Ы.Алтынсарин кәсіптік білім туралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы ролі ... ... ... ... ... ..6
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін қалаушы ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі ретінде...17
2. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім берудің әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйене отырып, 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшудің негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Еліміздегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің құрылымы ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мектептерде 12 жылдық жалпы орта білім берудің мазмұны ... ... ... ... ... ... 36
3. Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой.пікірлерінің 12.жылдық білім берумен ұштасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.1 Кәсіптік білім берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Ыбырай Алтынсариннің кәсіптік білім туралы ой.пікірлері 12 жылдық білім беру жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Ыбырай Алтынсарин шығармалары арқылы еңбекке тәрбиелеу кәсіптік білім негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы ролі ... ... ... ... ... ..6
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін қалаушы ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі ретінде...17
2. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім берудің әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйене отырып, 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшудің негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Еліміздегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің құрылымы ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мектептерде 12 жылдық жалпы орта білім берудің мазмұны ... ... ... ... ... ... 36
3. Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой.пікірлерінің 12.жылдық білім берумен ұштасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.1 Кәсіптік білім берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Ыбырай Алтынсариннің кәсіптік білім туралы ой.пікірлері 12 жылдық білім беру жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Ыбырай Алтынсарин шығармалары арқылы еңбекке тәрбиелеу кәсіптік білім негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, 12-жылдық білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақ халқының ұлы перзенті, қазақ жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге асырған қазақ зиялылырының көшбасшысы, тұңғыш халық ағартушысы қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан алмай еңбек етудің үлгісін көрсеткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті ағартушы-демократ - Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ даласындағы аумалы төкпелі заманда ұрпақ болашағын ойлап, балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең үңілген ағартушы -ұстаз.
Міне, сондықтан да жасөспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы - біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда кәсіптік бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауында.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай кәсіптік бағдар беруде халкымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жасөспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, 12-жылдық білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақ халқының ұлы перзенті, қазақ жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге асырған қазақ зиялылырының көшбасшысы, тұңғыш халық ағартушысы қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан алмай еңбек етудің үлгісін көрсеткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті ағартушы-демократ - Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ даласындағы аумалы төкпелі заманда ұрпақ болашағын ойлап, балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең үңілген ағартушы -ұстаз.
Міне, сондықтан да жасөспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы - біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда кәсіптік бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауында.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай кәсіптік бағдар беруде халкымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жасөспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2 Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
3 Әбенбаев С. Оқушы жастарға кәсіптік білім мен тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
4 Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
5 Әбілова З. Этнопедагогика. -А., 1997.
6 Әбдіғазиев Б. Асыл арна. –Алматы: Қазақ университеті,1992, -128 б.
7 Бабанский Ю. Педагогика. -Москва, 1988. 23-тарау.
8 Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
9 Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
10 Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987. тарау.
11 Богословский В. т. б. Жалпы психология -А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
12 Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. -А., 1985.
13 Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. -А., Мектеп, 1975.
14 Ильина Т. Педагогика, -М., 1984 жыл.
15 Иманғалиева, Г. Қ. Кәсіптік бағдар беру-оқушы құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары / Г. Қ. Иманғалиева
16 Қалмақбаева, Б. С. XXI ғасырдағы қосымша білімнің жаңа көкжиегі / Б. С. Қалмақбаева
17 Еңбекке тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасы. //Қазақ-стан мұғалімі. 19 аңпан, 1993 жыл.
18 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б
19 Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
20 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б
21 «Қазақстан мектебі» журналы № 8 2010 ж.
22 Қазақстан мектебі журналы № 10 2011 ж.
23 Қазақ ағартушыларының философиясы [Мәтін] / құраст. Т. Ғабитов , Г. Барлыбаева ; ред. Ә. Нысанбаев . - Астана : Аударма, 2007. - 468 б.
24 Немов Р.С. Психология.–М.: 1998. Т.2. -346 с.
25 Оқушыларға этноэстетикалық тәрбие беру мәселелері. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет. - Шымкент-Москва, 2009. 3 бөлім - 245-248бб.
26 Особенности мыслительной деятельности подростков. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет.- Шымкент-Москва, 2009. –1 бөлім.- 49-51бб.
27 Ы. Алтынсарин тағылымы. -Алматы: 1991 ж. 73 бет
28 Ұлттық мектептің ұлы мұраты [Мәтін] : (оқушыларға мәдени-этникалық білім беру туралы) / Наурызбаев Ж. - Алматы : Ана тілі, 1995. - 192 б.
29 Дала даналары [Мәтін]. - Алматы : Қазақстанның даму институты, 2001. - 640 б.
30 Ы.Алтынсарин – қазақ рухани мәдениетінің көрнекті қайраткері // «Ы.Алтынсарин мен Шәкәрім шығармашылығының сабақтастығы» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. –Алматы: 2006. - Б. 80-83.
31 Ыбырай Алтынсарин [Мәтін] : деректі баян / Дербісәлин Ә. - Алматы : Арда, 2005. - 216 б.
32 Ы. Алтынсарин шығармашылығының қазақ ұлттық мәдениетінің қалыптасуына әсері [Мәтін] : философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Игисинова Н. Б. - Алматы : [б. и.], 2006.
1 Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2 Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
3 Әбенбаев С. Оқушы жастарға кәсіптік білім мен тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
4 Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
5 Әбілова З. Этнопедагогика. -А., 1997.
6 Әбдіғазиев Б. Асыл арна. –Алматы: Қазақ университеті,1992, -128 б.
7 Бабанский Ю. Педагогика. -Москва, 1988. 23-тарау.
8 Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
9 Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
10 Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987. тарау.
11 Богословский В. т. б. Жалпы психология -А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
12 Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. -А., 1985.
13 Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. -А., Мектеп, 1975.
14 Ильина Т. Педагогика, -М., 1984 жыл.
15 Иманғалиева, Г. Қ. Кәсіптік бағдар беру-оқушы құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары / Г. Қ. Иманғалиева
16 Қалмақбаева, Б. С. XXI ғасырдағы қосымша білімнің жаңа көкжиегі / Б. С. Қалмақбаева
17 Еңбекке тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасы. //Қазақ-стан мұғалімі. 19 аңпан, 1993 жыл.
18 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б
19 Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
20 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б
21 «Қазақстан мектебі» журналы № 8 2010 ж.
22 Қазақстан мектебі журналы № 10 2011 ж.
23 Қазақ ағартушыларының философиясы [Мәтін] / құраст. Т. Ғабитов , Г. Барлыбаева ; ред. Ә. Нысанбаев . - Астана : Аударма, 2007. - 468 б.
24 Немов Р.С. Психология.–М.: 1998. Т.2. -346 с.
25 Оқушыларға этноэстетикалық тәрбие беру мәселелері. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет. - Шымкент-Москва, 2009. 3 бөлім - 245-248бб.
26 Особенности мыслительной деятельности подростков. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет.- Шымкент-Москва, 2009. –1 бөлім.- 49-51бб.
27 Ы. Алтынсарин тағылымы. -Алматы: 1991 ж. 73 бет
28 Ұлттық мектептің ұлы мұраты [Мәтін] : (оқушыларға мәдени-этникалық білім беру туралы) / Наурызбаев Ж. - Алматы : Ана тілі, 1995. - 192 б.
29 Дала даналары [Мәтін]. - Алматы : Қазақстанның даму институты, 2001. - 640 б.
30 Ы.Алтынсарин – қазақ рухани мәдениетінің көрнекті қайраткері // «Ы.Алтынсарин мен Шәкәрім шығармашылығының сабақтастығы» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. –Алматы: 2006. - Б. 80-83.
31 Ыбырай Алтынсарин [Мәтін] : деректі баян / Дербісәлин Ә. - Алматы : Арда, 2005. - 216 б.
32 Ы. Алтынсарин шығармашылығының қазақ ұлттық мәдениетінің қалыптасуына әсері [Мәтін] : философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Игисинова Н. Б. - Алматы : [б. и.], 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы
ролі ... ... ... ... ... ..6
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін
қалаушы ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі
ретінде...17
2. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім берудің әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйене отырып, 12 жылдық жалпы орта
білім беруге көшудің негіздемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2 Еліміздегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің
құрылымы ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мектептерде 12 жылдық жалпы орта білім берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... 36
3. Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой-пікірлерінің 12-жылдық білім
берумен
ұштасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
3.1 Кәсіптік білім берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
3.2 Ыбырай Алтынсариннің кәсіптік білім туралы ой-пікірлері 12 жылдық білім
беру жүйесінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Ыбырай Алтынсарин шығармалары арқылы еңбекке тәрбиелеу кәсіптік білім
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз
Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа
бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп,
12-жылдық білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер
жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақ халқының ұлы перзенті, қазақ жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге
асырған қазақ зиялылырының көшбасшысы, тұңғыш халық ағартушысы қоғамда
өзгерісті жасау жолында талмай күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан
алмай еңбек етудің үлгісін көрсеткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы-демократ - Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-
пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу
мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ даласындағы аумалы төкпелі заманда
ұрпақ болашағын ойлап, балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең
үңілген ағартушы -ұстаз.
Міне, сондықтан да жасөспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық
қол үзіп қалмауы - біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі
өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін"
атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек
көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап
дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына
ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші
кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап
ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда кәсіптік бейінді оқытуды
көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауында.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай кәсіптік
бағдар беруде халкымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан
алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жасөспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-
тіршілігін өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-
өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам
өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып
отырған.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Білім беру жүйесінің негізгі және бағдарлы мектеп
сатыларындағы кәсіптік оқытудың мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін
байыта отырып, эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, адамгершілік,
азаматтық тәрбие беру; оқырмандық талғамды қалыптастыру; кәсіби мұраны және
онда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім
және білікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызша сөйлеу және жазба тіл
мәдениетін қалыптастыру, – делінген [1, 26 б.]. Демек, бүгінгі қоғам
өміріндегі даму, жаңару бағыты терең білімді, ұлттық рухта және ғасырлар
бойы қалыптасқан рухани құндылықтар негізінде жан-жақты жетілген жеке
тұлғаны оқытып тәрбиелеуге, сонымен қатар ұлттық тарихи-мәдени, көркемдік-
эстетикалық құндылықтарымыздың аса маңызды мәселе ретінде жан-жақты
зерттелуіне толық жол ашты.
Өмірлері өнегеге айналған, еліміздің мәдени-рухани қазынасын ту еткен
жеке тұлғалардың өмірі мен шығармалары турасында зерттеп, зерделеу, жас
ұрпақ бойына тереңінен сіңіру, шығармашылықпен оқыту, ұлттық сананың
негіздерін қалыптастыру – бүгінгі таңда өте өзекті.
Жан-жақты дамыған, жеке тұлғаны қалыптастыру барысында Ыбырай мұрасының
орны ерекшелене түседі. Ыбырайдың шығармашылық еңбектерін зерттеу, ұлы
тұлғаның көп салалы шығармашылық туындыларының мән-мағынасын, философиялық
тереңдік сипатын, маңызын саралап ашу, шығармаларының құндылығын өскелең
ұрпақтың бойына дарыту –бүгінгі күннің басты бағыттағы ұстанымы болмақ.
Сондықтан да қазірге дейін Ыбырай шығармашылығы мен өнерін, талант-дарынын,
туған өскен ортасын, тәлім-тәрбиесін, өнегесін көрген ұстаздарын, діни
көзқарас танымын, рухани ағартушылық миссиясын зерттеген көптеген ғалымдар
Ыбырайды тануға сүбелі үлестерін қосты.
Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға жетелейтін, адалдық пен
ақылдылық, парасаттылық пен азаматтылыққа үндейтін, кәсіп меңгеруге
шақыратын Ыбырай шығармаларын 12-жылдық мектептегі кәсіптік білім беруге
негіз етіп алудың рөлі де айырықша. Ы. Алтынсариннның өмірі мен
шығармашылығын журнал-газет беттеріндегі мақалалар болмаса, оларды оқыту
мәселелелері арнайы зерттеу нысаны болмады. Уақыт сұранысына сай ұлттық
құндылықтарымызға терең үңіліп, Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы оқушыларды
кәсіпке баулудың тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру – бүгінде көкейкесті,
аса өзекті мәселелеріміздің бірі.
Зерттеу нысаны: 12-жылдық білім жүйесінде Ы. Алтынсаринның
шығармашылығын жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беруде пайдалану.
Зерттеу пәні: Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой-пікірлерінің
12-жылдық білім берумен ұштасуының әдістемелік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты: 12-жылдық білім беретін мектептерде жоғарғы
сынып оқушыларын Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы кәсіп пен өнерге баулудың
ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну. Ағартушы-ғалымның өмірі мен
шығармаларын меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін нақтылау, кешенді
әдістемелік жүйесін тәжірибеден өткізе отырып, белгілеу. Көзделген мақсатқа
қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Диплом жұмысы тақырыбының міндеттері:
• Алтынсаринның өмірі мен шығармашылығына шолу жасау;
• Жоғарғы сыныптардың пән бағдарламаларындаа Алтынсарин шығармаларының
оқытылу жайын зерделеу;
• Алтынсарин шығармашылығын жоғарғы сынып оқушыларын кәсіп пен өнерге
баулуда пайдаланудың негіздерін, тәсілдерін ғылыми жүйеде көрсету.
Оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын
Алтынсарин шығармаларымен бірлікте қарастыру жүзеге асырылса, елге, тілге,
туған жерге, ұлттық құндылықтарға деген сүйіспеншілік сезімін оятып,
логикалық ойлау қабілетін дамытады, өнер-білім меңгеруге деген
қызығушылықтары артады.
Диплом жұмысының әдістері: педагогика, психологиялық, ғылыми-теориялық,
ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау, сауалнамалар алу, бақылау
жұмыстарын жүргізу, әңгімелесу, сараптау, салыстыру, қорытындылау әдістері
пайдаланылды. Зерттеу мәселесіне қатысты ұсынылған әдіс-тәсілдер
тәжірибелік байқаудан өткізілді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
▪ 12-жылдық білім беретін қазақ орта мектептерінде Ы. Алтынсарин
шығармашылығы негізінде кәсіптік білім берудің жолдары қарастырылды;
▪ Жоғарғы сыныптарда ғалымның шығармаларын кәсіптік білім беруге
пайдалану негіздері зерттелді;
▪ Ы. Алтынсарин шығармаларын кәсіптік тұрғыдан терең меңгертудің жолдары
көрсетіліп, жеке тұлғаны кәсіптік даярлаудағы мәні ашылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы ролі
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін қалаушы
Қазақ педагогикасының негізін салушы, педагог - ағартушы, ақын және
прозаик, публицист балалар жазушысы, орыс графикасы негізінде қазақ
алфавитінің негізін қалаушы. Алтын-сарин мектеп пен тәрбие өз халқының
тұрмысы мен өмірінің тарихи ұлттық ерекшелігіне сәйкес келу идеясын ұсынды.
Сондай-ақ, оның тамаша тарихи болашағына асқан сеніммен қарады. Ы.
Алтынсаринның пікірі бойынша, ауыл мектептері болыс мектеп-терінің бірінші
бөлімінің бағдарламасы бойынша жұмыс жасауға тиіс болды. Оқу ана тілінде
жүргізілуі тиіс - деген қағида ұсынды. Ы. Алтынсарин қазақ халқына білім
беру тек бастауыш мектеппен ғана шектеледі -деген пікірден аулақ болды. Ол
орта мектептер құру туралы ойларын халқына жеткізді және қазақ балаларының
университеттерде оқуын қалады. Алайда, ол Россия патшаларының жағдайындағы
осыған ұқсас жоспарлардың өмірге сәйкес келмейтінін ескере отырып, Оренбург
және Троицк жанындағы гимназия мен Қазақ университеттерінде оқитын қазақ
балаларымен жастарға арнаулы стипендия тағайындады. Ы. Алтынсарин кәсіптік
білім берудің маңызын жете түсінді және жақтады. Ол Торғайда төменгі
қолөнер учлищесін ашудың жоспарын жасады және оны ашуды қолға алды. Ағаш -
токоры, слесарлы - ұсталық, тігін бөлімі бар Торғайдағы Яковлев қолөнер
училщесі тек 1884 жылы ғана ашылды. Ы. Алтынсарин Қостанайдағы
ауылшаруашылық училщесін ашу үшін өзінің екі үйінің орынын және училище
учаскесі үшін қыстауындағы жерін берді. Алайда, бұл үстемдік етуші топтың
әсері салдарынан ол ұлы Октябрь төңкерісіне дейін ашылмады, қолдау таппады.
Училище сол күйінде ашылмай қалды. Ы. Алтынсаринның табандылығымен
Орынборда 1886 жылы мұғалім даярлай-тын қырғыз мектебі ашылды. Бұл Орыс-
қазақ мектеп-теріне мұғалім даярлаудың орталығына айналды. Сөйтіп,
Алтынсарин қазақ халқының өмір мен салтына сәйкес келетін қолтума қазақ
мектептерін ашудың жолдарын көрсетіп берді, өзі ашты. Бұл жүйенің ең басты
құндылығы барлық мектеп типінің мирасқорлығы болып есептеледі. Мұның
ерекшелігі осында. Россия жағдайындағы мұндай мектептердің көпшілігі
тұғырына тірелген еді.
Тұңғыш қазақ мектебін ашып, оқытуға кіріскен Ыбырай соған тікелей
көмектескен Н. И. Ильминскийге жазған (1864 жыл, 16 март) хатында: ''Осы
жылы наурыздың 8 күні менің көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды,
оған 14 қазақ баласы кірді, бәрі де есті, жақсы балалар. Мен оқытуға, қойға
шапқан аш қасқырдай, өте қызу кірістім. Бұл балалар да менің айызымды
қандырып, небәрі үш айдың ішінде оқи білетін және орысша, татарша жаза
білетін болды... Кейін парақор болып шықпаулары үшін, оларға адамгершілік
жағынан әсер етуге де бар күшімді салып отырмын. Күлсеңіз, күле беріңіз мен
кейбір оқытудан бос уақыттарда оларға ресми түрде молда болып та қоямын,
сөйтіп, оларға дін тарихынан білгенімді айтып, оған басқа да пайдалы және
түсінікті әңгімелерді де қосып айтамын. Менің қашаннан арман-тілегім қалай
да пайдалы адам болып шығу еді. Ал қазір осыған қолым жетіп отырғанын
ойласам, көңілім толық жұбаныш табады'', - деп жазады.
Ұлы ағартушы-педагог тек мектеп ашумен шектеліп қалуға болмайтынын,
бұған лайықты оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар керек екенін жақсы түсінді.
Сондықтан Ы. Алтынсарин Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков тәрізді
педагогтардың әліппе, оқулықтарын негізге ала отырып, қазақ балаларына
арнап ''Оқу құралын'' жазды. Сондай-ақ ол әдістемелік мәні бар ''Семья мен
мектеп'', ''Халық мектебі'' журналдары мен қолөнері үшін қажетті
Гестерманның техникалық коллекциясын, физика, химия кабинеттері үшін құрал-
жабдықтар алдыруға 600 сом жинағанын айтады. Мұның бәрінен оның жалаң
оқумен қанағаттанып қалмағанын, бұған қоса ғылым мен техника тетіктерін
үйретуде көрнекілік тәсіл ұстанғанын көрсетеді. Сондай-ақ аса қажетті
кітаптар мен жорналдарды орталық мектептерге топтап жинау арқылы сондағы
кітапханаларды байытуды көздеді, оқимын деген жастар мен мұғалімдердің өз
білімін көтеруіне қолдан келгенше жағдай жасамақ болады. Автор сол тұстағы
мектептерде дін сабағының өту мүмкіндігін пайдаланып, қазақ балалары үшін
''Шариятул-ислам'' атты оқулық жазды. Бұл кітап кезінде балалардың мұсылман
діні-нің қағидаларын игеруіне айтарлықтай үлес қосты.
Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге үндегенде, құрғақ насихатқа
ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дәлел-деуге ұмтылады. Айтпақ пікірді
оқушы зердесіне еркін сіңіру үшін әр алуан ұстаздық амал-тәсіл қолданады.
Бұл тұста ол, ең алдымен, шешендік қайталауларды ұтымды пайдаланады. 1871
жылы 31 августе қазақтар үшін орыс әліппесін алудың пайдасы жайлы
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында Ыбырай: Орыс әрпін қолданумен
байланысты қазақ тіліне орынсыз кірген араб, татар сөздерінен тазарды. Орыс
әрпімен жазғанымызда ғана сөзіміз дұрыс жазылатын болды. Қазір молдалар
оқытып жүрген араб, парсы, татар тілдерінде шыққан діни кітаптар бізді кері
кетіреді, таза ойымызды кірлетеді, басымызды құммен толтырады, таза
тілімізді шұбарлайды1 деді.
Бұл тарихи жағынан да, теориялық жағынан да қырағылықпен, өз халқының
келешегіне ғажап болжампаздықпен айтылған пікір болатын. Бұдан бір жүз отыз
жыл бұрын Алтынсарин әліппе жөнінде ұсынған бұл жобасының дұрыстығын
өмірдің өзі дәлелдеп берді. Жалғыз қазақ қана емес, шығыс халықтарының
қазір көпшілігі орыс тілінің графикасына негізделген жаңа Әліппені қабылдап
алды. Қай жағынан болсын бұл шығыс халықтарының мәдени дамуларындағы
игілікті іс, үлкен табыстарының бірі екендігі сөзсіз.
Қорыта айтқанда, Алтынсаринның өз халқын оқуға, өнерге үндеуі
надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кезде әлеумет өміріндегі
теңсіздіктің бетін ашып, өмір шындығын көрсетуі, жастарды жақсылыққа,
адамгершілікке тәрбиелеуі оның творчествосының халықтық жағы десек,
қазақтың қазіргі ержеткен проза жанрының және балалар әдебиетінің ең
алғашқы негізін салушы болды. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин жазба
әдебиетіміздің төрінен заңды түрде орын алып отыр [28].
Шындығында қазақ баласын оқуға, білім мен ғылым жарығына шақырған бұл
өлең Ресей патшалығының орыс миссионерлерін жіберу арқылы қазақ даласын
жаулай бастаған жылдары жазылғандығы анық. Сондағы алғаш рет ұлы даладан
мектептер ашу ісінің мәнісі де түсінікті – қазақты ұлт ретінде жою. Яғни,
Патшалы Ресей қазақты орыстандырып, православие дініне мойынсындырсам деген
ниетінен барып қана қазақ сахарасында алғашқы миссионерлік мектептер
ашылды. Бұл жөнінде ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы Закон жобасының
баяндамасы атты Қазақ газетінде шыққан топтама мақаласында арнайы
тоқталып өтеді. Онда автор былай деп жазады: Дін жұмысы туралы 1822 жылғы
Сібір уставында айтқан: бұ күнгі қазақтардың дінінде мұсылмандықтан
мәджусилік (отқа табынушылық) мол, сондықтан да бұларды христиан дініне
кіргізуге үміт бар. Облостной кәкімдер қазақ ішіне миссионер жіберуін сұрау
керек. Миссионерлер қазақты зорламақ, өз еріктерімен христиан дініне
үгіттеу керек... (Басқарма). Осы тарихи деректің өзі мәдени-рухани
тәсілмен жүргізілген отарлау саясатын ашық көрсетеді. Бірақ, діни
миссионерлердің бұншалықты ұлтты жоюға бағытталған сорақы қам қаракетінен
ештеңе шыға қоймады. Сол кездердің өзінде миссионерлер мектебінің
табалдырығын аттағандар, яғни жат пиғылдылардың тәрбиесін көргендердің өзі
түптеп келгенде ғылым мен білімге ізденістерін өздігінен дамытып, өз
ұстаздарының мақсатын жүзеге асыруға емес, ұлтының білімді болуына қызмет
ету жолын таңдағаны, сол бағытта табандылық танытқаны анық. Сондай ұлы
тұлғаның бірегейі һәм қазақтың ұлттық ағарту ісінің атасы – Ыбырай
Алтынсарин.
1926 жылы қазанның 29-ында Қазақстанның Халық ағарту комиссары Смағұл
Сәдуақасов Тәшкентте педагогикалық жоғары оқу орнының ашылу салтанатындағы
Жоғары оқу орнының Қазақстан үшін маңызы атты баяндамасында қазақ елін
сауаттандыру ісіндегі Ы. Алтынсариннің еңбегін жоғары бағалайды. Өткен
ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ыбырай Алтынсарин деген қазағымыз
болған. Ы. Алтынсарин – орыс мәдениетімен көрші қонған алғашқы қазақтың
бірі. Біреуден қаймыққандығынан емес, өзінің ар иманымен православие
миссионерлеріне көмектескен адам, орыс қазақ мектептерін алғаш
ұйымдастырған да, қазақ жазуын орыс әліппесіне көшіруді көздеген де осы
кісі. Ол әйгілі орыс оқымысты миссионері Ильминскийдің досы болатын, соған
қалтқысыз көмектесті. Міне, дәл осы Алтынсарин өзі өлер алдында қазасын аза
тұтуға бірде бір орыс адамының араласпауын сұрап, тіптен олардың маған
етене жақын жүргені болса да араластырмаңдар деп тапсырған. Жаназама
тоқсан тоғыз молда шақырыңдар, деп өсиет қалдырған. Бұл, әрине, көзі ашық
деген зиялы қазақтың басындағы трагедия еді. Орыстармен ұзақ жыл үзеңгілес
өмір кешкен пенденің көңіліне түйгені, орыс миссионерлерінің қазақ жұрты
үшін еш жақсылық ойламайтынына көзі әбден жеткен пенденің көкірегіндегі
қасіреті болатын. Бәлки, бұл оның тіршілікте өз қолымен жасаған күнәсін
қазақ деп қарс айрылған жүрегінің жантәсілімдегі айыптаулары болар. Қалай
болғанда да, ол бәлен жыл бірге істеп, біте қайнасқан орыс ымыраластарынан
безген, дейді С. Сәдуақасов. Тоқтала кететін жайт, Ыбырай Алтынсарин
миссионерлік пиғылға қанша араласқанымен де, яки қазақ жастарына ана
тілімен қатар орыс тілін де үйретуге күш салғанымен де оның ұстаздық
мақсаты айқын болды. Бұл мақсат қазақ баласына ғылым, білімнің әр саласын
терең меңгерту, қазақтың жастарын оқыту арқылы өркениетке қадам бастыру
болып табылады.
Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына
көңіл бөліп, алғашқы тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып,
өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды. Сол әдеби
шығармалары арқылы қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін
қалаушылардың бірі болды. Әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар
енгізді.
Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, әсерлі әңгімелері,
мысалдары қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алады. Осы тұрғыдан
алғанда, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы Ы. Алтынсариннің тіл
тазалығы үшін күрескерлігі, педагогикалық ілімнің тұңғыш кемеңгері екендігі
мойындалады [27].
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі
Алтынсарин жасаған Қырғыз хрестоматиясы тарихи- мәдениеттік тұрғыдан
және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып табылады.
Сонымен қатар, Қазан революциясына дейінгі дәуірде бұл хрестоматия ана
тілінде жазылған балалар әдебиетінің бірден бір үлгісі болғандығын да айта
кету керек.
Алтынсарин өзінің хрестоматиясын жасағанда сол кездегі орыс тілінде
шыққан оқу кітаптарының барлық таңдаулыларын зор педагогтық шеберлікпен
теріп алу, жас балалардың тілегін неғұрлым толық қанағаттандыруға, олардың
саналылығын өзінің тәрбие беру жөніндеі мақсаттарына сай етіп жүргізуге
тырысады. Материалдарды құрастырғанда халықшылдық, гуманизм, деморатизм,
патриотизм идеяларын көздеді.
Сонымен қатар бұл кітаптың тағы бір өзгешелігі бар. Алтынсарин өзінің
ана тілінде кітаптарын жасағанда әдібиеттік ана тілінің өмірге бейімді
екенін, оның дамуға құқылы екенін дәлелдеп отырады, сөйтіп сол заманда кең
өріс алған архаизмдік араб жазуының үстемдігіне (жарқын және жанды халық
тілін бұзатын кітап тіліне) қарсы шығып отырады.
Сол кездегі жағдайда ана тілінің орнына бастауыш оқу ретіндегі татар
әліппесін пайдалануға тура келген болатын.сонымен қатар Орынбордағы
Неплюев атындағы кадет корпусы үшін жасалған араб, түрік және парсы тілдері
жөніндегі оқу құралдарын, яки болмаса оқу кітабы ретінде Хиуа тарихшысы -
Әбілғазы баһадүр ханның 1815 жылғы қазанда, академик Френа басып шығарған
тарихи бай мәліметтерін пайдалану керек болды.
Алтынсарин хрестоматияны жасау жолында 1876 жылдан 1888 жылға дейін
үздіксіз жұмыс істеді. Оның әркімге жазған хаттарына қарағанда, ол
педагогтік қызметке кіріскеннен бастап-ақ хрестоматия жасауды мақсат
еткенін көреміз. Алтынсарин өзі тірі кезінде хрестоматиясының бірінші
бөлімін ғана бастырды. Ол өлгеннен кейін хрестоматияның бірінші бөлімі
Мактубат деген атпен араб әліппесімен қайта басылып шықты.
Оның хрестоматиясының екінші бөлімінің мазмұндамасына қарағанда,
бастауыш ғылыми білім берудің энциклопедиясы болған сияқты. Мұнда ең
алдымен, жаратылыстану, тарих ғылымдары қамтылады. Бұл кітап қазанда
баспаға беріледі. Алтынсарин өзінің бұл еңбегі туралы хаттарының бірінде
былай деп жазады: қазір қырғыз хрестоматиясының екінші бөлімін жасап
жатырмын, бұл бөлімнің тарих жөніндегі тарауында қырғыздың өз тарихы туралы
бірнәрсе қосу керек болып отыр, бірақ ол үшін ешбір жерден материал іздеп
таба алмадым. Жалпы жән ғылыми мәліметтер беретін қырғыз тілінде кітап
жазып, туысқандарыма тағы да бір еңбек сіңіргім келеді.
1880 жылғы 7 сәуірде В.В.Катаринскийге жазған хатында ол өзінің
хрестоматиясының екінші бөлімі жөнінде істеген жұмысын хабарлайды. Бұл
бөлімде мен жаратылыс тарихы, география, тарих жөнінде мүмкіндігі
болғанынша толық және химия, физика, техникалық өндіріс жөнінде аздаған
мәліметтер бермекшімін, қазіргі жағдайда маңызды болып табылатын бұл
еңбекті пайдалану үшін қуат беріп, ажалын алыстата тұрса болғаны. Бұл кітап
ойдағыдай қолданылатын болса, дала жағдайын көп өзгертеді.
Алтынсарин бұл хрестоматиямен бірге, қазақ балаларына орыс тілін үйрету
жөнінде оқу құралын жазды. Бұл еңбегінде ол өз заманында Коменский өзінің
Тілге жол ашу деген еңбегін жасағанда пайдаланған методикалық идеяны
дұрыс қолдана білді. Алтынсариннің орыс тілін үйрету жөніндегі оқу
құралында өмірдің және тұрмыстың түрлі салаларынан алынған 500-ге жуық сөз
және сөйлем бар. Бұл орыс тілін алғашқы үйренушілерге, олардың сөз құрап
сөйлеуіне жеткілікті.
Алтынсарин өзінің хрестоматиясын және мұғалімдер үшін методикалық оқу
құралын жасағанда, әрине, жарты ғасыр өткен соң, Кеңестік құрылыс тұсында
қайта туған қазақ халқы оның аз еңбегін мәдениетке қосылған үлкен бағалы
үлес ретінде ардақтайтынын, жете бағалайтынын, Алтынсариннің есімін ғалым,
жазушы және аса көрнекті педагог ретінде дәріптейтінін білген жоқ [29].
Алтынсариннің ағартушылық идеялары негізінен қазақ халқының
экономикалық және мәдениеттік мешеулігін жоюға бағытталған. Ол қазақ халқын
өркениетті халықтардың қатарына жеткізуді арман етті. Алтынсариннің
пікірінше, бұл мақсатқа жету үшін патриархалдық, рушылдық құрылысты
негізінен өзгерту қажет болды. Ол білім алу құр мақсат емес, әлеуметтік
ортаны өзгерту күресіне жастарды белсенділікпен қатыстырудың негізгі жолы
деп білді.
Алтынсарин өзінің ақындық шығармаларында болыстардың, билердің,
молдалардың және байлардың озбырлығын қанаушылық кескінін аяусыз әшкерелеп
отырады. Олармен күресу үшін ол жастарды біліммен, ғылым мен техниканың
жетістіктерімен қаруландыру керек деп есептейді.
Оның көзқарастарында кемшіліктер де бар. Ол артта қалушылықтың, аяусыз
қанаушылықтың себептерін дұрыс әшкерелей отырып, мұндай зұлымдықтан тек
жастарды тәрбиелеу жолымен ғана құтылуға болады деп санады. Ауылдағы ескі
дәстүрді, соқыр сенімді, мәдениетсіздікті, реакцияшыл күштерді жеңу өсіп
келе жатқан жас ұрпақтың ісі, оның игілікті міндеті деп есептеді.
Алтынсарин мектептің кәсіби білім беру жөніндегі міндетін өмір
талаптарынан, бұқара халықтың талаптарынан шығарып белгілейді. Оның
пікірінше, мектеп өмірге жанасымды, нақтылы білім беріп, ақыл-ойдың өсуін,
баланың саналылық жағынан жетілуін қамтамасыз етуге тиісті.
Алтынсариннің түсінігінше кәсіптік мектептердің міндеті саналуан және
соншалық кең өрісті болуы керек, сондықтан да кейде оның мұғалімдерге
берген нұсқауларында мектептегі оқу жұмысы мен сыныптан тыс тәрбие беру
жұмыстарының арқасында әдеттегі айырма жоғалып кетеді. Сыныптан тыс тәрбие
беру жұмысын ол оқушылармен әңгімелесу деп атайды. Оның пікірінше мектептің
оқу жоспарлары мен программалары осыған лайықтанып өзгеріп отыруға тиіс. Ол
өзінің балаларға неғұрлым көп және кең көлемді білім беруге ұмтылуында
бастауыш халықтық училищелердің программаларының шегінен әлдеқайда шығып
отыратынын көреміз.
Оқу жұмысын ұйымдастыруды Алтынсарин: 1) мұғалімнің ең басты роль
атқаратынын(халықтық мектептер үшін барлығы мұғалімнің өзінде, асқан
игілікті жарлықтарды да, өте ұқыпты инспекторлық бақылауды да мұғаліммен
салыстыруға болмайды); 2) оқу материалдық базаның шешуші маңыз алатыны; 3)
қазақ мектептерінде пайдалануға жарайтын оқу кітаптарын жете тексеру қажет
екенін дұрыс түсінген.
Ол мұғалімдер методикалық әдебиеттер мен педагогикалық журналдарды
пайдалануға міндетті деп есептейді. Торғай облысының мұғалімдері үшін ол
Жанұя және мектеп, Халықтық мектеп деген журналдар алғызып тұрды.
Мектеп кітапханалары үшін Бобровскийдің Педагогика деген кітабын,
Коменскийдің Халықтың оқу әдебиетін үнемі шолу, Ұлы дидактика деген ,
Бунаковтың Ана тілі деген, Корфтың Біздің досымыз, Э. Реклюдің Жер,
құрғақтық және мұхит, Советовтың Егіншілік пен мал шаруашылығы деген
кітаптарын алдырды.
Алтынсарин мектеп кітапханаларын оқу құралдарымен, әдебиетпен жабдықтау
үшін әр мектепте 600 сомнан ақша бөлуге мүмкіндік тапты. Мектептер көрнекі
құралдармен толық қамтамассыз етілді деп айтуға болады.
Мектепте берілетін білім мен тәжірибені Алтынсарин формальдық білім
беру жағынан емес, өмірге жанасымды,халыққа нақтылы пайда келтіру жағынан
бағалады. Осы мақсатпен ол мектептерге керекті оқу пәндерін іріктеп,
таңдап, қалай оқыту керек және не үшін оқыту керек деген сұрақ қойып,
педагогкалық талдау жасайды.
Қабілетті және әлі бұзылмаған ой-өрісі таза қазақ халқына қазір
қоғамдық дамудың дұрыс жолына бастайтын дұрыс бағыт сілтеу үшін әлі кеш
емес,- деп жазады.
Қазақ халқын экономика жағынан дамыту үшін мектептерді тұрақты және
қазіргіден әлдеқайда баянды ете отырып, олардың беретін білімінің дәрежесін
көтеру керек, дейді Алтынсарин, Қалай болса солай оқытуға болмайды, жақсы
кәсіптік білім беру керек, Оқу кітабы ғылымға негізделуі тиіс.
Ол ынталы педагог болғандықтан өзінің барлық бастаған жұмысында орыстың
халықтық мектебінің тәжірибесін зерттей келіп, мектеп жұмысын одан сайын
өркендету мүмкіншілігін белгілейді. Ол былай деп жазады: Біздің ісіміздің
материалдық жағы қалайда болса қамтамасыз етіліп келеді; енді істің екінші
– аса маңызды жағы тұр,ол-оқу жұмысы. Ол да қазір жаман емес сияқты.
Дегенмен қалыптаспай жатқандары да бар. Бірақ тәжірибе әрбір ғылымның
негізі. Сондықтан үйретеміз және үйренеміз. Менің ойымша, жалпы айтқанда
біздің мұғалімдеріміз оқу жұмысын қайткенде де орыстың көптеген халықтық
мектептерінен жақсы жүргізеді,- деп жазады ол.
Алтынсариннің кейбір сөздерінде адамгершілікті тәрбиелеу, кәсіптік
білім беру идеясы өте анық айтылған, мұның өзі оның шығамаларында да үлкен
орын алады.
Алтынсариннің адамгершілік туралы айтқандары өз халқына және балаларға
деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол орыстың революцияшыл
демократтары мен орыс педагогикасы классиктерінің негізгі идеяларын терең
меңгерген. Бір кезде Белинский былай деп жазған болатын: балаларды
алғашқыда чиновник, ақын, қолөнерші болуға емес, адам болуға тәрбиелеу
керек, содан кейін басқаларға тәрбиелеуге тиіс.
Алтынсарин өзінің хаттарында Белинскийдің осы сөздерін қайталап, оларды
жүзеге асырып отырады.
Шәкірттердің саналылығына барынша әсер етіп, олардың кейін парақор
болып кетпеуі үшін бар күшіммен тырысудамын,-деп жазады Алтынсарин, -мен
үнемі еліме пайдалы адам болу үшін әрекет етіп келдім, ал қазір осы
мақсатқа жеткен сияқты болғанымды сезген сайын өзіме үлкен бір жұбаныш
тапқандаймын.
Ол өзінің мектептегі алғашқы жылдардағы педагогикалық жұмыстарының
нәтижелеріне осылай қуанып, қанағаттанады.
Адамшылыққа тәрбиелеу идеясы, сол заманда ғылым мен білімнің ерекше
ролін тану – исламның ортағасырлық, артта қалған идеологиясына қарсы
күресте, феодалдық-патриархалдық құрылысқа қарсы күресте орасан зор роль
атқарды.
Алтынсарин ғылыми жаратылыстану жөніндегі дүние көзқарастарын үйрету
мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Ол жаңа ғылыми идеялардың жалынды
насихатшысы болып, адам баласын прогреске жеткізетін жағдайдың бәрін терең
бағалап, артта қалған қаза қоғамында сол кезде Ресейдің барлық халықтары
жөнінде 60-жылдардағы демократиялық халықшылдықтың өкілдері атқарған
қызметті атқарды.
Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ы.Алтынсарин мұрасын ғылыи тұрғыдан
зерттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай жүргенімізде украин
халқының белгілі шығыстанушысы А.Е.Крымский Қазақстан түріктерінің
әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы педагог жөнінде былай әділ түйін
айтқан еді: через учителей и учеников хрестоматия Алтынсарина и вне школы
получила самое широкое распространение и сильно послужило к возбуждению
национального духа у казахского народа.
Ы.Алтынсарин мұрасы бізге тек соңғы 40 жылдан бермен қарай әртүрлі
қырынан зерттеліп келеді. Оның әлеуметтік, әдебиеттік, этнографиялық,
этикалық, философиялық көзқарастары жөнінде бірнеше диссертациялар
қорғалып, жекелеген монографиялар жазылды. Бұларды ағартушының сан қырлы
творчествосыәр тарапта сөз болады. Осы орайда Е.Бекмахановтың,
Д.Қабдиевтің, Б.Қазыханованың, Ә.Дербісалиннің, Б.Сүлейменовтің,
Қ.Бейсембиевтің, О.Сегзбаевтың еңбектерін атап өтуіміз қажет. Бір
өкініштісі, осыншама зерттеу жүргізілсе де, әлі күнге дейін ағартушы
педагогтің философиялық көзқарасын жан-жақты талдағанмонографиялар жоқтың
қасы. Жоғарыда аты аталған зерттеулердің барлығы Ыбырай мұрасынан
материалистік сарынды байқау қиын емес, оның идеалистік тұжырымдары да
жеткілікті деп келетін жалпылама, жалаң пайымдаулардан асып кете алмай
жүр. Бұл жағдай да бізге ыбырайтанудың осынау осал жағын зерттей түсуді
меңзейді [27, 30].
Ы.Алтынсарин түсінігінде білім дегеніміз айналадағы ақиқатты тану.
Табиғат ақыл деп жазды, - ол,-айналадағы бізді қоршаған өмірді ғана
қамтуға қабілетті, ал оны дамытып, біздің көрмегенімізді де білуге
мүмкіндік беретін дүниелік білім ғана. Сондай-ақ Ы.Алтынсарин Лұқпан
әкім деген әңгімесінде де адамның дүниетанымы жөнінде де кейбір қызықты
жайттерді келтіреді. Қашанда бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі
ақылыңызды, онан соң көзіңізді ұмылдырыңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса,
көзіңіз көріп, жөнін тауып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік
беріңіз. Оның айтуынша дүниені тануда адамның ақыл-ой парасатымен қатар,
түсініктері де, әсіресе, көру түйсігі қатысуы тиіс. Осы аңыз әңгіменің
бірінші бөлігінде рационалистік философияның элементтері, ал екінші
бөлігінде, сенсуализм (сезім мүшелері) елес береді. Әрине, бұл үзіндіден
оның тиянақты философиялық жүйесін аңғару қиын. Ал қоғамдық құбылыстарды
түсіндіруде Ы.Алтынсарин басқа да ойшылдар сияқты идеалистік бағытта болды.
Әйтсе де ол ағартушылық тұрғыдан надандық пен мистикаға қарсы шықты.
Ы.Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуында сол кезде өмір
сүрген атақты орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің біршама әсері болғанға ұқсайды.
Мұны осы екі ұлы адамның педагогикалық мұрасының сабақтастығын зерттеген
кейбір ғалымдар атап өтеді. Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды
білмесе, орыстың адамгершіл прогресшіл классикалық әдебиетінің нәрінен
қорек алмаса, Ыбырай болмас еді,-дейді М.Әуезов. осы келтірілген
деректерден Ы.Алтынсариннің саяси-әлеуметтік,философиялық көзқарастарындағы
кейбір олқылық кемшіліктердің сырттай болса да, К.Д.Ушинский
көзқарастарымен астарласып жататындығына сенбеске болмайды. Өйткені ұлы
орыс педаогының идеясы Ы.Алтынсарин шығармаларынан, әсіресе оның негігі
еңбегі Қазақ хрестоматиясынан жақсы байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша, орыстың педагогикалық демократиясының
негізін салуға ат салысқан Чернышевский, Добролюбовтардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқуының ғылыми негізде
құрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағыттылуын, халықтың жапай білім алуын,
сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы, мәдениетті елдерді қуып жетуін
аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен танысқан адам ғана
айта алатыны белгілі.
Ыбырай педагогикалық көзқарастары жайында бірсыпыра еңбектер жарық
көрді. Бірақ әлі күнге дейін жеткілікті көңіл аударылмай келе жатқан оның
психологмялық көзқарастары туралы мәселе. Бар өмірін ағарту,тәлім-тәрбие
саласына сарп еткен, осы қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп ойлаған
үлкен жүректі ұстаздың адам жанын нәзік сезетін, аса сезімтал психолог
болғанына шүбә келтіруге болмайды. Амал не, бұл жөнінде әзірше ауыз
толтырарлықтай ештеңе айта алмай жүр. Басқа зеттеушілерді былай қойғанның
өзінде, Советтік Қазақстанның көрнекті психологы Т. Тәжібаевтің ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы педагогикалық ой- пікірлер
атты сындарлы еңбегінде де бұл мәселе ескерілмей қалған. Біз осы жәйтті
қазақтың ой-пікір дамуының тарихын көрсететін зерттеулердегі үлкен
олқылықтың бірі деп есептейміз.
Рас, Ы. Алтынсарин Шоқан мен Абай секілді психологиялық еңбектер жазып
қалдырмаған. Әйтседе оның сан алуан мәнді шығармаларын қоғамдық, балалар
және педагогикалық психологияның кейбір мәселелеріне орайлас айтылған
әртүрлі қызықты деректер табылады. Ы.Алтынсарин қозғаған осындай
пікірлерге: адам және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық
және педагогикалық негіздері, ұстаз проблемасы, қоғамдық психологиялық
мәселелері т.б жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталып
өтейік.
Ы.Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын оқытып
тәрбиелеу мәселесін ең негізгі, басты мәселе деп есептеді. Халқы үшін
қызмет ететін білімді адамдардың қатарын көбейту арқылы қазақ қоғамының
мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып, тәрбиелеуден, тәрбие
ісінің құдіретінен артық ешнәрсе жоқ деп түйеді Ыбырай. Адамның жан-жақты
қалыптасуының негізгі көзі тәрбие екендігін ол Бақша ағаштары деген
әңімесінде өте жақсы көрсеткен: бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ,-
дейді әке өз баласына,-шырағым мұнан сен де өзіңе тәлім алсаң болады, сен
де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істеріңді түзеп,
пайдалы істерге үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең,
жақсы, түзу кісі болып өсерсің, бағусыз, бетіңмен кетсең, сен де мынау
қисық ағаштай қисық өсерсің.
Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән
бар. Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілмесе, оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды. Адам тәрбиесінің нәтижесі. Ол өмірге пешенесіне не жазылса
сонымен келмейді, оның тағдыры тумысынан белгіленбейді. Адамдық қасиеттің
қалыптасатын жері - өмір талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен ай бәрімізге
ортақ, бәріміз де адамның баласымыз, ешкімді біріңнен-бірің артықсың деп
айыруға болмайды,- дейді Ы.Алтынсарин бір өлеңінде.
Ы.Алтынсарин шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе:
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман қасиеттерден жирендіру
мәселесі. Оның хрестоматиясының бірінші беттерінен-ақ балаларды оқуға,
өнерге, ұқыптылыққа, тазалыққа, мейірімділікке шақырған әңгімелер мен
өлеңдер жиі кездеседі. Мысалы, ол Кел балалар, оқылық деген өлеңінде
жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыра келіп, білімді адамның сана-
сезімі жоғары, ілтипатты, өнегелі болатынын, адам білім арқылы ғана
мақсатына жететіндігін, өзінің келешектегі жақсы тұрмысын қамтамасыз ете
алатындығын, сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де анағұрлым
жеңіл және көңілді, сергек болатынын сөз етеді.
Ы.Алтынсарин өз шығармаларында жасөспірімдерді адамгершілік қасиеттерге
баулып отыру мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп дұрыс түсінді. Осы
идея Ы.Алтынсарин әңгімелерінің негізгі арқауы. Мысалы, ол жастардың
байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру мақсатын көздеп, өзі құрастырған
хрестоматияға әртүрлі халықтардың ауыз әдебиеттерінен мысалдар келтіріп
отырған [30].
Ы.Алтынсарин адам өмірінде, оның дүниетанымында тәжірибесі бар
адамдардың басында біртіндеп қалыптасатын байқағыштық қасиеттерді де аша
білді.
Ы. Алтынсарин көтерген психологиялық мәнді мәселелердің енді бір тобы
оның методикалық пікірлерімен астасып жатады. Ыбырай жақсы тәрбиеші ғана
емес, ол сонымен бірге тәжірибелі, методикалық ой-өрісі озық, мұғалім де
еді. Ол оқыту әдісін өз түйгенінше, орыс мекребінің озық үлгісіне негіздей
құруды ойластырады. Мектеп оқушыларына арнап оқу құралдарын,программалар,
нұсқау хаттар жазды. Ол мектеп кітапханаларының физикалық, химиялық,
астрономиялық құралдарымен жабдықталуына, оқушылардың түрлі ғылым мен өнер
саласындағы жаңалықтарды біліп отыруына үлкен мән береді. Ыбырай
шәкірттерді әр кезде әр түрлі әдіспен және әртүрлі оқулықтармен оқытуға
барынша қарсы болды. Ол қандай пәннің болмасын ғылыми негізде оқытылуын
оның жас өспірімдердің ақыл ойымен сезім дүниесіне әсер ете алуының маңызы
аса зор екендігін баса айтты.
Қазақ топырағында тәрбиеші ұстаз,мұғаләмдік өнер жөніндегі небір
жүректебірентерлік тың ойлар, аталы сөздер де Ы. Алтынсарин аузынан бірінші
рет естілген еді. Ыбырай да озық ойлы орыс елінің педагог-ғұламалары сияқты
мұғалімнің оқу-тәрбие процесіндегі рөліне айрықша маңыз берді, сөйтіп
мектеп ісінің сан-сапасындағы жетістіктерді мұғалімнің білімі мен
іскерлігіне, беделі мен өз жұмысын сүйе білетіндігіне байланысты деп дұрыс
түсінді. Халық мектептері үшін ең керектісі- оқытушы, тамаша, жақсы
педагогикалық құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият
түрде жүргізілетін инспектор бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды.
Мұғалім проблемасына, оның жеке қасиеттеріне Ыбырай, әсіресе, Торғай
облысында инспектор болған жылдарында ерекше көңіл бөлген еді. Ол
мұғалімдердің оқыту тәсілдерін жетілдіріп отыуын, олардың педагогикалық
және оқытушылық тәсілдерді меңгеру қажеттігін баса айтты. Алтысарин
мұғалімдердің алдына мына төмендегідей міндеттер қойды: нағыз мұғалім болу
үшін балалардың өзіндік ерекшеліктерімен мықты санасу керек, ол үшін
педагогикалық әдебиеттерді үнемі оқып, қадағалап отырмаса болмайды. Ыбырай
мұғалімге аса сезімтал, бала жанын жазбай танитын адам болу қажет екенін
айта келіп, оқу-тәрбие саласында ізденбейтін мұғалімдер туралы былай дейді:
мұндайлар оқушыларды адастырады, сонан кейін қойылған сұраққа оқушылардың
жауап бере білмегеніне рнежіп, өздері де ашулана бастайды, тіпті оқушыларға
өшігуге дейін барады. Осыдан кейін оқушыларды бұрынғыдан да адастырады,
мүлде шатастырып, оларды тіпті ешбір жауап бере алмайтын хәлге жеткізеді.,
ал сабақ беруге нашар мұғалімдарді ол баламен түсінуге шорқақ, дарыны жоқ
адам деп сипаттайды. Оқытушыларды бағалағанда ,-деп жазады Ы. Алтынсарин,-
олардың іске қатысы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың егістерінің бетіне
шыққан жемістеріне, яғни оқушыларына қарай бағалау қажет.
Сөйтіп Ы.Алтынсариннің тәрбиеші ұстаздардың жеке басы туралы айтқан
пікірлерінің негізгі арқауы: педагогикалық іс - өте нәзік, қасиетті іс. Ол
өте сезімталдықты, балаға деген өлшеусіз сүйіспеншілікті, бала жанын бірден
танитын қырағылықты қажет етеді. Шәкірттерді сүйе білген оқытушы ғана қатаң
талапты, өнегелі, беделді тәрбиеші бола алады. Сол кездегі қазақ елінің
жағдайында айтылған осындай тамаша пікірлерге ерекше сүйсінбей отыра
алмаймыз. Ы.Алтынсариннің мұғалім жөнінде айтқан осы пікірлерінің өзі-ақ
оны Т.Тәжібаев айтқандай, Қазақстандағы педагогикалық ойдың пионері деп
атауға толық болатындығын жақсы дәлелдейді. Ыбырай өз халқының жарқын
келешегі үшін барлық саналы өмірін сарп еткен, халыққа қызмет етуден артық
іс жоқ деп түйген, туған халқын, ел-жұртын жан-тәнімен сүйген нағыз отаншыл
азамат еді. Сондықтан оның көптеген шығармаларында қазақ халқы туралы небір
жүрек тебірентерлік сөздер осы халықтың салт-санасы, әдет-ғұрпы мен
психологиясы жайында ой толғаулар көптеп кездеседі [31].
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі ретінде
Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері. Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениет
пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық
мәдениеті мен өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын
жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, жол болсын айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында
Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің
бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын
ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып,
өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин
туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса, Ушинский
бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл,
прогрессшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас
еді... Ыбырай да сол бір бағытта болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы,
әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да
ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп,
қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор
келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі
ақын, әрі сол кездегі Ресейде батыл жаңалық жасап, бұратана елдер үшін
тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен
қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы.1
Кезінде қазақ ха лқының болашақ дағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды.
Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі мен еңбегі орасан зор.
Қазақ халқының талантты ұлдарының бірі Ыбырай Алтынсарин – аса көрнекті
ағартушы-педагог, этнограф ғалым, ақын әрі жазушы, жаңашыл педагог болған
адам.
Ы.Алтынсариннің сан салалы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Затобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы,
белгілі би Балғожа Шаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, заманының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алды, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды сұлтан – ел
билеушілердің, ордаға аралық бастықтардың ісін жүргізе білетін және айрықша
қызметтерді атқара алатын адамдарды дайындау деп жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепті жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған [32].
Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет етіп жүрген
жылдары Ы.Алтынсарин Орынборда Шекара комиссиясының төрағасы болып қызмет
атқарған белгілі шығыстанушы ғалым, профессор В.В.Григорьевпен танысып,
жақын болып және онымен достасып алады да, оның бай кітапханасын еркін
пайдаланады. Соның арқасында ол орыс және шетел ақын-жазушыларының,
ағартушы-ғалымдарының шығармаларын көптеп оқып, олармен мол танысады.
Сөйтіп небәрі жетіжылдық мектепті бітіріп шыққан Ыбырай өздігінен оқып,
ерінбей ізденіп, талмай еңбек етуінің арқасында жан-жақты мол білімі бар,
ой өрісі өте кең, оқымысты адам болып шығады.
Қарағым, мұнда жүрсең нетер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің!
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргеннен не мұратқа жетер едің?, - деп, атасы Балғожа би айтқандай,
Ыбырай өз атасы тәрізді тек ауыл адамы ғана емес, бүкіл бір халықтың
мәңдайына біткен жарық жұлдызы болып, қазақ мәдениетінің көгіне жарқырап
шыға келді.
Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден мектеп ашу
ісімен айналысады. Сол өңірдегі қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп
1864 жылдың 8 қаңтарында Торғай қаласында ашылып, Ыбырайдың өзі соған
мұғалім болады. Сөйтіп Ы.Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін жиырма бес
жылдық өмірін қазақ балаларына арнап мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу,
оларға арнап оқулықтар, оқу құралдары және әдістемелік кітаптар жазу
жұмысына сарп етеді. Осы жылдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы
ролі ... ... ... ... ... ..6
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін
қалаушы ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі
ретінде...17
2. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім берудің әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйене отырып, 12 жылдық жалпы орта
білім беруге көшудің негіздемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2 Еліміздегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің
құрылымы ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мектептерде 12 жылдық жалпы орта білім берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... 36
3. Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой-пікірлерінің 12-жылдық білім
берумен
ұштасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
3.1 Кәсіптік білім берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
3.2 Ыбырай Алтынсариннің кәсіптік білім туралы ой-пікірлері 12 жылдық білім
беру жүйесінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Ыбырай Алтынсарин шығармалары арқылы еңбекке тәрбиелеу кәсіптік білім
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз
Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа
бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп,
12-жылдық білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер
жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақ халқының ұлы перзенті, қазақ жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге
асырған қазақ зиялылырының көшбасшысы, тұңғыш халық ағартушысы қоғамда
өзгерісті жасау жолында талмай күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан
алмай еңбек етудің үлгісін көрсеткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы-демократ - Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-
пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу
мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ даласындағы аумалы төкпелі заманда
ұрпақ болашағын ойлап, балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең
үңілген ағартушы -ұстаз.
Міне, сондықтан да жасөспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық
қол үзіп қалмауы - біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі
өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін"
атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек
көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап
дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына
ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші
кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап
ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда кәсіптік бейінді оқытуды
көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауында.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай кәсіптік
бағдар беруде халкымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан
алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жасөспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-
тіршілігін өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-
өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам
өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып
отырған.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Білім беру жүйесінің негізгі және бағдарлы мектеп
сатыларындағы кәсіптік оқытудың мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін
байыта отырып, эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, адамгершілік,
азаматтық тәрбие беру; оқырмандық талғамды қалыптастыру; кәсіби мұраны және
онда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім
және білікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызша сөйлеу және жазба тіл
мәдениетін қалыптастыру, – делінген [1, 26 б.]. Демек, бүгінгі қоғам
өміріндегі даму, жаңару бағыты терең білімді, ұлттық рухта және ғасырлар
бойы қалыптасқан рухани құндылықтар негізінде жан-жақты жетілген жеке
тұлғаны оқытып тәрбиелеуге, сонымен қатар ұлттық тарихи-мәдени, көркемдік-
эстетикалық құндылықтарымыздың аса маңызды мәселе ретінде жан-жақты
зерттелуіне толық жол ашты.
Өмірлері өнегеге айналған, еліміздің мәдени-рухани қазынасын ту еткен
жеке тұлғалардың өмірі мен шығармалары турасында зерттеп, зерделеу, жас
ұрпақ бойына тереңінен сіңіру, шығармашылықпен оқыту, ұлттық сананың
негіздерін қалыптастыру – бүгінгі таңда өте өзекті.
Жан-жақты дамыған, жеке тұлғаны қалыптастыру барысында Ыбырай мұрасының
орны ерекшелене түседі. Ыбырайдың шығармашылық еңбектерін зерттеу, ұлы
тұлғаның көп салалы шығармашылық туындыларының мән-мағынасын, философиялық
тереңдік сипатын, маңызын саралап ашу, шығармаларының құндылығын өскелең
ұрпақтың бойына дарыту –бүгінгі күннің басты бағыттағы ұстанымы болмақ.
Сондықтан да қазірге дейін Ыбырай шығармашылығы мен өнерін, талант-дарынын,
туған өскен ортасын, тәлім-тәрбиесін, өнегесін көрген ұстаздарын, діни
көзқарас танымын, рухани ағартушылық миссиясын зерттеген көптеген ғалымдар
Ыбырайды тануға сүбелі үлестерін қосты.
Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға жетелейтін, адалдық пен
ақылдылық, парасаттылық пен азаматтылыққа үндейтін, кәсіп меңгеруге
шақыратын Ыбырай шығармаларын 12-жылдық мектептегі кәсіптік білім беруге
негіз етіп алудың рөлі де айырықша. Ы. Алтынсариннның өмірі мен
шығармашылығын журнал-газет беттеріндегі мақалалар болмаса, оларды оқыту
мәселелелері арнайы зерттеу нысаны болмады. Уақыт сұранысына сай ұлттық
құндылықтарымызға терең үңіліп, Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы оқушыларды
кәсіпке баулудың тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру – бүгінде көкейкесті,
аса өзекті мәселелеріміздің бірі.
Зерттеу нысаны: 12-жылдық білім жүйесінде Ы. Алтынсаринның
шығармашылығын жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беруде пайдалану.
Зерттеу пәні: Ы.Алтынсариннің кәсіптік білім берудегі ой-пікірлерінің
12-жылдық білім берумен ұштасуының әдістемелік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты: 12-жылдық білім беретін мектептерде жоғарғы
сынып оқушыларын Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы кәсіп пен өнерге баулудың
ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну. Ағартушы-ғалымның өмірі мен
шығармаларын меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін нақтылау, кешенді
әдістемелік жүйесін тәжірибеден өткізе отырып, белгілеу. Көзделген мақсатқа
қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Диплом жұмысы тақырыбының міндеттері:
• Алтынсаринның өмірі мен шығармашылығына шолу жасау;
• Жоғарғы сыныптардың пән бағдарламаларындаа Алтынсарин шығармаларының
оқытылу жайын зерделеу;
• Алтынсарин шығармашылығын жоғарғы сынып оқушыларын кәсіп пен өнерге
баулуда пайдаланудың негіздерін, тәсілдерін ғылыми жүйеде көрсету.
Оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын
Алтынсарин шығармаларымен бірлікте қарастыру жүзеге асырылса, елге, тілге,
туған жерге, ұлттық құндылықтарға деген сүйіспеншілік сезімін оятып,
логикалық ойлау қабілетін дамытады, өнер-білім меңгеруге деген
қызығушылықтары артады.
Диплом жұмысының әдістері: педагогика, психологиялық, ғылыми-теориялық,
ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау, сауалнамалар алу, бақылау
жұмыстарын жүргізу, әңгімелесу, сараптау, салыстыру, қорытындылау әдістері
пайдаланылды. Зерттеу мәселесіне қатысты ұсынылған әдіс-тәсілдер
тәжірибелік байқаудан өткізілді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
▪ 12-жылдық білім беретін қазақ орта мектептерінде Ы. Алтынсарин
шығармашылығы негізінде кәсіптік білім берудің жолдары қарастырылды;
▪ Жоғарғы сыныптарда ғалымның шығармаларын кәсіптік білім беруге
пайдалану негіздері зерттелді;
▪ Ы. Алтынсарин шығармаларын кәсіптік тұрғыдан терең меңгертудің жолдары
көрсетіліп, жеке тұлғаны кәсіптік даярлаудағы мәні ашылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1. Ыбырай Алтынсариннің білім беру ісін қалыптастырудағы ролі
1.1 Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негізін қалаушы
Қазақ педагогикасының негізін салушы, педагог - ағартушы, ақын және
прозаик, публицист балалар жазушысы, орыс графикасы негізінде қазақ
алфавитінің негізін қалаушы. Алтын-сарин мектеп пен тәрбие өз халқының
тұрмысы мен өмірінің тарихи ұлттық ерекшелігіне сәйкес келу идеясын ұсынды.
Сондай-ақ, оның тамаша тарихи болашағына асқан сеніммен қарады. Ы.
Алтынсаринның пікірі бойынша, ауыл мектептері болыс мектеп-терінің бірінші
бөлімінің бағдарламасы бойынша жұмыс жасауға тиіс болды. Оқу ана тілінде
жүргізілуі тиіс - деген қағида ұсынды. Ы. Алтынсарин қазақ халқына білім
беру тек бастауыш мектеппен ғана шектеледі -деген пікірден аулақ болды. Ол
орта мектептер құру туралы ойларын халқына жеткізді және қазақ балаларының
университеттерде оқуын қалады. Алайда, ол Россия патшаларының жағдайындағы
осыған ұқсас жоспарлардың өмірге сәйкес келмейтінін ескере отырып, Оренбург
және Троицк жанындағы гимназия мен Қазақ университеттерінде оқитын қазақ
балаларымен жастарға арнаулы стипендия тағайындады. Ы. Алтынсарин кәсіптік
білім берудің маңызын жете түсінді және жақтады. Ол Торғайда төменгі
қолөнер учлищесін ашудың жоспарын жасады және оны ашуды қолға алды. Ағаш -
токоры, слесарлы - ұсталық, тігін бөлімі бар Торғайдағы Яковлев қолөнер
училщесі тек 1884 жылы ғана ашылды. Ы. Алтынсарин Қостанайдағы
ауылшаруашылық училщесін ашу үшін өзінің екі үйінің орынын және училище
учаскесі үшін қыстауындағы жерін берді. Алайда, бұл үстемдік етуші топтың
әсері салдарынан ол ұлы Октябрь төңкерісіне дейін ашылмады, қолдау таппады.
Училище сол күйінде ашылмай қалды. Ы. Алтынсаринның табандылығымен
Орынборда 1886 жылы мұғалім даярлай-тын қырғыз мектебі ашылды. Бұл Орыс-
қазақ мектеп-теріне мұғалім даярлаудың орталығына айналды. Сөйтіп,
Алтынсарин қазақ халқының өмір мен салтына сәйкес келетін қолтума қазақ
мектептерін ашудың жолдарын көрсетіп берді, өзі ашты. Бұл жүйенің ең басты
құндылығы барлық мектеп типінің мирасқорлығы болып есептеледі. Мұның
ерекшелігі осында. Россия жағдайындағы мұндай мектептердің көпшілігі
тұғырына тірелген еді.
Тұңғыш қазақ мектебін ашып, оқытуға кіріскен Ыбырай соған тікелей
көмектескен Н. И. Ильминскийге жазған (1864 жыл, 16 март) хатында: ''Осы
жылы наурыздың 8 күні менің көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды,
оған 14 қазақ баласы кірді, бәрі де есті, жақсы балалар. Мен оқытуға, қойға
шапқан аш қасқырдай, өте қызу кірістім. Бұл балалар да менің айызымды
қандырып, небәрі үш айдың ішінде оқи білетін және орысша, татарша жаза
білетін болды... Кейін парақор болып шықпаулары үшін, оларға адамгершілік
жағынан әсер етуге де бар күшімді салып отырмын. Күлсеңіз, күле беріңіз мен
кейбір оқытудан бос уақыттарда оларға ресми түрде молда болып та қоямын,
сөйтіп, оларға дін тарихынан білгенімді айтып, оған басқа да пайдалы және
түсінікті әңгімелерді де қосып айтамын. Менің қашаннан арман-тілегім қалай
да пайдалы адам болып шығу еді. Ал қазір осыған қолым жетіп отырғанын
ойласам, көңілім толық жұбаныш табады'', - деп жазады.
Ұлы ағартушы-педагог тек мектеп ашумен шектеліп қалуға болмайтынын,
бұған лайықты оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар керек екенін жақсы түсінді.
Сондықтан Ы. Алтынсарин Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков тәрізді
педагогтардың әліппе, оқулықтарын негізге ала отырып, қазақ балаларына
арнап ''Оқу құралын'' жазды. Сондай-ақ ол әдістемелік мәні бар ''Семья мен
мектеп'', ''Халық мектебі'' журналдары мен қолөнері үшін қажетті
Гестерманның техникалық коллекциясын, физика, химия кабинеттері үшін құрал-
жабдықтар алдыруға 600 сом жинағанын айтады. Мұның бәрінен оның жалаң
оқумен қанағаттанып қалмағанын, бұған қоса ғылым мен техника тетіктерін
үйретуде көрнекілік тәсіл ұстанғанын көрсетеді. Сондай-ақ аса қажетті
кітаптар мен жорналдарды орталық мектептерге топтап жинау арқылы сондағы
кітапханаларды байытуды көздеді, оқимын деген жастар мен мұғалімдердің өз
білімін көтеруіне қолдан келгенше жағдай жасамақ болады. Автор сол тұстағы
мектептерде дін сабағының өту мүмкіндігін пайдаланып, қазақ балалары үшін
''Шариятул-ислам'' атты оқулық жазды. Бұл кітап кезінде балалардың мұсылман
діні-нің қағидаларын игеруіне айтарлықтай үлес қосты.
Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге үндегенде, құрғақ насихатқа
ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дәлел-деуге ұмтылады. Айтпақ пікірді
оқушы зердесіне еркін сіңіру үшін әр алуан ұстаздық амал-тәсіл қолданады.
Бұл тұста ол, ең алдымен, шешендік қайталауларды ұтымды пайдаланады. 1871
жылы 31 августе қазақтар үшін орыс әліппесін алудың пайдасы жайлы
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында Ыбырай: Орыс әрпін қолданумен
байланысты қазақ тіліне орынсыз кірген араб, татар сөздерінен тазарды. Орыс
әрпімен жазғанымызда ғана сөзіміз дұрыс жазылатын болды. Қазір молдалар
оқытып жүрген араб, парсы, татар тілдерінде шыққан діни кітаптар бізді кері
кетіреді, таза ойымызды кірлетеді, басымызды құммен толтырады, таза
тілімізді шұбарлайды1 деді.
Бұл тарихи жағынан да, теориялық жағынан да қырағылықпен, өз халқының
келешегіне ғажап болжампаздықпен айтылған пікір болатын. Бұдан бір жүз отыз
жыл бұрын Алтынсарин әліппе жөнінде ұсынған бұл жобасының дұрыстығын
өмірдің өзі дәлелдеп берді. Жалғыз қазақ қана емес, шығыс халықтарының
қазір көпшілігі орыс тілінің графикасына негізделген жаңа Әліппені қабылдап
алды. Қай жағынан болсын бұл шығыс халықтарының мәдени дамуларындағы
игілікті іс, үлкен табыстарының бірі екендігі сөзсіз.
Қорыта айтқанда, Алтынсаринның өз халқын оқуға, өнерге үндеуі
надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кезде әлеумет өміріндегі
теңсіздіктің бетін ашып, өмір шындығын көрсетуі, жастарды жақсылыққа,
адамгершілікке тәрбиелеуі оның творчествосының халықтық жағы десек,
қазақтың қазіргі ержеткен проза жанрының және балалар әдебиетінің ең
алғашқы негізін салушы болды. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин жазба
әдебиетіміздің төрінен заңды түрде орын алып отыр [28].
Шындығында қазақ баласын оқуға, білім мен ғылым жарығына шақырған бұл
өлең Ресей патшалығының орыс миссионерлерін жіберу арқылы қазақ даласын
жаулай бастаған жылдары жазылғандығы анық. Сондағы алғаш рет ұлы даладан
мектептер ашу ісінің мәнісі де түсінікті – қазақты ұлт ретінде жою. Яғни,
Патшалы Ресей қазақты орыстандырып, православие дініне мойынсындырсам деген
ниетінен барып қана қазақ сахарасында алғашқы миссионерлік мектептер
ашылды. Бұл жөнінде ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы Закон жобасының
баяндамасы атты Қазақ газетінде шыққан топтама мақаласында арнайы
тоқталып өтеді. Онда автор былай деп жазады: Дін жұмысы туралы 1822 жылғы
Сібір уставында айтқан: бұ күнгі қазақтардың дінінде мұсылмандықтан
мәджусилік (отқа табынушылық) мол, сондықтан да бұларды христиан дініне
кіргізуге үміт бар. Облостной кәкімдер қазақ ішіне миссионер жіберуін сұрау
керек. Миссионерлер қазақты зорламақ, өз еріктерімен христиан дініне
үгіттеу керек... (Басқарма). Осы тарихи деректің өзі мәдени-рухани
тәсілмен жүргізілген отарлау саясатын ашық көрсетеді. Бірақ, діни
миссионерлердің бұншалықты ұлтты жоюға бағытталған сорақы қам қаракетінен
ештеңе шыға қоймады. Сол кездердің өзінде миссионерлер мектебінің
табалдырығын аттағандар, яғни жат пиғылдылардың тәрбиесін көргендердің өзі
түптеп келгенде ғылым мен білімге ізденістерін өздігінен дамытып, өз
ұстаздарының мақсатын жүзеге асыруға емес, ұлтының білімді болуына қызмет
ету жолын таңдағаны, сол бағытта табандылық танытқаны анық. Сондай ұлы
тұлғаның бірегейі һәм қазақтың ұлттық ағарту ісінің атасы – Ыбырай
Алтынсарин.
1926 жылы қазанның 29-ында Қазақстанның Халық ағарту комиссары Смағұл
Сәдуақасов Тәшкентте педагогикалық жоғары оқу орнының ашылу салтанатындағы
Жоғары оқу орнының Қазақстан үшін маңызы атты баяндамасында қазақ елін
сауаттандыру ісіндегі Ы. Алтынсариннің еңбегін жоғары бағалайды. Өткен
ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ыбырай Алтынсарин деген қазағымыз
болған. Ы. Алтынсарин – орыс мәдениетімен көрші қонған алғашқы қазақтың
бірі. Біреуден қаймыққандығынан емес, өзінің ар иманымен православие
миссионерлеріне көмектескен адам, орыс қазақ мектептерін алғаш
ұйымдастырған да, қазақ жазуын орыс әліппесіне көшіруді көздеген де осы
кісі. Ол әйгілі орыс оқымысты миссионері Ильминскийдің досы болатын, соған
қалтқысыз көмектесті. Міне, дәл осы Алтынсарин өзі өлер алдында қазасын аза
тұтуға бірде бір орыс адамының араласпауын сұрап, тіптен олардың маған
етене жақын жүргені болса да араластырмаңдар деп тапсырған. Жаназама
тоқсан тоғыз молда шақырыңдар, деп өсиет қалдырған. Бұл, әрине, көзі ашық
деген зиялы қазақтың басындағы трагедия еді. Орыстармен ұзақ жыл үзеңгілес
өмір кешкен пенденің көңіліне түйгені, орыс миссионерлерінің қазақ жұрты
үшін еш жақсылық ойламайтынына көзі әбден жеткен пенденің көкірегіндегі
қасіреті болатын. Бәлки, бұл оның тіршілікте өз қолымен жасаған күнәсін
қазақ деп қарс айрылған жүрегінің жантәсілімдегі айыптаулары болар. Қалай
болғанда да, ол бәлен жыл бірге істеп, біте қайнасқан орыс ымыраластарынан
безген, дейді С. Сәдуақасов. Тоқтала кететін жайт, Ыбырай Алтынсарин
миссионерлік пиғылға қанша араласқанымен де, яки қазақ жастарына ана
тілімен қатар орыс тілін де үйретуге күш салғанымен де оның ұстаздық
мақсаты айқын болды. Бұл мақсат қазақ баласына ғылым, білімнің әр саласын
терең меңгерту, қазақтың жастарын оқыту арқылы өркениетке қадам бастыру
болып табылады.
Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына
көңіл бөліп, алғашқы тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып,
өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды. Сол әдеби
шығармалары арқылы қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін
қалаушылардың бірі болды. Әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар
енгізді.
Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, әсерлі әңгімелері,
мысалдары қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алады. Осы тұрғыдан
алғанда, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы Ы. Алтынсариннің тіл
тазалығы үшін күрескерлігі, педагогикалық ілімнің тұңғыш кемеңгері екендігі
мойындалады [27].
1.2 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі
Алтынсарин жасаған Қырғыз хрестоматиясы тарихи- мәдениеттік тұрғыдан
және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып табылады.
Сонымен қатар, Қазан революциясына дейінгі дәуірде бұл хрестоматия ана
тілінде жазылған балалар әдебиетінің бірден бір үлгісі болғандығын да айта
кету керек.
Алтынсарин өзінің хрестоматиясын жасағанда сол кездегі орыс тілінде
шыққан оқу кітаптарының барлық таңдаулыларын зор педагогтық шеберлікпен
теріп алу, жас балалардың тілегін неғұрлым толық қанағаттандыруға, олардың
саналылығын өзінің тәрбие беру жөніндеі мақсаттарына сай етіп жүргізуге
тырысады. Материалдарды құрастырғанда халықшылдық, гуманизм, деморатизм,
патриотизм идеяларын көздеді.
Сонымен қатар бұл кітаптың тағы бір өзгешелігі бар. Алтынсарин өзінің
ана тілінде кітаптарын жасағанда әдібиеттік ана тілінің өмірге бейімді
екенін, оның дамуға құқылы екенін дәлелдеп отырады, сөйтіп сол заманда кең
өріс алған архаизмдік араб жазуының үстемдігіне (жарқын және жанды халық
тілін бұзатын кітап тіліне) қарсы шығып отырады.
Сол кездегі жағдайда ана тілінің орнына бастауыш оқу ретіндегі татар
әліппесін пайдалануға тура келген болатын.сонымен қатар Орынбордағы
Неплюев атындағы кадет корпусы үшін жасалған араб, түрік және парсы тілдері
жөніндегі оқу құралдарын, яки болмаса оқу кітабы ретінде Хиуа тарихшысы -
Әбілғазы баһадүр ханның 1815 жылғы қазанда, академик Френа басып шығарған
тарихи бай мәліметтерін пайдалану керек болды.
Алтынсарин хрестоматияны жасау жолында 1876 жылдан 1888 жылға дейін
үздіксіз жұмыс істеді. Оның әркімге жазған хаттарына қарағанда, ол
педагогтік қызметке кіріскеннен бастап-ақ хрестоматия жасауды мақсат
еткенін көреміз. Алтынсарин өзі тірі кезінде хрестоматиясының бірінші
бөлімін ғана бастырды. Ол өлгеннен кейін хрестоматияның бірінші бөлімі
Мактубат деген атпен араб әліппесімен қайта басылып шықты.
Оның хрестоматиясының екінші бөлімінің мазмұндамасына қарағанда,
бастауыш ғылыми білім берудің энциклопедиясы болған сияқты. Мұнда ең
алдымен, жаратылыстану, тарих ғылымдары қамтылады. Бұл кітап қазанда
баспаға беріледі. Алтынсарин өзінің бұл еңбегі туралы хаттарының бірінде
былай деп жазады: қазір қырғыз хрестоматиясының екінші бөлімін жасап
жатырмын, бұл бөлімнің тарих жөніндегі тарауында қырғыздың өз тарихы туралы
бірнәрсе қосу керек болып отыр, бірақ ол үшін ешбір жерден материал іздеп
таба алмадым. Жалпы жән ғылыми мәліметтер беретін қырғыз тілінде кітап
жазып, туысқандарыма тағы да бір еңбек сіңіргім келеді.
1880 жылғы 7 сәуірде В.В.Катаринскийге жазған хатында ол өзінің
хрестоматиясының екінші бөлімі жөнінде істеген жұмысын хабарлайды. Бұл
бөлімде мен жаратылыс тарихы, география, тарих жөнінде мүмкіндігі
болғанынша толық және химия, физика, техникалық өндіріс жөнінде аздаған
мәліметтер бермекшімін, қазіргі жағдайда маңызды болып табылатын бұл
еңбекті пайдалану үшін қуат беріп, ажалын алыстата тұрса болғаны. Бұл кітап
ойдағыдай қолданылатын болса, дала жағдайын көп өзгертеді.
Алтынсарин бұл хрестоматиямен бірге, қазақ балаларына орыс тілін үйрету
жөнінде оқу құралын жазды. Бұл еңбегінде ол өз заманында Коменский өзінің
Тілге жол ашу деген еңбегін жасағанда пайдаланған методикалық идеяны
дұрыс қолдана білді. Алтынсариннің орыс тілін үйрету жөніндегі оқу
құралында өмірдің және тұрмыстың түрлі салаларынан алынған 500-ге жуық сөз
және сөйлем бар. Бұл орыс тілін алғашқы үйренушілерге, олардың сөз құрап
сөйлеуіне жеткілікті.
Алтынсарин өзінің хрестоматиясын және мұғалімдер үшін методикалық оқу
құралын жасағанда, әрине, жарты ғасыр өткен соң, Кеңестік құрылыс тұсында
қайта туған қазақ халқы оның аз еңбегін мәдениетке қосылған үлкен бағалы
үлес ретінде ардақтайтынын, жете бағалайтынын, Алтынсариннің есімін ғалым,
жазушы және аса көрнекті педагог ретінде дәріптейтінін білген жоқ [29].
Алтынсариннің ағартушылық идеялары негізінен қазақ халқының
экономикалық және мәдениеттік мешеулігін жоюға бағытталған. Ол қазақ халқын
өркениетті халықтардың қатарына жеткізуді арман етті. Алтынсариннің
пікірінше, бұл мақсатқа жету үшін патриархалдық, рушылдық құрылысты
негізінен өзгерту қажет болды. Ол білім алу құр мақсат емес, әлеуметтік
ортаны өзгерту күресіне жастарды белсенділікпен қатыстырудың негізгі жолы
деп білді.
Алтынсарин өзінің ақындық шығармаларында болыстардың, билердің,
молдалардың және байлардың озбырлығын қанаушылық кескінін аяусыз әшкерелеп
отырады. Олармен күресу үшін ол жастарды біліммен, ғылым мен техниканың
жетістіктерімен қаруландыру керек деп есептейді.
Оның көзқарастарында кемшіліктер де бар. Ол артта қалушылықтың, аяусыз
қанаушылықтың себептерін дұрыс әшкерелей отырып, мұндай зұлымдықтан тек
жастарды тәрбиелеу жолымен ғана құтылуға болады деп санады. Ауылдағы ескі
дәстүрді, соқыр сенімді, мәдениетсіздікті, реакцияшыл күштерді жеңу өсіп
келе жатқан жас ұрпақтың ісі, оның игілікті міндеті деп есептеді.
Алтынсарин мектептің кәсіби білім беру жөніндегі міндетін өмір
талаптарынан, бұқара халықтың талаптарынан шығарып белгілейді. Оның
пікірінше, мектеп өмірге жанасымды, нақтылы білім беріп, ақыл-ойдың өсуін,
баланың саналылық жағынан жетілуін қамтамасыз етуге тиісті.
Алтынсариннің түсінігінше кәсіптік мектептердің міндеті саналуан және
соншалық кең өрісті болуы керек, сондықтан да кейде оның мұғалімдерге
берген нұсқауларында мектептегі оқу жұмысы мен сыныптан тыс тәрбие беру
жұмыстарының арқасында әдеттегі айырма жоғалып кетеді. Сыныптан тыс тәрбие
беру жұмысын ол оқушылармен әңгімелесу деп атайды. Оның пікірінше мектептің
оқу жоспарлары мен программалары осыған лайықтанып өзгеріп отыруға тиіс. Ол
өзінің балаларға неғұрлым көп және кең көлемді білім беруге ұмтылуында
бастауыш халықтық училищелердің программаларының шегінен әлдеқайда шығып
отыратынын көреміз.
Оқу жұмысын ұйымдастыруды Алтынсарин: 1) мұғалімнің ең басты роль
атқаратынын(халықтық мектептер үшін барлығы мұғалімнің өзінде, асқан
игілікті жарлықтарды да, өте ұқыпты инспекторлық бақылауды да мұғаліммен
салыстыруға болмайды); 2) оқу материалдық базаның шешуші маңыз алатыны; 3)
қазақ мектептерінде пайдалануға жарайтын оқу кітаптарын жете тексеру қажет
екенін дұрыс түсінген.
Ол мұғалімдер методикалық әдебиеттер мен педагогикалық журналдарды
пайдалануға міндетті деп есептейді. Торғай облысының мұғалімдері үшін ол
Жанұя және мектеп, Халықтық мектеп деген журналдар алғызып тұрды.
Мектеп кітапханалары үшін Бобровскийдің Педагогика деген кітабын,
Коменскийдің Халықтың оқу әдебиетін үнемі шолу, Ұлы дидактика деген ,
Бунаковтың Ана тілі деген, Корфтың Біздің досымыз, Э. Реклюдің Жер,
құрғақтық және мұхит, Советовтың Егіншілік пен мал шаруашылығы деген
кітаптарын алдырды.
Алтынсарин мектеп кітапханаларын оқу құралдарымен, әдебиетпен жабдықтау
үшін әр мектепте 600 сомнан ақша бөлуге мүмкіндік тапты. Мектептер көрнекі
құралдармен толық қамтамассыз етілді деп айтуға болады.
Мектепте берілетін білім мен тәжірибені Алтынсарин формальдық білім
беру жағынан емес, өмірге жанасымды,халыққа нақтылы пайда келтіру жағынан
бағалады. Осы мақсатпен ол мектептерге керекті оқу пәндерін іріктеп,
таңдап, қалай оқыту керек және не үшін оқыту керек деген сұрақ қойып,
педагогкалық талдау жасайды.
Қабілетті және әлі бұзылмаған ой-өрісі таза қазақ халқына қазір
қоғамдық дамудың дұрыс жолына бастайтын дұрыс бағыт сілтеу үшін әлі кеш
емес,- деп жазады.
Қазақ халқын экономика жағынан дамыту үшін мектептерді тұрақты және
қазіргіден әлдеқайда баянды ете отырып, олардың беретін білімінің дәрежесін
көтеру керек, дейді Алтынсарин, Қалай болса солай оқытуға болмайды, жақсы
кәсіптік білім беру керек, Оқу кітабы ғылымға негізделуі тиіс.
Ол ынталы педагог болғандықтан өзінің барлық бастаған жұмысында орыстың
халықтық мектебінің тәжірибесін зерттей келіп, мектеп жұмысын одан сайын
өркендету мүмкіншілігін белгілейді. Ол былай деп жазады: Біздің ісіміздің
материалдық жағы қалайда болса қамтамасыз етіліп келеді; енді істің екінші
– аса маңызды жағы тұр,ол-оқу жұмысы. Ол да қазір жаман емес сияқты.
Дегенмен қалыптаспай жатқандары да бар. Бірақ тәжірибе әрбір ғылымның
негізі. Сондықтан үйретеміз және үйренеміз. Менің ойымша, жалпы айтқанда
біздің мұғалімдеріміз оқу жұмысын қайткенде де орыстың көптеген халықтық
мектептерінен жақсы жүргізеді,- деп жазады ол.
Алтынсариннің кейбір сөздерінде адамгершілікті тәрбиелеу, кәсіптік
білім беру идеясы өте анық айтылған, мұның өзі оның шығамаларында да үлкен
орын алады.
Алтынсариннің адамгершілік туралы айтқандары өз халқына және балаларға
деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол орыстың революцияшыл
демократтары мен орыс педагогикасы классиктерінің негізгі идеяларын терең
меңгерген. Бір кезде Белинский былай деп жазған болатын: балаларды
алғашқыда чиновник, ақын, қолөнерші болуға емес, адам болуға тәрбиелеу
керек, содан кейін басқаларға тәрбиелеуге тиіс.
Алтынсарин өзінің хаттарында Белинскийдің осы сөздерін қайталап, оларды
жүзеге асырып отырады.
Шәкірттердің саналылығына барынша әсер етіп, олардың кейін парақор
болып кетпеуі үшін бар күшіммен тырысудамын,-деп жазады Алтынсарин, -мен
үнемі еліме пайдалы адам болу үшін әрекет етіп келдім, ал қазір осы
мақсатқа жеткен сияқты болғанымды сезген сайын өзіме үлкен бір жұбаныш
тапқандаймын.
Ол өзінің мектептегі алғашқы жылдардағы педагогикалық жұмыстарының
нәтижелеріне осылай қуанып, қанағаттанады.
Адамшылыққа тәрбиелеу идеясы, сол заманда ғылым мен білімнің ерекше
ролін тану – исламның ортағасырлық, артта қалған идеологиясына қарсы
күресте, феодалдық-патриархалдық құрылысқа қарсы күресте орасан зор роль
атқарды.
Алтынсарин ғылыми жаратылыстану жөніндегі дүние көзқарастарын үйрету
мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Ол жаңа ғылыми идеялардың жалынды
насихатшысы болып, адам баласын прогреске жеткізетін жағдайдың бәрін терең
бағалап, артта қалған қаза қоғамында сол кезде Ресейдің барлық халықтары
жөнінде 60-жылдардағы демократиялық халықшылдықтың өкілдері атқарған
қызметті атқарды.
Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ы.Алтынсарин мұрасын ғылыи тұрғыдан
зерттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай жүргенімізде украин
халқының белгілі шығыстанушысы А.Е.Крымский Қазақстан түріктерінің
әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы педагог жөнінде былай әділ түйін
айтқан еді: через учителей и учеников хрестоматия Алтынсарина и вне школы
получила самое широкое распространение и сильно послужило к возбуждению
национального духа у казахского народа.
Ы.Алтынсарин мұрасы бізге тек соңғы 40 жылдан бермен қарай әртүрлі
қырынан зерттеліп келеді. Оның әлеуметтік, әдебиеттік, этнографиялық,
этикалық, философиялық көзқарастары жөнінде бірнеше диссертациялар
қорғалып, жекелеген монографиялар жазылды. Бұларды ағартушының сан қырлы
творчествосыәр тарапта сөз болады. Осы орайда Е.Бекмахановтың,
Д.Қабдиевтің, Б.Қазыханованың, Ә.Дербісалиннің, Б.Сүлейменовтің,
Қ.Бейсембиевтің, О.Сегзбаевтың еңбектерін атап өтуіміз қажет. Бір
өкініштісі, осыншама зерттеу жүргізілсе де, әлі күнге дейін ағартушы
педагогтің философиялық көзқарасын жан-жақты талдағанмонографиялар жоқтың
қасы. Жоғарыда аты аталған зерттеулердің барлығы Ыбырай мұрасынан
материалистік сарынды байқау қиын емес, оның идеалистік тұжырымдары да
жеткілікті деп келетін жалпылама, жалаң пайымдаулардан асып кете алмай
жүр. Бұл жағдай да бізге ыбырайтанудың осынау осал жағын зерттей түсуді
меңзейді [27, 30].
Ы.Алтынсарин түсінігінде білім дегеніміз айналадағы ақиқатты тану.
Табиғат ақыл деп жазды, - ол,-айналадағы бізді қоршаған өмірді ғана
қамтуға қабілетті, ал оны дамытып, біздің көрмегенімізді де білуге
мүмкіндік беретін дүниелік білім ғана. Сондай-ақ Ы.Алтынсарин Лұқпан
әкім деген әңгімесінде де адамның дүниетанымы жөнінде де кейбір қызықты
жайттерді келтіреді. Қашанда бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі
ақылыңызды, онан соң көзіңізді ұмылдырыңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса,
көзіңіз көріп, жөнін тауып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік
беріңіз. Оның айтуынша дүниені тануда адамның ақыл-ой парасатымен қатар,
түсініктері де, әсіресе, көру түйсігі қатысуы тиіс. Осы аңыз әңгіменің
бірінші бөлігінде рационалистік философияның элементтері, ал екінші
бөлігінде, сенсуализм (сезім мүшелері) елес береді. Әрине, бұл үзіндіден
оның тиянақты философиялық жүйесін аңғару қиын. Ал қоғамдық құбылыстарды
түсіндіруде Ы.Алтынсарин басқа да ойшылдар сияқты идеалистік бағытта болды.
Әйтсе де ол ағартушылық тұрғыдан надандық пен мистикаға қарсы шықты.
Ы.Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуында сол кезде өмір
сүрген атақты орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің біршама әсері болғанға ұқсайды.
Мұны осы екі ұлы адамның педагогикалық мұрасының сабақтастығын зерттеген
кейбір ғалымдар атап өтеді. Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды
білмесе, орыстың адамгершіл прогресшіл классикалық әдебиетінің нәрінен
қорек алмаса, Ыбырай болмас еді,-дейді М.Әуезов. осы келтірілген
деректерден Ы.Алтынсариннің саяси-әлеуметтік,философиялық көзқарастарындағы
кейбір олқылық кемшіліктердің сырттай болса да, К.Д.Ушинский
көзқарастарымен астарласып жататындығына сенбеске болмайды. Өйткені ұлы
орыс педаогының идеясы Ы.Алтынсарин шығармаларынан, әсіресе оның негігі
еңбегі Қазақ хрестоматиясынан жақсы байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша, орыстың педагогикалық демократиясының
негізін салуға ат салысқан Чернышевский, Добролюбовтардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқуының ғылыми негізде
құрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағыттылуын, халықтың жапай білім алуын,
сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы, мәдениетті елдерді қуып жетуін
аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен танысқан адам ғана
айта алатыны белгілі.
Ыбырай педагогикалық көзқарастары жайында бірсыпыра еңбектер жарық
көрді. Бірақ әлі күнге дейін жеткілікті көңіл аударылмай келе жатқан оның
психологмялық көзқарастары туралы мәселе. Бар өмірін ағарту,тәлім-тәрбие
саласына сарп еткен, осы қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп ойлаған
үлкен жүректі ұстаздың адам жанын нәзік сезетін, аса сезімтал психолог
болғанына шүбә келтіруге болмайды. Амал не, бұл жөнінде әзірше ауыз
толтырарлықтай ештеңе айта алмай жүр. Басқа зеттеушілерді былай қойғанның
өзінде, Советтік Қазақстанның көрнекті психологы Т. Тәжібаевтің ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы педагогикалық ой- пікірлер
атты сындарлы еңбегінде де бұл мәселе ескерілмей қалған. Біз осы жәйтті
қазақтың ой-пікір дамуының тарихын көрсететін зерттеулердегі үлкен
олқылықтың бірі деп есептейміз.
Рас, Ы. Алтынсарин Шоқан мен Абай секілді психологиялық еңбектер жазып
қалдырмаған. Әйтседе оның сан алуан мәнді шығармаларын қоғамдық, балалар
және педагогикалық психологияның кейбір мәселелеріне орайлас айтылған
әртүрлі қызықты деректер табылады. Ы.Алтынсарин қозғаған осындай
пікірлерге: адам және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық
және педагогикалық негіздері, ұстаз проблемасы, қоғамдық психологиялық
мәселелері т.б жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталып
өтейік.
Ы.Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын оқытып
тәрбиелеу мәселесін ең негізгі, басты мәселе деп есептеді. Халқы үшін
қызмет ететін білімді адамдардың қатарын көбейту арқылы қазақ қоғамының
мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып, тәрбиелеуден, тәрбие
ісінің құдіретінен артық ешнәрсе жоқ деп түйеді Ыбырай. Адамның жан-жақты
қалыптасуының негізгі көзі тәрбие екендігін ол Бақша ағаштары деген
әңімесінде өте жақсы көрсеткен: бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ,-
дейді әке өз баласына,-шырағым мұнан сен де өзіңе тәлім алсаң болады, сен
де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істеріңді түзеп,
пайдалы істерге үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең,
жақсы, түзу кісі болып өсерсің, бағусыз, бетіңмен кетсең, сен де мынау
қисық ағаштай қисық өсерсің.
Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән
бар. Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілмесе, оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды. Адам тәрбиесінің нәтижесі. Ол өмірге пешенесіне не жазылса
сонымен келмейді, оның тағдыры тумысынан белгіленбейді. Адамдық қасиеттің
қалыптасатын жері - өмір талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен ай бәрімізге
ортақ, бәріміз де адамның баласымыз, ешкімді біріңнен-бірің артықсың деп
айыруға болмайды,- дейді Ы.Алтынсарин бір өлеңінде.
Ы.Алтынсарин шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе:
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман қасиеттерден жирендіру
мәселесі. Оның хрестоматиясының бірінші беттерінен-ақ балаларды оқуға,
өнерге, ұқыптылыққа, тазалыққа, мейірімділікке шақырған әңгімелер мен
өлеңдер жиі кездеседі. Мысалы, ол Кел балалар, оқылық деген өлеңінде
жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыра келіп, білімді адамның сана-
сезімі жоғары, ілтипатты, өнегелі болатынын, адам білім арқылы ғана
мақсатына жететіндігін, өзінің келешектегі жақсы тұрмысын қамтамасыз ете
алатындығын, сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де анағұрлым
жеңіл және көңілді, сергек болатынын сөз етеді.
Ы.Алтынсарин өз шығармаларында жасөспірімдерді адамгершілік қасиеттерге
баулып отыру мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп дұрыс түсінді. Осы
идея Ы.Алтынсарин әңгімелерінің негізгі арқауы. Мысалы, ол жастардың
байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру мақсатын көздеп, өзі құрастырған
хрестоматияға әртүрлі халықтардың ауыз әдебиеттерінен мысалдар келтіріп
отырған [30].
Ы.Алтынсарин адам өмірінде, оның дүниетанымында тәжірибесі бар
адамдардың басында біртіндеп қалыптасатын байқағыштық қасиеттерді де аша
білді.
Ы. Алтынсарин көтерген психологиялық мәнді мәселелердің енді бір тобы
оның методикалық пікірлерімен астасып жатады. Ыбырай жақсы тәрбиеші ғана
емес, ол сонымен бірге тәжірибелі, методикалық ой-өрісі озық, мұғалім де
еді. Ол оқыту әдісін өз түйгенінше, орыс мекребінің озық үлгісіне негіздей
құруды ойластырады. Мектеп оқушыларына арнап оқу құралдарын,программалар,
нұсқау хаттар жазды. Ол мектеп кітапханаларының физикалық, химиялық,
астрономиялық құралдарымен жабдықталуына, оқушылардың түрлі ғылым мен өнер
саласындағы жаңалықтарды біліп отыруына үлкен мән береді. Ыбырай
шәкірттерді әр кезде әр түрлі әдіспен және әртүрлі оқулықтармен оқытуға
барынша қарсы болды. Ол қандай пәннің болмасын ғылыми негізде оқытылуын
оның жас өспірімдердің ақыл ойымен сезім дүниесіне әсер ете алуының маңызы
аса зор екендігін баса айтты.
Қазақ топырағында тәрбиеші ұстаз,мұғаләмдік өнер жөніндегі небір
жүректебірентерлік тың ойлар, аталы сөздер де Ы. Алтынсарин аузынан бірінші
рет естілген еді. Ыбырай да озық ойлы орыс елінің педагог-ғұламалары сияқты
мұғалімнің оқу-тәрбие процесіндегі рөліне айрықша маңыз берді, сөйтіп
мектеп ісінің сан-сапасындағы жетістіктерді мұғалімнің білімі мен
іскерлігіне, беделі мен өз жұмысын сүйе білетіндігіне байланысты деп дұрыс
түсінді. Халық мектептері үшін ең керектісі- оқытушы, тамаша, жақсы
педагогикалық құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият
түрде жүргізілетін инспектор бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды.
Мұғалім проблемасына, оның жеке қасиеттеріне Ыбырай, әсіресе, Торғай
облысында инспектор болған жылдарында ерекше көңіл бөлген еді. Ол
мұғалімдердің оқыту тәсілдерін жетілдіріп отыуын, олардың педагогикалық
және оқытушылық тәсілдерді меңгеру қажеттігін баса айтты. Алтысарин
мұғалімдердің алдына мына төмендегідей міндеттер қойды: нағыз мұғалім болу
үшін балалардың өзіндік ерекшеліктерімен мықты санасу керек, ол үшін
педагогикалық әдебиеттерді үнемі оқып, қадағалап отырмаса болмайды. Ыбырай
мұғалімге аса сезімтал, бала жанын жазбай танитын адам болу қажет екенін
айта келіп, оқу-тәрбие саласында ізденбейтін мұғалімдер туралы былай дейді:
мұндайлар оқушыларды адастырады, сонан кейін қойылған сұраққа оқушылардың
жауап бере білмегеніне рнежіп, өздері де ашулана бастайды, тіпті оқушыларға
өшігуге дейін барады. Осыдан кейін оқушыларды бұрынғыдан да адастырады,
мүлде шатастырып, оларды тіпті ешбір жауап бере алмайтын хәлге жеткізеді.,
ал сабақ беруге нашар мұғалімдарді ол баламен түсінуге шорқақ, дарыны жоқ
адам деп сипаттайды. Оқытушыларды бағалағанда ,-деп жазады Ы. Алтынсарин,-
олардың іске қатысы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың егістерінің бетіне
шыққан жемістеріне, яғни оқушыларына қарай бағалау қажет.
Сөйтіп Ы.Алтынсариннің тәрбиеші ұстаздардың жеке басы туралы айтқан
пікірлерінің негізгі арқауы: педагогикалық іс - өте нәзік, қасиетті іс. Ол
өте сезімталдықты, балаға деген өлшеусіз сүйіспеншілікті, бала жанын бірден
танитын қырағылықты қажет етеді. Шәкірттерді сүйе білген оқытушы ғана қатаң
талапты, өнегелі, беделді тәрбиеші бола алады. Сол кездегі қазақ елінің
жағдайында айтылған осындай тамаша пікірлерге ерекше сүйсінбей отыра
алмаймыз. Ы.Алтынсариннің мұғалім жөнінде айтқан осы пікірлерінің өзі-ақ
оны Т.Тәжібаев айтқандай, Қазақстандағы педагогикалық ойдың пионері деп
атауға толық болатындығын жақсы дәлелдейді. Ыбырай өз халқының жарқын
келешегі үшін барлық саналы өмірін сарп еткен, халыққа қызмет етуден артық
іс жоқ деп түйген, туған халқын, ел-жұртын жан-тәнімен сүйген нағыз отаншыл
азамат еді. Сондықтан оның көптеген шығармаларында қазақ халқы туралы небір
жүрек тебірентерлік сөздер осы халықтың салт-санасы, әдет-ғұрпы мен
психологиясы жайында ой толғаулар көптеп кездеседі [31].
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы білім беру үлгісі ретінде
Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері. Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениет
пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық
мәдениеті мен өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын
жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, жол болсын айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында
Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің
бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын
ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып,
өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин
туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса, Ушинский
бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл,
прогрессшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас
еді... Ыбырай да сол бір бағытта болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы,
әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да
ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп,
қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор
келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі
ақын, әрі сол кездегі Ресейде батыл жаңалық жасап, бұратана елдер үшін
тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен
қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы.1
Кезінде қазақ ха лқының болашақ дағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды.
Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі мен еңбегі орасан зор.
Қазақ халқының талантты ұлдарының бірі Ыбырай Алтынсарин – аса көрнекті
ағартушы-педагог, этнограф ғалым, ақын әрі жазушы, жаңашыл педагог болған
адам.
Ы.Алтынсариннің сан салалы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Затобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы,
белгілі би Балғожа Шаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, заманының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алды, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды сұлтан – ел
билеушілердің, ордаға аралық бастықтардың ісін жүргізе білетін және айрықша
қызметтерді атқара алатын адамдарды дайындау деп жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепті жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған [32].
Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет етіп жүрген
жылдары Ы.Алтынсарин Орынборда Шекара комиссиясының төрағасы болып қызмет
атқарған белгілі шығыстанушы ғалым, профессор В.В.Григорьевпен танысып,
жақын болып және онымен достасып алады да, оның бай кітапханасын еркін
пайдаланады. Соның арқасында ол орыс және шетел ақын-жазушыларының,
ағартушы-ғалымдарының шығармаларын көптеп оқып, олармен мол танысады.
Сөйтіп небәрі жетіжылдық мектепті бітіріп шыққан Ыбырай өздігінен оқып,
ерінбей ізденіп, талмай еңбек етуінің арқасында жан-жақты мол білімі бар,
ой өрісі өте кең, оқымысты адам болып шығады.
Қарағым, мұнда жүрсең нетер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің!
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргеннен не мұратқа жетер едің?, - деп, атасы Балғожа би айтқандай,
Ыбырай өз атасы тәрізді тек ауыл адамы ғана емес, бүкіл бір халықтың
мәңдайына біткен жарық жұлдызы болып, қазақ мәдениетінің көгіне жарқырап
шыға келді.
Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден мектеп ашу
ісімен айналысады. Сол өңірдегі қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп
1864 жылдың 8 қаңтарында Торғай қаласында ашылып, Ыбырайдың өзі соған
мұғалім болады. Сөйтіп Ы.Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін жиырма бес
жылдық өмірін қазақ балаларына арнап мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу,
оларға арнап оқулықтар, оқу құралдары және әдістемелік кітаптар жазу
жұмысына сарп етеді. Осы жылдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz