Астық тұқымдастар
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Өсімдіктер және олардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ бөлім. Астық тұқымдастардың түрлері және адам өміріндегі ролі..17
2.1 Астық тұқымдастар және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жабайы астық тұқымдастарына жататын өсімдіктер ... ... ... ... ... ..19
2.3 Астық тұқымдастарға жататын мәдени өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Мәдени өсімдіктердің шыққан орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Өсімдіктер және олардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ бөлім. Астық тұқымдастардың түрлері және адам өміріндегі ролі..17
2.1 Астық тұқымдастар және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жабайы астық тұқымдастарына жататын өсімдіктер ... ... ... ... ... ..19
2.3 Астық тұқымдастарға жататын мәдени өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Мәдени өсімдіктердің шыққан орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дәнді дақылдар – дәні үшін өсірілетін аса маңызды өсімдіктер тобы. Дәнді дақылдар – адам үшін негізгі азық, малға жем. Дәнді дақылдарда белок пен көмірсулар көп, сондай-ақ ферменттер, В тобындағы витаминдер, А провитамині бар. Ұн тартатын, жарма, құрама жем өнеркәсіптері үшін шикізат болып табылады. Өңделген өнім нан пісіруде, макарон, кондитер өнімдерін, тағамдық концентраттар, консервілер әзірлеуге, сыра қайнатуға, спирт, крахмал алуға пайдаланылады.
Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.
Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды. Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 1/2-інен астамын алып жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан, жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы елдерде 15—20 ц/га болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 п/га. Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы Азня елдерінде, 1/4-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл — бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.
Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен Жерорта теңізі аймағы
Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Астық тұқымдас өсімдіктер әлеміне шолу жасау;
Жабайы және мәдени дәнді дақылдарға сипаттама беру;
Астық тұқымдастарының адам өміріндегі ролін бағалау.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Дәнді дақылдар – дәні үшін өсірілетін аса маңызды өсімдіктер тобы. Дәнді дақылдар – адам үшін негізгі азық, малға жем. Дәнді дақылдарда белок пен көмірсулар көп, сондай-ақ ферменттер, В тобындағы витаминдер, А провитамині бар. Ұн тартатын, жарма, құрама жем өнеркәсіптері үшін шикізат болып табылады. Өңделген өнім нан пісіруде, макарон, кондитер өнімдерін, тағамдық концентраттар, консервілер әзірлеуге, сыра қайнатуға, спирт, крахмал алуға пайдаланылады.
Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.
Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды. Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 1/2-інен астамын алып жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан, жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы елдерде 15—20 ц/га болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 п/га. Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы Азня елдерінде, 1/4-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл — бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.
Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен Жерорта теңізі аймағы
Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Астық тұқымдас өсімдіктер әлеміне шолу жасау;
Жабайы және мәдени дәнді дақылдарға сипаттама беру;
Астық тұқымдастарының адам өміріндегі ролін бағалау.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. "Қазақ Энциклопедиясы", 10 том
2. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
3. Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4
4. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965—33—634—2
5. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
6. Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
7. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
8. Ж.Ж. Жатқанбаев «Экология негіздері». Алматы 2003 ж
9. В.И. Вернадский «Биосфера», М. 1967 ж
10. А.А. Горелов «Концепции современного естествознания» М. 2002 ж
11. М.С. Панин «Химическая экология» М. 2002 ж
1. "Қазақ Энциклопедиясы", 10 том
2. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
3. Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4
4. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965—33—634—2
5. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
6. Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
7. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
8. Ж.Ж. Жатқанбаев «Экология негіздері». Алматы 2003 ж
9. В.И. Вернадский «Биосфера», М. 1967 ж
10. А.А. Горелов «Концепции современного естествознания» М. 2002 ж
11. М.С. Панин «Химическая экология» М. 2002 ж
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. .4
1.1 Өсімдіктер және олардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ бөлім. Астық тұқымдастардың түрлері және адам өміріндегі ролі..17
2.1 Астық тұқымдастар және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жабайы астық тұқымдастарына жататын өсімдіктер ... ... ... ... ... ..19
2.3 Астық тұқымдастарға жататын мәдени
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ..22
2.4 Мәдени өсімдіктердің шыққан
орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .30
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дәнді дақылдар – дәні үшін өсірілетін аса
маңызды өсімдіктер тобы. Дәнді дақылдар – адам үшін негізгі азық, малға
жем. Дәнді дақылдарда белок пен көмірсулар көп, сондай-ақ ферменттер, В
тобындағы витаминдер, А провитамині бар. Ұн тартатын, жарма, құрама жем
өнеркәсіптері үшін шикізат болып табылады. Өңделген өнім нан пісіруде,
макарон, кондитер өнімдерін, тағамдық концентраттар, консервілер әзірлеуге,
сыра қайнатуға, спирт, крахмал алуға пайдаланылады.
Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық
және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.
Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды.
Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 12-інен астамын алып
жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес
келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан,
жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар
өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын
түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы
елдерде 15—20 цга болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 пга.
Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы
Азня елдерінде, 14-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен
басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты
басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды
Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс
салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл
— бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын
бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.
Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен
Жерорта теңізі аймағы
Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай
солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай
өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше
елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
➢ Астық тұқымдас өсімдіктер әлеміне шолу жасау;
➢ Жабайы және мәдени дәнді дақылдарға сипаттама беру;
➢ Астық тұқымдастарының адам өміріндегі ролін бағалау.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне сипаттама
1.1 Өсімдіктер және олардың таралуы
Жер беті өсімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін
адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар
біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да
зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты
міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер
табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык
процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің
көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі
газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар
түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына
айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
Тіршілік үшін өсімдіктің маңызыӨсімдіктерді суда өсетін, топырақта
өсетін, жер астында өсетін, жер бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге
болады.
Топырақ өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар.
Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады.
Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте
болады.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды. Төменгі сатыдағы өсімдіктер
субстраттан ылғалды бүкіл талломы (вегетативті ағза) арқылы, ал жаңбыр
тамшыларын, шық, түман ылғалын бүкіл денесімен сіңіреді. Қыналар өздерінің
қурғақ салмағынан 2-3 есе көп ылғалды бойында сақтай алады. Өсімдіктердің
тамыр жүйелерінің айналасында ылғал қоры азайған кезде өсімдік тамырлары
өсу арқылы беткі ауданын үлкейтеді. Далалы және шөлді аймақтардағы
өсімдіктерден эфемерлі тамыр жүйелерін байқауға болады. Олар топырақ
ылғалды кезде тез өсіп, қүрғақшылық басталғанда тез қурап кетеді.
Өсімдіктерде тамыр жүйелерінің шашақтануы бойынша экстенсивті және
интенсивті тамыр жүйелерін ажыратады. Экстенсивті тамыр жүйесі топырақ
қабатына терең енгенімен, әлсіз шашақтанады. Мұндай тамыр жүйелері көптеген
дала және шөл өсімдіктерінде (сексеуіл, жантақ) кездеседі. Интенсивті тамыр
жүйе топырақтың аз ғана бөлігін алғанымен, шашақтануы күшті болады
(көптеген шымды астық тұқымдастарда, бидайда, қара бидайда).
Жоғарыда айтылғандай құрғақ жердегі өсімдіктердің тамыр жүйесі жақсы
дамыған, мысалы, теректің тамыр жүйесі 2-3 метр, Қара сексеуілдікі 8 метр,
жанғақтікі 15 метр, эвкалиптікі 152 метр тереңдікке дейін топырақ қабатына
енеді. Шөлде өсетін өсімдіктердің жалпы салмағының 910 бөлігі жердің
астында болса, сулы жердегі өсімдіктердің салмағы керісінше жердің бетінде,
яғни топырақтың үстіңгі қабатында шоғырланады. Шөлдегі бұталардың
жапырақтары қатты әрі кіші, қабығы тығыз болып келеді. Бүл ерекшеліктер өз
кезегінде өсімдіктің бойьщдағы судың булануын азайтады. Ал көптеген
өсімдіктердің жапырақтары нәзік, әрі жүқа болады. Олар ылғал бар кездері
жапырақ жаяды да, құрғақшылық кездері түсіп қалады.
Ылғалдылыққа байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топтарға
бөледі:
Гидатофиттер (гр. hygros - су) - көп бөлігі немесе толығымен суда
өсетін өсімдіктер (элодея, көзшешек, шылаң, балдырлар). Судан шығарған
кезде бұл өсімдіктер тез қурап кетеді. Бұларда жапырақ саңлауы (устьица)
және кутикула болмайды. Гүлді гидатофиттердің тамыр жүйелері қатты
редукцияланған немесе мүлдем болмайды. Суды және минералды тұздарды бүкіл
денесімен сіңіреді. Гүлді өркендері гүлдерің судың бетіне шығарады (кейде
тозаңдану су астында да жүреді)да, тозаңданған сон қайта суға көміледі.
Жемістерінің пісіп жетілуі су астында жүреді (валлиснерия, элодея, шылаң).
Гидрофиттер (гр. hygros - су) - жартылай суда, яғни өзең, көл, теңіз
жағалауларында, батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер (қамыс, қоға). Оларда
гидатофиттерге қарағанда механикалық және өткізгіш ұлпалары жақсы дамыған,
аэренхима жақсы байқалады. Гидрофиттерде жапырақ саңылаулары (устьица) бар
эпидермис те дамыған.
Мезофиттер (гр. mesos - орташа, аралық) - ылғалдылығы орташа ортаның
өсімдіктері. Бүларға көптеген шалғындық, орман өсімдіктері, жапырақты
ағаштар, ауыл шаруашылық дақылдары мен арамшөптер жатады.
Гигрофиттер (гр. hygros - ылғалды, сулы, phyton- өсімдік) - ылғалды
жерде өсетін өсімдіктер. Бүларға жоғары температура және ылғалды ауадағы
тропикалық өсімдіктер жатады. Сондай-ақ, гигрофиттерге салқын және қоңыржай
аймақтарда, көлеңкеде өсетін және батпақ өсімдіктері жатады. Ауаның
ылғаддылығы жоғары болғандықтан оларда булану процесінің жүруі нашар.
Сондықтан су алмасу жақсы журу үшін жапырақтарында тамшы түрінде суды
бөлетін rugamogmap немесе сулы саңылаулар жақсы жетілген. Жапырақтары
көбіне жүқа, кутикула нашар жетілген болып келеді. Жарықты гигрофиттерге
папирус, күріш және т.б. жатады.
Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі. Өсімдіктер табиғатта
фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык процесс,
яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің көмегімен күн
көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі газын және суды
өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар түзеді. Мұның өзі
күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай,
жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін
көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе
көп.
Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша
өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін
пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға
болады.
Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа,
жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай
биоценоз да әртүрлі болады.
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына сипаттама
Әрбір өсімдік пен жануарлар түрінің оңтайлылығы, мазасыз күй зонасы
немесе қысым зонасы мен тұрақтылық шегі (шыдамдылығы) қоршаған ортаның
әрбір факторына қатысы барлар өмір сүруде.
Температура мысалында талқылап, біз тек бір факторды ғана қарастырдық,
ойымызша қалган барлығы да оңтайлылық зонасына сәйкес келетін шығар. Біз Ю.
Либихтің тұжырымдаған шектеулі заң факторларының әрекетін бақыладық. Өзінің
оңтайлылық зонасынан сыртқары фактор организм күйінің мазасыздығына себеп
болғанды шектеулі дейді. Осы фактордың өзгеруіне орай организмдер өте
сезімтал болып келеді. Өсімдіктер мен жануарлардың бір түрінің өзгерісіне
әсер ету факторының жиі шектеуі биотикалық деп аталады. Мәселен, азықтың
жетімсіздігі жануарлардың әр алуан түрлерінің таралуына және дамуына шектеу
қояды. Өсімдіктердің дамуына да су, температура, жарықтың болмауы - шектеу
факторларының бірі. Бірде-бір фактор өздігінен әрекет жасамайды. Ортамен
өзара қатынас жасағанда барлық организмдер динамикалық тепе-теңдікті немесе
тұрақтылықты сақтаулары қажет.
Экологиялық валенттіліктің кең түрі тіршіліксіз орта факторына қатысы
бойынша фактордың атауына эври қосымшасын қосып атайды (грекше еvrуs -
кең). Мысалы, температураның айтарлықтай ауытқуларына эвритермді түрі
шыдайды. Экологиялық енсіз валенттілік (тар) стено стенотермді
қосымшасымен (грекше stеnоs - тар, енсіз) белгіленеді. Әр алуан экологиялық
факторлардың (кең) алшақ шегіндегі ауытқуларға бейімделетін түрлерді
эврибионтты деп атайды; тіршілік ету үшін қатаң белгіленген жағдайды қажет
ететіндер - стенобионтты деп аталады.
Экологиялық факторлардың әсерінен тірі организмдер белгіленген
иерархиялық жүйелерге бірігеді. Онда тіршілік иелерінің әр алуан деңгейде
ұйымдасқандарды: популяциялар, бірлестіктер және экожүйелерді көруге
болады.
Популяция дегеніміз - белгілі бір аумақта тіршілік ететін және өзара
шағылысып ұрпақ беретін бір түр дараларының жиынтығы. Түрлі факторлардың
әсерінен популяциядағы даралар саны, құрамы, таралуы өзгеріп тұруы мүмкін.
Популяция латынша роpulus - халық, ел дегенді білдіреді.
Табиғатта популяцияның әр алуан түрлерінің өте жоғары жүйесінің
дәрежесі - қауымдастыққа бірігеді. Қауымдастық (биотикалық) - бұл белгілі
аумақты мекендеуші популяцияның жиынтығы. Қауымдастық организмдері
органикалық емес ортамен энергетикалық байланыста. Мысалы, өсімдік,
минералды тұздар, оттегі, су, көмір қышқыл газының үнемі беріліп тұру
есебінен тіршілік жасай алады. Мұндай жағдайда қауымдастық (бірлестік)
терминінің қолданылуы мүмкін ең кіші бірлікті биоценоз деп атайды (1877 ж.
К. Мебиус енгізген).
Өзара байланыстағы организмдерді және бірлесе мекендейтін топтарды -
биоценоз дейді. Биоценоздың көлемі әр алуан — індер қауымдастығы, ағаш
жапырағы, құмырсқа илеуінен бастап, орман, дала, шөл т.б. - ландшафтарына
(жер бедеріне) дейін. Биоценоз терминін құрлықта өсіп түрған біртекті
өсімдіктерге қолданады. Мысалы, қылқанды орман, дәнді дақыл егістік
биоценозы т.б.
Биота (грекше bios - өмір) - өсімдік, жануар мен микроорганизмдер
түрлерінің ортақ (жалпы) аймаққа таралуының жиынтығы. Түрлердің арасындағы
экологиялық байланыстың жоқтығынан ол биоценоздан ерекшеленеді.
Организмдер қауымдастығы органикалық ортамен материалдық-энергетикалық
жағынан тығыз байланыста болады. Биоценоз алып жатқан кеңістік биотон деп
аталады. Биоценоз бен оның биотоны биогеоценоз деп аталатыны көбірек немесе
азырақ қалыпты жүйені құрайтын бөлінбейтін екі элементтен көрінеді.
Биогеоценоз түсінігін (грекше bios - тіршілік, gе - жер, коіnоs - жалпы)
ғылымға орыс ғалымы В.Н. Сукачев 1940 ж. енгізген.
Жер бетіндегі барлық кұбылыстар мен заттардың бірлігі және өзара
қатынасы туралы идея бұрынғы КСРО мен шетелдерде бір мезгілде туындады.
КСРО-да ол биогеоценоз турасындағы ілім ретінде, басқа елдерде - экожүйе
жөніндегі ілім ретінде дамыды. Экологиялық жүйе немесе экожүйе - өздерінің
мекен ортасында тірі организмдердің жасаған табиғаттың бірыңғай кешені.
Сонымен қатар, ондағы барлық компоненттер энергия мен зат алмасудан өзара
байланыста. Өзгеше айтқанда, экожүйе тіршілік пен тіршіліксіз
компоненттердің жиынтығы.
Биогеоценоз бен экожүйе ұқсас түсінік, бірақ тепе-тең емес.
Бұл түсініктердің екеуі де өз ортасын мекендеген тірі организмдердің
жиынтығын түсіндіреді, бірақ экожүйе - өлшемсіз түсінік. Тамшыдан мұхитқа
дейін деп экожүйе терминінің авторы ағылшын биологы А. Тенсли образды
түрде айтқан болатын. Аквариум, тоған, батпақ, ғарыш кемесінің кабинасы -
осының барлығы экожүйелер.
Отандық әдебиетте өсімдік жабындысы - фитоценозді таралу аймағының
сызылған шекарасы ретінде экожүйені сипаттау қалыптасқан болатын. Мәселен,
далалық, батпақты, жайылымды т.б. биогеоценоз. Басқаша айтқанда биогеоценоз
- бұл экожүйенің жеке оқиғасы, құбылысы әрқашанда табиғи қалпын сақтайды,
тіпті адам әсер еткеннің өзінде де. Экожүйе толығымен жасанды болуы мүмкін
ғой (аквариум, ғарыш аппараты).
Организмнің тіршілік әрекетін сақтап тұру мен экожүйедегі заттардың
айналымы тек энергия ағынының үнемі келу есебінен ғана болуы мүмкін.
Жердегі тіршілік атаулылар күн энергиясы сәулелерінің арқасында ғана болып
тұр. Фотосинтезделетін өсімдіктер (өздігінен қоректенушілер) химиялық
органикалық қосындылардың байланысы нәтижесінде өсіп-өнеді. Қалған барлық
организмдер энергияны азық арқылы алады. Азық энергиясын оның бастауынан
(өздігінен қоректенуі) бірқатар организмдер арқылы ауыстыру бір
организмдердің басқаларын сіңіру жолымен болатынды тамақ тізбегі дейді.
Әрбір экожүйе өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің жиынтығынан
тұрады, қоректену түрі бойынша екі топқа бөлуге болады:
Автотрофтар (өздігінен қоректенушілер) ұдайы өндіру мен өсу үшін
минералды элементтерді қолданатындар мен фотосинтезді іске асыруға
қабілетті жасыл өсімдіктер. Фотосинтез - күн энергиясының көмегімен су және
көмір қышқыл газын қантқа айналдырудың күрделі процесі. Осындай жолмен қант
пен азықтық минерал элементтерінің судан немесе топырақтан пайда болуы
нәтижесінде, өсімдік өздерінің организмдерінің құрамына кіретін күрделі
заттарды синтездейді. Басқа сөзбен айтқанда химиялық жай заттар: ауа, су,
тау жыныстарының минералы мен топырақтар белок, май және көмірсутегі сияқты
күрделі қосындыларға айналады. Өздігінен қоректенуші (автотрофтар) - бұл
экожүйенің продуценттері (лат. рrоduсеns - өндіруші) органикалық еместен
органикалық зат құратындар. Осы органикалық заттардан өсімдіктер мен
жануарлардың тканьдері құралады. Фотосинтезделетін өсімдік экожүйенің
қалған организмдерінің барлығына азықты өндіреді, сондықтан оларды
продуценттер деп атайды.
Гетеротрофтар - (азық) коректену үшін органикалық заттарды қажет ететін
организмдер. Бұл организмдерде зат алмасудың күрделі жолдары бар. Өз
кезегінде барлық өздігінен қоректенушілер тұтынушы организм (консументтер)
мен бастапқы органикалық емес компоненттерге (редуценттер) ыдырайтын
органикалық заттар организмдері. Консументтер (лат. коnsumento – тұтынамын,
қоректену) - бұл организмдер органикалық заттарды тұтынады. Оларға
жататындар құрттар, балықтар, молюскалар жэне өзге де бунақ аяқтылар,
бауырмен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер және адам. Консументтер:
бірінші - шөп қоректі жануарлар, екінші, үшінші және одан да жоғары
реттегілер жануарлармен қоректенеді. Олар - жыртқыштар (ет қоректілер),
сонымен қатар талғаусыз қоректілер (немесе эврифагтар) өсімдіктерді, т.б.
жейтіндер (аю, түлкі, шошқа, тарақандар т.б.).
Редуценттер (латынша rеduсеns - қайта келуші, қалпына келуші) - өлі
органикалық заттардың ыдырай бастаған организмдері. Өлі және жартылай
бұзыла бастаған органикалық зат - детритпен қоректенетін түрлі сапрофит
бактериялары, ұсақ саңырауқұлақтар және қалдықтармен коректенетін жануарлар
- осыларға жатады. Топырақта — қалдықтармен қоректенетін ұсақ
омыртқасыздар, мысалы, ұсақ кенелер, жер құрттары, көпаяқты құрттар; су
экожүйесінде - молюскалар, крабтар мен құрттар; шіріген кезбе -
бактериялар; өсімдік қалдықтары шірігенде - саңырауқұлақтар. Құрамы мен
белсенділігі бойынша бұл редуценттер бірлестіктерінен әр алуандылығы өзге
бірлестіктерге қарағанда кем емес. Ал, бұлар біздерге азды-көпті болса да
таныс.
Бірде-бір организм басқалармен байланыссыз өмір сүре алмайтыны
көпшілікке белгілі жайт. Әрбір тіршілік иесі тек қана қоршаған ортамен
үйлесімді түрде, экожүйенің белгіленген шеңберінде тұра алады. Көрнекі
құрал ретінде орманды алуға болады. Экологиялық жүйеде барлық организмдер
арасындағы байланыстар өзара жалғасқан және қоректік арақатынасының күрделі
тізбегін құрайды немесе трофтық тізбек (продуценттер - консументтер -
редуценттер), қалай айтқанмен де қорек (азық) организмдердің тіршілік
әрекетіндегі маңызды фактор.
Жануарлар мен өсімдіктерде белгіленген трофтық немесе қоректік
байланыстардың орасан сандағы өзара бейімделулері туындады. Сандар
пирамидасы деп аталатын экологиялық жүйенің айқындық заңдылығы бар. Осыған
байланысты тізбекті звено құрайтын қатарда жеке даралардың саны үнемі азая
береді. Мәселен, солтүстік ормандарда 1 қасқырға шамамен 100 бұлан, Африка
саванналарында ірі жыртқыштарға (арыстан, қабылан, сілеусінге) 350-ден 1000-
ға дейін жабайы жануардан келеді. Қасқырлардың саны мен тәулік ішінде
азықты қажет етудің мәліметі орташа есептелді. Күнтізбелік жыл ішінде 2400
қасқыр - 7480 қабан, 5560 бұлан, 4020 елік алады. Жануарлардың қоректік
тізбектегі санының жүйелі түрде азаюына сәйкес, олардың жалпы биомассасы да
кемиді, ал бұл экожүйеге энергия ағынының қысқаруына әкеліп соқтырады.
Биоценоздағы айрықша трофтық байланыс - паразитизм, бір түр иесі өзге
паразитке қызмет етеді - тек қорек түрінде емес, уақытша немесе тұрақты
мекеніне де қызмет етеді (мысалы, фитофтора). Селбесу (симбиоз) деп
аталатын (бұршақты түйнекті бактериялар) түрлер арасындағы өзара пайдалы
байланыстар бар.
Көптеген орта параметрлерінің жиынтығы осы немесе басқа түрлердің
тіршілік жағдайын анықтайтын функционалды сипаты оның экологиялық қуысын
көрсетеді (энергияға айналдыруы, өзі тектестермен және ортамен ақпарат
алмасуы). Н.Ф. Реймерс бойынша, экологиялық қуыс - экологиялыц жүйе
ішіндегі түрлер ортасы немесе оның популяциялық тіршілік жағдайының
жиынтығы. Сонымен, өзі мекендейтін әрбір түр аумаққа, өндіру функциясымен
байланысты, қоректік қажеттілігіне сәйкес орынды иеленеді. Осындай
экологиялық байланыстар биоценоздың белгіленген құрылымын жасайды.
Биоценоздар — динамикалық жүйелер, олар тұрақты даму жолында және оларға
сукцессия тән.
Сукцессия (латынша - suссеssіо - тұқым қуалау, бірізділік) бір
биоценозды өзгенің тізбекті түрде ауыстыруы. Бұл құбылыстың мәні мынада,
биоценоздың ішкі ықпалының дамуы нәтижесінде олардың қоршаған ортамен өзара
әрекеті біртіндеп ескіреді және биоценоздың өзге үлгілерімен ауысады.
Көлді қамыс пен өсімдіктер басса, ол батпақ болып, кепсе жайылымға
айналады; өрттен кейін орманда топырақ жыныстарының ауысымы болады.
Экологиялық жағдайдың маңыздысы сол, әр текті күрделі биоценоздардың
түрлі сыртқы әсерге қарсы тұруының тұрақтылығы соғұрлым жоғары болады.
Табиғи биоценоздардың қосынды түрлері эволюция процесінде бір-біріне
бейімделгені соншалықты, өздерінің биогеоценоз құрылымдары жайында, толық
қамқорлық жасағандай тұрақтылығымен анықталады. Жыртқыштармен оның
жемтігінің арасындағы өзара қатынастары кері байланыс деп аталатыны мысал
болады. Бір түр екіншіге зиян келтіреді және онсыз өмір сүре алмайды. Тағы
бір мысал, әйтеуір жәндіктің бір түрінің өсімдік текті қорегі мол болса,
сол жылы оның популяциясы тез көбейіп, саны артады. Тепе-тендіктен шығаруға
ұмтылатын жағымсыз кері байланыс жүйесінде керінеді. Бірақ, популяция
санының шамадан тыс артып кетуі, өсімдік текті қорек қорларының азаюына
әкеледі. Осындай жетіспеудің нәтижесі жүйедегі жағымсыз кері байланысты
оның бастапқы қалпына қайтарып әкеледі.
Адамның ойлау қабілеттілігі қарапайым шектеулі факторларды, уақытша
жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Оларға жататындар: су, жыртқыштар мен
паразиттер, мекендейтін орны мен өзге түрлермен бәсекелесі. Адам өзінің
өмір сүруін су, жер және энергетикалық ресурстарды пайдалану арқылы
сақтайды. Ол сонымен қатар, ғаламшардағы зат айналымының шұғыл жеделдеуіне
елеулі ықпал етіп отыр. Өндіріс қызметі процесінің туындауы, жаңа зат
алмасуы техногенді сипат алуда және ол -антропогенді зат алмасу, деп
аталады. Бірақта, адам мен табигат арасындағы биологиялық зат алмасулар
тіршіліктің тұрақты жағдайы болып қала береді.
Антропогенді зат алмасу биологиялық айналымнан өзінің тұйық
еместілігімен принципті түрде ерекшеленеді, ашық сызықты сипатта, ягни
тіршіліктің айналымынан айрылған. Антропогенді зат алмасуды енгізуде -
табиғи ресурстар, шығаруда - өндірістік және тұрмыстық қалдықтар. Қоршаған
ортаны ластау екіге бөлінеді. Табиғи ластану жанартаудың атқылауы, жер
сілкіну, сел, су тасқыны, өрт сияқты т.б. табиғи процестер. Ал,
антропогендік ластану адамның іс-әрекетінен пайда болады.
Экологиялық шараның жетімсіздігінен табиғи ресурстарды тиімді түрде
пайдаланудың коэффициенті өте төмен, пайдалы қазбаларға қарағанда 2-10%-ті
ғана құрайды. Ресурстар сарқылуда, халық саны өсуде (1960 ж. - 3 млрд, 1975
ж. - 4 млрд, 1987 ж. - 6 млрд). Оның үстіне тау-тау болып үйілген өндіріс
қалдықтары мекен ортасын ластауда. Олар ыдырамастан тіршілік иелеріне
көптеген зиян келтіруде. Тіршілік табиғатында күрделі иерархиялық
ұйымдардың өзін-өзі реттеудің орасан мол резервтері (қоры) қаланған, бірақ
сол резервті ашу үшін биосфера ағынының процесіне сауатты түрде араласа
білу керек. Өндірістік жұмыстың барлығын жоспарлағанда экологиялық
зардаптардың болатын мүмкіндігін қатаң ескеру керек. Бұрынғы жинақталған
табиғат зандары жайындағы білімді есепке ала отырып, қазіргі эколог
ғалымдар экология заңдары деп әдебиеттерде аталып жүрген адамзат қоғамы мен
қоршаған ортаның өзара принциптерінің жалпы зандылықтарын белгіледі.
Экология заңдарының ішінде айқын тұжырымдармен белгілі болған американдық
эколог ғалымы В. Коммонердің (1971) төрт заң-афоризмі (мәтел-зандары) бар:
- табиғаттағы құбылыстың бәрі барлығымен байланысты - (жалпыға
бірдей заттар байланысы);
- барлығы бір жаққа кетіп қалуы керек (сақталу заңы);
- еш нәрсе тегін берілмейді (бағаның дамуы туралы);
- табиғат өте жақсы біледі (эволюциялық таңдаудың басты критерийлері
туралы).
Жалпыға бірдей байланыс (бәрі барлығымен байланысты) заңынан бірнеше
салдар шығады.
• Үлкен сандар заңы: үлкен сандардың кездейсоқ факторларының тұтас
әрекеті жағдайынан тәуелсіз жүйелі сипаты бар нәтижеге әкеледі. Сонымен,
топырақтағы, судағы миллиардтаған бактериялар тірі организмдер денесінде
тіршілік иелерінің қалыпты өмір сүрулері үшін тұрақты микробиологиялық
ерекше ортаны жасайды. Немесе кейбір газ көлемінде көп мөлшердегі
молекуланың козғалысы температура мен қысымның ерекшелігін анықтауға
себепші болады.
• Ле Шателъе (Браун) принципі: жүйеге сыртқы әсер ету кезінде
қалыпты тепе-теңдік күйінен шығару, бұл тепе-теңдік бағытпен араласып,
сыртқы әсер етуі кемиді. Биологиялық деңгейде ол экожүйенің өз-өзін
реттеуші ретінде қабілеттілік түрінде іске асады.
• Үйлесімділік заңы: кез келген жүйе асқан тиімділікпен өзіне
тән уақыт кеңістігінің шегінде қызмет істейді.
• Табиғаттағы кез келген жүйе өзгерісінің адамға тура немесе
тікелей әсері - индивидуумның (жеке адам) күйінен күрделі қоғамдық
қатынасқа дейін болады.
Заттар массасының сақталу заңынан (барлығы бір жаққа кету керек) іс-
тәжірибелік мәні бар кем дегенде екі постулат шығады.
• Оны қоршаған орта есебінен жүйені дамыту заңы мынаны айтады:
кез келген табиғи немесе қоғамдық жүйе тек қоршаған ортаның материалдық-
энергетикалық және ақпараттық мүмкіндікті пайдалану есебінен дами
алатын болады. Оқшауланып өзін дамыту мүлдем мүмкін емес.
• Қалдықтар немесе өндірістік жанама әсердің жойылуға келмейтін
заңы: өндірістік жұмыс процесінде пайда болатын қалдықтар ізсіз
жойылмайтындығы, олар бір формадан екінші формаға ауыстырылады немесе басқа
кеңістікке қойылады. Ал оның әсері талай уақытқа созылуы мүмкін. Бұл заң
қазіргі қоғамда тұтыну мен қалдықсыз өндірістің принципті мүмкіншілігін
болғызбайды. Материя жойылмайды, тіршілікке ықпал жасай отырып, бір
формадан басқаға ауысады.
Ештеңе тегін берілмейді - деген тұжырымдама мынаны аңғартады:
экожүйенің эволюциясындағы кез келген жаңа табыстар, бұрынғы жетістіктердің
әйтеуір бір бөлігін жоғалтумен жалғасатыны ақиқат және жаңаның туындауы өте
күрделі проблема. Мысалы, көп клеткалы организмдердің пайда болуы
(өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар) мен олардың құрғаққа шығуынан
ғаламшардағы биологиялық әр алуандылықтар бірнеше есе көбейді. Экономикалық
қуыстар мен жер биосферасын қалыптастырып оны игеру басталды. Көп
клеткалармен бірге тіршілік иелеріне қауіпті аурулар, оның ішінде жұқпалы
қатерлі ісіктер т.б. келді. Бұл заңның үш салдары бар.
Эволюцияның кері дамымайтын заңы (бір бағытта даму): үлкен жүйелер тек
бір бағытта ғана - қарапайымдылықтан күрделілікке қарай эволюцияланады;
инволюция, регресс жүйесінің тек қана жеке даму кезеңіне немесе жеке
бөлігіне жатуы мүмкін.
Эволюцияның жеделдеу ережесі: жүйедегі ұйым күрделілігінің өсуіне орай
эволюцияның да қарқыны арта түседі. Бұл ереже адамзат тарихына және
техниканың дамуына, органикалық әлем түрлерінің ауысымдарына бірдей
дәрежеде жатқызылуы мүмкін.
Тегін ресурстар болмайды - осы заңның тағы бір салдары: кеңістік,
энергия, күн сәулесі, су қандайда сарқылмайтын болса да кез келген
олардың шығындарын сол жүйемен мүлтіксіз төленеді.
Б. Коммонер былай деп жазды: ... ғаламдық экожүйе біртұтас болып
көрінеді, сол шеңберде ештеңені ұту немесе жоғалтуы мүмкін емес және ол
жаппай жақсарудың объектісі (нысаны) бола алмайды; адам еңбегімен
алынғандардың барлығының орындары толықтырылуы тиіс. Осы вексель бойынша
төлемнен қашқақтауға болмайды; бұл тек кейінге шегерілуі мүмкін. Қоршаған
ортаның бүгінгі дағдарысының шегерілімі тым созылып барады дегенге саяды.
Табиғат жақсы біледі заңы биосферада ненің болуы керек, ненің орын
алуы қажет еместігін барлығын алдымен анықтайды. Қарапайым молекуладан
адамға дейін - табиғатта барлығы қатаң конкурстан өтіп, жүлде ретінде -
тіршілік етуге құқық алып отыр. Бүгінде ғаламшардың эволюциясынан өткен
мыңның бір бөлігі болатын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері мекендеуде.
Бұл эволюциялық таңдап іріктеудің басты критерийі - ғаламдық биотикалық
айналымға, кетігін тауып қалану (үйлесу) мен барлық экологиялық қуыстарды
толтыру. Кез келген организмнен шыққан заттардың барлығында оны
ыдырататын ферменттер болуы керек, ал ыдыраған өнімдер қайтадан айналымға
қосылуы тиіс. Егерде осы заңды биологиялық түрлердің біреуі бұзатын болса,
ерте ме, кеш пе эволюция онымен ажырасып тынады.
Адамның өнеркәсіп өркениеті ғаламдық көлемде биотикалық тұйықтықты
өрескел бұзып отыр, ол үшін жазаланбай қоймайды. Осындай қиын жағдайдан тек
қана ымыраға келу ғана шығармақ. Нұрлы жол мен акылға ие бола білген
адамның қиындықтан жол табатынына сенім мол.
Б. Коммонердің тұжырымдамасына қоса, қазіргі экологтар — барлығына
жетпейді деген экологияның тағы бір заңын шығарды (Ресурстардың шектеулі
заңы). Тіршілік иелерінің барлық формаларына арналған қоректік заттардың
көлемі жерде, әрине шектеулі. Сондай-ақ, биосферада жаңадан пайда болған
органикалық әлем өкілдерінің бәріне де бірдей жете бермейді. Сондықтан
кейбір организмдердің шамадан тыс ғаламдық көлемде көбеюі, өзге түрлердің
азаюы есебінен болуы мүмкін.
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы
Өсімдіктерді суда өсетін, топырақта өсетін, жер астында өсетін, жер
бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Топырак, өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар.
Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады.
Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте
болады.
Жер беті есімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін
адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар
біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да
зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты
міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер
табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык
процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің
көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі
газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар
түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына
айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай,
жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін
көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе
көп.
Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша
өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін
пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға
болады.
Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа,
жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай
биоценоз да әртүрлі болады.
Өсімдіктің адам өміріндегі маңызы зор. Ол әртүрлі тамақтық өнімдердің,
техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарын өндірудің негізгі
көзі. Жерді күшті су ағыстарынан қорғайды, құнарлы жерлерді құм басудан
сақтайды. Өсімдік адам баласына психогигиеналық әсер етеді.
Өсімдік ресурстарының бастысы – орман. Ол жер шарындағы биологиялық
активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық
жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында
2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде
бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі
бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат – ағаш береді. Ол үй
тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол
транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады.
Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды.
Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір
жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып
табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады.
Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы
өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады.
Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның
арқасында орманда демалған адам салкынға көп берілмейді, олардың кан құрамы
жаксарады, канның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда
орманда дем алғаннан кейін енбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен
өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан
артық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. .4
1.1 Өсімдіктер және олардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ бөлім. Астық тұқымдастардың түрлері және адам өміріндегі ролі..17
2.1 Астық тұқымдастар және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жабайы астық тұқымдастарына жататын өсімдіктер ... ... ... ... ... ..19
2.3 Астық тұқымдастарға жататын мәдени
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ..22
2.4 Мәдени өсімдіктердің шыққан
орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .30
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дәнді дақылдар – дәні үшін өсірілетін аса
маңызды өсімдіктер тобы. Дәнді дақылдар – адам үшін негізгі азық, малға
жем. Дәнді дақылдарда белок пен көмірсулар көп, сондай-ақ ферменттер, В
тобындағы витаминдер, А провитамині бар. Ұн тартатын, жарма, құрама жем
өнеркәсіптері үшін шикізат болып табылады. Өңделген өнім нан пісіруде,
макарон, кондитер өнімдерін, тағамдық концентраттар, консервілер әзірлеуге,
сыра қайнатуға, спирт, крахмал алуға пайдаланылады.
Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық
және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.
Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды.
Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 12-інен астамын алып
жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес
келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан,
жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар
өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын
түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы
елдерде 15—20 цга болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 пга.
Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы
Азня елдерінде, 14-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен
басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты
басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды
Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс
салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл
— бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын
бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.
Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен
Жерорта теңізі аймағы
Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай
солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай
өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше
елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
➢ Астық тұқымдас өсімдіктер әлеміне шолу жасау;
➢ Жабайы және мәдени дәнді дақылдарға сипаттама беру;
➢ Астық тұқымдастарының адам өміріндегі ролін бағалау.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жер бетіндегі өсімдіктер дүниесіне сипаттама
1.1 Өсімдіктер және олардың таралуы
Жер беті өсімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін
адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар
біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да
зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты
міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер
табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык
процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің
көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі
газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар
түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына
айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
Тіршілік үшін өсімдіктің маңызыӨсімдіктерді суда өсетін, топырақта
өсетін, жер астында өсетін, жер бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге
болады.
Топырақ өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар.
Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады.
Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте
болады.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды. Төменгі сатыдағы өсімдіктер
субстраттан ылғалды бүкіл талломы (вегетативті ағза) арқылы, ал жаңбыр
тамшыларын, шық, түман ылғалын бүкіл денесімен сіңіреді. Қыналар өздерінің
қурғақ салмағынан 2-3 есе көп ылғалды бойында сақтай алады. Өсімдіктердің
тамыр жүйелерінің айналасында ылғал қоры азайған кезде өсімдік тамырлары
өсу арқылы беткі ауданын үлкейтеді. Далалы және шөлді аймақтардағы
өсімдіктерден эфемерлі тамыр жүйелерін байқауға болады. Олар топырақ
ылғалды кезде тез өсіп, қүрғақшылық басталғанда тез қурап кетеді.
Өсімдіктерде тамыр жүйелерінің шашақтануы бойынша экстенсивті және
интенсивті тамыр жүйелерін ажыратады. Экстенсивті тамыр жүйесі топырақ
қабатына терең енгенімен, әлсіз шашақтанады. Мұндай тамыр жүйелері көптеген
дала және шөл өсімдіктерінде (сексеуіл, жантақ) кездеседі. Интенсивті тамыр
жүйе топырақтың аз ғана бөлігін алғанымен, шашақтануы күшті болады
(көптеген шымды астық тұқымдастарда, бидайда, қара бидайда).
Жоғарыда айтылғандай құрғақ жердегі өсімдіктердің тамыр жүйесі жақсы
дамыған, мысалы, теректің тамыр жүйесі 2-3 метр, Қара сексеуілдікі 8 метр,
жанғақтікі 15 метр, эвкалиптікі 152 метр тереңдікке дейін топырақ қабатына
енеді. Шөлде өсетін өсімдіктердің жалпы салмағының 910 бөлігі жердің
астында болса, сулы жердегі өсімдіктердің салмағы керісінше жердің бетінде,
яғни топырақтың үстіңгі қабатында шоғырланады. Шөлдегі бұталардың
жапырақтары қатты әрі кіші, қабығы тығыз болып келеді. Бүл ерекшеліктер өз
кезегінде өсімдіктің бойьщдағы судың булануын азайтады. Ал көптеген
өсімдіктердің жапырақтары нәзік, әрі жүқа болады. Олар ылғал бар кездері
жапырақ жаяды да, құрғақшылық кездері түсіп қалады.
Ылғалдылыққа байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топтарға
бөледі:
Гидатофиттер (гр. hygros - су) - көп бөлігі немесе толығымен суда
өсетін өсімдіктер (элодея, көзшешек, шылаң, балдырлар). Судан шығарған
кезде бұл өсімдіктер тез қурап кетеді. Бұларда жапырақ саңлауы (устьица)
және кутикула болмайды. Гүлді гидатофиттердің тамыр жүйелері қатты
редукцияланған немесе мүлдем болмайды. Суды және минералды тұздарды бүкіл
денесімен сіңіреді. Гүлді өркендері гүлдерің судың бетіне шығарады (кейде
тозаңдану су астында да жүреді)да, тозаңданған сон қайта суға көміледі.
Жемістерінің пісіп жетілуі су астында жүреді (валлиснерия, элодея, шылаң).
Гидрофиттер (гр. hygros - су) - жартылай суда, яғни өзең, көл, теңіз
жағалауларында, батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер (қамыс, қоға). Оларда
гидатофиттерге қарағанда механикалық және өткізгіш ұлпалары жақсы дамыған,
аэренхима жақсы байқалады. Гидрофиттерде жапырақ саңылаулары (устьица) бар
эпидермис те дамыған.
Мезофиттер (гр. mesos - орташа, аралық) - ылғалдылығы орташа ортаның
өсімдіктері. Бүларға көптеген шалғындық, орман өсімдіктері, жапырақты
ағаштар, ауыл шаруашылық дақылдары мен арамшөптер жатады.
Гигрофиттер (гр. hygros - ылғалды, сулы, phyton- өсімдік) - ылғалды
жерде өсетін өсімдіктер. Бүларға жоғары температура және ылғалды ауадағы
тропикалық өсімдіктер жатады. Сондай-ақ, гигрофиттерге салқын және қоңыржай
аймақтарда, көлеңкеде өсетін және батпақ өсімдіктері жатады. Ауаның
ылғаддылығы жоғары болғандықтан оларда булану процесінің жүруі нашар.
Сондықтан су алмасу жақсы журу үшін жапырақтарында тамшы түрінде суды
бөлетін rugamogmap немесе сулы саңылаулар жақсы жетілген. Жапырақтары
көбіне жүқа, кутикула нашар жетілген болып келеді. Жарықты гигрофиттерге
папирус, күріш және т.б. жатады.
Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі. Өсімдіктер табиғатта
фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык процесс,
яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің көмегімен күн
көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі газын және суды
өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар түзеді. Мұның өзі
күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай,
жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін
көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе
көп.
Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша
өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін
пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға
болады.
Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа,
жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай
биоценоз да әртүрлі болады.
1.2 Биосферадағы өсімдіктер биоценозына сипаттама
Әрбір өсімдік пен жануарлар түрінің оңтайлылығы, мазасыз күй зонасы
немесе қысым зонасы мен тұрақтылық шегі (шыдамдылығы) қоршаған ортаның
әрбір факторына қатысы барлар өмір сүруде.
Температура мысалында талқылап, біз тек бір факторды ғана қарастырдық,
ойымызша қалган барлығы да оңтайлылық зонасына сәйкес келетін шығар. Біз Ю.
Либихтің тұжырымдаған шектеулі заң факторларының әрекетін бақыладық. Өзінің
оңтайлылық зонасынан сыртқары фактор организм күйінің мазасыздығына себеп
болғанды шектеулі дейді. Осы фактордың өзгеруіне орай организмдер өте
сезімтал болып келеді. Өсімдіктер мен жануарлардың бір түрінің өзгерісіне
әсер ету факторының жиі шектеуі биотикалық деп аталады. Мәселен, азықтың
жетімсіздігі жануарлардың әр алуан түрлерінің таралуына және дамуына шектеу
қояды. Өсімдіктердің дамуына да су, температура, жарықтың болмауы - шектеу
факторларының бірі. Бірде-бір фактор өздігінен әрекет жасамайды. Ортамен
өзара қатынас жасағанда барлық организмдер динамикалық тепе-теңдікті немесе
тұрақтылықты сақтаулары қажет.
Экологиялық валенттіліктің кең түрі тіршіліксіз орта факторына қатысы
бойынша фактордың атауына эври қосымшасын қосып атайды (грекше еvrуs -
кең). Мысалы, температураның айтарлықтай ауытқуларына эвритермді түрі
шыдайды. Экологиялық енсіз валенттілік (тар) стено стенотермді
қосымшасымен (грекше stеnоs - тар, енсіз) белгіленеді. Әр алуан экологиялық
факторлардың (кең) алшақ шегіндегі ауытқуларға бейімделетін түрлерді
эврибионтты деп атайды; тіршілік ету үшін қатаң белгіленген жағдайды қажет
ететіндер - стенобионтты деп аталады.
Экологиялық факторлардың әсерінен тірі организмдер белгіленген
иерархиялық жүйелерге бірігеді. Онда тіршілік иелерінің әр алуан деңгейде
ұйымдасқандарды: популяциялар, бірлестіктер және экожүйелерді көруге
болады.
Популяция дегеніміз - белгілі бір аумақта тіршілік ететін және өзара
шағылысып ұрпақ беретін бір түр дараларының жиынтығы. Түрлі факторлардың
әсерінен популяциядағы даралар саны, құрамы, таралуы өзгеріп тұруы мүмкін.
Популяция латынша роpulus - халық, ел дегенді білдіреді.
Табиғатта популяцияның әр алуан түрлерінің өте жоғары жүйесінің
дәрежесі - қауымдастыққа бірігеді. Қауымдастық (биотикалық) - бұл белгілі
аумақты мекендеуші популяцияның жиынтығы. Қауымдастық организмдері
органикалық емес ортамен энергетикалық байланыста. Мысалы, өсімдік,
минералды тұздар, оттегі, су, көмір қышқыл газының үнемі беріліп тұру
есебінен тіршілік жасай алады. Мұндай жағдайда қауымдастық (бірлестік)
терминінің қолданылуы мүмкін ең кіші бірлікті биоценоз деп атайды (1877 ж.
К. Мебиус енгізген).
Өзара байланыстағы организмдерді және бірлесе мекендейтін топтарды -
биоценоз дейді. Биоценоздың көлемі әр алуан — індер қауымдастығы, ағаш
жапырағы, құмырсқа илеуінен бастап, орман, дала, шөл т.б. - ландшафтарына
(жер бедеріне) дейін. Биоценоз терминін құрлықта өсіп түрған біртекті
өсімдіктерге қолданады. Мысалы, қылқанды орман, дәнді дақыл егістік
биоценозы т.б.
Биота (грекше bios - өмір) - өсімдік, жануар мен микроорганизмдер
түрлерінің ортақ (жалпы) аймаққа таралуының жиынтығы. Түрлердің арасындағы
экологиялық байланыстың жоқтығынан ол биоценоздан ерекшеленеді.
Организмдер қауымдастығы органикалық ортамен материалдық-энергетикалық
жағынан тығыз байланыста болады. Биоценоз алып жатқан кеңістік биотон деп
аталады. Биоценоз бен оның биотоны биогеоценоз деп аталатыны көбірек немесе
азырақ қалыпты жүйені құрайтын бөлінбейтін екі элементтен көрінеді.
Биогеоценоз түсінігін (грекше bios - тіршілік, gе - жер, коіnоs - жалпы)
ғылымға орыс ғалымы В.Н. Сукачев 1940 ж. енгізген.
Жер бетіндегі барлық кұбылыстар мен заттардың бірлігі және өзара
қатынасы туралы идея бұрынғы КСРО мен шетелдерде бір мезгілде туындады.
КСРО-да ол биогеоценоз турасындағы ілім ретінде, басқа елдерде - экожүйе
жөніндегі ілім ретінде дамыды. Экологиялық жүйе немесе экожүйе - өздерінің
мекен ортасында тірі организмдердің жасаған табиғаттың бірыңғай кешені.
Сонымен қатар, ондағы барлық компоненттер энергия мен зат алмасудан өзара
байланыста. Өзгеше айтқанда, экожүйе тіршілік пен тіршіліксіз
компоненттердің жиынтығы.
Биогеоценоз бен экожүйе ұқсас түсінік, бірақ тепе-тең емес.
Бұл түсініктердің екеуі де өз ортасын мекендеген тірі организмдердің
жиынтығын түсіндіреді, бірақ экожүйе - өлшемсіз түсінік. Тамшыдан мұхитқа
дейін деп экожүйе терминінің авторы ағылшын биологы А. Тенсли образды
түрде айтқан болатын. Аквариум, тоған, батпақ, ғарыш кемесінің кабинасы -
осының барлығы экожүйелер.
Отандық әдебиетте өсімдік жабындысы - фитоценозді таралу аймағының
сызылған шекарасы ретінде экожүйені сипаттау қалыптасқан болатын. Мәселен,
далалық, батпақты, жайылымды т.б. биогеоценоз. Басқаша айтқанда биогеоценоз
- бұл экожүйенің жеке оқиғасы, құбылысы әрқашанда табиғи қалпын сақтайды,
тіпті адам әсер еткеннің өзінде де. Экожүйе толығымен жасанды болуы мүмкін
ғой (аквариум, ғарыш аппараты).
Организмнің тіршілік әрекетін сақтап тұру мен экожүйедегі заттардың
айналымы тек энергия ағынының үнемі келу есебінен ғана болуы мүмкін.
Жердегі тіршілік атаулылар күн энергиясы сәулелерінің арқасында ғана болып
тұр. Фотосинтезделетін өсімдіктер (өздігінен қоректенушілер) химиялық
органикалық қосындылардың байланысы нәтижесінде өсіп-өнеді. Қалған барлық
организмдер энергияны азық арқылы алады. Азық энергиясын оның бастауынан
(өздігінен қоректенуі) бірқатар организмдер арқылы ауыстыру бір
организмдердің басқаларын сіңіру жолымен болатынды тамақ тізбегі дейді.
Әрбір экожүйе өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің жиынтығынан
тұрады, қоректену түрі бойынша екі топқа бөлуге болады:
Автотрофтар (өздігінен қоректенушілер) ұдайы өндіру мен өсу үшін
минералды элементтерді қолданатындар мен фотосинтезді іске асыруға
қабілетті жасыл өсімдіктер. Фотосинтез - күн энергиясының көмегімен су және
көмір қышқыл газын қантқа айналдырудың күрделі процесі. Осындай жолмен қант
пен азықтық минерал элементтерінің судан немесе топырақтан пайда болуы
нәтижесінде, өсімдік өздерінің организмдерінің құрамына кіретін күрделі
заттарды синтездейді. Басқа сөзбен айтқанда химиялық жай заттар: ауа, су,
тау жыныстарының минералы мен топырақтар белок, май және көмірсутегі сияқты
күрделі қосындыларға айналады. Өздігінен қоректенуші (автотрофтар) - бұл
экожүйенің продуценттері (лат. рrоduсеns - өндіруші) органикалық еместен
органикалық зат құратындар. Осы органикалық заттардан өсімдіктер мен
жануарлардың тканьдері құралады. Фотосинтезделетін өсімдік экожүйенің
қалған организмдерінің барлығына азықты өндіреді, сондықтан оларды
продуценттер деп атайды.
Гетеротрофтар - (азық) коректену үшін органикалық заттарды қажет ететін
организмдер. Бұл организмдерде зат алмасудың күрделі жолдары бар. Өз
кезегінде барлық өздігінен қоректенушілер тұтынушы организм (консументтер)
мен бастапқы органикалық емес компоненттерге (редуценттер) ыдырайтын
органикалық заттар организмдері. Консументтер (лат. коnsumento – тұтынамын,
қоректену) - бұл организмдер органикалық заттарды тұтынады. Оларға
жататындар құрттар, балықтар, молюскалар жэне өзге де бунақ аяқтылар,
бауырмен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер және адам. Консументтер:
бірінші - шөп қоректі жануарлар, екінші, үшінші және одан да жоғары
реттегілер жануарлармен қоректенеді. Олар - жыртқыштар (ет қоректілер),
сонымен қатар талғаусыз қоректілер (немесе эврифагтар) өсімдіктерді, т.б.
жейтіндер (аю, түлкі, шошқа, тарақандар т.б.).
Редуценттер (латынша rеduсеns - қайта келуші, қалпына келуші) - өлі
органикалық заттардың ыдырай бастаған организмдері. Өлі және жартылай
бұзыла бастаған органикалық зат - детритпен қоректенетін түрлі сапрофит
бактериялары, ұсақ саңырауқұлақтар және қалдықтармен коректенетін жануарлар
- осыларға жатады. Топырақта — қалдықтармен қоректенетін ұсақ
омыртқасыздар, мысалы, ұсақ кенелер, жер құрттары, көпаяқты құрттар; су
экожүйесінде - молюскалар, крабтар мен құрттар; шіріген кезбе -
бактериялар; өсімдік қалдықтары шірігенде - саңырауқұлақтар. Құрамы мен
белсенділігі бойынша бұл редуценттер бірлестіктерінен әр алуандылығы өзге
бірлестіктерге қарағанда кем емес. Ал, бұлар біздерге азды-көпті болса да
таныс.
Бірде-бір организм басқалармен байланыссыз өмір сүре алмайтыны
көпшілікке белгілі жайт. Әрбір тіршілік иесі тек қана қоршаған ортамен
үйлесімді түрде, экожүйенің белгіленген шеңберінде тұра алады. Көрнекі
құрал ретінде орманды алуға болады. Экологиялық жүйеде барлық организмдер
арасындағы байланыстар өзара жалғасқан және қоректік арақатынасының күрделі
тізбегін құрайды немесе трофтық тізбек (продуценттер - консументтер -
редуценттер), қалай айтқанмен де қорек (азық) организмдердің тіршілік
әрекетіндегі маңызды фактор.
Жануарлар мен өсімдіктерде белгіленген трофтық немесе қоректік
байланыстардың орасан сандағы өзара бейімделулері туындады. Сандар
пирамидасы деп аталатын экологиялық жүйенің айқындық заңдылығы бар. Осыған
байланысты тізбекті звено құрайтын қатарда жеке даралардың саны үнемі азая
береді. Мәселен, солтүстік ормандарда 1 қасқырға шамамен 100 бұлан, Африка
саванналарында ірі жыртқыштарға (арыстан, қабылан, сілеусінге) 350-ден 1000-
ға дейін жабайы жануардан келеді. Қасқырлардың саны мен тәулік ішінде
азықты қажет етудің мәліметі орташа есептелді. Күнтізбелік жыл ішінде 2400
қасқыр - 7480 қабан, 5560 бұлан, 4020 елік алады. Жануарлардың қоректік
тізбектегі санының жүйелі түрде азаюына сәйкес, олардың жалпы биомассасы да
кемиді, ал бұл экожүйеге энергия ағынының қысқаруына әкеліп соқтырады.
Биоценоздағы айрықша трофтық байланыс - паразитизм, бір түр иесі өзге
паразитке қызмет етеді - тек қорек түрінде емес, уақытша немесе тұрақты
мекеніне де қызмет етеді (мысалы, фитофтора). Селбесу (симбиоз) деп
аталатын (бұршақты түйнекті бактериялар) түрлер арасындағы өзара пайдалы
байланыстар бар.
Көптеген орта параметрлерінің жиынтығы осы немесе басқа түрлердің
тіршілік жағдайын анықтайтын функционалды сипаты оның экологиялық қуысын
көрсетеді (энергияға айналдыруы, өзі тектестермен және ортамен ақпарат
алмасуы). Н.Ф. Реймерс бойынша, экологиялық қуыс - экологиялыц жүйе
ішіндегі түрлер ортасы немесе оның популяциялық тіршілік жағдайының
жиынтығы. Сонымен, өзі мекендейтін әрбір түр аумаққа, өндіру функциясымен
байланысты, қоректік қажеттілігіне сәйкес орынды иеленеді. Осындай
экологиялық байланыстар биоценоздың белгіленген құрылымын жасайды.
Биоценоздар — динамикалық жүйелер, олар тұрақты даму жолында және оларға
сукцессия тән.
Сукцессия (латынша - suссеssіо - тұқым қуалау, бірізділік) бір
биоценозды өзгенің тізбекті түрде ауыстыруы. Бұл құбылыстың мәні мынада,
биоценоздың ішкі ықпалының дамуы нәтижесінде олардың қоршаған ортамен өзара
әрекеті біртіндеп ескіреді және биоценоздың өзге үлгілерімен ауысады.
Көлді қамыс пен өсімдіктер басса, ол батпақ болып, кепсе жайылымға
айналады; өрттен кейін орманда топырақ жыныстарының ауысымы болады.
Экологиялық жағдайдың маңыздысы сол, әр текті күрделі биоценоздардың
түрлі сыртқы әсерге қарсы тұруының тұрақтылығы соғұрлым жоғары болады.
Табиғи биоценоздардың қосынды түрлері эволюция процесінде бір-біріне
бейімделгені соншалықты, өздерінің биогеоценоз құрылымдары жайында, толық
қамқорлық жасағандай тұрақтылығымен анықталады. Жыртқыштармен оның
жемтігінің арасындағы өзара қатынастары кері байланыс деп аталатыны мысал
болады. Бір түр екіншіге зиян келтіреді және онсыз өмір сүре алмайды. Тағы
бір мысал, әйтеуір жәндіктің бір түрінің өсімдік текті қорегі мол болса,
сол жылы оның популяциясы тез көбейіп, саны артады. Тепе-тендіктен шығаруға
ұмтылатын жағымсыз кері байланыс жүйесінде керінеді. Бірақ, популяция
санының шамадан тыс артып кетуі, өсімдік текті қорек қорларының азаюына
әкеледі. Осындай жетіспеудің нәтижесі жүйедегі жағымсыз кері байланысты
оның бастапқы қалпына қайтарып әкеледі.
Адамның ойлау қабілеттілігі қарапайым шектеулі факторларды, уақытша
жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Оларға жататындар: су, жыртқыштар мен
паразиттер, мекендейтін орны мен өзге түрлермен бәсекелесі. Адам өзінің
өмір сүруін су, жер және энергетикалық ресурстарды пайдалану арқылы
сақтайды. Ол сонымен қатар, ғаламшардағы зат айналымының шұғыл жеделдеуіне
елеулі ықпал етіп отыр. Өндіріс қызметі процесінің туындауы, жаңа зат
алмасуы техногенді сипат алуда және ол -антропогенді зат алмасу, деп
аталады. Бірақта, адам мен табигат арасындағы биологиялық зат алмасулар
тіршіліктің тұрақты жағдайы болып қала береді.
Антропогенді зат алмасу биологиялық айналымнан өзінің тұйық
еместілігімен принципті түрде ерекшеленеді, ашық сызықты сипатта, ягни
тіршіліктің айналымынан айрылған. Антропогенді зат алмасуды енгізуде -
табиғи ресурстар, шығаруда - өндірістік және тұрмыстық қалдықтар. Қоршаған
ортаны ластау екіге бөлінеді. Табиғи ластану жанартаудың атқылауы, жер
сілкіну, сел, су тасқыны, өрт сияқты т.б. табиғи процестер. Ал,
антропогендік ластану адамның іс-әрекетінен пайда болады.
Экологиялық шараның жетімсіздігінен табиғи ресурстарды тиімді түрде
пайдаланудың коэффициенті өте төмен, пайдалы қазбаларға қарағанда 2-10%-ті
ғана құрайды. Ресурстар сарқылуда, халық саны өсуде (1960 ж. - 3 млрд, 1975
ж. - 4 млрд, 1987 ж. - 6 млрд). Оның үстіне тау-тау болып үйілген өндіріс
қалдықтары мекен ортасын ластауда. Олар ыдырамастан тіршілік иелеріне
көптеген зиян келтіруде. Тіршілік табиғатында күрделі иерархиялық
ұйымдардың өзін-өзі реттеудің орасан мол резервтері (қоры) қаланған, бірақ
сол резервті ашу үшін биосфера ағынының процесіне сауатты түрде араласа
білу керек. Өндірістік жұмыстың барлығын жоспарлағанда экологиялық
зардаптардың болатын мүмкіндігін қатаң ескеру керек. Бұрынғы жинақталған
табиғат зандары жайындағы білімді есепке ала отырып, қазіргі эколог
ғалымдар экология заңдары деп әдебиеттерде аталып жүрген адамзат қоғамы мен
қоршаған ортаның өзара принциптерінің жалпы зандылықтарын белгіледі.
Экология заңдарының ішінде айқын тұжырымдармен белгілі болған американдық
эколог ғалымы В. Коммонердің (1971) төрт заң-афоризмі (мәтел-зандары) бар:
- табиғаттағы құбылыстың бәрі барлығымен байланысты - (жалпыға
бірдей заттар байланысы);
- барлығы бір жаққа кетіп қалуы керек (сақталу заңы);
- еш нәрсе тегін берілмейді (бағаның дамуы туралы);
- табиғат өте жақсы біледі (эволюциялық таңдаудың басты критерийлері
туралы).
Жалпыға бірдей байланыс (бәрі барлығымен байланысты) заңынан бірнеше
салдар шығады.
• Үлкен сандар заңы: үлкен сандардың кездейсоқ факторларының тұтас
әрекеті жағдайынан тәуелсіз жүйелі сипаты бар нәтижеге әкеледі. Сонымен,
топырақтағы, судағы миллиардтаған бактериялар тірі организмдер денесінде
тіршілік иелерінің қалыпты өмір сүрулері үшін тұрақты микробиологиялық
ерекше ортаны жасайды. Немесе кейбір газ көлемінде көп мөлшердегі
молекуланың козғалысы температура мен қысымның ерекшелігін анықтауға
себепші болады.
• Ле Шателъе (Браун) принципі: жүйеге сыртқы әсер ету кезінде
қалыпты тепе-теңдік күйінен шығару, бұл тепе-теңдік бағытпен араласып,
сыртқы әсер етуі кемиді. Биологиялық деңгейде ол экожүйенің өз-өзін
реттеуші ретінде қабілеттілік түрінде іске асады.
• Үйлесімділік заңы: кез келген жүйе асқан тиімділікпен өзіне
тән уақыт кеңістігінің шегінде қызмет істейді.
• Табиғаттағы кез келген жүйе өзгерісінің адамға тура немесе
тікелей әсері - индивидуумның (жеке адам) күйінен күрделі қоғамдық
қатынасқа дейін болады.
Заттар массасының сақталу заңынан (барлығы бір жаққа кету керек) іс-
тәжірибелік мәні бар кем дегенде екі постулат шығады.
• Оны қоршаған орта есебінен жүйені дамыту заңы мынаны айтады:
кез келген табиғи немесе қоғамдық жүйе тек қоршаған ортаның материалдық-
энергетикалық және ақпараттық мүмкіндікті пайдалану есебінен дами
алатын болады. Оқшауланып өзін дамыту мүлдем мүмкін емес.
• Қалдықтар немесе өндірістік жанама әсердің жойылуға келмейтін
заңы: өндірістік жұмыс процесінде пайда болатын қалдықтар ізсіз
жойылмайтындығы, олар бір формадан екінші формаға ауыстырылады немесе басқа
кеңістікке қойылады. Ал оның әсері талай уақытқа созылуы мүмкін. Бұл заң
қазіргі қоғамда тұтыну мен қалдықсыз өндірістің принципті мүмкіншілігін
болғызбайды. Материя жойылмайды, тіршілікке ықпал жасай отырып, бір
формадан басқаға ауысады.
Ештеңе тегін берілмейді - деген тұжырымдама мынаны аңғартады:
экожүйенің эволюциясындағы кез келген жаңа табыстар, бұрынғы жетістіктердің
әйтеуір бір бөлігін жоғалтумен жалғасатыны ақиқат және жаңаның туындауы өте
күрделі проблема. Мысалы, көп клеткалы организмдердің пайда болуы
(өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар) мен олардың құрғаққа шығуынан
ғаламшардағы биологиялық әр алуандылықтар бірнеше есе көбейді. Экономикалық
қуыстар мен жер биосферасын қалыптастырып оны игеру басталды. Көп
клеткалармен бірге тіршілік иелеріне қауіпті аурулар, оның ішінде жұқпалы
қатерлі ісіктер т.б. келді. Бұл заңның үш салдары бар.
Эволюцияның кері дамымайтын заңы (бір бағытта даму): үлкен жүйелер тек
бір бағытта ғана - қарапайымдылықтан күрделілікке қарай эволюцияланады;
инволюция, регресс жүйесінің тек қана жеке даму кезеңіне немесе жеке
бөлігіне жатуы мүмкін.
Эволюцияның жеделдеу ережесі: жүйедегі ұйым күрделілігінің өсуіне орай
эволюцияның да қарқыны арта түседі. Бұл ереже адамзат тарихына және
техниканың дамуына, органикалық әлем түрлерінің ауысымдарына бірдей
дәрежеде жатқызылуы мүмкін.
Тегін ресурстар болмайды - осы заңның тағы бір салдары: кеңістік,
энергия, күн сәулесі, су қандайда сарқылмайтын болса да кез келген
олардың шығындарын сол жүйемен мүлтіксіз төленеді.
Б. Коммонер былай деп жазды: ... ғаламдық экожүйе біртұтас болып
көрінеді, сол шеңберде ештеңені ұту немесе жоғалтуы мүмкін емес және ол
жаппай жақсарудың объектісі (нысаны) бола алмайды; адам еңбегімен
алынғандардың барлығының орындары толықтырылуы тиіс. Осы вексель бойынша
төлемнен қашқақтауға болмайды; бұл тек кейінге шегерілуі мүмкін. Қоршаған
ортаның бүгінгі дағдарысының шегерілімі тым созылып барады дегенге саяды.
Табиғат жақсы біледі заңы биосферада ненің болуы керек, ненің орын
алуы қажет еместігін барлығын алдымен анықтайды. Қарапайым молекуладан
адамға дейін - табиғатта барлығы қатаң конкурстан өтіп, жүлде ретінде -
тіршілік етуге құқық алып отыр. Бүгінде ғаламшардың эволюциясынан өткен
мыңның бір бөлігі болатын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері мекендеуде.
Бұл эволюциялық таңдап іріктеудің басты критерийі - ғаламдық биотикалық
айналымға, кетігін тауып қалану (үйлесу) мен барлық экологиялық қуыстарды
толтыру. Кез келген организмнен шыққан заттардың барлығында оны
ыдырататын ферменттер болуы керек, ал ыдыраған өнімдер қайтадан айналымға
қосылуы тиіс. Егерде осы заңды биологиялық түрлердің біреуі бұзатын болса,
ерте ме, кеш пе эволюция онымен ажырасып тынады.
Адамның өнеркәсіп өркениеті ғаламдық көлемде биотикалық тұйықтықты
өрескел бұзып отыр, ол үшін жазаланбай қоймайды. Осындай қиын жағдайдан тек
қана ымыраға келу ғана шығармақ. Нұрлы жол мен акылға ие бола білген
адамның қиындықтан жол табатынына сенім мол.
Б. Коммонердің тұжырымдамасына қоса, қазіргі экологтар — барлығына
жетпейді деген экологияның тағы бір заңын шығарды (Ресурстардың шектеулі
заңы). Тіршілік иелерінің барлық формаларына арналған қоректік заттардың
көлемі жерде, әрине шектеулі. Сондай-ақ, биосферада жаңадан пайда болған
органикалық әлем өкілдерінің бәріне де бірдей жете бермейді. Сондықтан
кейбір организмдердің шамадан тыс ғаламдық көлемде көбеюі, өзге түрлердің
азаюы есебінен болуы мүмкін.
1.3 Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы
Өсімдіктерді суда өсетін, топырақта өсетін, жер астында өсетін, жер
бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Топырак, өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар.
Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады.
Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте
болады.
Жер беті есімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін
адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар
біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да
зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты
міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер
табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык
процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің
көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі
газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар
түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына
айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің
көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл
өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі
үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол
себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т.
көміртегін пайдаланады.
300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және
суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын
фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын
122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы
өсімдіктер үлесіне тиеді.
Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі
электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.
Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт
ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай,
жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін
көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе
көп.
Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша
өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін
пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға
болады.
Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа,
жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай
биоценоз да әртүрлі болады.
Өсімдіктің адам өміріндегі маңызы зор. Ол әртүрлі тамақтық өнімдердің,
техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарын өндірудің негізгі
көзі. Жерді күшті су ағыстарынан қорғайды, құнарлы жерлерді құм басудан
сақтайды. Өсімдік адам баласына психогигиеналық әсер етеді.
Өсімдік ресурстарының бастысы – орман. Ол жер шарындағы биологиялық
активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық
жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында
2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде
бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі
бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат – ағаш береді. Ол үй
тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол
транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады.
Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды.
Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір
жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып
табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады.
Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы
өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады.
Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның
арқасында орманда демалған адам салкынға көп берілмейді, олардың кан құрамы
жаксарады, канның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда
орманда дем алғаннан кейін енбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен
өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан
артық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz