Сүтқоректілер экологиясы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі сүтқоректілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі заңдылықтары ... ... ... ... ... ...7
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім. Сүтқоректілер экологиясы және оның өзекті мәселелері ... ... .22
2.1 Сүтқоректілер экологиясының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Ғаламдық сүтқоректілердің қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі сүтқоректілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі заңдылықтары ... ... ... ... ... ...7
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім. Сүтқоректілер экологиясы және оның өзекті мәселелері ... ... .22
2.1 Сүтқоректілер экологиясының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Ғаламдық сүтқоректілердің қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қазіргі уақытта экология ғылымы өзекті мәселелермен айналысатын ғылымдар көшін бастап келе жатыр. Себебі, жыл сайын дүние жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тобы жойылып бара жатыр. Сүтқоректілер экологиясы да осындай маңызды салаға жатады.
Сүтқоректілер экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тірші-лік ету заңдылықгары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінін нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әр түрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақгың ластануы — жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақ-стандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омырткасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы — қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.
Сүтқоректілердің таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі туралы алғашқы деректер 11–12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде кездеседі. 15–16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын зерттеуге келген орыс ғалымдары П.С.Паллас, И.Лепехин, И.Гмелиннің еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары Эверсман, Г.С.Карелин, М.Н.Богданов, Н.А.Северцов, Н.А.Зарудный, Н.Ф.Кащенко, А.Никольскийдің еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу, Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың бірқатар жерлерінде болып, мұндағы сүтқоректілердің түрлерін анықтады, санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды. Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, 9 томдық «Қазақстан сүтқоректілері» басылымы жарық көрді (1969–85). Қазір Қазақстанда 180-нен астам сүтқоректілердің түрі белгілі.
Тақырып өзектілігі. Қазіргі уақытта экология ғылымы өзекті мәселелермен айналысатын ғылымдар көшін бастап келе жатыр. Себебі, жыл сайын дүние жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тобы жойылып бара жатыр. Сүтқоректілер экологиясы да осындай маңызды салаға жатады.
Сүтқоректілер экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тірші-лік ету заңдылықгары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінін нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әр түрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақгың ластануы — жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақ-стандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омырткасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы — қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.
Сүтқоректілердің таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі туралы алғашқы деректер 11–12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде кездеседі. 15–16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын зерттеуге келген орыс ғалымдары П.С.Паллас, И.Лепехин, И.Гмелиннің еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары Эверсман, Г.С.Карелин, М.Н.Богданов, Н.А.Северцов, Н.А.Зарудный, Н.Ф.Кащенко, А.Никольскийдің еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу, Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың бірқатар жерлерінде болып, мұндағы сүтқоректілердің түрлерін анықтады, санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды. Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, 9 томдық «Қазақстан сүтқоректілері» басылымы жарық көрді (1969–85). Қазір Қазақстанда 180-нен астам сүтқоректілердің түрі белгілі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Аверинцев С.В. Курс зоологии. Т2:Хордовые. М, Просвещение,1954
2. Андреева Н.Г., Обухов Д.К. Эволюционная морфология нервной системы позвоночных. Лань,1999
3. Дерим-Оглу, Леонов Е.А. Учебно-полевая практика по зоологии позвоночных. М, Просвещение,1979
4. Дзержинский Ф.Я. Сравнительная анатомия позвоночных животных. М, изд-во МГУ,1998
5. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных.М, Высш шк.,1981
6. Иорданский Н.Н. Эволюция жизни. М, Академия,2001
7. Лебедев Н.В. Курс лекции по дарвинизму. М, изд Моск-го ун-та,1962
8. Парамонов А.А. Дарвинизм. М, Просвещение,1978
9. Физиология человека и животных. Под ред. Когана А.Б. Ч1 М, Высш школа,1984
10. Физиология человека и животных. Под ред. Когана А.Б.Ч2 М, Высш школа,1984
11. Шилов И.А. Физиологическая экология животных. М, высш школа,1985
12. Агаджанян Н.А., Трошин В.И. Экология человека. М, КРУК,1994
13. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: человек-Эконика-Биота-Среда. М, ЮНИТИ,2000
14. М.К.Естұрсынова, Жаратылыстану негіздері және дүниетануды оқыту әдістемесі /М.К.Естұрсынова, Ш.С.Набидоллина/ - Астана, «Фолинат», 2007
15. Зоотехния негідері, - Астана, «Фолинат», 2007
16. Қ.Ш.Жаңабаев, Агрономия негіздері /Қ.Ш.Жаңабаев, С.С.Арыстанғұлов/, - Астана, «Фолинат», 2007
17. А.В.Эбель, Охрана и рациональное использование природных ресурсов, - Астана, «Фолинат», 2007
1. Аверинцев С.В. Курс зоологии. Т2:Хордовые. М, Просвещение,1954
2. Андреева Н.Г., Обухов Д.К. Эволюционная морфология нервной системы позвоночных. Лань,1999
3. Дерим-Оглу, Леонов Е.А. Учебно-полевая практика по зоологии позвоночных. М, Просвещение,1979
4. Дзержинский Ф.Я. Сравнительная анатомия позвоночных животных. М, изд-во МГУ,1998
5. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных.М, Высш шк.,1981
6. Иорданский Н.Н. Эволюция жизни. М, Академия,2001
7. Лебедев Н.В. Курс лекции по дарвинизму. М, изд Моск-го ун-та,1962
8. Парамонов А.А. Дарвинизм. М, Просвещение,1978
9. Физиология человека и животных. Под ред. Когана А.Б. Ч1 М, Высш школа,1984
10. Физиология человека и животных. Под ред. Когана А.Б.Ч2 М, Высш школа,1984
11. Шилов И.А. Физиологическая экология животных. М, высш школа,1985
12. Агаджанян Н.А., Трошин В.И. Экология человека. М, КРУК,1994
13. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: человек-Эконика-Биота-Среда. М, ЮНИТИ,2000
14. М.К.Естұрсынова, Жаратылыстану негіздері және дүниетануды оқыту әдістемесі /М.К.Естұрсынова, Ш.С.Набидоллина/ - Астана, «Фолинат», 2007
15. Зоотехния негідері, - Астана, «Фолинат», 2007
16. Қ.Ш.Жаңабаев, Агрономия негіздері /Қ.Ш.Жаңабаев, С.С.Арыстанғұлов/, - Астана, «Фолинат», 2007
17. А.В.Эбель, Охрана и рациональное использование природных ресурсов, - Астана, «Фолинат», 2007
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі
сүтқоректілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи ерекшеліктеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16
ІІ бөлім. Сүтқоректілер экологиясы және оның өзекті мәселелері ... ... .22
2.1 Сүтқоректілер экологиясының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .2 2
2.2 Ғаламдық сүтқоректілердің қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қазіргі уақытта экология ғылымы өзекті мәселелермен
айналысатын ғылымдар көшін бастап келе жатыр. Себебі, жыл сайын дүние
жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тобы жойылып бара жатыр.
Сүтқоректілер экологиясы да осындай маңызды салаға жатады.
Сүтқоректілер экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада
экожүйедегі популяцияның тірші-лік ету заңдылықгары анықталып, жануарлардың
қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан
антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір
түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-
әрекетінін нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік
заттардың, әр түрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа,
ландшафт құрамының бұзылуы, топырақгың ластануы — жануарлар әлемі мен
өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-
жылдарындағы Қазақ-стандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде
сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-
ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы
балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың
125 түрі және омырткасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл
кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы — қазіргі заманның
өзекті мәселелерінің бірі.
Сүтқоректілердің таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі
туралы алғашқы деректер 11–12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде
кездеседі. 15–16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер
жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда
Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын
зерттеуге келген орыс ғалымдары П.С.Паллас, И.Лепехин, И.Гмелиннің
еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі
сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің
сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары Эверсман,
Г.С.Карелин, М.Н.Богданов, Н.А.Северцов, Н.А.Зарудный, Н.Ф.Кащенко,
А.Никольскийдің еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу,
Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың
бірқатар жерлерінде болып, мұндағы сүтқоректілердің түрлерін анықтады,
санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары
Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды.
Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым
академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң
басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, 9 томдық
Қазақстан сүтқоректілері басылымы жарық көрді (1969–85). Қазір
Қазақстанда 180-нен астам сүтқоректілердің түрі белгілі.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Сүтқоректілердің жойылып бара жатқан және қорғауға мұқтаж түрлерін
зерттеу және олардың экологиялық ортадағы ерекшеліктерін сипаттау.
Курстық жұмыстың негізгі міндеттері
➢ Экологиядағы сүтқоректілердің орнын айқындау;
➢ Жануарлар экологиясындағы сүтқоректілер класына сипаттама беру;
➢ Әлемде жойылып бара жатқан сүтқоректілерді атап көрсете отырып,
олардың популяцияларының таралу аумақтарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі сүтқоректілер
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму тарихы
Химиялық эволюция ерте кезеңдерінде-ақ түрлі өзгерістерге ұшырап
алдымен биохимиялық, кейін биологиялық эволюцияға айналды. Жер бетіндегі
қазіргі тіршілік оттекті атмосферадан түзіле алмаған болар еді. Пайда
болған тіршілік үздіксіз эволюция процесін басынан өткізген және өткізуде.
Биологиялық эволюция ең алғашқы организмдер алғаш рет өздерін өздері жасай
алған кезден басталды. Жерде тіршіліктің басталуы белок молекулаларын жасай
алатын нуклеин қышқылдарының түзілуінен басталды.
Биохимиялық эволюция теориясын төмендегі схема бойынша беруге болады.
Коацерваттар мен органикалық заттардың түйіртпектерінің шекарасында күрделі
көмірсутектер молекулалары орын алды, нәтижесінде коацерваттардың
тұрақтылығын қамтамасыз ететін қарапайым клеткалық мембрана пайда болды.
Коацерватқа өздігінен көбейе алатын молекуланың енуі нәтижесінде өсу
процесіне қабілетті қарапайым клетка түзілген болуы керек.
Ядросыз клетканың (прокариоттардың) эволюциясы 1 млрд тан астам жылға
созылды. Алғашқы бір клеткалы ядросыз, бірақ ДНК жіпшелері бар организмдер
қазіргі бактериялар мен көк-жасыл балдырларды еске түсіреді. Бұл ең
ертедегі организмдердің жасы 3.3 млрд жылдан асады.
Келесі кезеңде (шамамен бұдан 2 млрд. жыл бұрын) клеткада ядро пайда
болады. Бұл бір клеткалы ядросы бар организмдер эукариоттар деп аталады.
Қазіргі кезде олардың 25-30 мыңдай түрлері бар.
Шамамен 1 млрд пен 2 млрд жыл арасында биологиялық эволюция жыныстық
көбею процесінің пайда болуына байланысты тез қарқынмен дамыды. Осыған
байланысты организмдердің оларды қоршаған ортаға бейімделу мүмкіндіктері
ұлғайды.
1 млрд жыл бұрын алғашқы көп клеткалы организмдер пайда болып, барлық
тірі организмдер екі патшалыққа бөлінді- өсімдіктер және жануарлар.
Олар: 1) клетка құрылысы мен өсуге қабілеті; 2) қоректену типі; 3)
қозғалуға қабілеттілігі бойынша үш топқа бөлінді.
Патшалыққа бір ғана белгісі бойынша емес, бірнеше ерекшеліктері бойынша
бөлінді. Мысалы, кораллдар, моллюскалар мен өзен губкасы қозғалмай тіршілік
ететіндер, дегенмен де олар жануарларға жатқызылды. Насеком қоректі
өсімдіктер қоректену типі бойынша жануарларға жатады. Сонымен бірге
ауыспалы типтер де бар, мысалы, жасыл эвглена өсімдік сияқты қоректенеді,
ал қозғалуы жануарлар сияқты.
1 млрд жыл бұрын көп клеткалы өсімдіктердің пайда болуы фотосинтез
процесінің күрт қарқындауына әкеліп, мұхиттағы балдырлар өздерін қоршаған
ортаға млн-даған тонна оттегі бөліп, Жердің атмосферасының озон қабатын
түзіп, құрлық пен сулы ортаны тіршіліктің бұдан гөрі жетілген формаларының
эволюциясына дайындай бастады.
Бұл кезең шамамен 400 млн жылға созылды да, бұдан 580 млн жыл бұрын
мұхиттағы биотаның аса қарқындап дамуына әкеп соқты.
Органикалық дүние эволюциясының осы кезеңінде атмосферада фотосинтездің
негізгі компоненттері – көмірқышқыл газының мөлшері жоғары, ал оттегі аз
ғана болды. Палеозой эрасының біраз бөлігінде атмосферадағы СО2
концентрациясы 0.1-0.4% қана болды. Көмірқышқыл газының бұндай
концентрациясында автотрофты өсімдіктердің өнімділігі ең жоғары шекте болып
және осының нәтижесінде түзілген биомассаның өте көп мөлшері толып жатқан
өзгерістерге ұшырай отырып, органикалық жанғыш пайдалы қазбалардың орасан
мол қорын жасаған болар еді. Палеозойдың басына қарай оттегінің массасы
жоғарылай бастады. Мезозойдың соңында СО2 концентрациясы азая бастады. Бұл
үрдіс олигоценде күшейіп, әсіресе плиоценнің соңында оның мөлшері ең
төменгі шегіне жетті. Бұнымен бірге автотрофты өсімдіктердің массасы және
Жер бетіндегі барлық тірі организмдердің массасы азайды.
Жануарлар дүниесінің дамуы барысында жануарлар организмдерінің
органдары олардың атқаратын функцияларына байланысты дифференциацияла-нып,
скелет, қозғалу, ас қорыту, тыныс алу, қан тамырлары, нерв системалары мен
сезім органдары қалыптасты. Тыныс алу энергиясы организмдердің қозғалуы мен
өсуі үшін қажетті энергияға айналды. Ал энергияның артық қоры жануарлардың
қорек табу жолындағы қозғалыстарына жұмсалды. Қозғалу үшін олар денесін
белгілі қалыпта ұстап, әртүрлі жағдайларда тез және дәл шешім қабылдауды
қажет етті. Яғни, биологиялық эволюция процесі мидың пайда болуына әкеп
соқты.
Бұдан 65 млн жыл бұрын Жерге диаметрі 9 км алып аспан денесінің құлауы
нәтижесінде экологиялық жағдай күрт өзгерді. Экологиялық катастрофаның
нәтижесінде жануарлардың арасындағы сан жағынан басым болып саналатын
динозаврлар жойылып кетті де, кейіннен Жерде көбірек үстемдік құрған сүт
қоректілер қарқынды дамыды.
ХVІІІ-Х1Х ғасырларда ғалымдар өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
систематикасын жасау үшін көп жұмыстар жүргізді. Биологияда систематика деп
аталатын бағыт пайда болды. Өсімдіктер мен жануарлар олардың структуралық
ерекшеліктеріне қарай классификацияланды. Негізгі структуралық бірлік
ретінде түр алынды, ал одан жоғары деңгейлер туыс, отряд, классты құрады.
Қазіргі кезде Жер бетінде өсімдіктердің 500 000 мыңдай, жануарлардың
1,5 млн түрлері бар, олардың ішінде омыртқалылар – 70 мыңдай, олардың 16
мыңы құстар, сүт қоректілердің – 12 540 түрі бар
Тіршілік формаларының дамуындағы оқиғалар мен негізгі даталардың
геологиялық шкаласы:
Кайназой, 65 млн жыл Төрттік, 2.5 млн жыл голоцен плейстоцен (Homo
sapіens) ақылды адам.
Үштік, 65-2.5 млн жыл Плиоцен 6-2.5 млн жыл соңғы гоминидтер
Миоцен 22-6 млн жыл 14 млн жыл бұрынғы қарапайым гоминидтер –рамапитек.
Олигоцен 36-22 млн жыл Злактар, шөпқоректі сүтқоректілер
Эоцен 58-36 млн жыл Қарапайым жылқылар
Палеоцен 65-58 млн жыл Сүт қоректі тышқан тәрізді жануарлар Cynognathus
эволюциясының қарқынды дамуы.
Мезозой, 255-65 млн жыл Бор 145-65 млн жыл Бөлімдер мен кезеңдер Гүлді
өсімдіктер; 65 млн жыл бұрын –динозаврлар жойылды, сүт қоректілер
эволюциясы.
Юра 210-145 млн жыл Динозаврлардың жаппай көбеюі. 167 млн жыл бұрын
алғашқы ұшқыш кесірткелер (птерозаврлар, архиоптерикстер); 150 млн жыл
бұрын алғашқы сүт қоректілер.
Триас 255-210 млн жыл қылқан жапырақтылар, цикадалар, динозаврлар.
Палеозой Перм 280-255 млн жыл динозаврлар: сүт қоректі бауырымен
жорғалаушылар.
Таскөмір 360-280 млн жыл ормандар, насекомдар, амфибиялар, 290 млн жыл
бұрын, динозаврлар, бауырымен жорғалаушылар.
Девон 415-360 млн жыл Жануарлардың құрлыққа шығуы (алғашқы амфибиялар-
ихтиостегиялар) – балық құйрықты жануарлар.
Силур 465-415 млн жыл өсімдіктердің құрлыққа шығуы, және теңіз
жануарларының активті тіршілігі.
Ордовик 520-465 млн жыл хордалы жануарларда скелеттің пайда болуы;
қарапайым балықтар.
Кембрий 580-520 млн жыл түрлі теңіз омыртқасыздары.
Докембрий, магмалық және метаморфоздық жыныстар; бөлімдері мен
кезеңдері жоқ 1000 млн жыл Организмдердің жануарлар мен өсімдіктерге
бөлінуі: қарапайым теңіз жануарлары, жасыл балдырлар.
2000 млн жыл Эукариоттар –ядролы бір клеткалы организмдер.
3300 млн жыл Прокариоттар – ядросыз бір клеткалы организмдер:
бактериялар, көк-жасыл балдырлар.
4500 млн жыл Тіршіліктің пайда болуы: аминқышқылдары,белок
молекулалары, коацерваттар, прокариоттар.
4700 млн жыл Жердің түзілуі, салмағына байланысты заттардың түрлі
агрегат күйлеріне дифференциациялануы.
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі заңдылықтары
Тірі организмдердің таралуы бірінші кезекте өздері мекендейтін ортаның
жағдайымен анықталады. Барлық тірі және өлі объектілер, жануарлар мен
қоршаған өсімдіктер, олармен өзара тікелей байланыста болатын мекен ортасы
деп аталады.
Қоршаган орта (немесе коршаған табиғат ортасы) терминінде адамның
ықпалы жайылатын табиғаттың сол бөлігі ретінде түсініледі.
Тірі организмдерге әсер ететін ортаның элементі - экологиялық фактор
деп аталады. Өзінің ықпал ету ерекшеліктеріне қарай ол үш негізгі топқа
бөлінеді:
- абиотикалық факторлар - бұл өлі табиғаттың тірі
организмдерге тікелей немесе жанама түрде әсер етіп, олардың өмір сүру
жағдайын белгілеу қасиеті (температура, жарық пен басқа сәулелі энергия,
ылғалдылық, ауаның құрамы, атмосфералық қысым, жауын-шашын, жел, су құрамы,
топырақ, жер бедері т.б.)
- тіршілік факторлары - бұл тіршілік иелерінің бір-біріне әсер
етудің барлық формалары. Әрбір организм басқа жеке дараның
(индивидтің) тікелей немесе жанама түрдегі ықпалын бастан кешіреді,
өздерінің немесе өзге түр өкілдерімен өзара қатынаста болады немесе оларға
тәуелді болып, не болмаса өздері әсер етеді.
- антропогенді факторлар - организмдердің мекен ортасына, табиғаттың
өзгеруіне, олардың өмір сүруі жағдайына тікелей ықпал жасайтын адам
әрекетінің барлық факторлары. Мұндай факторларға жататындар: өнеркәсіп,
ауыл шаруашылық өндірістері, көлік пен шаруашылықтың өзге салалары.
Әсіресе, соңғы жылдары антропогенді түрде табиғатқа әсер ету жылдамдығы
арта түсуде.
Экологиялық факторлардың әр алуандылығына қарамастан олардың
организмдерге әсер ету қасиеті мен тіршілік иелерінің жауап беру
реакциясының бірқатар ортақ заңдылықтары бар. Организмнің қарқындылыққа
немесе әсер ету күшінің факторына реакциясын жатқызуға болады. Жетімсіз
немесе шамадан артық әсер ету организмнің өміршеңдігіне кері ықпал етуі
мүмкін.
Алуан түрлі тіршілік иелерінің әр түрлі жағдайларда өздерін өте жақсы
сезінулері бірдей емес. Мәселен, ылғалды жақсы көретін өсімдіктер ылғалды
топырақты (капуста, қант қызылшасы), гүлді капуста көлеңкелі салқынды
ұнатады, кейбірі құрғақшылықты, ыстықты (қауын) ұнатады. Осы факторлар
өсімдіктің өсу жағдайына өте маңызды ықпал жасайды. Бақылау нүктесінен
барынша өсуі - оңтайлылық деп аталады. Бұл әдеттегідей - температураның
көлеміне жатады. Жағымды күш әсерінің факторы (мөлшері) осы организм түріне
оңтайлы зонаның факторы деп аталады. Ең азынан (минимум) көбіне (максимум)
дейін бар аралық температура кезінде өсуге мүмкіндігі барды диапозон
(көлемінің) тұрақтылығы дейді. Шектелу нүктесінен, яғни төмен мен жоғарының
аралығы тіршілікке қолайлы температура - тұрақтылықтың шегі немесе сол
түрдің шыдамдылық шегі болады. Осы экологиялық факторға қатысы бойынша
шыдамдылық дәрежесін экологиялық валенттілік деп атайды. Организмнің
экологиялық валенттілігі оның әр алуан ортаға қоныстану қабілеттілігін
көрсетеді.
Тұрақтылық шегінің нүктесіне жақындау шамасы бойынша, егер әрекет ету
факторы азайып немесе көбейсе тіршілік әрекеті төмендеп қысымға ұшырайды
немесе тіршілік иесінің өлуіне әкеп соқтырады (біздің мысалда өсімдік),
яғни бұл жерде тұрақтылық диапазоны шеңберінде мазасыз күй зонасы туралы
айтылып отыр. Мұндай ықпалды басқа факторлар да жасай алуы мүмкін.
Әрбір өсімдік пен жануарлар түрінің оңтайлылығы, мазасыз күй зонасы
немесе қысым зонасы мен тұрақтылық шегі (шыдамдылығы) қоршаған ортаның
әрбір факторына қатысы барлар өмір сүруде.
Температура мысалында талқылап, біз тек бір факторды ғана қарастырдық,
ойымызша қалган барлығы да оңтайлылық зонасына сәйкес келетін шығар. Біз Ю.
Либихтің тұжырымдаған шектеулі заң факторларының әрекетін бақыладық. Өзінің
оңтайлылық зонасынан сыртқары фактор организм күйінің мазасыздығына себеп
болғанды шектеулі дейді. Осы фактордың өзгеруіне орай организмдер өте
сезімтал болып келеді. Өсімдіктер мен жануарлардың бір түрінің өзгерісіне
әсер ету факторының жиі шектеуі биотикалық деп аталады. Мәселен, азықтың
жетімсіздігі жануарлардың әр алуан түрлерінің таралуына және дамуына шектеу
қояды. Өсімдіктердің дамуына да су, температура, жарықтың болмауы - шектеу
факторларының бірі. Бірде-бір фактор өздігінен әрекет жасамайды. Ортамен
өзара қатынас жасағанда барлық организмдер динамикалық тепе-теңдікті немесе
тұрақтылықты сақтаулары қажет.
Экологиялық валенттіліктің кең түрі тіршіліксіз орта факторына қатысы
бойынша фактордың атауына эври қосымшасын қосып атайды (грекше еvrуs -
кең). Мысалы, температураның айтарлықтай ауытқуларына эвритермді түрі
шыдайды. Экологиялық енсіз валенттілік (тар) стено стенотермді
қосымшасымен (грекше stеnоs - тар, енсіз) белгіленеді. Әр алуан экологиялық
факторлардың (кең) алшақ шегіндегі ауытқуларға бейімделетін түрлерді
эврибионтты деп атайды; тіршілік ету үшін қатаң белгіленген жағдайды қажет
ететіндер - стенобионтты деп аталады.
Экологиялық факторлардың әсерінен тірі организмдер белгіленген
иерархиялық жүйелерге бірігеді. Онда тіршілік иелерінің әр алуан деңгейде
ұйымдасқандарды: популяциялар, бірлестіктер және экожүйелерді көруге
болады.
Популяция дегеніміз - белгілі бір аумақта тіршілік ететін және өзара
шағылысып ұрпақ беретін бір түр дараларының жиынтығы. Түрлі факторлардың
әсерінен популяциядағы даралар саны, құрамы, таралуы өзгеріп тұруы мүмкін.
Популяция латынша роpulus - халық, ел дегенді білдіреді.
Табиғатта популяцияның әр алуан түрлерінің өте жоғары жүйесінің
дәрежесі - қауымдастыққа бірігеді. Қауымдастық (биотикалық) - бұл белгілі
аумақты мекендеуші популяцияның жиынтығы. Қауымдастық организмдері
органикалық емес ортамен энергетикалық байланыста. Мысалы, өсімдік,
минералды тұздар, оттегі, су, көмір қышқыл газының үнемі беріліп тұру
есебінен тіршілік жасай алады. Мұндай жағдайда қауымдастық (бірлестік)
терминінің қолданылуы мүмкін ең кіші бірлікті биоценоз деп атайды (1877 ж.
К. Мебиус енгізген).
Өзара байланыстағы организмдерді және бірлесе мекендейтін топтарды -
биоценоз дейді. Биоценоздың көлемі әр алуан — індер қауымдастығы, ағаш
жапырағы, құмырсқа илеуінен бастап, орман, дала, шөл т.б. - ландшафтарына
(жер бедеріне) дейін. Биоценоз терминін құрлықта өсіп түрған біртекті
өсімдіктерге қолданады. Мысалы, қылқанды орман, дәнді дақыл егістік
биоценозы т.б.
Биота (грекше bios - өмір) - өсімдік, жануар мен микроорганизмдер
түрлерінің ортақ (жалпы) аймаққа таралуының жиынтығы. Түрлердің арасындағы
экологиялық байланыстың жоқтығынан ол биоценоздан ерекшеленеді.
Организмдер қауымдастығы органикалық ортамен материалдық-энергетикалық
жағынан тығыз байланыста болады. Биоценоз алып жатқан кеңістік биотон деп
аталады. Биоценоз бен оның биотоны биогеоценоз деп аталатыны көбірек немесе
азырақ қалыпты жүйені құрайтын бөлінбейтін екі элементтен көрінеді.
Биогеоценоз түсінігін (грекше bios - тіршілік, gе - жер, коіnоs - жалпы)
ғылымға орыс ғалымы В.Н. Сукачев 1940 ж. енгізген.
Жер бетіндегі барлық кұбылыстар мен заттардың бірлігі және өзара
қатынасы туралы идея бұрынғы КСРО мен шетелдерде бір мезгілде туындады.
КСРО-да ол биогеоценоз турасындағы ілім ретінде, басқа елдерде - экожүйе
жөніндегі ілім ретінде дамыды. Экологиялық жүйе немесе экожүйе - өздерінің
мекен ортасында тірі организмдердің жасаған табиғаттың бірыңғай кешені.
Сонымен қатар, ондағы барлық компоненттер энергия мен зат алмасудан өзара
байланыста. Өзгеше айтқанда, экожүйе тіршілік пен тіршіліксіз
компоненттердің жиынтығы.
Биогеоценоз бен экожүйе ұқсас түсінік, бірақ тепе-тең емес.
Бұл түсініктердің екеуі де өз ортасын мекендеген тірі организмдердің
жиынтығын түсіндіреді, бірақ экожүйе - өлшемсіз түсінік. Тамшыдан мұхитқа
дейін деп экожүйе терминінің авторы ағылшын биологы А. Тенсли образды
түрде айтқан болатын. Аквариум, тоған, батпақ, ғарыш кемесінің кабинасы -
осының барлығы экожүйелер.
Отандық әдебиетте өсімдік жабындысы - фитоценозді таралу аймағының
сызылған шекарасы ретінде экожүйені сипаттау қалыптасқан болатын. Мәселен,
далалық, батпақты, жайылымды т.б. биогеоценоз. Басқаша айтқанда биогеоценоз
- бұл экожүйенің жеке оқиғасы, құбылысы әрқашанда табиғи қалпын сақтайды,
тіпті адам әсер еткеннің өзінде де. Экожүйе толығымен жасанды болуы мүмкін
ғой (аквариум, ғарыш аппараты).
Организмнің тіршілік әрекетін сақтап тұру мен экожүйедегі заттардың
айналымы тек энергия ағынының үнемі келу есебінен ғана болуы мүмкін.
Жердегі тіршілік атаулылар күн энергиясы сәулелерінің арқасында ғана болып
тұр. Фотосинтезделетін өсімдіктер (өздігінен қоректенушілер) химиялық
органикалық қосындылардың байланысы нәтижесінде өсіп-өнеді. Қалған барлық
организмдер энергияны азық арқылы алады. Азық энергиясын оның бастауынан
(өздігінен қоректенуі) бірқатар организмдер арқылы ауыстыру бір
организмдердің басқаларын сіңіру жолымен болатынды тамақ тізбегі дейді.
Әрбір экожүйе өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің жиынтығынан
тұрады, қоректену түрі бойынша екі топқа бөлуге болады:
• автотрофтар (өздігінен қоректенушілер) ұдайы өндіру мен өсу үшін
минералды элементтерді қолданатындар мен фотосинтезді іске асыруға
қабілетті жасыл өсімдіктер. Фотосинтез - күн энергиясының көмегімен су және
көмір қышқыл газын қантқа айналдырудың күрделі процесі. Осындай жолмен қант
пен азықтық минерал элементтерінің судан немесе топырақтан пайда болуы
нәтижесінде, өсімдік өздерінің организмдерінің құрамына кіретін күрделі
заттарды синтездейді. Басқа сөзбен айтқанда химиялық жай заттар: ауа, су,
тау жыныстарының минералы мен топырақтар белок, май және көмірсутегі сияқты
күрделі қосындыларға айналады. Өздігінен қоректенуші (автотрофтар) - бұл
экожүйенің продуценттері (лат. рrоduсеns - өндіруші) органикалық еместен
органикалық зат құратындар. Осы органикалық заттардан өсімдіктер мен
жануарлардың тканьдері құралады. Фотосинтезделетін өсімдік экожүйенің
қалған организмдерінің барлығына азықты өндіреді, сондықтан оларды
продуценттер деп атайды.
Гетеротрофтар - (азық) коректену үшін органикалық заттарды қажет ететін
организмдер. Бұл организмдерде зат алмасудың күрделі жолдары бар. Өз
кезегінде барлық өздігінен қоректенушілер тұтынушы организм (консументтер)
мен бастапқы органикалық емес компоненттерге (редуценттер) ыдырайтын
органикалық заттар организмдері. Консументтер (лат. коnsumento – тұтынамын,
қоректену) - бұл организмдер органикалық заттарды тұтынады. Оларға
жататындар құрттар, балықтар, молюскалар жэне өзге де бунақ аяқтылар,
бауырмен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер және адам. Консументтер:
бірінші - шөп қоректі жануарлар, екінші, үшінші және одан да жоғары
реттегілер жануарлармен қоректенеді. Олар - жыртқыштар (ет қоректілер),
сонымен қатар талғаусыз қоректілер (немесе эврифагтар) өсімдіктерді, т.б.
жейтіндер (аю, түлкі, шошқа, тарақандар т.б.).
Редуценттер (латынша rеduсеns - қайта келуші, қалпына келуші) - өлі
органикалық заттардың ыдырай бастаған организмдері. Өлі және жартылай
бұзыла бастаған органикалық зат - детритпен қоректенетін түрлі сапрофит
бактериялары, ұсақ саңырауқұлақтар және қалдықтармен коректенетін жануарлар
- осыларға жатады. Топырақта — қалдықтармен қоректенетін ұсақ
омыртқасыздар, мысалы, ұсақ кенелер, жер құрттары, көпаяқты құрттар; су
экожүйесінде - молюскалар, крабтар мен құрттар; шіріген кезбе -
бактериялар; өсімдік қалдықтары шірігенде - саңырауқұлақтар. Құрамы мен
белсенділігі бойынша бұл редуценттер бірлестіктерінен әр алуандылығы өзге
бірлестіктерге қарағанда кем емес. Ал, бұлар біздерге азды-көпті болса да
таныс.
Бірде-бір организм басқалармен байланыссыз өмір сүре алмайтыны
көпшілікке белгілі жайт. Әрбір тіршілік иесі тек қана қоршаған ортамен
үйлесімді түрде, экожүйенің белгіленген шеңберінде тұра алады. Көрнекі
құрал ретінде орманды алуға болады. Экологиялық жүйеде барлық организмдер
арасындағы байланыстар өзара жалғасқан және қоректік арақатынасының күрделі
тізбегін құрайды немесе трофтық тізбек (продуценттер - консументтер -
редуценттер), қалай айтқанмен де қорек (азық) организмдердің тіршілік
әрекетіндегі маңызды фактор.
Жануарлар мен өсімдіктерде белгіленген трофтық немесе қоректік
байланыстардың орасан сандағы өзара бейімделулері туындады. Сандар
пирамидасы деп аталатын экологиялық жүйенің айқындық заңдылығы бар. Осыған
байланысты тізбекті звено құрайтын қатарда жеке даралардың саны үнемі азая
береді. Мәселен, солтүстік ормандарда 1 қасқырға шамамен 100 бұлан, Африка
саванналарында ірі жыртқыштарға (арыстан, қабылан, сілеусінге) 350-ден 1000-
ға дейін жабайы жануардан келеді. Қасқырлардың саны мен тәулік ішінде
азықты қажет етудің мәліметі орташа есептелді. Күнтізбелік жыл ішінде 2400
қасқыр - 7480 қабан, 5560 бұлан, 4020 елік алады. Жануарлардың қоректік
тізбектегі санының жүйелі түрде азаюына сәйкес, олардың жалпы биомассасы да
кемиді, ал бұл экожүйеге энергия ағынының қысқаруына әкеліп соқтырады.
Биоценоздағы айрықша трофтық байланыс - паразитизм, бір түр иесі өзге
паразитке қызмет етеді - тек қорек түрінде емес, уақытша немесе тұрақты
мекеніне де қызмет етеді (мысалы, фитофтора). Селбесу (симбиоз) деп
аталатын (бұршақты түйнекті бактериялар) түрлер арасындағы өзара пайдалы
байланыстар бар.
Көптеген орта параметрлерінің жиынтығы осы немесе басқа түрлердің
тіршілік жағдайын анықтайтын функционалды сипаты оның экологиялық қуысын
көрсетеді (энергияға айналдыруы, өзі тектестермен және ортамен ақпарат
алмасуы). Н.Ф. Реймерс бойынша, экологиялық қуыс - экологиялыц жүйе
ішіндегі түрлер ортасы немесе оның популяциялық тіршілік жағдайының
жиынтығы. Сонымен, өзі мекендейтін әрбір түр аумаққа, өндіру функциясымен
байланысты, қоректік қажеттілігіне сәйкес орынды иеленеді. Осындай
экологиялық байланыстар биоценоздың белгіленген құрылымын жасайды.
Биоценоздар — динамикалық жүйелер, олар тұрақты даму жолында және оларға
сукцессия тән.
Сукцессия (латынша - suссеssіо - тұқым қуалау, бірізділік) бір
биоценозды өзгенің тізбекті түрде ауыстыруы. Бұл құбылыстың мәні мынада,
биоценоздың ішкі ықпалының дамуы нәтижесінде олардың қоршаған ортамен өзара
әрекеті біртіндеп ескіреді және биоценоздың өзге үлгілерімен ауысады.
Көлді қамыс пен өсімдіктер басса, ол батпақ болып, кепсе жайылымға
айналады; өрттен кейін орманда топырақ жыныстарының ауысымы болады.
Экологиялық жағдайдың маңыздысы сол, әр текті күрделі биоценоздардың
түрлі сыртқы әсерге қарсы тұруының тұрақтылығы соғұрлым жоғары болады.
Табиғи биоценоздардың қосынды түрлері эволюция процесінде бір-біріне
бейімделгені соншалықты, өздерінің биогеоценоз құрылымдары жайында, толық
қамқорлық жасағандай тұрақтылығымен анықталады. Жыртқыштармен оның
жемтігінің арасындағы өзара қатынастары кері байланыс деп аталатыны мысал
болады. Бір түр екіншіге зиян келтіреді және онсыз өмір сүре алмайды. Тағы
бір мысал, әйтеуір жәндіктің бір түрінің өсімдік текті қорегі мол болса,
сол жылы оның популяциясы тез көбейіп, саны артады. Тепе-тендіктен шығаруға
ұмтылатын жағымсыз кері байланыс жүйесінде керінеді. Бірақ, популяция
санының шамадан тыс артып кетуі, өсімдік текті қорек қорларының азаюына
әкеледі. Осындай жетіспеудің нәтижесі жүйедегі жағымсыз кері байланысты
оның бастапқы қалпына қайтарып әкеледі.
Адамның ойлау қабілеттілігі қарапайым шектеулі факторларды, уақытша
жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Оларға жататындар: су, жыртқыштар мен
паразиттер, мекендейтін орны мен өзге түрлермен бәсекелесі. Адам өзінің
өмір сүруін су, жер және энергетикалық ресурстарды пайдалану арқылы
сақтайды. Ол сонымен қатар, ғаламшардағы зат айналымының шұғыл жеделдеуіне
елеулі ықпал етіп отыр. Өндіріс қызметі процесінің туындауы, жаңа зат
алмасуы техногенді сипат алуда және ол -антропогенді зат алмасу, деп
аталады. Бірақта, адам мен табигат арасындағы биологиялық зат алмасулар
тіршіліктің тұрақты жағдайы болып қала береді.
Антропогенді зат алмасу биологиялық айналымнан өзінің тұйық
еместілігімен принципті түрде ерекшеленеді, ашық сызықты сипатта, ягни
тіршіліктің айналымынан айрылған. Антропогенді зат алмасуды енгізуде -
табиғи ресурстар, шығаруда - өндірістік және тұрмыстық қалдықтар. Қоршаған
ортаны ластау екіге бөлінеді. Табиғи ластану жанартаудың атқылауы, жер
сілкіну, сел, су тасқыны, өрт сияқты т.б. табиғи процестер. Ал,
антропогендік ластану адамның іс-әрекетінен пайда болады.
Экологиялық шараның жетімсіздігінен табиғи ресурстарды тиімді түрде
пайдаланудың коэффициенті өте төмен, пайдалы қазбаларға қарағанда 2-10%-ті
ғана құрайды. Ресурстар сарқылуда, халық саны өсуде (1960 ж. - 3 млрд, 1975
ж. - 4 млрд, 1987 ж. - 6 млрд). Оның үстіне тау-тау болып үйілген өндіріс
қалдықтары мекен ортасын ластауда. Олар ыдырамастан тіршілік иелеріне
көптеген зиян келтіруде. Тіршілік табиғатында күрделі иерархиялық
ұйымдардың өзін-өзі реттеудің орасан мол резервтері (қоры) қаланған, бірақ
сол резервті ашу үшін биосфера ағынының процесіне сауатты түрде араласа
білу керек. Өндірістік жұмыстың барлығын жоспарлағанда экологиялық
зардаптардың болатын мүмкіндігін қатаң ескеру керек. Бұрынғы жинақталған
табиғат зандары жайындағы білімді есепке ала отырып, қазіргі эколог
ғалымдар экология заңдары деп әдебиеттерде аталып жүрген адамзат қоғамы мен
қоршаған ортаның өзара принциптерінің жалпы зандылықтарын белгіледі.
Экология заңдарының ішінде айқын тұжырымдармен белгілі болған американдық
эколог ғалымы В. Коммонердің (1971) төрт заң-афоризмі (мәтел-зандары) бар:
- табиғаттағы құбылыстың бәрі барлығымен байланысты - (жалпыға
бірдей заттар байланысы);
- барлығы бір жаққа кетіп қалуы керек (сақталу заңы);
- еш нәрсе тегін берілмейді (бағаның дамуы туралы);
- табиғат өте жақсы біледі (эволюциялық таңдаудың басты
критерийлері туралы).
Жалпыға бірдей байланыс (бәрі барлығымен байланысты) заңынан бірнеше
салдар шығады.
• Үлкен сандар заңы: үлкен сандардың кездейсоқ факторларының тұтас
әрекеті жағдайынан тәуелсіз жүйелі сипаты бар нәтижеге әкеледі. Сонымен,
топырақтағы, судағы миллиардтаған бактериялар тірі организмдер денесінде
тіршілік иелерінің қалыпты өмір сүрулері үшін тұрақты микробиологиялық
ерекше ортаны жасайды. Немесе кейбір газ көлемінде көп мөлшердегі
молекуланың козғалысы температура мен қысымның ерекшелігін анықтауға
себепші болады.
• Ле Шателъе (Браун) принципі: жүйеге сыртқы әсер ету кезінде
қалыпты тепе-теңдік күйінен шығару, бұл тепе-теңдік бағытпен араласып,
сыртқы әсер етуі кемиді. Биологиялық деңгейде ол экожүйенің өз-өзін
реттеуші ретінде қабілеттілік
түрінде іске асады.
• Үйлесімділік заңы: кез келген жүйе асқан тиімділікпен өзіне
тән уақыт кеңістігінің шегінде қызмет істейді.
• Табиғаттағы кез келген жүйе өзгерісінің адамға тура немесе
тікелей әсері - индивидуумның (жеке адам) күйінен күрделі қоғамдық
қатынасқа дейін болады.
Заттар массасының сақталу заңынан (барлығы бір жаққа кету керек) іс-
тәжірибелік мәні бар кем дегенде екі постулат шығады.
• Оны қоршаған орта есебінен жүйені дамыту заңы мынаны айтады:
кез келген табиғи немесе қоғамдық жүйе тек қоршаған ортаның материалдық-
энергетикалық және ақпараттық мүмкіндікті пайдалану есебінен дами
алатын болады. Оқшауланып өзін дамыту мүлдем мүмкін емес.
• Қалдықтар немесе өндірістік жанама әсердің жойылуға келмейтін
заңы: өндірістік жұмыс процесінде пайда болатын қалдықтар ізсіз
жойылмайтындығы, олар бір формадан екінші формаға ауыстырылады немесе басқа
кеңістікке қойылады. Ал оның әсері талай уақытқа созылуы мүмкін. Бұл заң
қазіргі қоғамда тұтыну мен қалдықсыз өндірістің принципті мүмкіншілігін
болғызбайды. Материя жойылмайды, тіршілікке ықпал жасай отырып, бір
формадан басқаға ауысады.
Ештеңе тегін берілмейді - деген тұжырымдама мынаны аңғартады:
экожүйенің эволюциясындағы кез келген жаңа табыстар, бұрынғы жетістіктердің
әйтеуір бір бөлігін жоғалтумен жалғасатыны ақиқат және жаңаның туындауы өте
күрделі проблема. Мысалы, көп клеткалы организмдердің пайда болуы
(өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар) мен олардың құрғаққа шығуынан
ғаламшардағы биологиялық әр алуандылықтар бірнеше есе көбейді. Экономикалық
қуыстар мен жер биосферасын қалыптастырып оны игеру басталды. Көп
клеткалармен бірге тіршілік иелеріне қауіпті аурулар, оның ішінде жұқпалы
қатерлі ісіктер т.б. келді. Бұл заңның үш салдары бар.
Эволюцияның кері дамымайтын заңы (бір бағытта даму): үлкен жүйелер тек
бір бағытта ғана - қарапайымдылықтан күрделілікке қарай эволюцияланады;
инволюция, регресс жүйесінің тек қана жеке даму кезеңіне немесе жеке
бөлігіне жатуы мүмкін.
Эволюцияның жеделдеу ережесі: жүйедегі ұйым күрделілігінің өсуіне орай
эволюцияның да қарқыны арта түседі. Бұл ереже адамзат тарихына және
техниканың дамуына, органикалық әлем түрлерінің ауысымдарына бірдей
дәрежеде жатқызылуы мүмкін.
Тегін ресурстар болмайды - осы заңның тағы бір салдары: кеңістік,
энергия, күн сәулесі, су қандайда сарқылмайтын болса да кез келген
олардың шығындарын сол жүйемен мүлтіксіз төленеді.
Б. Коммонер былай деп жазды: ... ғаламдық экожүйе біртұтас болып
көрінеді, сол шеңберде ештеңені ұту немесе жоғалтуы мүмкін емес және ол
жаппай жақсарудың объектісі (нысаны) бола алмайды; адам еңбегімен
алынғандардың барлығының орындары толықтырылуы тиіс. Осы вексель бойынша
төлемнен қашқақтауға болмайды; бұл тек кейінге шегерілуі мүмкін. Қоршаған
ортаның бүгінгі дағдарысының шегерілімі тым созылып барады дегенге саяды.
Табиғат жақсы біледі заңы биосферада ненің болуы керек, ненің орын
алуы қажет еместігін барлығын алдымен анықтайды. Қарапайым молекуладан
адамға дейін - табиғатта барлығы қатаң конкурстан өтіп, жүлде ретінде -
тіршілік етуге құқық алып отыр. Бүгінде ғаламшардың эволюциясынан өткен
мыңның бір бөлігі болатын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері мекендеуде.
Бұл эволюциялық таңдап іріктеудің басты критерийі - ғаламдық биотикалық
айналымға, кетігін тауып қалану (үйлесу) мен барлық экологиялық қуыстарды
толтыру. Кез келген организмнен шыққан заттардың барлығында оны
ыдырататын ферменттер болуы керек, ал ыдыраған өнімдер қайтадан айналымға
қосылуы тиіс. Егерде осы заңды биологиялық түрлердің біреуі бұзатын болса,
ерте ме, кеш пе эволюция онымен ажырасып тынады.
Адамның өнеркәсіп өркениеті ғаламдық көлемде биотикалық тұйықтықты
өрескел бұзып отыр, ол үшін жазаланбай қоймайды. Осындай қиын жағдайдан тек
қана ымыраға келу ғана шығармақ. Нұрлы жол мен акылға ие бола білген
адамның қиындықтан жол табатынына сенім мол.
Б. Коммонердің тұжырымдамасына қоса, қазіргі экологтар — барлығына
жетпейді деген экологияның тағы бір заңын шығарды (Ресурстардың шектеулі
заңы). Тіршілік иелерінің барлық формаларына арналған қоректік заттардың
көлемі жерде, әрине шектеулі. Сондай-ақ, биосферада жаңадан пайда болған
органикалық әлем өкілдерінің бәріне де бірдей жете бермейді. Сондықтан
кейбір организмдердің шамадан тыс ғаламдық көлемде көбеюі, өзге түрлердің
азаюы есебінен болуы мүмкін.
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи
ерекшеліктеріне сипаттама
Сүтқоректілердің кеңістіктегі тіршілік ету қабілеттілігі; белгілі бір
экологиялық жағдайға бейімділігі. Бағдарланудың бірнеше түрі бар: 1)
оптикалық – көптеген жәндіктердің полярланған жарық немесе ультракүлгін
сәуле арқылы бағдарлануы; 2) химиялық – кейбір жануарлардың қорегін, жұбын
иіс арқылы дәл табуы (мысалы, жібек көбелегінің аталығы 10 км жерден
аналығын иіс арқылы сезеді); 3) акустикалық – жыртқыш жануарлардың өз
қорегін есту арқылы ұстауы (мысалы, жапалақ кеміргіштерді 15 – 20 м-ден
сыбдыры арқылы біледі); 4) терморецепция – жылу арқылы бағдарлану (мысалы,
айдаhарлар мен қалқантұмсықты жыланның тұмсығында жылуды сезетін шұңқыры
болады). Көптеген төменгі сатыдағы омыртқасыздар (мысалы, планария),
жәндіктер (шыбын, қоңыз, термиттер), сондай-ақ, құстар және кейбір суда
тіршілік ететін сүтқоректілер Жердің магниттік өрісі, ал балықтар бүйір
сызығы арқылы бағдарланады. Жануарлардың бағдарлану ерекшелігін, оны
атқаратын органдардың құрылысын зерттеп танудың ғылым үшін маңызы зор.
Сүтқоректілердің дауысы. Бір түрге, кейде әр түрге жататын жануарлардың
өзара бірін-бірі ажырату және түрлі сезімін білдіру үшін шығаратын
дыбыстары. Бұл көптеген жәндіктерге, балықтарға, құйрықсыз қосмекенділерге
(құрбақа, бақа), кейбір бауырымен жорғалаушыларға (жармасқылар,
хамелеондар, қолтырауындар) және барлық құстар мен сүтқоректілерге тән.
Жануарлардың дыбыс диапазоны 20 Гц – 20 кГц аралығында және ол тек дыбыс
аппараты арқылы ғана пайда болатын дыбыс (шаянтәрізділерде, жәндіктерде)
емес, балықтың торсылдағымен, жүзу қанатымен, құстың құйрық қауырсынымен,
қанатымен, тұмсығымен (қарабауыр бұлдырық, дегелек), аяғындағы не
қанатындағы арнайы аппараттарымен (түзу қанатты жәндіктер) шығаратын
дыбыстары да болады. Жануарлардың сайрау, қорқу, айбат шегу, ашыққан,
сескенген, жұптасу кезінде шығаратын әр түрлі дыбыстары болады. Кейбір
жануарлар дауысын ғалымдар шаруашылыққа зиян келтіретін құстарға,
жәндіктерге, т.б. кейбір хайуанаттарға қарсы пайдаланып, бау-бақшаны,
егістікті қорғайды. Мысалы, Қазақстан орнитологтары қараторғайдың шығаратын
дыбыстарын жазып алып, акустикалық әдіспен жүзім бағының зиянкестеріне
қарсы қолдануда.
Сүтқоректілердің жүзуі. Жануарлардың жүзуі - жануарлардың суда тіршілік
етуге бейімделуінің бір түрі. Бұл шартты және шартсыз рефлекстер салдарынан
да қалыптасады. Жануарлар жүзуге әр түрлі жағдайда бейімделген. Кейбір түрі
тіршілігінің көп уақытын (су жануарлары, қосмекенділер) суда жүзіп өткізсе,
құрлық жануарлары жолындағы кедергіден, судан өткенде не суға кенет түсіп
кеткенде жүзеді. Жануарлардың суда жүзіп тіршілік етуге бейімделуі активті
және пассивті болып екі түрге бөлінеді. Активті түрінде түрлі жүзу
органдарын (қарапайымдар, құрттар – кірпікшелерін, шаянтәрізділер –
мұртшаларын, құстар, ескек аяқтылар, қамшат және құндыз – аяқтарын) қозғап
жүзеді. Жүзудің пассивті түрінде жануарлар денесін әр түрлі иіп
(балықтардың көптеген түрлері, құйрықты қосмекенділер, барлық
қосмекенділердің дернәсілі, жылан, сүлік т.б.), қозғап жүзеді. Жүзуге
бейімділік сүтқоректілердің де арасында байқалады. Мысалы, камшаттың,
құндыздың, жұпартышқанның, су күзенінің және ондатрдың бармақтарының
арасында жарғағы болады, жүні жылтыр, су жұқпайды.
Сүтқоректілердің қорғаныш бейімділігі. Жануарлардың қорғаныш
бейімділігі – жеке организмнің тіршілік үшін күресте сақталуына, ұрпақ
қалдыруына көмектесетін морфологиялық, физиологиялық және этиологиялық
ерекшеліктері. Морфологиялық қорғаныш бейімділігі – бүркеніш реңнің барлық
түрі, жануарлардың пішіні, жауынан қорғану органдары, т.б. Кейбір
организмдердің лимфасы, қаны, терісі улы болуы, жағымсыз иіс (қандала,
көптеген қоңыздар, құндыз, т.б.), улы зат шығаруы, денесіне қоректік зат
жинап, қысқы-жазғы ұйқыға кетуі – физиологиялық бейімділігін көрсетеді.
Жануарлардың жауынан қашуы, жасырынуы, балаларын қорғауы, жауына ұсталып
қалған кезде құйрығын, аяғын үзіп кетуі, сондай-ақ қорқытатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі
сүтқоректілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи ерекшеліктеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16
ІІ бөлім. Сүтқоректілер экологиясы және оның өзекті мәселелері ... ... .22
2.1 Сүтқоректілер экологиясының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .2 2
2.2 Ғаламдық сүтқоректілердің қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қазіргі уақытта экология ғылымы өзекті мәселелермен
айналысатын ғылымдар көшін бастап келе жатыр. Себебі, жыл сайын дүние
жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тобы жойылып бара жатыр.
Сүтқоректілер экологиясы да осындай маңызды салаға жатады.
Сүтқоректілер экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада
экожүйедегі популяцияның тірші-лік ету заңдылықгары анықталып, жануарлардың
қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан
антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір
түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-
әрекетінін нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік
заттардың, әр түрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа,
ландшафт құрамының бұзылуы, топырақгың ластануы — жануарлар әлемі мен
өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-
жылдарындағы Қазақ-стандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде
сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-
ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы
балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың
125 түрі және омырткасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл
кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы — қазіргі заманның
өзекті мәселелерінің бірі.
Сүтқоректілердің таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі
туралы алғашқы деректер 11–12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде
кездеседі. 15–16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер
жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда
Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын
зерттеуге келген орыс ғалымдары П.С.Паллас, И.Лепехин, И.Гмелиннің
еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі
сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің
сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары Эверсман,
Г.С.Карелин, М.Н.Богданов, Н.А.Северцов, Н.А.Зарудный, Н.Ф.Кащенко,
А.Никольскийдің еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу,
Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың
бірқатар жерлерінде болып, мұндағы сүтқоректілердің түрлерін анықтады,
санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары
Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды.
Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым
академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң
басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, 9 томдық
Қазақстан сүтқоректілері басылымы жарық көрді (1969–85). Қазір
Қазақстанда 180-нен астам сүтқоректілердің түрі белгілі.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Сүтқоректілердің жойылып бара жатқан және қорғауға мұқтаж түрлерін
зерттеу және олардың экологиялық ортадағы ерекшеліктерін сипаттау.
Курстық жұмыстың негізгі міндеттері
➢ Экологиядағы сүтқоректілердің орнын айқындау;
➢ Жануарлар экологиясындағы сүтқоректілер класына сипаттама беру;
➢ Әлемде жойылып бара жатқан сүтқоректілерді атап көрсете отырып,
олардың популяцияларының таралу аумақтарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жануарлар әлеміндегі сүтқоректілер
1.1 Сүтқоректілердің пайда болуы және даму тарихы
Химиялық эволюция ерте кезеңдерінде-ақ түрлі өзгерістерге ұшырап
алдымен биохимиялық, кейін биологиялық эволюцияға айналды. Жер бетіндегі
қазіргі тіршілік оттекті атмосферадан түзіле алмаған болар еді. Пайда
болған тіршілік үздіксіз эволюция процесін басынан өткізген және өткізуде.
Биологиялық эволюция ең алғашқы организмдер алғаш рет өздерін өздері жасай
алған кезден басталды. Жерде тіршіліктің басталуы белок молекулаларын жасай
алатын нуклеин қышқылдарының түзілуінен басталды.
Биохимиялық эволюция теориясын төмендегі схема бойынша беруге болады.
Коацерваттар мен органикалық заттардың түйіртпектерінің шекарасында күрделі
көмірсутектер молекулалары орын алды, нәтижесінде коацерваттардың
тұрақтылығын қамтамасыз ететін қарапайым клеткалық мембрана пайда болды.
Коацерватқа өздігінен көбейе алатын молекуланың енуі нәтижесінде өсу
процесіне қабілетті қарапайым клетка түзілген болуы керек.
Ядросыз клетканың (прокариоттардың) эволюциясы 1 млрд тан астам жылға
созылды. Алғашқы бір клеткалы ядросыз, бірақ ДНК жіпшелері бар организмдер
қазіргі бактериялар мен көк-жасыл балдырларды еске түсіреді. Бұл ең
ертедегі организмдердің жасы 3.3 млрд жылдан асады.
Келесі кезеңде (шамамен бұдан 2 млрд. жыл бұрын) клеткада ядро пайда
болады. Бұл бір клеткалы ядросы бар организмдер эукариоттар деп аталады.
Қазіргі кезде олардың 25-30 мыңдай түрлері бар.
Шамамен 1 млрд пен 2 млрд жыл арасында биологиялық эволюция жыныстық
көбею процесінің пайда болуына байланысты тез қарқынмен дамыды. Осыған
байланысты организмдердің оларды қоршаған ортаға бейімделу мүмкіндіктері
ұлғайды.
1 млрд жыл бұрын алғашқы көп клеткалы организмдер пайда болып, барлық
тірі организмдер екі патшалыққа бөлінді- өсімдіктер және жануарлар.
Олар: 1) клетка құрылысы мен өсуге қабілеті; 2) қоректену типі; 3)
қозғалуға қабілеттілігі бойынша үш топқа бөлінді.
Патшалыққа бір ғана белгісі бойынша емес, бірнеше ерекшеліктері бойынша
бөлінді. Мысалы, кораллдар, моллюскалар мен өзен губкасы қозғалмай тіршілік
ететіндер, дегенмен де олар жануарларға жатқызылды. Насеком қоректі
өсімдіктер қоректену типі бойынша жануарларға жатады. Сонымен бірге
ауыспалы типтер де бар, мысалы, жасыл эвглена өсімдік сияқты қоректенеді,
ал қозғалуы жануарлар сияқты.
1 млрд жыл бұрын көп клеткалы өсімдіктердің пайда болуы фотосинтез
процесінің күрт қарқындауына әкеліп, мұхиттағы балдырлар өздерін қоршаған
ортаға млн-даған тонна оттегі бөліп, Жердің атмосферасының озон қабатын
түзіп, құрлық пен сулы ортаны тіршіліктің бұдан гөрі жетілген формаларының
эволюциясына дайындай бастады.
Бұл кезең шамамен 400 млн жылға созылды да, бұдан 580 млн жыл бұрын
мұхиттағы биотаның аса қарқындап дамуына әкеп соқты.
Органикалық дүние эволюциясының осы кезеңінде атмосферада фотосинтездің
негізгі компоненттері – көмірқышқыл газының мөлшері жоғары, ал оттегі аз
ғана болды. Палеозой эрасының біраз бөлігінде атмосферадағы СО2
концентрациясы 0.1-0.4% қана болды. Көмірқышқыл газының бұндай
концентрациясында автотрофты өсімдіктердің өнімділігі ең жоғары шекте болып
және осының нәтижесінде түзілген биомассаның өте көп мөлшері толып жатқан
өзгерістерге ұшырай отырып, органикалық жанғыш пайдалы қазбалардың орасан
мол қорын жасаған болар еді. Палеозойдың басына қарай оттегінің массасы
жоғарылай бастады. Мезозойдың соңында СО2 концентрациясы азая бастады. Бұл
үрдіс олигоценде күшейіп, әсіресе плиоценнің соңында оның мөлшері ең
төменгі шегіне жетті. Бұнымен бірге автотрофты өсімдіктердің массасы және
Жер бетіндегі барлық тірі организмдердің массасы азайды.
Жануарлар дүниесінің дамуы барысында жануарлар организмдерінің
органдары олардың атқаратын функцияларына байланысты дифференциацияла-нып,
скелет, қозғалу, ас қорыту, тыныс алу, қан тамырлары, нерв системалары мен
сезім органдары қалыптасты. Тыныс алу энергиясы организмдердің қозғалуы мен
өсуі үшін қажетті энергияға айналды. Ал энергияның артық қоры жануарлардың
қорек табу жолындағы қозғалыстарына жұмсалды. Қозғалу үшін олар денесін
белгілі қалыпта ұстап, әртүрлі жағдайларда тез және дәл шешім қабылдауды
қажет етті. Яғни, биологиялық эволюция процесі мидың пайда болуына әкеп
соқты.
Бұдан 65 млн жыл бұрын Жерге диаметрі 9 км алып аспан денесінің құлауы
нәтижесінде экологиялық жағдай күрт өзгерді. Экологиялық катастрофаның
нәтижесінде жануарлардың арасындағы сан жағынан басым болып саналатын
динозаврлар жойылып кетті де, кейіннен Жерде көбірек үстемдік құрған сүт
қоректілер қарқынды дамыды.
ХVІІІ-Х1Х ғасырларда ғалымдар өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
систематикасын жасау үшін көп жұмыстар жүргізді. Биологияда систематика деп
аталатын бағыт пайда болды. Өсімдіктер мен жануарлар олардың структуралық
ерекшеліктеріне қарай классификацияланды. Негізгі структуралық бірлік
ретінде түр алынды, ал одан жоғары деңгейлер туыс, отряд, классты құрады.
Қазіргі кезде Жер бетінде өсімдіктердің 500 000 мыңдай, жануарлардың
1,5 млн түрлері бар, олардың ішінде омыртқалылар – 70 мыңдай, олардың 16
мыңы құстар, сүт қоректілердің – 12 540 түрі бар
Тіршілік формаларының дамуындағы оқиғалар мен негізгі даталардың
геологиялық шкаласы:
Кайназой, 65 млн жыл Төрттік, 2.5 млн жыл голоцен плейстоцен (Homo
sapіens) ақылды адам.
Үштік, 65-2.5 млн жыл Плиоцен 6-2.5 млн жыл соңғы гоминидтер
Миоцен 22-6 млн жыл 14 млн жыл бұрынғы қарапайым гоминидтер –рамапитек.
Олигоцен 36-22 млн жыл Злактар, шөпқоректі сүтқоректілер
Эоцен 58-36 млн жыл Қарапайым жылқылар
Палеоцен 65-58 млн жыл Сүт қоректі тышқан тәрізді жануарлар Cynognathus
эволюциясының қарқынды дамуы.
Мезозой, 255-65 млн жыл Бор 145-65 млн жыл Бөлімдер мен кезеңдер Гүлді
өсімдіктер; 65 млн жыл бұрын –динозаврлар жойылды, сүт қоректілер
эволюциясы.
Юра 210-145 млн жыл Динозаврлардың жаппай көбеюі. 167 млн жыл бұрын
алғашқы ұшқыш кесірткелер (птерозаврлар, архиоптерикстер); 150 млн жыл
бұрын алғашқы сүт қоректілер.
Триас 255-210 млн жыл қылқан жапырақтылар, цикадалар, динозаврлар.
Палеозой Перм 280-255 млн жыл динозаврлар: сүт қоректі бауырымен
жорғалаушылар.
Таскөмір 360-280 млн жыл ормандар, насекомдар, амфибиялар, 290 млн жыл
бұрын, динозаврлар, бауырымен жорғалаушылар.
Девон 415-360 млн жыл Жануарлардың құрлыққа шығуы (алғашқы амфибиялар-
ихтиостегиялар) – балық құйрықты жануарлар.
Силур 465-415 млн жыл өсімдіктердің құрлыққа шығуы, және теңіз
жануарларының активті тіршілігі.
Ордовик 520-465 млн жыл хордалы жануарларда скелеттің пайда болуы;
қарапайым балықтар.
Кембрий 580-520 млн жыл түрлі теңіз омыртқасыздары.
Докембрий, магмалық және метаморфоздық жыныстар; бөлімдері мен
кезеңдері жоқ 1000 млн жыл Организмдердің жануарлар мен өсімдіктерге
бөлінуі: қарапайым теңіз жануарлары, жасыл балдырлар.
2000 млн жыл Эукариоттар –ядролы бір клеткалы организмдер.
3300 млн жыл Прокариоттар – ядросыз бір клеткалы организмдер:
бактериялар, көк-жасыл балдырлар.
4500 млн жыл Тіршіліктің пайда болуы: аминқышқылдары,белок
молекулалары, коацерваттар, прокариоттар.
4700 млн жыл Жердің түзілуі, салмағына байланысты заттардың түрлі
агрегат күйлеріне дифференциациялануы.
1.2 Сүтқоректілердің таралуының негізгі заңдылықтары
Тірі организмдердің таралуы бірінші кезекте өздері мекендейтін ортаның
жағдайымен анықталады. Барлық тірі және өлі объектілер, жануарлар мен
қоршаған өсімдіктер, олармен өзара тікелей байланыста болатын мекен ортасы
деп аталады.
Қоршаган орта (немесе коршаған табиғат ортасы) терминінде адамның
ықпалы жайылатын табиғаттың сол бөлігі ретінде түсініледі.
Тірі организмдерге әсер ететін ортаның элементі - экологиялық фактор
деп аталады. Өзінің ықпал ету ерекшеліктеріне қарай ол үш негізгі топқа
бөлінеді:
- абиотикалық факторлар - бұл өлі табиғаттың тірі
организмдерге тікелей немесе жанама түрде әсер етіп, олардың өмір сүру
жағдайын белгілеу қасиеті (температура, жарық пен басқа сәулелі энергия,
ылғалдылық, ауаның құрамы, атмосфералық қысым, жауын-шашын, жел, су құрамы,
топырақ, жер бедері т.б.)
- тіршілік факторлары - бұл тіршілік иелерінің бір-біріне әсер
етудің барлық формалары. Әрбір организм басқа жеке дараның
(индивидтің) тікелей немесе жанама түрдегі ықпалын бастан кешіреді,
өздерінің немесе өзге түр өкілдерімен өзара қатынаста болады немесе оларға
тәуелді болып, не болмаса өздері әсер етеді.
- антропогенді факторлар - организмдердің мекен ортасына, табиғаттың
өзгеруіне, олардың өмір сүруі жағдайына тікелей ықпал жасайтын адам
әрекетінің барлық факторлары. Мұндай факторларға жататындар: өнеркәсіп,
ауыл шаруашылық өндірістері, көлік пен шаруашылықтың өзге салалары.
Әсіресе, соңғы жылдары антропогенді түрде табиғатқа әсер ету жылдамдығы
арта түсуде.
Экологиялық факторлардың әр алуандылығына қарамастан олардың
организмдерге әсер ету қасиеті мен тіршілік иелерінің жауап беру
реакциясының бірқатар ортақ заңдылықтары бар. Организмнің қарқындылыққа
немесе әсер ету күшінің факторына реакциясын жатқызуға болады. Жетімсіз
немесе шамадан артық әсер ету организмнің өміршеңдігіне кері ықпал етуі
мүмкін.
Алуан түрлі тіршілік иелерінің әр түрлі жағдайларда өздерін өте жақсы
сезінулері бірдей емес. Мәселен, ылғалды жақсы көретін өсімдіктер ылғалды
топырақты (капуста, қант қызылшасы), гүлді капуста көлеңкелі салқынды
ұнатады, кейбірі құрғақшылықты, ыстықты (қауын) ұнатады. Осы факторлар
өсімдіктің өсу жағдайына өте маңызды ықпал жасайды. Бақылау нүктесінен
барынша өсуі - оңтайлылық деп аталады. Бұл әдеттегідей - температураның
көлеміне жатады. Жағымды күш әсерінің факторы (мөлшері) осы организм түріне
оңтайлы зонаның факторы деп аталады. Ең азынан (минимум) көбіне (максимум)
дейін бар аралық температура кезінде өсуге мүмкіндігі барды диапозон
(көлемінің) тұрақтылығы дейді. Шектелу нүктесінен, яғни төмен мен жоғарының
аралығы тіршілікке қолайлы температура - тұрақтылықтың шегі немесе сол
түрдің шыдамдылық шегі болады. Осы экологиялық факторға қатысы бойынша
шыдамдылық дәрежесін экологиялық валенттілік деп атайды. Организмнің
экологиялық валенттілігі оның әр алуан ортаға қоныстану қабілеттілігін
көрсетеді.
Тұрақтылық шегінің нүктесіне жақындау шамасы бойынша, егер әрекет ету
факторы азайып немесе көбейсе тіршілік әрекеті төмендеп қысымға ұшырайды
немесе тіршілік иесінің өлуіне әкеп соқтырады (біздің мысалда өсімдік),
яғни бұл жерде тұрақтылық диапазоны шеңберінде мазасыз күй зонасы туралы
айтылып отыр. Мұндай ықпалды басқа факторлар да жасай алуы мүмкін.
Әрбір өсімдік пен жануарлар түрінің оңтайлылығы, мазасыз күй зонасы
немесе қысым зонасы мен тұрақтылық шегі (шыдамдылығы) қоршаған ортаның
әрбір факторына қатысы барлар өмір сүруде.
Температура мысалында талқылап, біз тек бір факторды ғана қарастырдық,
ойымызша қалган барлығы да оңтайлылық зонасына сәйкес келетін шығар. Біз Ю.
Либихтің тұжырымдаған шектеулі заң факторларының әрекетін бақыладық. Өзінің
оңтайлылық зонасынан сыртқары фактор организм күйінің мазасыздығына себеп
болғанды шектеулі дейді. Осы фактордың өзгеруіне орай организмдер өте
сезімтал болып келеді. Өсімдіктер мен жануарлардың бір түрінің өзгерісіне
әсер ету факторының жиі шектеуі биотикалық деп аталады. Мәселен, азықтың
жетімсіздігі жануарлардың әр алуан түрлерінің таралуына және дамуына шектеу
қояды. Өсімдіктердің дамуына да су, температура, жарықтың болмауы - шектеу
факторларының бірі. Бірде-бір фактор өздігінен әрекет жасамайды. Ортамен
өзара қатынас жасағанда барлық организмдер динамикалық тепе-теңдікті немесе
тұрақтылықты сақтаулары қажет.
Экологиялық валенттіліктің кең түрі тіршіліксіз орта факторына қатысы
бойынша фактордың атауына эври қосымшасын қосып атайды (грекше еvrуs -
кең). Мысалы, температураның айтарлықтай ауытқуларына эвритермді түрі
шыдайды. Экологиялық енсіз валенттілік (тар) стено стенотермді
қосымшасымен (грекше stеnоs - тар, енсіз) белгіленеді. Әр алуан экологиялық
факторлардың (кең) алшақ шегіндегі ауытқуларға бейімделетін түрлерді
эврибионтты деп атайды; тіршілік ету үшін қатаң белгіленген жағдайды қажет
ететіндер - стенобионтты деп аталады.
Экологиялық факторлардың әсерінен тірі организмдер белгіленген
иерархиялық жүйелерге бірігеді. Онда тіршілік иелерінің әр алуан деңгейде
ұйымдасқандарды: популяциялар, бірлестіктер және экожүйелерді көруге
болады.
Популяция дегеніміз - белгілі бір аумақта тіршілік ететін және өзара
шағылысып ұрпақ беретін бір түр дараларының жиынтығы. Түрлі факторлардың
әсерінен популяциядағы даралар саны, құрамы, таралуы өзгеріп тұруы мүмкін.
Популяция латынша роpulus - халық, ел дегенді білдіреді.
Табиғатта популяцияның әр алуан түрлерінің өте жоғары жүйесінің
дәрежесі - қауымдастыққа бірігеді. Қауымдастық (биотикалық) - бұл белгілі
аумақты мекендеуші популяцияның жиынтығы. Қауымдастық организмдері
органикалық емес ортамен энергетикалық байланыста. Мысалы, өсімдік,
минералды тұздар, оттегі, су, көмір қышқыл газының үнемі беріліп тұру
есебінен тіршілік жасай алады. Мұндай жағдайда қауымдастық (бірлестік)
терминінің қолданылуы мүмкін ең кіші бірлікті биоценоз деп атайды (1877 ж.
К. Мебиус енгізген).
Өзара байланыстағы организмдерді және бірлесе мекендейтін топтарды -
биоценоз дейді. Биоценоздың көлемі әр алуан — індер қауымдастығы, ағаш
жапырағы, құмырсқа илеуінен бастап, орман, дала, шөл т.б. - ландшафтарына
(жер бедеріне) дейін. Биоценоз терминін құрлықта өсіп түрған біртекті
өсімдіктерге қолданады. Мысалы, қылқанды орман, дәнді дақыл егістік
биоценозы т.б.
Биота (грекше bios - өмір) - өсімдік, жануар мен микроорганизмдер
түрлерінің ортақ (жалпы) аймаққа таралуының жиынтығы. Түрлердің арасындағы
экологиялық байланыстың жоқтығынан ол биоценоздан ерекшеленеді.
Организмдер қауымдастығы органикалық ортамен материалдық-энергетикалық
жағынан тығыз байланыста болады. Биоценоз алып жатқан кеңістік биотон деп
аталады. Биоценоз бен оның биотоны биогеоценоз деп аталатыны көбірек немесе
азырақ қалыпты жүйені құрайтын бөлінбейтін екі элементтен көрінеді.
Биогеоценоз түсінігін (грекше bios - тіршілік, gе - жер, коіnоs - жалпы)
ғылымға орыс ғалымы В.Н. Сукачев 1940 ж. енгізген.
Жер бетіндегі барлық кұбылыстар мен заттардың бірлігі және өзара
қатынасы туралы идея бұрынғы КСРО мен шетелдерде бір мезгілде туындады.
КСРО-да ол биогеоценоз турасындағы ілім ретінде, басқа елдерде - экожүйе
жөніндегі ілім ретінде дамыды. Экологиялық жүйе немесе экожүйе - өздерінің
мекен ортасында тірі организмдердің жасаған табиғаттың бірыңғай кешені.
Сонымен қатар, ондағы барлық компоненттер энергия мен зат алмасудан өзара
байланыста. Өзгеше айтқанда, экожүйе тіршілік пен тіршіліксіз
компоненттердің жиынтығы.
Биогеоценоз бен экожүйе ұқсас түсінік, бірақ тепе-тең емес.
Бұл түсініктердің екеуі де өз ортасын мекендеген тірі организмдердің
жиынтығын түсіндіреді, бірақ экожүйе - өлшемсіз түсінік. Тамшыдан мұхитқа
дейін деп экожүйе терминінің авторы ағылшын биологы А. Тенсли образды
түрде айтқан болатын. Аквариум, тоған, батпақ, ғарыш кемесінің кабинасы -
осының барлығы экожүйелер.
Отандық әдебиетте өсімдік жабындысы - фитоценозді таралу аймағының
сызылған шекарасы ретінде экожүйені сипаттау қалыптасқан болатын. Мәселен,
далалық, батпақты, жайылымды т.б. биогеоценоз. Басқаша айтқанда биогеоценоз
- бұл экожүйенің жеке оқиғасы, құбылысы әрқашанда табиғи қалпын сақтайды,
тіпті адам әсер еткеннің өзінде де. Экожүйе толығымен жасанды болуы мүмкін
ғой (аквариум, ғарыш аппараты).
Организмнің тіршілік әрекетін сақтап тұру мен экожүйедегі заттардың
айналымы тек энергия ағынының үнемі келу есебінен ғана болуы мүмкін.
Жердегі тіршілік атаулылар күн энергиясы сәулелерінің арқасында ғана болып
тұр. Фотосинтезделетін өсімдіктер (өздігінен қоректенушілер) химиялық
органикалық қосындылардың байланысы нәтижесінде өсіп-өнеді. Қалған барлық
организмдер энергияны азық арқылы алады. Азық энергиясын оның бастауынан
(өздігінен қоректенуі) бірқатар организмдер арқылы ауыстыру бір
организмдердің басқаларын сіңіру жолымен болатынды тамақ тізбегі дейді.
Әрбір экожүйе өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің жиынтығынан
тұрады, қоректену түрі бойынша екі топқа бөлуге болады:
• автотрофтар (өздігінен қоректенушілер) ұдайы өндіру мен өсу үшін
минералды элементтерді қолданатындар мен фотосинтезді іске асыруға
қабілетті жасыл өсімдіктер. Фотосинтез - күн энергиясының көмегімен су және
көмір қышқыл газын қантқа айналдырудың күрделі процесі. Осындай жолмен қант
пен азықтық минерал элементтерінің судан немесе топырақтан пайда болуы
нәтижесінде, өсімдік өздерінің организмдерінің құрамына кіретін күрделі
заттарды синтездейді. Басқа сөзбен айтқанда химиялық жай заттар: ауа, су,
тау жыныстарының минералы мен топырақтар белок, май және көмірсутегі сияқты
күрделі қосындыларға айналады. Өздігінен қоректенуші (автотрофтар) - бұл
экожүйенің продуценттері (лат. рrоduсеns - өндіруші) органикалық еместен
органикалық зат құратындар. Осы органикалық заттардан өсімдіктер мен
жануарлардың тканьдері құралады. Фотосинтезделетін өсімдік экожүйенің
қалған организмдерінің барлығына азықты өндіреді, сондықтан оларды
продуценттер деп атайды.
Гетеротрофтар - (азық) коректену үшін органикалық заттарды қажет ететін
организмдер. Бұл организмдерде зат алмасудың күрделі жолдары бар. Өз
кезегінде барлық өздігінен қоректенушілер тұтынушы организм (консументтер)
мен бастапқы органикалық емес компоненттерге (редуценттер) ыдырайтын
органикалық заттар организмдері. Консументтер (лат. коnsumento – тұтынамын,
қоректену) - бұл организмдер органикалық заттарды тұтынады. Оларға
жататындар құрттар, балықтар, молюскалар жэне өзге де бунақ аяқтылар,
бауырмен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер және адам. Консументтер:
бірінші - шөп қоректі жануарлар, екінші, үшінші және одан да жоғары
реттегілер жануарлармен қоректенеді. Олар - жыртқыштар (ет қоректілер),
сонымен қатар талғаусыз қоректілер (немесе эврифагтар) өсімдіктерді, т.б.
жейтіндер (аю, түлкі, шошқа, тарақандар т.б.).
Редуценттер (латынша rеduсеns - қайта келуші, қалпына келуші) - өлі
органикалық заттардың ыдырай бастаған организмдері. Өлі және жартылай
бұзыла бастаған органикалық зат - детритпен қоректенетін түрлі сапрофит
бактериялары, ұсақ саңырауқұлақтар және қалдықтармен коректенетін жануарлар
- осыларға жатады. Топырақта — қалдықтармен қоректенетін ұсақ
омыртқасыздар, мысалы, ұсақ кенелер, жер құрттары, көпаяқты құрттар; су
экожүйесінде - молюскалар, крабтар мен құрттар; шіріген кезбе -
бактериялар; өсімдік қалдықтары шірігенде - саңырауқұлақтар. Құрамы мен
белсенділігі бойынша бұл редуценттер бірлестіктерінен әр алуандылығы өзге
бірлестіктерге қарағанда кем емес. Ал, бұлар біздерге азды-көпті болса да
таныс.
Бірде-бір организм басқалармен байланыссыз өмір сүре алмайтыны
көпшілікке белгілі жайт. Әрбір тіршілік иесі тек қана қоршаған ортамен
үйлесімді түрде, экожүйенің белгіленген шеңберінде тұра алады. Көрнекі
құрал ретінде орманды алуға болады. Экологиялық жүйеде барлық организмдер
арасындағы байланыстар өзара жалғасқан және қоректік арақатынасының күрделі
тізбегін құрайды немесе трофтық тізбек (продуценттер - консументтер -
редуценттер), қалай айтқанмен де қорек (азық) организмдердің тіршілік
әрекетіндегі маңызды фактор.
Жануарлар мен өсімдіктерде белгіленген трофтық немесе қоректік
байланыстардың орасан сандағы өзара бейімделулері туындады. Сандар
пирамидасы деп аталатын экологиялық жүйенің айқындық заңдылығы бар. Осыған
байланысты тізбекті звено құрайтын қатарда жеке даралардың саны үнемі азая
береді. Мәселен, солтүстік ормандарда 1 қасқырға шамамен 100 бұлан, Африка
саванналарында ірі жыртқыштарға (арыстан, қабылан, сілеусінге) 350-ден 1000-
ға дейін жабайы жануардан келеді. Қасқырлардың саны мен тәулік ішінде
азықты қажет етудің мәліметі орташа есептелді. Күнтізбелік жыл ішінде 2400
қасқыр - 7480 қабан, 5560 бұлан, 4020 елік алады. Жануарлардың қоректік
тізбектегі санының жүйелі түрде азаюына сәйкес, олардың жалпы биомассасы да
кемиді, ал бұл экожүйеге энергия ағынының қысқаруына әкеліп соқтырады.
Биоценоздағы айрықша трофтық байланыс - паразитизм, бір түр иесі өзге
паразитке қызмет етеді - тек қорек түрінде емес, уақытша немесе тұрақты
мекеніне де қызмет етеді (мысалы, фитофтора). Селбесу (симбиоз) деп
аталатын (бұршақты түйнекті бактериялар) түрлер арасындағы өзара пайдалы
байланыстар бар.
Көптеген орта параметрлерінің жиынтығы осы немесе басқа түрлердің
тіршілік жағдайын анықтайтын функционалды сипаты оның экологиялық қуысын
көрсетеді (энергияға айналдыруы, өзі тектестермен және ортамен ақпарат
алмасуы). Н.Ф. Реймерс бойынша, экологиялық қуыс - экологиялыц жүйе
ішіндегі түрлер ортасы немесе оның популяциялық тіршілік жағдайының
жиынтығы. Сонымен, өзі мекендейтін әрбір түр аумаққа, өндіру функциясымен
байланысты, қоректік қажеттілігіне сәйкес орынды иеленеді. Осындай
экологиялық байланыстар биоценоздың белгіленген құрылымын жасайды.
Биоценоздар — динамикалық жүйелер, олар тұрақты даму жолында және оларға
сукцессия тән.
Сукцессия (латынша - suссеssіо - тұқым қуалау, бірізділік) бір
биоценозды өзгенің тізбекті түрде ауыстыруы. Бұл құбылыстың мәні мынада,
биоценоздың ішкі ықпалының дамуы нәтижесінде олардың қоршаған ортамен өзара
әрекеті біртіндеп ескіреді және биоценоздың өзге үлгілерімен ауысады.
Көлді қамыс пен өсімдіктер басса, ол батпақ болып, кепсе жайылымға
айналады; өрттен кейін орманда топырақ жыныстарының ауысымы болады.
Экологиялық жағдайдың маңыздысы сол, әр текті күрделі биоценоздардың
түрлі сыртқы әсерге қарсы тұруының тұрақтылығы соғұрлым жоғары болады.
Табиғи биоценоздардың қосынды түрлері эволюция процесінде бір-біріне
бейімделгені соншалықты, өздерінің биогеоценоз құрылымдары жайында, толық
қамқорлық жасағандай тұрақтылығымен анықталады. Жыртқыштармен оның
жемтігінің арасындағы өзара қатынастары кері байланыс деп аталатыны мысал
болады. Бір түр екіншіге зиян келтіреді және онсыз өмір сүре алмайды. Тағы
бір мысал, әйтеуір жәндіктің бір түрінің өсімдік текті қорегі мол болса,
сол жылы оның популяциясы тез көбейіп, саны артады. Тепе-тендіктен шығаруға
ұмтылатын жағымсыз кері байланыс жүйесінде керінеді. Бірақ, популяция
санының шамадан тыс артып кетуі, өсімдік текті қорек қорларының азаюына
әкеледі. Осындай жетіспеудің нәтижесі жүйедегі жағымсыз кері байланысты
оның бастапқы қалпына қайтарып әкеледі.
Адамның ойлау қабілеттілігі қарапайым шектеулі факторларды, уақытша
жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Оларға жататындар: су, жыртқыштар мен
паразиттер, мекендейтін орны мен өзге түрлермен бәсекелесі. Адам өзінің
өмір сүруін су, жер және энергетикалық ресурстарды пайдалану арқылы
сақтайды. Ол сонымен қатар, ғаламшардағы зат айналымының шұғыл жеделдеуіне
елеулі ықпал етіп отыр. Өндіріс қызметі процесінің туындауы, жаңа зат
алмасуы техногенді сипат алуда және ол -антропогенді зат алмасу, деп
аталады. Бірақта, адам мен табигат арасындағы биологиялық зат алмасулар
тіршіліктің тұрақты жағдайы болып қала береді.
Антропогенді зат алмасу биологиялық айналымнан өзінің тұйық
еместілігімен принципті түрде ерекшеленеді, ашық сызықты сипатта, ягни
тіршіліктің айналымынан айрылған. Антропогенді зат алмасуды енгізуде -
табиғи ресурстар, шығаруда - өндірістік және тұрмыстық қалдықтар. Қоршаған
ортаны ластау екіге бөлінеді. Табиғи ластану жанартаудың атқылауы, жер
сілкіну, сел, су тасқыны, өрт сияқты т.б. табиғи процестер. Ал,
антропогендік ластану адамның іс-әрекетінен пайда болады.
Экологиялық шараның жетімсіздігінен табиғи ресурстарды тиімді түрде
пайдаланудың коэффициенті өте төмен, пайдалы қазбаларға қарағанда 2-10%-ті
ғана құрайды. Ресурстар сарқылуда, халық саны өсуде (1960 ж. - 3 млрд, 1975
ж. - 4 млрд, 1987 ж. - 6 млрд). Оның үстіне тау-тау болып үйілген өндіріс
қалдықтары мекен ортасын ластауда. Олар ыдырамастан тіршілік иелеріне
көптеген зиян келтіруде. Тіршілік табиғатында күрделі иерархиялық
ұйымдардың өзін-өзі реттеудің орасан мол резервтері (қоры) қаланған, бірақ
сол резервті ашу үшін биосфера ағынының процесіне сауатты түрде араласа
білу керек. Өндірістік жұмыстың барлығын жоспарлағанда экологиялық
зардаптардың болатын мүмкіндігін қатаң ескеру керек. Бұрынғы жинақталған
табиғат зандары жайындағы білімді есепке ала отырып, қазіргі эколог
ғалымдар экология заңдары деп әдебиеттерде аталып жүрген адамзат қоғамы мен
қоршаған ортаның өзара принциптерінің жалпы зандылықтарын белгіледі.
Экология заңдарының ішінде айқын тұжырымдармен белгілі болған американдық
эколог ғалымы В. Коммонердің (1971) төрт заң-афоризмі (мәтел-зандары) бар:
- табиғаттағы құбылыстың бәрі барлығымен байланысты - (жалпыға
бірдей заттар байланысы);
- барлығы бір жаққа кетіп қалуы керек (сақталу заңы);
- еш нәрсе тегін берілмейді (бағаның дамуы туралы);
- табиғат өте жақсы біледі (эволюциялық таңдаудың басты
критерийлері туралы).
Жалпыға бірдей байланыс (бәрі барлығымен байланысты) заңынан бірнеше
салдар шығады.
• Үлкен сандар заңы: үлкен сандардың кездейсоқ факторларының тұтас
әрекеті жағдайынан тәуелсіз жүйелі сипаты бар нәтижеге әкеледі. Сонымен,
топырақтағы, судағы миллиардтаған бактериялар тірі организмдер денесінде
тіршілік иелерінің қалыпты өмір сүрулері үшін тұрақты микробиологиялық
ерекше ортаны жасайды. Немесе кейбір газ көлемінде көп мөлшердегі
молекуланың козғалысы температура мен қысымның ерекшелігін анықтауға
себепші болады.
• Ле Шателъе (Браун) принципі: жүйеге сыртқы әсер ету кезінде
қалыпты тепе-теңдік күйінен шығару, бұл тепе-теңдік бағытпен араласып,
сыртқы әсер етуі кемиді. Биологиялық деңгейде ол экожүйенің өз-өзін
реттеуші ретінде қабілеттілік
түрінде іске асады.
• Үйлесімділік заңы: кез келген жүйе асқан тиімділікпен өзіне
тән уақыт кеңістігінің шегінде қызмет істейді.
• Табиғаттағы кез келген жүйе өзгерісінің адамға тура немесе
тікелей әсері - индивидуумның (жеке адам) күйінен күрделі қоғамдық
қатынасқа дейін болады.
Заттар массасының сақталу заңынан (барлығы бір жаққа кету керек) іс-
тәжірибелік мәні бар кем дегенде екі постулат шығады.
• Оны қоршаған орта есебінен жүйені дамыту заңы мынаны айтады:
кез келген табиғи немесе қоғамдық жүйе тек қоршаған ортаның материалдық-
энергетикалық және ақпараттық мүмкіндікті пайдалану есебінен дами
алатын болады. Оқшауланып өзін дамыту мүлдем мүмкін емес.
• Қалдықтар немесе өндірістік жанама әсердің жойылуға келмейтін
заңы: өндірістік жұмыс процесінде пайда болатын қалдықтар ізсіз
жойылмайтындығы, олар бір формадан екінші формаға ауыстырылады немесе басқа
кеңістікке қойылады. Ал оның әсері талай уақытқа созылуы мүмкін. Бұл заң
қазіргі қоғамда тұтыну мен қалдықсыз өндірістің принципті мүмкіншілігін
болғызбайды. Материя жойылмайды, тіршілікке ықпал жасай отырып, бір
формадан басқаға ауысады.
Ештеңе тегін берілмейді - деген тұжырымдама мынаны аңғартады:
экожүйенің эволюциясындағы кез келген жаңа табыстар, бұрынғы жетістіктердің
әйтеуір бір бөлігін жоғалтумен жалғасатыны ақиқат және жаңаның туындауы өте
күрделі проблема. Мысалы, көп клеткалы организмдердің пайда болуы
(өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар) мен олардың құрғаққа шығуынан
ғаламшардағы биологиялық әр алуандылықтар бірнеше есе көбейді. Экономикалық
қуыстар мен жер биосферасын қалыптастырып оны игеру басталды. Көп
клеткалармен бірге тіршілік иелеріне қауіпті аурулар, оның ішінде жұқпалы
қатерлі ісіктер т.б. келді. Бұл заңның үш салдары бар.
Эволюцияның кері дамымайтын заңы (бір бағытта даму): үлкен жүйелер тек
бір бағытта ғана - қарапайымдылықтан күрделілікке қарай эволюцияланады;
инволюция, регресс жүйесінің тек қана жеке даму кезеңіне немесе жеке
бөлігіне жатуы мүмкін.
Эволюцияның жеделдеу ережесі: жүйедегі ұйым күрделілігінің өсуіне орай
эволюцияның да қарқыны арта түседі. Бұл ереже адамзат тарихына және
техниканың дамуына, органикалық әлем түрлерінің ауысымдарына бірдей
дәрежеде жатқызылуы мүмкін.
Тегін ресурстар болмайды - осы заңның тағы бір салдары: кеңістік,
энергия, күн сәулесі, су қандайда сарқылмайтын болса да кез келген
олардың шығындарын сол жүйемен мүлтіксіз төленеді.
Б. Коммонер былай деп жазды: ... ғаламдық экожүйе біртұтас болып
көрінеді, сол шеңберде ештеңені ұту немесе жоғалтуы мүмкін емес және ол
жаппай жақсарудың объектісі (нысаны) бола алмайды; адам еңбегімен
алынғандардың барлығының орындары толықтырылуы тиіс. Осы вексель бойынша
төлемнен қашқақтауға болмайды; бұл тек кейінге шегерілуі мүмкін. Қоршаған
ортаның бүгінгі дағдарысының шегерілімі тым созылып барады дегенге саяды.
Табиғат жақсы біледі заңы биосферада ненің болуы керек, ненің орын
алуы қажет еместігін барлығын алдымен анықтайды. Қарапайым молекуладан
адамға дейін - табиғатта барлығы қатаң конкурстан өтіп, жүлде ретінде -
тіршілік етуге құқық алып отыр. Бүгінде ғаламшардың эволюциясынан өткен
мыңның бір бөлігі болатын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері мекендеуде.
Бұл эволюциялық таңдап іріктеудің басты критерийі - ғаламдық биотикалық
айналымға, кетігін тауып қалану (үйлесу) мен барлық экологиялық қуыстарды
толтыру. Кез келген организмнен шыққан заттардың барлығында оны
ыдырататын ферменттер болуы керек, ал ыдыраған өнімдер қайтадан айналымға
қосылуы тиіс. Егерде осы заңды биологиялық түрлердің біреуі бұзатын болса,
ерте ме, кеш пе эволюция онымен ажырасып тынады.
Адамның өнеркәсіп өркениеті ғаламдық көлемде биотикалық тұйықтықты
өрескел бұзып отыр, ол үшін жазаланбай қоймайды. Осындай қиын жағдайдан тек
қана ымыраға келу ғана шығармақ. Нұрлы жол мен акылға ие бола білген
адамның қиындықтан жол табатынына сенім мол.
Б. Коммонердің тұжырымдамасына қоса, қазіргі экологтар — барлығына
жетпейді деген экологияның тағы бір заңын шығарды (Ресурстардың шектеулі
заңы). Тіршілік иелерінің барлық формаларына арналған қоректік заттардың
көлемі жерде, әрине шектеулі. Сондай-ақ, биосферада жаңадан пайда болған
органикалық әлем өкілдерінің бәріне де бірдей жете бермейді. Сондықтан
кейбір организмдердің шамадан тыс ғаламдық көлемде көбеюі, өзге түрлердің
азаюы есебінен болуы мүмкін.
1.3 Сүтқоректілердің қоршаған ортаға бейімделуі және табиғи
ерекшеліктеріне сипаттама
Сүтқоректілердің кеңістіктегі тіршілік ету қабілеттілігі; белгілі бір
экологиялық жағдайға бейімділігі. Бағдарланудың бірнеше түрі бар: 1)
оптикалық – көптеген жәндіктердің полярланған жарық немесе ультракүлгін
сәуле арқылы бағдарлануы; 2) химиялық – кейбір жануарлардың қорегін, жұбын
иіс арқылы дәл табуы (мысалы, жібек көбелегінің аталығы 10 км жерден
аналығын иіс арқылы сезеді); 3) акустикалық – жыртқыш жануарлардың өз
қорегін есту арқылы ұстауы (мысалы, жапалақ кеміргіштерді 15 – 20 м-ден
сыбдыры арқылы біледі); 4) терморецепция – жылу арқылы бағдарлану (мысалы,
айдаhарлар мен қалқантұмсықты жыланның тұмсығында жылуды сезетін шұңқыры
болады). Көптеген төменгі сатыдағы омыртқасыздар (мысалы, планария),
жәндіктер (шыбын, қоңыз, термиттер), сондай-ақ, құстар және кейбір суда
тіршілік ететін сүтқоректілер Жердің магниттік өрісі, ал балықтар бүйір
сызығы арқылы бағдарланады. Жануарлардың бағдарлану ерекшелігін, оны
атқаратын органдардың құрылысын зерттеп танудың ғылым үшін маңызы зор.
Сүтқоректілердің дауысы. Бір түрге, кейде әр түрге жататын жануарлардың
өзара бірін-бірі ажырату және түрлі сезімін білдіру үшін шығаратын
дыбыстары. Бұл көптеген жәндіктерге, балықтарға, құйрықсыз қосмекенділерге
(құрбақа, бақа), кейбір бауырымен жорғалаушыларға (жармасқылар,
хамелеондар, қолтырауындар) және барлық құстар мен сүтқоректілерге тән.
Жануарлардың дыбыс диапазоны 20 Гц – 20 кГц аралығында және ол тек дыбыс
аппараты арқылы ғана пайда болатын дыбыс (шаянтәрізділерде, жәндіктерде)
емес, балықтың торсылдағымен, жүзу қанатымен, құстың құйрық қауырсынымен,
қанатымен, тұмсығымен (қарабауыр бұлдырық, дегелек), аяғындағы не
қанатындағы арнайы аппараттарымен (түзу қанатты жәндіктер) шығаратын
дыбыстары да болады. Жануарлардың сайрау, қорқу, айбат шегу, ашыққан,
сескенген, жұптасу кезінде шығаратын әр түрлі дыбыстары болады. Кейбір
жануарлар дауысын ғалымдар шаруашылыққа зиян келтіретін құстарға,
жәндіктерге, т.б. кейбір хайуанаттарға қарсы пайдаланып, бау-бақшаны,
егістікті қорғайды. Мысалы, Қазақстан орнитологтары қараторғайдың шығаратын
дыбыстарын жазып алып, акустикалық әдіспен жүзім бағының зиянкестеріне
қарсы қолдануда.
Сүтқоректілердің жүзуі. Жануарлардың жүзуі - жануарлардың суда тіршілік
етуге бейімделуінің бір түрі. Бұл шартты және шартсыз рефлекстер салдарынан
да қалыптасады. Жануарлар жүзуге әр түрлі жағдайда бейімделген. Кейбір түрі
тіршілігінің көп уақытын (су жануарлары, қосмекенділер) суда жүзіп өткізсе,
құрлық жануарлары жолындағы кедергіден, судан өткенде не суға кенет түсіп
кеткенде жүзеді. Жануарлардың суда жүзіп тіршілік етуге бейімделуі активті
және пассивті болып екі түрге бөлінеді. Активті түрінде түрлі жүзу
органдарын (қарапайымдар, құрттар – кірпікшелерін, шаянтәрізділер –
мұртшаларын, құстар, ескек аяқтылар, қамшат және құндыз – аяқтарын) қозғап
жүзеді. Жүзудің пассивті түрінде жануарлар денесін әр түрлі иіп
(балықтардың көптеген түрлері, құйрықты қосмекенділер, барлық
қосмекенділердің дернәсілі, жылан, сүлік т.б.), қозғап жүзеді. Жүзуге
бейімділік сүтқоректілердің де арасында байқалады. Мысалы, камшаттың,
құндыздың, жұпартышқанның, су күзенінің және ондатрдың бармақтарының
арасында жарғағы болады, жүні жылтыр, су жұқпайды.
Сүтқоректілердің қорғаныш бейімділігі. Жануарлардың қорғаныш
бейімділігі – жеке организмнің тіршілік үшін күресте сақталуына, ұрпақ
қалдыруына көмектесетін морфологиялық, физиологиялық және этиологиялық
ерекшеліктері. Морфологиялық қорғаныш бейімділігі – бүркеніш реңнің барлық
түрі, жануарлардың пішіні, жауынан қорғану органдары, т.б. Кейбір
организмдердің лимфасы, қаны, терісі улы болуы, жағымсыз иіс (қандала,
көптеген қоңыздар, құндыз, т.б.), улы зат шығаруы, денесіне қоректік зат
жинап, қысқы-жазғы ұйқыға кетуі – физиологиялық бейімділігін көрсетеді.
Жануарлардың жауынан қашуы, жасырынуы, балаларын қорғауы, жауына ұсталып
қалған кезде құйрығын, аяғын үзіп кетуі, сондай-ақ қорқытатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz