар жасау арқылы
алудан түрлі төлем құралдарын пайдалану арқылы жасалатын ақша айналымы
басым үлеске ие.
Қазіргі заманға ақша жүйесі олардың өзіне тән элементтерінің болуын
болжайды. Сондықтан, бұл тақырыпта шет елдердей, сол сияқты Қазақстан
Республикасындағы ақша жүйесінің негізгі элементтері, ақша жүйесінің
түрлері қарастырылған.
Инфлицияға сипаттама беріліп, инфляция себептері, оның көрінуі,
факторлары қарастырылған. Инфляцияның түрлері және оны реттеудің әдістері
арқылы көрсетілген.
Курстық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі - бет. Қолданылған әдебиеттердің саны
I Тарау. Ақша теориясы
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақшаның өндiргiш күштер мен тауар қатынастарының бiршама жоғары дамуы
нәтижесiнде пайда болғандығы ертеректен бiзге белгiлi. Ақшаның жаратылысын
зерттегендегi басты анық болғаны, ол, оның тауарлы шығу тегiне
байланыстылығын көрсетедi. Тауар - сатуға немесе айырбастауға арналған
еңбек өнiмi. Осы еңбек өнiмiнiң тауарға айналуы ақшаның пайда болуының
объективтiк алғы шарттарын туғызған.
Нақты және абстракты еңбектiң, жеке және қоғамдық еңбектiң бөлiнiсi,
тұтыну құны мен құнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлi формаларын туғызды. Айырбас – бұл бiр
тауар өндiрушiден, екiншi бiреуiне жүретiн тауардың қозғалысын бiлдiредi.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал ( бидай ( балта), яғни, тауардың
түрiне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуiн талап
етедi. Сонымен қатар, әр түрлi тауарлардың бiр бiрiне өлшенуiне ортақ негiз
болуы қажет.
Мұндай негiзге тауарлардың құны, демек тауар өндiрiсi процесiнде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегi емес) тауарларды өлшенетiн
жасайды. Нарықта бiр тауарды екiншi бiр тауарға айырбастаудың өзi бұл
тауарларға еңбектiң шығындалғандығын, яғни екi тауардың да құнының барлығын
көрсетедi. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндiруге жұмсалған еңбек
әр түрлi болып, нәтижесiнде олардың құндары да бiрдей болмайды. Сөйтiп,
қоғамдық еңбектi немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттiгi туындап,
айырбас құнының (1 мал ( 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны – бұл бiр тауардың басқа да бiр тауарға белгiлi
сәйкестiкте айырбасталу қабiлетiн бiлдiредi.
Натуралды шаруашылық тұсында өнiм тек өндiрушiнiң және оның жан-ұясының
қажетiн қанағаттандырғандықтан да, ол тұтыну құны қасиетiне ие болды. Тауар
өндiрiсi тұсында өндiрушiнi өз өнiмiн айырбастау үшiн, бiрiншi кезекте
құны, содан кейiн оның тұтыну құны қызықтырды. Егер, тауардың тұтыну құны
болмаса, яғни оны ешкiм қажет етпесе, онда оны айырбастау мүмкiн емес.
Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндiрушi үшiн тұтыну құны болса
жеткiлiктi. Ал, егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда, оның өндiрушi
үшiн айырбас құны мен сатып алушы үшiн тұтыну құны болуға тиiс.
Сөйтiп, тауарлар айырбасының дамуы өз кезегiнде құнның мынадай
формаларының қалыптасуына себеп болған:
• Алғашқы формасы - өндiргiш күштердiң төменгi даму сатысына тән құнның жай
және кездейсоқ формасы. Айырбастың бұл формасында бiр еңбек өнiмi екiншi
бiр еңбек өнiмiне тiкелей айырбасталынып отырған. Мысалға, бiр мал бiр
қап бидайға айырбасталды.
• Екiншi формасы - бұл құнның толық немесе жалпы формасымен сипатталады.
Еңбек бөлiнiсiнiң дамуы және өндiрiстiң өсуi нәтижесiнде нарықтағы
тауарлар саны мен түрлерi арта түседi. Мұнда, көбiне, бiр тауар басқа да
көптеген балама-тауарлардың айырбасында жүрген. Мысалға:
1 қап бидай ( 1 қойға
( 1 балтаға
( 1 құмыраға және т.б.
• Үшiншi формасы – бұл құнның жалпылама формасы. Әр тауар өндiрушi
өздерiнiң еңбектерiне қарай барлығына бiрдей қажет жалпылама тауар алуға
тырысады. Осыған байланысты жергiлiктi нарықтарда, тауарлар массасынан
жалпылама балама ролде жүретiн тауарлар ығысып шығады. Мұндай тауарлар
ролiн, кей халықтарда мал (ертедегi гректе, римдiктерде, славяндарда,
моңғолдарда және т.б.), аң терiсi (Скандинавияда, ертедегi Русьте), шай
(Қытайда), тұз (Абиссинияда), пiл сүйегi (Оңтүстiк Африкада) атқарады.
Ресейге қосылғанға дейiнгi Қазақстанның кейбiр алыс түпкiрлерiнде iшкi
сауда-саттық жүргiзу үшiн жалпыға бiрдей балама ретiнде тоқты немесе
саулық қой пайдаланылған. Бiрақ, аталған тауарлар мұндай ролде ұзақ уақыт
жүрмеген, себебi олар тауар айналысының талаптарын толығымен
қанағаттандыра алмайды және өздерiнiң қасиеттерiне байланысты баламалық
шартына сәйкес келмейдi.
• Құнның жалпыға балама формасының дамуы нәтижесiнде барлық тауарларға
тiкелей айырбасталатын тауарлар әлемiнен ерекше бiр тауар - ақша тауары
қалыптасты. Ол тауар ролiн бағалы металдар: алтын және күмiс атқарды.
Сонымен, ақша - бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтiн, жалпыға балама
айрықша тауар.
Ақшаның объективтi қажеттiгi тауар өндiрiсi және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты. Ақша - бұл тауар айналысының құралы және оның iзбасары.
Тауар мен ақша бiр бiрiнен бөлiнбейдi, себебi ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкiн емес. Ақша тауардан бөлiнiп шыққанымен де ол,
айрықша тауар ретiнде қала бередi. Ақшаның жалпыға бiрдей балама ролiн
атқару алтынға жүктеледi. Сондықтан, алтынның басқа тауарлардың құнын
бейнелеуi, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетiне байланысты: бiрiншiден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлiнетiндiгi, әдемiлiгi және
тозбайтындығы; екiншiден, құны өте жоғары, сондай-ақ, оның қорының
сиректiгi мен өндiруге кететiн еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша - өндiрiс және бөлу процесiндегi адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтiн, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретiндегi мәнi, оның мынадай үш қасиетiнiң
бiртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тiкелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемiнiң заттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тiкелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екiншiсi тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиетi, тауар өндiруге жұмсалған еңбектiң ақша көмегiмен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
1.2. Ақшаның түрлерi
Ақша, өзiнiң дамуы барысында екi түрге бөлiнедi: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетiн ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның iшiнде: мыстан, күмiстен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлi формада болған.
Монета түрiндегi формасы - бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы –
аверс, артқы жағы - реверс және жаны – гурт деп аталады.
Монета сөзiнiң шығуын Римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы Юнона-
Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуiден берiлген ақшалай
қаражаттың көмегiмен Римдердiң эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.)
жеңiске жеткендiгi туралы аңыз бар. “Монета” сөзi латынша “moneo” – “кеңес
беремiн, көңiлiңнен шығамын” дегендi бiлдiредi[1].
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және Ертедегi Лидия
мемлекетiнде пайда болды. Киев Русiнде алғашқы монеталардың пайда болуы IХ
– Хғғ. жатады. Бастапқы кездерi айналыста алтын монеталарымен қатар, күмiс
монеталар да қоса жүредi.
Алтын айналысына бiрқатар елдер де ХIХ ғ. екiншi жартысында өттi. Бұл
елдердiң iшiнде алтын өндiру жағынан бiрiншi орынды, өзiнiң отарларымен
бiрге ағылшын елi алған.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады.
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады.
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
Алтын айналысы не бары бiрiншi дүниежүзiлiк соғысқа дейiн болды және
соғысушы елдер өздерiнiң шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай
белгiлерiн шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесiнде, бiртiндеп алтын айналыстан
шыға бастайды.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгiлерi) - номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардың өндiрiсiне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып
келетiн ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металлдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгiлерi. Құнның қағаздай белгiлерi екiге
бөлiндi: қағаз ақшалар және несиелiк ақшаларға.
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкiлдерi. Тарихта олар айналыста
жүрген алтын және күмiс монеталардың орынбасарлары ретiнде пайда болды.
Қағаз ақшалардың айналыста жүруiнiң объективтi мүмкiндiгi, олардың айналыс
құралы қызметiн атқару ерекшелiктерiне байланысты.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептерi мынадай:
• металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң
нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық
құрамын төмендетуi барысында бүлiнуi;
• бағалы металдарды өндiрудiң қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбатқа түсуi;
• эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз
ақшаларды шығаруы;
• бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. ХII ғ. Қытайда, 1690ж.. µлыбритан отары
болған Солтүстiк Америкада, 1762ж. Австрияда және 1769ж. Ресейде пайда
болды. Бiрiншi дүние жүзiлiк соғыс жылдары қағаз ақашалар барлық елдерде
шығарылды. Қазiргi кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрiнде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана сақталған. Кешегi КСРО -да
1961ж. болған ақша реформасы негiзiнде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдiк
қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейiннен
Ресейдегi 1991-92 жж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы нәтижесiнде
айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгiлеген
өзiндiк номиналы бар құнның белгiлерi.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атақарды. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетпiспеушiлiгiне
байланысты шығаруымен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Олардың құнсыздану себептерiне:
айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген сенiмнiң
төмендеуiн және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелiк ақшалар - тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып
алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге (несиеге) берiлуiмен байланысты
пайда болған ақшалар.
Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен
байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемдi ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкiндiк
жасау.
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота, және чек.
“Вексель” сөзi ағылшынша bill note – мiндеттеме шоты дегендi бiлдiредi.
Вексель - белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы.
Вексельдiң түрлерiне “ҚР-ғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР
заңында[2] мынадай түсiнiктемелер берiлген:
- Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген
соманы белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу
туралы вексель берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн
сипаттайтын вексель.
- Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi
бiр уақытта алғашқы вексельдi ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы
үшiншi бiр тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш
нәрсемен негiзделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.
Трассат тратта бойынша төлеуге келiсiмiн бергеннен бастап, борышқор
болып табылады. Аудармалы вексель келесi бетiндегi индоссамент (басқа
бiреуге аударуып жазу) көмегiмен айналыста жүре бередi. Аудару туралы
қолдардың көбеюiне байланысты вексель айналысы ұлғая түседi және мұндағы әр
индоссант вексель бойынша мiндеттемеге бiрлесiп жауап бередi.
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдiң түрлерi ретiнде
қарастырылады.
Сонымен қатар, экономикалық әдебиттерде[3] вексельдi мынадай түрлерге
бөледi: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық (банктiк) вексель – белгiлi бiр ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық мiндеттеме.
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын, оның мiндеттемесi. Қазыналық вексель бойынша
мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель кейiннен банкте оларды есепке алу мақсатында бiрi
бiрiне берiледi.
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етiлмеген қарыздық мiндеттеменi
бiлдiредi.
Вексельдiң келесiдей өзiне тән қасиеттерi бар:
• дерексiздiк, яғни вексельде мәмiленiң нақты түрiнiң көрсетiлмеуi;
• даусыздық, яғни протест туралы актiнi нотариуспен жасағаннан кейiн тиiстi
шара қолданылға дейiнгi қарыздың мiндеттi түрде төленуге тиiстiгi;
• айналымдылық, яғни басқа бiр тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент)
төлем құралы ретiнде вексельдiң берiлуi.
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданға дейiн және онан кейiн де
вексель айналысы дамып келедi.
Вексель айналысын бiрiншi болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
тәжiрибесiн атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкiметiнiң астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы
“астық” вексельдерiн айналымға шығарып, оларды несие құралы ретiнде
клиентерiне бердi. Сол клиенттерiнiң iшiнде атап айтсақ сыртқа астық
сатумен айналысатын “Астық” акционерлiк компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельдi тендер бойынша жеңiп алып, оны өзiнiң жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретiнде пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретiнде “Қазақстан темiр
жолы” ҰК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерiн өтедi.
Мұндағы, “домицилиант” – вексельде көрсетiлген төлемдi жүзеге асыратын,
вексельде делдал ретiнде қатысатын банк[4].
Банкнота (ағыл. сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) орталық
банктiң айналысқа шығарған әр түрлi номинальдағы ақша бiрлiктерi.
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
вексельден төмендегiдей айырмашылығы бар:
мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдi қарыздық мiндеттеме
болса (3-6 айлық), ал, банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және
оның жеке кепiлдiгi болады, ал, банкнотаны қазiргi кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
Экономикалық әдебиттерде банкнотаны екi түрге бөледi: классикалық және
жай.
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзiндiк айырмашылығы бар:
• жаратылысына қарай - қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретiндегi
қызметiнен туындаса, ал банкнота – ақшаның төлем құралы қызметiнен пайда
болған;
• эмиссиялау әдiсi бойынша - қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса,
ал, банкнотаны – Орталық банк шығарады;
• қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзiмiнiң аяқталуына
байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал, қағаз ақшалар қайтарылмайды,
яғни олар айналыста қала бередi;
• ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күмiске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнота
алтынмен қамтамасыз етiлуi қысқарып, оның вексельдiк қамтамасыз етiлуi де
күрт нашарлай түстi, себебi орталық банктiң вексельдiк портфелi, көбiрек
қазыналық вексельдер мен мiндеттемелерге толықты.
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi.
Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiргi айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Қазiргi кезде ҚР µлттық банкiсiнiң жай банкноталардың эмиссиялануының
төмендегiдей үш жолын бөлiп көрсетуге болады:
• Шаруашылықты несиелеу жолымен;
• Мемлекеттi (үкiметтi) несиелеу, яғни мемлекеттiк қарыздық
мiндеттемелердiң орнына банкноттардың шығарылуы барысында. Шынында да,
елiмiз тәуелсiздiк алған жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың
нәтижесiнде 1993-1998 жж. мұндай көрiнiстiң куәсi болдық. Айталық, 1995-
96 жылдары бюджет тапшылығы ЖIӨ-нiң 5,5 (-на дейiн жеттi, ендеше сол
уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80(-ға жуығы µлттық банктiң
кiметке берген несиелерi есебiнен жабылғаны белгiлi. Әрине, бұл жолдың
терiс жақтары да болды, оның бiрi елiмiзде гиперинфлияцияның орын алуы.
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер
үшiн төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттiк карточка - оның эмитентіi мен карточка иесi арасындағы
келiсiм шартқа сәйкес, несиелiк лимит көлемiнде тауарлар мен қызметтер үшiн
төлемдi жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгейдегi банктер дебеттiк және
кредиттiк карточкалардың отандық және халықаралық түрлерiн кеңiнен
қолданылуда. Оларға “Eurocard”, “Master Card”, “Visa”, “ALTYN”, “Maestro”
және т.б. жатады.
Қазiргi кезде жалақы алуға арналған дебеттiк карточкалар да кеңiнен
қолданылуда. Мұндай карточкалардың шоттары көбiне теңгеде ашылады.
Несиелiк карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазiргi уақытта несиелiк карточкалардың мынадай
түрлерi қолданылады: банктiк, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Бiршама
кеңiнен таралған түрiне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
2. Ақшаның қызметтерi және экономикадағы ролi
Ақша экономикадағы рөлiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң формасы ретiнде ақшаның әлеуметтiк және экономикалық
мазмұнының белгiлi бiр жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазiргi экономикадағы атқаратын қызметтерiне мыналар жатады:
1.) құн өлшемi және баға масштабы;
2.) айналыс (айырбас) құралы;
3.) төлем құралы;
4.) қорлану және қор жинау құралы;
5.) дүниежүзiлiк ақша.
Ақшаның құн өлшемi қызметi. Ақша жалпылға бiрдей балама ретiнде барлық
тауарлардың құнын өлшейдi. Ақша құн өлшемi ретiнде: “мөлшерi жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетiн тауарлар құнын бейнелеу үшiн тауарлар
дүниесiне материал беру” қызметiн атқарады. Бiрақ та тауарларды өзара
өлшейтiн ақша емес, тауарлар өндiрiсiне кеткен қоғамдық қажеттi еңбек
олардың бiрiнiң бiрiне өлшенуiне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнiмдерi, сондықтан олардың құнын өзiндiк құны бар нақты ақшалар
(алтын және күмiс) өлшей алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металлдың (алтын) баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне
бекiтiлетiн салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi - бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы - бұл
мемлекетке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның
бағасын бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни
сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгiленедi. Сөйтiп баға масштабы арқылы
ойша белгiленетiн тауарлар бағасы, ұлттық ақша бiрлiгiндегi көрсетiлетiн
нарықтық бағаға айналады.
Бүгiнгi таңда тауарлар алтынға тiкелей айырбасталмайды және олардың
бағасы алтынмен бейнеленбейдi. Ақшаның бұл қызметiн алтынның орнында
жүретiн оның құндық өкiлдерi немесе қағаз және несиелiк ақша белгiлерi
атқарады. Мұндай ақшалардың меншiктi құны болмайтындықтан да, оларды толық
бағалы емес ақшалар деп атайды. Өйткенi, олар тауарлар құнын толық
өлшемейдi, бiрақ өлшеуге қатынасады.
Ақшаның айналыс құралы қызметi. Айналыс құралы қызметiнде ақша тауар
айналысы процесiнде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай
процесстердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы, және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы. Бұл процестi арнайы формулада
келесiдей түрде беруге болады: Т (тауар) ( А (ақша) ( Т (тауар).
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарларды
бiртiндеп айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден,
бұл қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк
ақшалар атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметiн атқаратындықтан да олардың саны,
яғни айналысқа қажеттi сатылатын тауарлар массасы және бағасы негiзiнде
анықталады. Ал егер, айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса,
онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол бередi.
Ақшаның төлем құралы қызметi. Әр түрлi жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгiлi. Себебi әртүрлi
тауарларды өндiру кезеңi мен айналыс мерзiмiнiң ұзақтығының бiрдей
еместiгi, сондай-ақ бiрқатар тауарлардың өндiрiсi мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектiсiнде қосымша қаражаттардың
жетiспеушiлiгiн туғызады. Соның нәтижесiнде тауарлардың төлемiн кешiктiрiп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттiгi туындайды. Ақша төлем
құралы ретiнде мынадай ерекше бiр қозғалыс формасына ие: Т (тауар) ( М
(мiндеттеме), келiсiлген мерзiмнен кейiн: М (мiндеттеме) ( Т (тауар).
Ақшаның төлем құралы қызметi мен айналыс құралы қызметтерi арасында
өзара айырмашылық бар. Ақша айналыс құралы ретiнде делдалдық рөлiнде
жүретiн болса, төлем құралы қызметiнде ақша мен тауардың бiр-бiрiне қарама-
қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық мiндеттеме арқылы өтеу, сату және
сатып алу процесiнiң аяқталғандығын бiлдiредi. Тауарлар мен ақша арасындағы
уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қауiпiн тудыруы
мүмкiн.
Ақша төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына қызмет етiп қоймай,
сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етедi.
Жалпы барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей түрде топтастыруға болады:
• тауарлар және көрсетiлетiн қызметтер бойынша төлем мiндеттемелерi;
• мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• банктiк ссудалар, мемлекеттiк және тұтыну несиелерi бойынша қарыздық
мiндеттемелер;
• сақтандыру мiндеттемелерi;
• әкiмшiлiк және сот алдындағы және өзге мiндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметiн толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелiк ақшалар атқарады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама
ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау
құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар, оларды жинақтау немесе
қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан алынады, сөйтiп, тауарды
сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
Ақшаның қор жинау қызметiн толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бұл қызметтi атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметiн толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндiрiсi жағдайында қорлану екi формада жүзеге асырылады десе болады:
1.) Кәсiпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (депозиттiк)
шоттардағы, сол сияқты банктегi басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары
түрiнде қоғамдық қорлану формасында;
2.) Банктердегi халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке
қорлану формасында.
Дүниежүзiлiк ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серiктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзiлiк ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзiлiк ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байлықтың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретiнде
дүниежүзiлiк ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады. Халықаралық сатып алынатын құрал ретiнде дүниежүзiлiк ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетiн тауарлар және көрсетiлетiн
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдiк бұзылған жағдайда қызмет етедi. Жалпыға
ортақ қоғамдық байлықты құрау ретiнде дүниежүзiлiк ақшалар бiр елдiң екiншi
бiр елге займ немесе субсидиялар беруi барысында қызмет етедi.
Егер де елiмiздiң iшiндегi ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бiрлiгi формасында қызмет ететiн болса, ал елiмiзден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегiнде: “ақша өзiнiң ұлттық киiмiн шешедi де, өзiнiң бастапқы
формасы ретiндегi металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтедi”- деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзiлiк ақша ретiнде алтынның
қызмет етуi сипатталады.
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердiң несиелiк ақшалары (банкноталар)
көбiне АҚШ доллары және ағылшын фунт стерлингi атқарған.
Қазiргi кезде дүниежүзiлiк ақша қызметiн: АҚШ - доллары, Еуропалық
Одақтың қазiргi валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валталық қордың СДР-
i (арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерiнде жаңа
валютасы “Еуро” еңгiзiлдi. Еуропралық валюталық Одаққа бастапқыда он бiр ел
қатынасқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 ж.ылдың 1
қаңтардан бастап, “Еуро” қолма-қолсыз төлемдер үшiн және мемлекеттiң жаңа
қағаздарын орналастыру үшiн пайдаланылды. “Еуро” банкноты мен монеталары
2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт iшiнде енгiзiлiп, валюталық
одаққа мүше елдердiң ұлттық ақша бiрлiктерi 2002ж. 1 шiлдесiнен бастап өз
қызметтерiн тоқтатты.
IIТарау. Ақша айналысы және ақша жүйесi
2.1 Ақша айналысы және оның заңы
Ақша айналысы – шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiне де тауар өндiрiсi жатады. Тауар
өндiрiсi тұсында тауарлар әлемi: тауар және ақшаға бөлiне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң
тереңдеуiне және жалпы ұлттық және дүниежүзiлiк нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрi қарай дами түседi.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық
өнiм айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар айналысы, сондай-ақ ссудалық және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
ақшалар айналысы кiредi.
Қолма-қол ақшалар айналысы – бұл нақты ақшалар қозғалысын бiлдiредi.
Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етедi. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуiр бөлiгiн орталық
банктерден шығарылған банктiк билеттер құрайды. Ақша шығарудың кiшкене
бөлiгi (10(-ға жуығы) қазыналық билеттердi шығарушы қазынашылықтың үлесiне
тиедi.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар - чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегiмен пайдаланылатын клиенттердiң шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелдiлiк бар. Ол ақшаның үнемi бiр айналыс сферасынан екiншi бiрiне
өтiп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегi депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын бiлдiрсе, ал, банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшiн ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келедi. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К. Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пiкiрiнше, ақша айналысының заңының мәнi ақшаның айналыс қызметiн
атқаруға қажеттi ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын бiлдiредi. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейi мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелдiлiктi бейнелейдi.
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшiн қажеттi ақшалардың санын
(Ата) анықтайды.
Тауарлардың бағаларының сомасы
Ата ( ((((((((((((((((((((((
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бiр айта кететiнi, ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажеттi ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Стб - Нтб ( Мтс - Өтс
Ақ ( ((((((((((((
Аос
мұнда,
Ақ - айналысқа қажеттi ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс - мiндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетiн төлемдер сомасы;
Аос – айналыс және төлем құралы ретiндегi ақша айналымының
орташа саны.
Осындай жағдайларды, айналысқа қажеттi ақша санына өндiрiстiң дамуының
шарттарына тәуелдi болып келетiн, әр алуан факторлар ықпал етедi. Оның
бiрiне айналыстағы тауарлар санының өзгерiсi жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттiлiк тауарлар және көрсетiлетiн қызметтер
бағаларының деңгейiне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажеттi ақша санына мыналар керi ықпал етедi:
• несиенiң даму дәрежесi, себебi, қаншалықты тауарлардың басым бөлiгi
несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етiледi;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына жинау
құралы қызметiнiң көмегiмен реттелiп отырды. Егер ақшаға деген қажеттiлiк
қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста қазынаға
кетiп, ал, егер ақшаға деген қажеттiлiк ұлғайса, онда айналысқа қажеттi
мөлшердегi ақша қазынадан айналысқа шығырылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда, қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргiзiледi.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары келесiдей екi
фактордың өзара әрекет етуiмен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген
қажеттiлiк және айналымға ақшалардың нақты түсуiмен. Егер де айналымдағы
ақша көлемi, шаруашылыққа қажеттi ақшадан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануына, яғни ақша бiрлiгiнiң сатып алу қабiлетiнiң төмендеуiне, яғни
инфляцияға жол бередi.
2.2 Инфляция
Инфляция (латын. inflatio, аудармасы - “қабыну”, “iсiну”) - бұл
бағаның өсуiнен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар және қызметтер
сапасының төмендеуiнен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып
алу қабiлетiнiң төмендеуi.
Инфляция - бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi инфляция мынадай факторларға байланысты::
1.) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс аясының
артық ақша массасына толып кетуi; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
2.) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндiрiстегi теңсiздiкке,
шарушылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық саясаты, оның
iшiнде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына
байланысты факторлар жатады.
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екi типi
болады: сұраныс және шығын (ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы төмендегiдей факторлардың әсерiнен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда
пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде ақша баламасы айналыс үшiн артық
болып қалады;
• мемлекеттiк бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың өсуi, яғни мемлекеттiң
қысқа және орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару есебiнен бюджет
тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiң iшкi қарызы артады;
• несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банкiнiң коммерциялық банктер
мен үкiметке несие беретiн несиелер көлемiнiң ұлғаюын сипаттайды;
• импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар
айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы;
• ауыр өнеркәсiп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шығын (ұсыныс) инфляциясы – бұл баға белгiлеу процесiне әсер ететiн
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн азайту және өндiрiстiң құлдырауы;
• көрсетiлетiн қызметтiң маңызының артуы;
• бiр өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шығынның өсуiнiң жеделдетiлуi, әсiресе
жалақының өсуi;
• энергетикалық дағдарыс.
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты құнсызданады:
• алтынға;
• тауар;
• шетел валютасына.
Бiрiншi жағдайда қағаз ақшамен берiлетiн алтынның нарықтық құны артады.
Екiншi жағдайда тауарлардың бағасы өседi. шiншi жағдайда шетел валютасына
қатысты ұлттық валютаның бағамы төмендейдi.
Инфляцияны төмендегiдей белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
1. Инфляциялық процесстiң сипатына қарай:
- ашық инфляция, яғни, бағаға ешқандай да кедергi болмайды, оның
еркiн өсуi байқалады;
- жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет
қатаң бақылау жасап отырады;
- инфляциялық шок, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi.
2. Таралу орнына қарай:
- локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң шекарасында өседi;
- дүниежүзiлiк инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын немесе барлық
ғаламдық экономиканы түгелдей дерлiк қамтиды.
3.) Бағаның өсу қарқынына қарай:
- баяу инфляция – баға баяу қарқынмен бiртiндеп жылына 10 ( -ға
өседi;
- орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20–дан 200 (-ға дейiн
өседi, мұндай баға қарқыны ауыр экономикалық және әлеуметтiк
зардаптарға шалдықтырады;
- ұшқыр инфляция – баға жылына 500 –ден 1000 ( -ға дейiн және одан
жоғары қарқынмен өседi. µшқыр инфляция ақша жүйесiнiң құлдырауына
әкелiп соғады. Мұндай жағдайда ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн
жоғалта бастайды.
Өнеркәсiбi дамыған елдер үшiн бiрiншi түрi тән болса, ал дамушы елдер
үшiн екiншi және үшiншi түрлерi тән.
Қазақстан Республикасында бағаның өсуiне қарай қазiргi кезде бiрiншi
түрi көрiнiс табады. Мысалы, 2002 жылдың соңында статистикалық мәлiметтерi
бойынша инфляция мөлшерi – 5.9 %-ды (2001 жылы – 8,4 %) құрады. Бұл
көрсеткiш Қазақстан Республикасының µлттық банкiнiң 2002-2004 жж арналған
ақша-несие саясатының негiзгi бағыттарында бекiтiлген болжамға сай болып
келедi.
Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткiш – тұтыну бағаларының индексi
көмегiмен анықталады.
Тұтыну бағаларының индексi тауарлар мен қызметтердiң түрлерiн қамтитын
тұтыну қоржыны негiзiнде анықталады.
Тұтыну бағаларының индексiн (ТБИ) есептеуде мынадай формула
қолданылады:
Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржынының бағасы
ТБИ ( (((((((((((((((((((((((( х 100
Базалық жылдағы тұтыну қоржынының бағасы
Тұтыну бағаларының индексiнiң үш сандық мәнi болуы мүмкiн:
• баға индексi 100(-ға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады;
• баға индексi 100(-дан жоғары, мысалға 140(-ға тең. Демек, ағымдағы
жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша
инфляциялық құнсызданды;
• баға индексi 100(-дан төмен, айталық 80(-ға тең, яғни ағымдағы жылдағы
бағаны базалыққа қарағанда 20(-ға төмендеген. Бұл дегенiмiз дефляцияның
болғанын, яғни баға деңгейiнiң төмендеуiн бiлдiредi.
Инфляцияның тигiзетiн әлеуметтiк-экономикалық салдарларын мынадан
көруге болады:
• халық топтары, өндiрiс сферасы, аймақтар, шаруашылық құрылымдары,
мемлекет, фирмалар арасында, дебиторлар мен кредиторлар арасында
табыстардың қайта бөлiнуi;
• халықтың, шаруашылық субъектiлерiнiң ақшалай жинақтарының және
мемлекеттiк бюджет қаражаттарының құнсыздануы;
• бағаның әркелкi өсуi нәтижесiнде өнеркәсiп салаларындағы пайда нормасының
теңсiздiгiнiң артуы және ұдайы өндiрiс процесiндегi теңсiздiктiң орын
алуы;
• жұмыссыздықтың өсуi;
• халық шаруашылығына деген инвестицияның қысқаруы;
• амортизациялық қорлардың құнсыздануы;
• бағадағы, валютадағы және пайыздағы алып-сатарлық ойындардың ұлғаюы;
• көлеңкелi экономиканың белсендi түрде дамуы;
• ұлттық валютаның сатып алу қабiлетiнiң төмендеуi;
• қоғамның әлеуметтiк топтарға бөлiнуi.
Жоғарыда аталған инфляцияға ықпал ететiн факторлар мен оның әлеуметтiк
және экономикалық салдарлары оған қарсы саясаттың болуын талап етедi.
Инфляциялық процестiң жағдайларына байланысты ақша айналысын
тұрақтандыру формаларына: ақша реформасы мен антиинфляциялық саясат жатады.
Ақша реформасы - ұлттық ақша бiрлiгiн тұрақтандыруға, елдiң ақша
жүйесiн қалыпқа келтiруге және нығайтуға бағытталған ақша айналысында
меллекет тарапынан жүзеге асатын түрлендiрулер.
Ақша реформалары төмендегiдей әдiстер көмегiмен жүзеге асырылады:
- жаңалау, яғни құнсызданған ақша бiрлiгiн жою туралы және жаңа
валюта енгiзу туралы хабарлау;
- қалыпқа келтiру, яғни ақшаның бұрынғы алтындық құрамын немесе
валюталық паритетiн қалпына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz