ҚР мемлекеттік бюджеті және оның құрылымы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері ... ...
І.1 Мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... .
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... .
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы ... ...
ІІ.2 Мемлекеттік борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама..
II.4 ҚР бюджет жүйесі және бюджет саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.5 Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы ... ... ... ...
ІІ.6 Жаңа бюджет саясатының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ бөлім. ҚР сыртқы қарыздарының мемлекеттік бюджетке әсері. Бюджеттен тыс қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.1 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.2 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ.3 Экономиканы қаржымен қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері ... ...
І.1 Мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... .
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... .
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы ... ...
ІІ.2 Мемлекеттік борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама..
II.4 ҚР бюджет жүйесі және бюджет саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.5 Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы ... ... ... ...
ІІ.6 Жаңа бюджет саясатының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ бөлім. ҚР сыртқы қарыздарының мемлекеттік бюджетке әсері. Бюджеттен тыс қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.1 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.2 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ.3 Экономиканы қаржымен қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз жылдары Қазақстан әлемдік шаруашылық жүйесіне кірген ашық экономикасын құрды.
Қаржы нарығының жаһандануы мен әлемдегі бәсекелестік артықшылықтар елдегі бағалы қағаздарға әсерін тигізеді. Әлемдік қаржы рыноктарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздармен сипатталынады. Өйткені рынок субъектілері үшін қаржылық ресурстарды жедел, әрі арзан құрал ретінде қолдану негізгі мақсаттарға айналды.
Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және 30 корпоративтік көшбасыларын қалыптастыру экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады.
«Қазақстан – 2030» стратегиясында және жыл сайынғы елбасымыздың Қазақстан халықтарына Жолдауларында баяндалған «Сенімді табыстылық стратегиялары», «Ұзақ мерзімді басымдылық - экономикалық өсу» үндеулері республикамыздың экономикасын дамытуға салықтық ынталандыруларды жетілдірудің қажеттігін және тәжірибелік мәнін жоғарлатады.
Экономиканың ғаламдануы тұтастай алғанда еліміздің экономикасына оң әсерін тигізе отырып, әлемдік күйзелістердің ішкі экономикаға ауысу тәуекелін ұлғайтты. Қазақстан Республикасы қаржы секторының басқа ТМД елдерімен салыстырғанда жедел дамуымен, жалпы ішкі өнім және ішкі қор құрамындағы қаржы қызметі үлесінің тұрақты өсуімен, қаржы капиталының ТМД елдеріне экспансиясының басталуымен және қаржы саласында кадрлық құрамның құрылуымен байланысты болды. Бұл қаржы секторын Қазақстан Республикасы экономикасын одан әрі әртараптандыру, әлемдік экономикамен біріктіру және бәсекеге қабілеттілігін ұлғайту үрдісіндегі негізгі фактор ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен зерттеудің міндеттері. Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасы бюджетінің теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, сәйкес келесі мәселелерді анықтау қажет :
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз жылдары Қазақстан әлемдік шаруашылық жүйесіне кірген ашық экономикасын құрды.
Қаржы нарығының жаһандануы мен әлемдегі бәсекелестік артықшылықтар елдегі бағалы қағаздарға әсерін тигізеді. Әлемдік қаржы рыноктарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздармен сипатталынады. Өйткені рынок субъектілері үшін қаржылық ресурстарды жедел, әрі арзан құрал ретінде қолдану негізгі мақсаттарға айналды.
Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және 30 корпоративтік көшбасыларын қалыптастыру экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады.
«Қазақстан – 2030» стратегиясында және жыл сайынғы елбасымыздың Қазақстан халықтарына Жолдауларында баяндалған «Сенімді табыстылық стратегиялары», «Ұзақ мерзімді басымдылық - экономикалық өсу» үндеулері республикамыздың экономикасын дамытуға салықтық ынталандыруларды жетілдірудің қажеттігін және тәжірибелік мәнін жоғарлатады.
Экономиканың ғаламдануы тұтастай алғанда еліміздің экономикасына оң әсерін тигізе отырып, әлемдік күйзелістердің ішкі экономикаға ауысу тәуекелін ұлғайтты. Қазақстан Республикасы қаржы секторының басқа ТМД елдерімен салыстырғанда жедел дамуымен, жалпы ішкі өнім және ішкі қор құрамындағы қаржы қызметі үлесінің тұрақты өсуімен, қаржы капиталының ТМД елдеріне экспансиясының басталуымен және қаржы саласында кадрлық құрамның құрылуымен байланысты болды. Бұл қаржы секторын Қазақстан Республикасы экономикасын одан әрі әртараптандыру, әлемдік экономикамен біріктіру және бәсекеге қабілеттілігін ұлғайту үрдісіндегі негізгі фактор ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен зерттеудің міндеттері. Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасы бюджетінің теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, сәйкес келесі мәселелерді анықтау қажет :
Пайдаланған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.–Алматы: Юрист, 2004.
2. Салық кодексі – «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жөнінде» ҚР Заңы. – Алматы: Юрист, 2003
3. Қазақстан Республикасының заңдары.
4. Б.С. Өтебаев. Мемлекеттік бюджет.– Алматы: Экономика, 2006.
5. Годин А.М., Подпорина И.В. Бюджет и бюджетная система Российской Федерации: Учебное пособие.–М. Дашков и К, 2002
6. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика,2005.
7. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы.–Алматы: Қаржы қаражат,2001.
8. Ильясов К.К., Саткалиева А.Ж. и др. Государственный бюджет: Учебник.–Алматы: РИК,1994.
9. Қазақстан Республикасының Үкәметінің Қаулылары.
10. Утибаев Б.С., Жунусова Р.М. Бюджетное устройство и бюджетная система: Учебное пособие. – Ақмолa: 1997.
11. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
12. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
13. «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
14. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
15. Мемлекеттік бюджет туралы заңдарға қосымша 2006, 2007, 2008 жылдар //www.minfin.kz
16. Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
17. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
18. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2008 жылғы 25 шілдедегі экспресс-ақпарат № 4-3б/16. «Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар туралы».
19. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені
20. “Макроэкономика” авторлары: Н.Қ Мамыров, М.Ә Тілеужанова
21. “Қаржы” авторы: Ілиясов
22. “Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері” авторлары:
23. Ж.О Ихданов, Ә.О Орманбеков
24. “Экономикс авторлары” авторлары: К.Р Макконелл, С.Л Брю
25. “Жалпы экономикалық теория” авторлары: Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н
26. “Экономикалық теория”авторлары: С.С Мәуленов, С.Қ Бекмолдин,
27. Е.Қ Құдайбергенов
1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.–Алматы: Юрист, 2004.
2. Салық кодексі – «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жөнінде» ҚР Заңы. – Алматы: Юрист, 2003
3. Қазақстан Республикасының заңдары.
4. Б.С. Өтебаев. Мемлекеттік бюджет.– Алматы: Экономика, 2006.
5. Годин А.М., Подпорина И.В. Бюджет и бюджетная система Российской Федерации: Учебное пособие.–М. Дашков и К, 2002
6. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика,2005.
7. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы.–Алматы: Қаржы қаражат,2001.
8. Ильясов К.К., Саткалиева А.Ж. и др. Государственный бюджет: Учебник.–Алматы: РИК,1994.
9. Қазақстан Республикасының Үкәметінің Қаулылары.
10. Утибаев Б.С., Жунусова Р.М. Бюджетное устройство и бюджетная система: Учебное пособие. – Ақмолa: 1997.
11. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
12. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
13. «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
14. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
15. Мемлекеттік бюджет туралы заңдарға қосымша 2006, 2007, 2008 жылдар //www.minfin.kz
16. Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
17. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
18. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2008 жылғы 25 шілдедегі экспресс-ақпарат № 4-3б/16. «Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар туралы».
19. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені
20. “Макроэкономика” авторлары: Н.Қ Мамыров, М.Ә Тілеужанова
21. “Қаржы” авторы: Ілиясов
22. “Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері” авторлары:
23. Ж.О Ихданов, Ә.О Орманбеков
24. “Экономикс авторлары” авторлары: К.Р Макконелл, С.Л Брю
25. “Жалпы экономикалық теория” авторлары: Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н
26. “Экономикалық теория”авторлары: С.С Мәуленов, С.Қ Бекмолдин,
27. Е.Қ Құдайбергенов
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері ... ...
І.1 Мемлекеттік бюджетті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... .
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... .
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы ... ...
ІІ.2 Мемлекеттік
борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама..
II.4 ҚР бюджет жүйесі және бюджет
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.5 Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы ... ... ... ...
ІІ.6 Жаңа бюджет саясатының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ бөлім. ҚР сыртқы қарыздарының мемлекеттік бюджетке әсері. Бюджеттен тыс
қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ІІІ.1 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі
жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ІІІ.2 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІІІ.3 Экономиканы қаржымен қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік
бюджеттен тыс
қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз жылдары Қазақстан
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірген ашық экономикасын құрды.
Қаржы нарығының жаһандануы мен әлемдегі бәсекелестік артықшылықтар
елдегі бағалы қағаздарға әсерін тигізеді. Әлемдік қаржы рыноктарының дамуы,
ең алдымен дамыған бағалы қағаздармен сипатталынады. Өйткені рынок
субъектілері үшін қаржылық ресурстарды жедел, әрі арзан құрал ретінде
қолдану негізгі мақсаттарға айналды.
Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан
орын алуы және 30 корпоративтік көшбасыларын қалыптастыру экономиканың
жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады.
Қазақстан – 2030 стратегиясында және жыл сайынғы елбасымыздың
Қазақстан халықтарына Жолдауларында баяндалған Сенімді табыстылық
стратегиялары, Ұзақ мерзімді басымдылық - экономикалық өсу үндеулері
республикамыздың экономикасын дамытуға салықтық ынталандыруларды
жетілдірудің қажеттігін және тәжірибелік мәнін жоғарлатады.
Экономиканың ғаламдануы тұтастай алғанда еліміздің экономикасына оң
әсерін тигізе отырып, әлемдік күйзелістердің ішкі экономикаға ауысу
тәуекелін ұлғайтты. Қазақстан Республикасы қаржы секторының басқа ТМД
елдерімен салыстырғанда жедел дамуымен, жалпы ішкі өнім және ішкі қор
құрамындағы қаржы қызметі үлесінің тұрақты өсуімен, қаржы капиталының ТМД
елдеріне экспансиясының басталуымен және қаржы саласында кадрлық құрамның
құрылуымен байланысты болды. Бұл қаржы секторын Қазақстан Республикасы
экономикасын одан әрі әртараптандыру, әлемдік экономикамен біріктіру және
бәсекеге қабілеттілігін ұлғайту үрдісіндегі негізгі фактор ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен зерттеудің міндеттері. Зерттеудің
мақсаты Қазақстан Республикасы бюджетінің теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, сәйкес келесі мәселелерді анықтау
қажет :
• бюджетті дамыту жолдарының теориялық және тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
• әлемдік және отандық бюджет түрлерінің ерекшеліктерін зерттеу;
• бюджет операцияларын ақпараттандыру арқылы қаржы орталығына
институционалды инвесторлар мен брокерлік ұйымдар және кәсіпқой
қатысушылар мен эмитенттерді тарту;
• бюджет жағдайына талдау жүргізу;
• отандық экономиканы модернизациялау үшін халықты сауаттандыру
арқылы халықтың ішкі жинақтарын тарту;
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының пәні ретінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетін ұйымдастыру және дамыту алынады.
Диплом жұмысының объектісі болып Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджеті саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздардың рыноктық қатынастарын
реттейтін заңнамалалық және нормативтік құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары басқа да нормативтік құжаттары, ҚР Қаржылық қадағалау Агенттігі,
ҚР Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, Қазақстан Республикасының Алматы
өңірлік қаржы орталығы АҚ және Қазақстан қор биржасы АҚ нормативтік
құжаттары алынды. Сонымен қатар проблеманың жекелеген аспектілері бойынша
жүргізілген тиянақты зерттеулер мен статистикалық есептер, халықтың
әлеуметтік тұрмыс жағдайын және халықтың салауаттылығын зерттейтін әртүрлі
теориялық, талдаушылық материалдар алынды.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақыттағы мемлекеттік бюджет
жағдайын зерттей отырып, оны тиімді ұйымдастырудың қажеттілігін және
бағыттарын анықтау басты шарт болып табылады.
Тақырыптың маңыздылығы. Жүргізілген зерттеулер арқылы бағалы қағаздар
рыногының теориялық пен құқықтық тараптарын бірыңғай етуге, осы рынокқа
әсер ететін факторларды ескере отырып, бағалы қағаз рыногының тиімді
үлгісін құруға, ҚР бағалы қағаздар рыногын халыққа дұрыс ақпараттандыруға
мүмкіндіктер береді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
құруын мәжбүр . Сол реформалаудың логикалық жалғасы ол жаңа бюджеттік
заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24
жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып,
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатқа мемлекеттік міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Бюджеттік процес маңында заңнамалар арқылы реттелетін мемлекеттік
органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту, бюджеттерді
атқаруын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету жөніндегі іс
әрекеттерді қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің мемлекеттік
және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан Республикасында
бюджеттік процес өз алды мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті
органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен Ұлттық қор
болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және бақылау
жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске асыруды
көрсетеді.
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері
І.1 Мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол бюджеттік кодексі және
басқа да бюджеттік процеске қатысты заңнамалы нормативтік актілерімен
реттеледі. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру келесі принциптерге
негізделеді.
Тұтастық оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларынын бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
Дербестік оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өздік қанар көздері
барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын құқықпен қамтамасыз
етуіне;
Теңгерушілік оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен шығыстары
арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуына;
Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс әрекет салалары аралығындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл арада тағы бір маңызды
шартты сақтау қажет ол мемлекеттің барлық қаржы саястының бас негізі
болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтер
құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының әлеуметтік экономикалық ортамерзімді даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнаған жылсайынғы Жолдауынның
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай ол бюджеттік процесті
ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік
биліктің фунцияларын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер арқылы
көрнеді:
• Мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде;
• салықты фискалдық құралдарды жетілдіруінде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар
көздерін анықтауда;
• бюджеттердің кірістері мен шығындарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің
есебімен оның динамикасы мен ахуалын бағалауда;
Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс әрекеттің барлық
сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі.
• Жеке салықтық пен басқа түсімдер бойнша және әлеуметті экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
• Бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• Ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық құқықтылықтын
тұрақтылықтын жалпы бағдарламасымен бюдждетті қиыстыру;
• Экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқырту
мен жою;
• Әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
• әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметтік экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік процестердің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті орган ол Экономика және бюджеттік жоспрлау министрлігінің келесі
қаржы жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын
Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы, ортамерзімді
әлеуметтік экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары,
бюджетті атқарудың ағымды бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
динамикасы, ақша несиелік пен фискалдық саясатттың негізгі бағыттырының
негізінде жасалады.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға негізделген
бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы
айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс әрекеттің келесі
кезеңдерін құрайды:
Бюджет жобасын құрастыру;
Бюджетті қарау және бекіту;
Бюджетті атқару;
Бюджетті атқару жөніндегі есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкіметі мен жергілікті
биліктің тиісті атқарушы органдарына жүктелгендіктен, республикалық және
жергілікті бюджеттер жасаудың тәртібі мен мерзімі және бюджет жобасымен
бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жұмыс істеудің тәртібі
Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының есептемелері мен
көрсеткіштері өкілдік билік органдарына ресми түрде тапсырғанша құпия
сипатта болады.
Бюджеттік жыл аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет процесінің ақырғы
кезеңі ол бюджет атқару жөніндегі арнайы органдардың есеп беруді
құрастыруы. Арнайы органдар ол республикалық бюджетті атқару жөніндегі
орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті бюджеттерді
атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің өкілеттік
органдарына ұсынылады, мұнда ол белгіленген тіртіп бойынша бекітіледі.
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету.
Бюджет жүйесінің қызмет ету заңнамалық нормалармен реттеледі. Бюджет
жүйесінің құрылуы мен әрекетін және билік пен басқарудың мемлекеттік
органдардың бюджеттерді жасау, қарастыру, бекіту, атқару жөніндегі
құзыретін анықтайтын барлық заңнамалық нормалар өз алды бюджеттік құқықты
көрсетеді. Республикалық және жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру,
бекіту мен атқаруы Бюджеттік кодекс және Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде атты заңмен анықталады.
Бюджеттік кодексте барлық бюджет түрлері бойынша анықтама берілген,
кірістер мен шығыстардың атаулары жазылған, бюджет атқару жөнінде есеп
беруді құрастырудың тәртібі, оларды бекіту мен бақылау сауалдары
қарастырылған. Мұндай тиісті бюджет кірісі болып толығымен және норматив
бойынша бөлініп түсетін салықтар мен түсімдер анықталған. Ұлттық қордың
қалыптасу тәртібі, қайнар көздерімен пайдалануы және оны басқаратын
Кеңестің функциялары Бюджеттік кодексте анықталған.
Бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы мемлекеттік органдар
құрылымына Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының
Парламенті, Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп
комитеті, Қазақтан Республикасының Үкіметі, бюджетті жоспарлау, атқару
жөніндегі орталық өкілетті органдар, жергілікті органдар, жергілікті
өкілдік және атқарушы органдар кіреді.
Бюджеттік кодекс бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің
бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы уәкілдігі республикалық бюджетті
жасау мен оны атқару жөнінде есеп берудің тәртібін анықтау, Республикалық
бюджет комиссиясы жөніндегі ережені, оның құрамын анықтау, бекіту, елдің
бюджеттік саясатының негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Бюджеттік кодекске сәйкес елдің заңнамалық органы Парламенті
бюджеттік қатынастарды реттеу аумағында республикалық бюджетті және оған
еңгізілген өзгерістер мен қосымшаларды бекіту, Үкімет пен Есеп комитетінің
республикалық бюджетті атқару жөніндегі есептерін қарастыру мен бекіту және
басқа да қажетті уәкілдіктерді атқарады.
Республикалық бюджетті атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің
бюджеттік қатынастар аумағындағы уәкілдігіне сыртқы бақылау жүргізушінің
тәртібін тағайындау мен оны іске асыру, мемлекеттік қаржы бақылау
стандарттарын жасау, қабылданған шешімдерді атқаруына мониторинг жүргіру
жіне заңнамалы нормативтік актілерге сәйкес басқа да қызметтер кіреді.
Бюджеттік кодекске сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметінің
бюджеттік қатынасы аумағындағы құзыретіне келесі қызметтер кіреді:
әр түрлі көрсеткіштер есептеу әдістерін анықтау;
бюджеттерді жасау мен атқару тәртібін қамтамасыз ететін әр түрлі
процедуралар тағайындау мен бекіту;
республикалық бюджет пен оны атқару жөніндегі есепті Қазақстан
Республикасының Парлпментіне ұсынылуы;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен бірге Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану жөнінде жылдық есеп беру.
Бюджеттік кодексте бюджеттік жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау
жөніндегі орталық өкілетті органдар және облыс, республикалық маңызы бар
қалалар , астана мен аудандардың құқықтары бекітілген.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде
атты Заң жергілікті мемлекеттік басқару аумағындағы қоғамдық қатынастарды
реттейді және жергілікті өкілдік пен атқарушы органдардың уәкілдігі,
ұйымдастыру мен іс әрекет тәртібін анықтайды. Осы Заңға сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқаруы – ол тиісті аумақтың ахуалына жауапты және сол
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында өз іс әрекетін іске
асыратын жергілікті өкілдік және атқарушы органдардан құрайды.
Жергілікті өкілдік органдар – ол жергілікті тұрғындармен сайланушы,
олардың жігерлерін әлпеттейтін және оны іске асыру мен бақылау үшін
заңнамалар негізінде шаралар анықтап, қолданатын сайламалы орган -Мәслихат.
Мәслихаттың уәкілдігіне тиісті аумақтардың жоспарлары, экономикалық және
әлеуметтік даму бағдарламалары, шығындар жоспарларын бекіту жатады.
Мәслихат жергілікті бюджеттерді атқару бойынша сыртқы бақылау жүргізу мен
сол жөніндегі есеп беруді қарастыру жасайтын өзінің ревизиялық комиссиясын
сайлайды.
Жергілікті атқарушы органдар - әкімгершіліктер заңнамаларға сәйкес
тиісті аумақтар бойынша жоспарлар, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларын, бюджжеттер жасап, маслихаттарға бекітуге ұсынады және
олардың атқаруын қамтамасыз етіп, сол жөнінде есеп беруді қалыптастырады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың экономикалық және қаржылық негізін
келесілер құрады:
• Жергілікті бюджет;
• Заңды тұлғалар маңында бекітілген коммуналдық мүлік;
• Заңнамаларға сәйкес бекітілген басқа да коммуналдық мүлік.
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның құрылымы
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық
стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып
табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық
және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде
Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет
кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік
жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған
Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды
жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл
міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде
2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла
бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік
қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз
етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы
министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға
қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен
жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың
қызметіне стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры. Бюджет
деген сөз сөзбе-сөз алғанда ақша сақтауға арналған ақшалы сөмке, былғары
қапшық дегенді білдіреді.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі
орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен басқару
деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай бюджет
жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді. Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық
және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған
ақшалай қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті де
Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді – Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті,
облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және
олардың арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсімдер
мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері әр түрлі құрауыштардан
қалыптастырылады, олардың ішінде салықтық және салықтық емес түсімдер,
трансферттер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер және т.б. Бұл
құрауыштар бюджеттің құрылымына арналған бөлімде неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылады. Барынша елеулі үлесті, әрине, салықтық құрауыш енгізеді.
Салықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті
төлемдері. Салық салу – мемлекетпен бірге дүниеге келген аса ежелгі
экономикалық тетіктердің бірі. Өзінің әскері жоқ мемлекеттер бар, бірақ
салықсыз мемлекет жоқ. Салықтар туралы мәселе қоғамның барлық жіктерінің
мүдделерін қозғайды және сондықтан да тоқталмайтын пікірталастардың
нысанасы болып табылады. Даулар салық салудың жалпы деңгейі туралы,
салықтардың әр түрінің қатынастары туралы, оларды жинау тәсілдері туралы
жүреді. Қорытындысында салықтар жүйесі қоғамның, сондай-ақ тұтастай
алғанда, елдің және оның жекелеген өңірлерінің арасындағы бітімгершілік
болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет елде өндірілетін өнімнің бір бөлігін
жинайды, және содан соң оны мемлекеттік шығыстар арқылы қайта бөледі. Ішкі
жалпы өнімнің көрсеткіші жоғары болған сайын бюджеттің мүмкін болатын
жиынтық кірістері мен шығыстары да жоғары болады. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
сөйтіп, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттерін
қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бүгінгі күні экономикалық дамудың негізгі көрсеткіші жан басына
шаққандағы ЖІӨ болып табылады. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дамыған
елдердің көпшілігінен артта қалып тұрғанымен, алайда Қытай мен Бразилияны
қоса алғанда, көптеген дамушы елдерді басып озады.
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискальдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсініледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Фискальдық жүктеменің шамасы жоғары болған
сайын пайданың елеусіздігіне байланысты экономикаға инвестиция құюға деген
ынталылық та төмен. Басқа жағынан алғанда, жүктеменің жоғары емес
көрсеткіші мемлекеттің жеткілікті дәрежедегі күшті әлеуметтік саясатты
жүргізе алмайтындығы туралы айтады.
Қазақстан Республикасының кеңейтілген үкіметі бюджетінің кірістері
Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2006 жылы ЖІӨ мөлшерінің 22,4 %-
ын құрады. Бұл шамамен алғанда Еуропа Одағының елдері немесе Украина
бойынша орта есеппен екі есеге аз, алайда бірқатар дамушы елдерге қарағанда
біршама жоғары. Осындай көрсеткіштер Қазақстанның экономикасына
салыстырмалы түрдегі көп емес фискальдық жүктеме және тиісінше республика
экономикасының қаражатты инвестициялау үшін жеткілікті жоғары тартымдылығы
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Және бір мезгілде азаматтардың
салыстырмалы түрдегі төменгі мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз етілуі
туралы куәландырады.
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджеті, өкінішке орай,
талдамалық құрал ретінде салыстырмалы түрде жақында енгізілді, сондықтан
оның мысалында бюджеттің кірістері өзгерістерінің серпінін қадағалау
біршама қиын. Соған қарамастан неғұрлым толық мағлұмат алу үшін біз 2006 –
2007 жыл ішіндегі түсімдер мөлшерінің өзгеруі мен шоғырландырылған
бюджеттің құрылымы туралы деректер келтірейік.
2006 жылдан бастап шоғырландырылған бюджеттің кірістері елеулі түрде
ұлғайды: 3 375,8 млрд теңгеден (ЖІӨ-нің 33,1%-ы) 4 789,3 млрд теңгеге дейін
(ЖІӨ-нің 37,3%-ы).
Егер шоғырландырылған бюджеттің құрылымы туралы айтар болсақ, онда
жергілікті бюджет рөлінің біршама күшейгенін (оның үлесі 2%-ға ұлғайды)
және Ұлттық қор рөлінің елеулі түрде күшейгенін (оның үлесі 7%-ға ұлғайды)
атап өту қажет.
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2006 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 2 338,0 млрд теңгеден 2 887,8
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2004 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2005 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2006 жыл мен 2007 жыл арасындағы өзгеріс елеулі емес
және бар-жоғы 0,3% пайызды құрайды.
Республикалық бюджетке келетін болсақ, оның түсімдерінің серпіні жалпы
тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджеттің серпінін қайталайды: кірістердің
тұрақты өсуі байқалады, атап айтқанда, 2006 жылғы 1 847,2 млрд теңгеден
2007 жылы 2 221,5 млрд теңгеге дейін. ЖІӨ-дегі кірістердің үлесі де 2005
жылдан бастап төмендейді, бірақ 2006 жыл мен 2007 жыл арасындағы өзгеріс
бар-жоғы 0,8%-ды құрайды.
Түсімдердің көлемі (29%) бойынша екінші орынды тауарларға, жұмыстарға
және қызметтерге салынатын ішкі салықтар алады. Оның ішінде барынша көп
кірісті қосылған құн салығы (629,3 млрд теңге), акциздер (58,8 млрд) және
табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер (132,2 млрд
теңге) алады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) – бұл кәсіпорынның (фирманың) ол
өндіретін тауардың немесе қызметтің нарықтық құндылығына қосқан үлесіне
салынатын салық. Қазақстанда ҚҚС-тан түсетін кірістің ауқымды
бөлігін республиканың аумағына импортталатын тауарлардан алынатын салық
құрайды. Акциз – елдің ішінде негізінен жаппай тұтынатын заттарға (темекі,
шарап және т.б.) белгіленетін жанама салық түрлерінің бірі. Олардың ішінде
республика бюджетіне барынша көп кірісті алкоголдік ішімдіктерге, темекіге
және бензинге қойылатын акциздер әкеледі. Ресурстарды пайдаланғаны үшін
алынатын түсімдердің ішінде барынша ауқымды үлесті қоршаған ортаға эмиссия
үшін төлем әкеледі.
Қазақстан Республикасы республикалық бюджетінің шығындары 2008 жылы 2
716 млрд теңгені құрады. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 31,3%-ға көп.
Бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысы бойынша 2008 жылы (19,3%) 2007 жылдың
деңгейінде сақталды. Қазақстанның республикалық бюджеті шығыстарының жалпы
көлемінің өсу серпіні 14-суретте ұсынылған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің
шығыстары үшін мынадай функционалдық топтар бойынша жіктеме көзделген:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс;
- қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару
қызметі;
- білім беру:
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары;
- өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі;
- көлік және коммуникациялар;
- өзгелері;
- борышқа қызмет көрсету;
- трансферттер.
Қазақстан Республикасы шоғырландырылған бюджетінің шығындары жергілікті
бюджеттердің, республикалық бюджеттің шығындарынан және Ұлттық қордың
шығыстарынан тұрады. Көптеген функционалдық топтар бойынша шығыстар
жергілікті және республикалық бюджеттен жүзеге асырылады, сол уақытта
Ұлттық қордан республикалық бюджетке ҚР Президенті айқындайтын мақсаттарға
нысаналы трансферттерді қаржыландыру жүзеге асырылады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен
фирмалар берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес
жүзеге асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
ІІ.2 Мемлекеттік борыш
Мемлекеттік борыш анықтамасы Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексінде берілген. Мемлекеттiк борыш - Қазақстан Республикасының заң
актiлерiне сәйкес, өзара талаптарды есепке алмай, Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң борышына немесе
мәслихаттардың шешiмдерiмен жергiлiктi атқарушы органдардың борышына
жатқызылған алынған (игерiлген) және өтелмеген мемлекеттiк қарыздардың,
концессиялық міндеттемелердің белгiлi бiр күнге, сондай-ақ борыштық
мiндеттемелердiң белгiлi бiр күнге сомасы. Осылайша, Қазақстанның
мемлекеттік борышы Үкіметтің, Ұлттық банкінің және жергілікті атқарушы
органдардың борыштарын қамтиды.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы бюджет тапшылығын қаржыландыру және
қоғамдық мұқтажды қанағаттандыру үшін ақша ресурсын тартудың бір нысаны
ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланумен туындаған. Мемлекеттік борыштың
болуы белсенді дамушы мемлекет үшін қалыпты жағдай болып табылады.
Мемлекеттік борыш өз бетінше елдің экономикасы үшін оң немесе теріс фактор
болып табылмайды. Егер оның экономикасы тұрақты болса, заң шығарушы база
осы қарым-қатынас саласын нақты белгілейді және мемлекеттік борыштың болуы
елдің халықаралық имиджіне теріс әсер етпейді. Мысалы, АҚШ экономиканың
көптеген көрсеткіштері бойынша көшбасшы бола тұра, оның мемлекеттік борышы
да бар.
Мемлекеттік борыш, әдетте, ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Мемлекеттiк
iшкi борыш - Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың Қазақстан
Республикасының резиденттерiнiң алдындағы мемлекеттiк iшкi қарыздары мен
басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас
бөлiгi. Мемлекеттiк сыртқы борыш - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Қазақстан Республикасының қарыз
берушілерінің-резидент еместерiнiң алдындағы мемлекеттiк сыртқы қарыздар
мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас
бөлiгi.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттің қаржылық тұрақтылығының
макроэкономикалық көрсеткішінің бірі ретінде борыш көлемінің ЖІӨ-ге
қатынасы пайдаланылады. 2008 жылғы 1 қаңтарға Қазақстанның мемлекеттік
борышы 917,99 млрд теңгені (7,63 млрд АҚШ долларын), немесе 7,2% ЖІӨ
құрайды. 2001-2007 жылдары Қазақстанның мемлекеттік борышы елдің ұлттық
қауіпсіздігіне қатер тудыратын шектен шыққан жоқ. ҚР Үкіметінің сыртқы
борышының негізгі кредиторлары Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі,
Еуразия Қайта Құру және Даму Банкі, Жапон Халықаралық Ынтымақтастық Банкі,
Ислам Даму Банкі, Азия Даму Банкі, шетел коммерциялық банктері болып
табылады. Ұлттық банкінің сыртқы борышы 2000 жылғы мамырдан бастап жоқ,
Халықаралық валюта қорының қарызын мерзімінен бұрын өтегеннен соң. Сыртқы
борыштың болуы экономикадағы ерекшеліктен бұрын, қағида болып саналады.
Экономикалық дамыған елдердің, әдетте, елеулі мемлекеттік борышы бар.
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама
Нарықтық қатынастарға кешкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
— айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің қөзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар және
бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің
қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті
ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер—бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бектіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер
пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері — бұл бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің
түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары —қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар—мемлекеттік саясатты іске асыру
мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына арналмаған)
өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік
органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер—қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңи тұлғаларға субсидиялар—мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер—бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ Ұлттық
қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Заңи тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларда берілуі мүмкін. Заңи тұлғаларға субсидия берудің
басым бағыттары орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті кіріктіреді.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері қөлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдарының резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде пайдаланылған жағдайда
Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган қажет болған кезде Парламентке
немесе тиісті мәслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы
орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған
жағдайда, бюджет бағдарламасының өкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған
бөлігін ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды
қамтамасыз етеді.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Үкімет белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
келемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу—заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер— мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу жөне мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең. Теріс белгімен алынған шама бюджет тапшылығы, оң
белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығының
жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді
жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылыгын қаржыландыру—қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Оның көлемі
алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының
қарыздар бойынша негізгі борышты етеу сомасынан асып түсуі ретінде
белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді жөне бюджет
тапшылығының шамасына сай келеді. Бюджет профицитін пайдалану—қарыздар
бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет профицитін, қарыздар қаражатын,
бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсау. Оның көлемі қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты
қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет
прфицитінің шамасына сай келеді. Қазақстан Республикасының экономикасы
басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің
мазмұнына, кірістері мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр.
Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі
оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді
мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы
қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр. Бюджеттің
кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің,
салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды
сатудан түсетін кірістердің көлемі.
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық бюджетке
-түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер:
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орыңдалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына
импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы, импортталатын
тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері,
экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан
Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін
алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен
шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық
құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және (немесе) халықаралық телефон
байланысын бергені үшін, радиожиілік сеьстрін, кеме жүретін су жолдарын
пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары
мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерін
және
көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық
іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа алымдар мен
төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивидендтер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санк-циялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер); 3) негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік
босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан
түсетін ақшалар);
4) ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми трансферттер,
Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің
құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады.
Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы млн.теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды,
ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері ... ...
І.1 Мемлекеттік бюджетті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... .
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... .
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы ... ...
ІІ.2 Мемлекеттік
борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама..
II.4 ҚР бюджет жүйесі және бюджет
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.5 Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы ... ... ... ...
ІІ.6 Жаңа бюджет саясатының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ бөлім. ҚР сыртқы қарыздарының мемлекеттік бюджетке әсері. Бюджеттен тыс
қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ІІІ.1 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі
жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ІІІ.2 Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІІІ.3 Экономиканы қаржымен қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік
бюджеттен тыс
қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз жылдары Қазақстан
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірген ашық экономикасын құрды.
Қаржы нарығының жаһандануы мен әлемдегі бәсекелестік артықшылықтар
елдегі бағалы қағаздарға әсерін тигізеді. Әлемдік қаржы рыноктарының дамуы,
ең алдымен дамыған бағалы қағаздармен сипатталынады. Өйткені рынок
субъектілері үшін қаржылық ресурстарды жедел, әрі арзан құрал ретінде
қолдану негізгі мақсаттарға айналды.
Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан
орын алуы және 30 корпоративтік көшбасыларын қалыптастыру экономиканың
жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады.
Қазақстан – 2030 стратегиясында және жыл сайынғы елбасымыздың
Қазақстан халықтарына Жолдауларында баяндалған Сенімді табыстылық
стратегиялары, Ұзақ мерзімді басымдылық - экономикалық өсу үндеулері
республикамыздың экономикасын дамытуға салықтық ынталандыруларды
жетілдірудің қажеттігін және тәжірибелік мәнін жоғарлатады.
Экономиканың ғаламдануы тұтастай алғанда еліміздің экономикасына оң
әсерін тигізе отырып, әлемдік күйзелістердің ішкі экономикаға ауысу
тәуекелін ұлғайтты. Қазақстан Республикасы қаржы секторының басқа ТМД
елдерімен салыстырғанда жедел дамуымен, жалпы ішкі өнім және ішкі қор
құрамындағы қаржы қызметі үлесінің тұрақты өсуімен, қаржы капиталының ТМД
елдеріне экспансиясының басталуымен және қаржы саласында кадрлық құрамның
құрылуымен байланысты болды. Бұл қаржы секторын Қазақстан Республикасы
экономикасын одан әрі әртараптандыру, әлемдік экономикамен біріктіру және
бәсекеге қабілеттілігін ұлғайту үрдісіндегі негізгі фактор ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен зерттеудің міндеттері. Зерттеудің
мақсаты Қазақстан Республикасы бюджетінің теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, сәйкес келесі мәселелерді анықтау
қажет :
• бюджетті дамыту жолдарының теориялық және тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
• әлемдік және отандық бюджет түрлерінің ерекшеліктерін зерттеу;
• бюджет операцияларын ақпараттандыру арқылы қаржы орталығына
институционалды инвесторлар мен брокерлік ұйымдар және кәсіпқой
қатысушылар мен эмитенттерді тарту;
• бюджет жағдайына талдау жүргізу;
• отандық экономиканы модернизациялау үшін халықты сауаттандыру
арқылы халықтың ішкі жинақтарын тарту;
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының пәні ретінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетін ұйымдастыру және дамыту алынады.
Диплом жұмысының объектісі болып Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджеті саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздардың рыноктық қатынастарын
реттейтін заңнамалалық және нормативтік құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары басқа да нормативтік құжаттары, ҚР Қаржылық қадағалау Агенттігі,
ҚР Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, Қазақстан Республикасының Алматы
өңірлік қаржы орталығы АҚ және Қазақстан қор биржасы АҚ нормативтік
құжаттары алынды. Сонымен қатар проблеманың жекелеген аспектілері бойынша
жүргізілген тиянақты зерттеулер мен статистикалық есептер, халықтың
әлеуметтік тұрмыс жағдайын және халықтың салауаттылығын зерттейтін әртүрлі
теориялық, талдаушылық материалдар алынды.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақыттағы мемлекеттік бюджет
жағдайын зерттей отырып, оны тиімді ұйымдастырудың қажеттілігін және
бағыттарын анықтау басты шарт болып табылады.
Тақырыптың маңыздылығы. Жүргізілген зерттеулер арқылы бағалы қағаздар
рыногының теориялық пен құқықтық тараптарын бірыңғай етуге, осы рынокқа
әсер ететін факторларды ескере отырып, бағалы қағаз рыногының тиімді
үлгісін құруға, ҚР бағалы қағаздар рыногын халыққа дұрыс ақпараттандыруға
мүмкіндіктер береді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
құруын мәжбүр . Сол реформалаудың логикалық жалғасы ол жаңа бюджеттік
заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24
жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып,
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатқа мемлекеттік міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Бюджеттік процес маңында заңнамалар арқылы реттелетін мемлекеттік
органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту, бюджеттерді
атқаруын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету жөніндегі іс
әрекеттерді қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің мемлекеттік
және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан Республикасында
бюджеттік процес өз алды мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті
органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен Ұлттық қор
болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және бақылау
жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске асыруды
көрсетеді.
І бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оны ұйымдастыру негіздері
І.1 Мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол бюджеттік кодексі және
басқа да бюджеттік процеске қатысты заңнамалы нормативтік актілерімен
реттеледі. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру келесі принциптерге
негізделеді.
Тұтастық оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларынын бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
Дербестік оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өздік қанар көздері
барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын құқықпен қамтамасыз
етуіне;
Теңгерушілік оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен шығыстары
арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуына;
Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс әрекет салалары аралығындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл арада тағы бір маңызды
шартты сақтау қажет ол мемлекеттің барлық қаржы саястының бас негізі
болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтер
құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының әлеуметтік экономикалық ортамерзімді даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнаған жылсайынғы Жолдауынның
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай ол бюджеттік процесті
ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік
биліктің фунцияларын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер арқылы
көрнеді:
• Мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде;
• салықты фискалдық құралдарды жетілдіруінде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар
көздерін анықтауда;
• бюджеттердің кірістері мен шығындарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің
есебімен оның динамикасы мен ахуалын бағалауда;
Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс әрекеттің барлық
сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі.
• Жеке салықтық пен басқа түсімдер бойнша және әлеуметті экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
• Бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• Ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық құқықтылықтын
тұрақтылықтын жалпы бағдарламасымен бюдждетті қиыстыру;
• Экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқырту
мен жою;
• Әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
• әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметтік экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік процестердің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті орган ол Экономика және бюджеттік жоспрлау министрлігінің келесі
қаржы жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын
Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы, ортамерзімді
әлеуметтік экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары,
бюджетті атқарудың ағымды бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
динамикасы, ақша несиелік пен фискалдық саясатттың негізгі бағыттырының
негізінде жасалады.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға негізделген
бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы
айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс әрекеттің келесі
кезеңдерін құрайды:
Бюджет жобасын құрастыру;
Бюджетті қарау және бекіту;
Бюджетті атқару;
Бюджетті атқару жөніндегі есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкіметі мен жергілікті
биліктің тиісті атқарушы органдарына жүктелгендіктен, республикалық және
жергілікті бюджеттер жасаудың тәртібі мен мерзімі және бюджет жобасымен
бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жұмыс істеудің тәртібі
Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының есептемелері мен
көрсеткіштері өкілдік билік органдарына ресми түрде тапсырғанша құпия
сипатта болады.
Бюджеттік жыл аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет процесінің ақырғы
кезеңі ол бюджет атқару жөніндегі арнайы органдардың есеп беруді
құрастыруы. Арнайы органдар ол республикалық бюджетті атқару жөніндегі
орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті бюджеттерді
атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің өкілеттік
органдарына ұсынылады, мұнда ол белгіленген тіртіп бойынша бекітіледі.
І.2 Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету.
Бюджет жүйесінің қызмет ету заңнамалық нормалармен реттеледі. Бюджет
жүйесінің құрылуы мен әрекетін және билік пен басқарудың мемлекеттік
органдардың бюджеттерді жасау, қарастыру, бекіту, атқару жөніндегі
құзыретін анықтайтын барлық заңнамалық нормалар өз алды бюджеттік құқықты
көрсетеді. Республикалық және жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру,
бекіту мен атқаруы Бюджеттік кодекс және Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде атты заңмен анықталады.
Бюджеттік кодексте барлық бюджет түрлері бойынша анықтама берілген,
кірістер мен шығыстардың атаулары жазылған, бюджет атқару жөнінде есеп
беруді құрастырудың тәртібі, оларды бекіту мен бақылау сауалдары
қарастырылған. Мұндай тиісті бюджет кірісі болып толығымен және норматив
бойынша бөлініп түсетін салықтар мен түсімдер анықталған. Ұлттық қордың
қалыптасу тәртібі, қайнар көздерімен пайдалануы және оны басқаратын
Кеңестің функциялары Бюджеттік кодексте анықталған.
Бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы мемлекеттік органдар
құрылымына Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының
Парламенті, Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп
комитеті, Қазақтан Республикасының Үкіметі, бюджетті жоспарлау, атқару
жөніндегі орталық өкілетті органдар, жергілікті органдар, жергілікті
өкілдік және атқарушы органдар кіреді.
Бюджеттік кодекс бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің
бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы уәкілдігі республикалық бюджетті
жасау мен оны атқару жөнінде есеп берудің тәртібін анықтау, Республикалық
бюджет комиссиясы жөніндегі ережені, оның құрамын анықтау, бекіту, елдің
бюджеттік саясатының негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Бюджеттік кодекске сәйкес елдің заңнамалық органы Парламенті
бюджеттік қатынастарды реттеу аумағында республикалық бюджетті және оған
еңгізілген өзгерістер мен қосымшаларды бекіту, Үкімет пен Есеп комитетінің
республикалық бюджетті атқару жөніндегі есептерін қарастыру мен бекіту және
басқа да қажетті уәкілдіктерді атқарады.
Республикалық бюджетті атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің
бюджеттік қатынастар аумағындағы уәкілдігіне сыртқы бақылау жүргізушінің
тәртібін тағайындау мен оны іске асыру, мемлекеттік қаржы бақылау
стандарттарын жасау, қабылданған шешімдерді атқаруына мониторинг жүргіру
жіне заңнамалы нормативтік актілерге сәйкес басқа да қызметтер кіреді.
Бюджеттік кодекске сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметінің
бюджеттік қатынасы аумағындағы құзыретіне келесі қызметтер кіреді:
әр түрлі көрсеткіштер есептеу әдістерін анықтау;
бюджеттерді жасау мен атқару тәртібін қамтамасыз ететін әр түрлі
процедуралар тағайындау мен бекіту;
республикалық бюджет пен оны атқару жөніндегі есепті Қазақстан
Республикасының Парлпментіне ұсынылуы;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен бірге Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану жөнінде жылдық есеп беру.
Бюджеттік кодексте бюджеттік жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау
жөніндегі орталық өкілетті органдар және облыс, республикалық маңызы бар
қалалар , астана мен аудандардың құқықтары бекітілген.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде
атты Заң жергілікті мемлекеттік басқару аумағындағы қоғамдық қатынастарды
реттейді және жергілікті өкілдік пен атқарушы органдардың уәкілдігі,
ұйымдастыру мен іс әрекет тәртібін анықтайды. Осы Заңға сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқаруы – ол тиісті аумақтың ахуалына жауапты және сол
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында өз іс әрекетін іске
асыратын жергілікті өкілдік және атқарушы органдардан құрайды.
Жергілікті өкілдік органдар – ол жергілікті тұрғындармен сайланушы,
олардың жігерлерін әлпеттейтін және оны іске асыру мен бақылау үшін
заңнамалар негізінде шаралар анықтап, қолданатын сайламалы орган -Мәслихат.
Мәслихаттың уәкілдігіне тиісті аумақтардың жоспарлары, экономикалық және
әлеуметтік даму бағдарламалары, шығындар жоспарларын бекіту жатады.
Мәслихат жергілікті бюджеттерді атқару бойынша сыртқы бақылау жүргізу мен
сол жөніндегі есеп беруді қарастыру жасайтын өзінің ревизиялық комиссиясын
сайлайды.
Жергілікті атқарушы органдар - әкімгершіліктер заңнамаларға сәйкес
тиісті аумақтар бойынша жоспарлар, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларын, бюджжеттер жасап, маслихаттарға бекітуге ұсынады және
олардың атқаруын қамтамасыз етіп, сол жөнінде есеп беруді қалыптастырады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың экономикалық және қаржылық негізін
келесілер құрады:
• Жергілікті бюджет;
• Заңды тұлғалар маңында бекітілген коммуналдық мүлік;
• Заңнамаларға сәйкес бекітілген басқа да коммуналдық мүлік.
ІІ бөлім. ҚР мемлекеттік бюджеті және оның құрылымы
ІІ.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, шығысы және тапшылығы
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық
стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып
табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық
және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде
Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет
кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік
жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған
Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды
жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл
міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде
2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла
бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік
қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз
етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы
министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға
қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен
жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың
қызметіне стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры. Бюджет
деген сөз сөзбе-сөз алғанда ақша сақтауға арналған ақшалы сөмке, былғары
қапшық дегенді білдіреді.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі
орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен басқару
деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай бюджет
жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді. Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық
және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған
ақшалай қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті де
Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді – Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті,
облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және
олардың арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсімдер
мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері әр түрлі құрауыштардан
қалыптастырылады, олардың ішінде салықтық және салықтық емес түсімдер,
трансферттер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер және т.б. Бұл
құрауыштар бюджеттің құрылымына арналған бөлімде неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылады. Барынша елеулі үлесті, әрине, салықтық құрауыш енгізеді.
Салықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті
төлемдері. Салық салу – мемлекетпен бірге дүниеге келген аса ежелгі
экономикалық тетіктердің бірі. Өзінің әскері жоқ мемлекеттер бар, бірақ
салықсыз мемлекет жоқ. Салықтар туралы мәселе қоғамның барлық жіктерінің
мүдделерін қозғайды және сондықтан да тоқталмайтын пікірталастардың
нысанасы болып табылады. Даулар салық салудың жалпы деңгейі туралы,
салықтардың әр түрінің қатынастары туралы, оларды жинау тәсілдері туралы
жүреді. Қорытындысында салықтар жүйесі қоғамның, сондай-ақ тұтастай
алғанда, елдің және оның жекелеген өңірлерінің арасындағы бітімгершілік
болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет елде өндірілетін өнімнің бір бөлігін
жинайды, және содан соң оны мемлекеттік шығыстар арқылы қайта бөледі. Ішкі
жалпы өнімнің көрсеткіші жоғары болған сайын бюджеттің мүмкін болатын
жиынтық кірістері мен шығыстары да жоғары болады. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
сөйтіп, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттерін
қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бүгінгі күні экономикалық дамудың негізгі көрсеткіші жан басына
шаққандағы ЖІӨ болып табылады. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дамыған
елдердің көпшілігінен артта қалып тұрғанымен, алайда Қытай мен Бразилияны
қоса алғанда, көптеген дамушы елдерді басып озады.
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискальдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсініледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Фискальдық жүктеменің шамасы жоғары болған
сайын пайданың елеусіздігіне байланысты экономикаға инвестиция құюға деген
ынталылық та төмен. Басқа жағынан алғанда, жүктеменің жоғары емес
көрсеткіші мемлекеттің жеткілікті дәрежедегі күшті әлеуметтік саясатты
жүргізе алмайтындығы туралы айтады.
Қазақстан Республикасының кеңейтілген үкіметі бюджетінің кірістері
Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2006 жылы ЖІӨ мөлшерінің 22,4 %-
ын құрады. Бұл шамамен алғанда Еуропа Одағының елдері немесе Украина
бойынша орта есеппен екі есеге аз, алайда бірқатар дамушы елдерге қарағанда
біршама жоғары. Осындай көрсеткіштер Қазақстанның экономикасына
салыстырмалы түрдегі көп емес фискальдық жүктеме және тиісінше республика
экономикасының қаражатты инвестициялау үшін жеткілікті жоғары тартымдылығы
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Және бір мезгілде азаматтардың
салыстырмалы түрдегі төменгі мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз етілуі
туралы куәландырады.
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджеті, өкінішке орай,
талдамалық құрал ретінде салыстырмалы түрде жақында енгізілді, сондықтан
оның мысалында бюджеттің кірістері өзгерістерінің серпінін қадағалау
біршама қиын. Соған қарамастан неғұрлым толық мағлұмат алу үшін біз 2006 –
2007 жыл ішіндегі түсімдер мөлшерінің өзгеруі мен шоғырландырылған
бюджеттің құрылымы туралы деректер келтірейік.
2006 жылдан бастап шоғырландырылған бюджеттің кірістері елеулі түрде
ұлғайды: 3 375,8 млрд теңгеден (ЖІӨ-нің 33,1%-ы) 4 789,3 млрд теңгеге дейін
(ЖІӨ-нің 37,3%-ы).
Егер шоғырландырылған бюджеттің құрылымы туралы айтар болсақ, онда
жергілікті бюджет рөлінің біршама күшейгенін (оның үлесі 2%-ға ұлғайды)
және Ұлттық қор рөлінің елеулі түрде күшейгенін (оның үлесі 7%-ға ұлғайды)
атап өту қажет.
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2006 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 2 338,0 млрд теңгеден 2 887,8
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2004 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2005 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2006 жыл мен 2007 жыл арасындағы өзгеріс елеулі емес
және бар-жоғы 0,3% пайызды құрайды.
Республикалық бюджетке келетін болсақ, оның түсімдерінің серпіні жалпы
тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджеттің серпінін қайталайды: кірістердің
тұрақты өсуі байқалады, атап айтқанда, 2006 жылғы 1 847,2 млрд теңгеден
2007 жылы 2 221,5 млрд теңгеге дейін. ЖІӨ-дегі кірістердің үлесі де 2005
жылдан бастап төмендейді, бірақ 2006 жыл мен 2007 жыл арасындағы өзгеріс
бар-жоғы 0,8%-ды құрайды.
Түсімдердің көлемі (29%) бойынша екінші орынды тауарларға, жұмыстарға
және қызметтерге салынатын ішкі салықтар алады. Оның ішінде барынша көп
кірісті қосылған құн салығы (629,3 млрд теңге), акциздер (58,8 млрд) және
табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер (132,2 млрд
теңге) алады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) – бұл кәсіпорынның (фирманың) ол
өндіретін тауардың немесе қызметтің нарықтық құндылығына қосқан үлесіне
салынатын салық. Қазақстанда ҚҚС-тан түсетін кірістің ауқымды
бөлігін республиканың аумағына импортталатын тауарлардан алынатын салық
құрайды. Акциз – елдің ішінде негізінен жаппай тұтынатын заттарға (темекі,
шарап және т.б.) белгіленетін жанама салық түрлерінің бірі. Олардың ішінде
республика бюджетіне барынша көп кірісті алкоголдік ішімдіктерге, темекіге
және бензинге қойылатын акциздер әкеледі. Ресурстарды пайдаланғаны үшін
алынатын түсімдердің ішінде барынша ауқымды үлесті қоршаған ортаға эмиссия
үшін төлем әкеледі.
Қазақстан Республикасы республикалық бюджетінің шығындары 2008 жылы 2
716 млрд теңгені құрады. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 31,3%-ға көп.
Бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысы бойынша 2008 жылы (19,3%) 2007 жылдың
деңгейінде сақталды. Қазақстанның республикалық бюджеті шығыстарының жалпы
көлемінің өсу серпіні 14-суретте ұсынылған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің
шығыстары үшін мынадай функционалдық топтар бойынша жіктеме көзделген:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс;
- қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару
қызметі;
- білім беру:
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары;
- өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі;
- көлік және коммуникациялар;
- өзгелері;
- борышқа қызмет көрсету;
- трансферттер.
Қазақстан Республикасы шоғырландырылған бюджетінің шығындары жергілікті
бюджеттердің, республикалық бюджеттің шығындарынан және Ұлттық қордың
шығыстарынан тұрады. Көптеген функционалдық топтар бойынша шығыстар
жергілікті және республикалық бюджеттен жүзеге асырылады, сол уақытта
Ұлттық қордан республикалық бюджетке ҚР Президенті айқындайтын мақсаттарға
нысаналы трансферттерді қаржыландыру жүзеге асырылады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен
фирмалар берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес
жүзеге асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
ІІ.2 Мемлекеттік борыш
Мемлекеттік борыш анықтамасы Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексінде берілген. Мемлекеттiк борыш - Қазақстан Республикасының заң
актiлерiне сәйкес, өзара талаптарды есепке алмай, Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң борышына немесе
мәслихаттардың шешiмдерiмен жергiлiктi атқарушы органдардың борышына
жатқызылған алынған (игерiлген) және өтелмеген мемлекеттiк қарыздардың,
концессиялық міндеттемелердің белгiлi бiр күнге, сондай-ақ борыштық
мiндеттемелердiң белгiлi бiр күнге сомасы. Осылайша, Қазақстанның
мемлекеттік борышы Үкіметтің, Ұлттық банкінің және жергілікті атқарушы
органдардың борыштарын қамтиды.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы бюджет тапшылығын қаржыландыру және
қоғамдық мұқтажды қанағаттандыру үшін ақша ресурсын тартудың бір нысаны
ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланумен туындаған. Мемлекеттік борыштың
болуы белсенді дамушы мемлекет үшін қалыпты жағдай болып табылады.
Мемлекеттік борыш өз бетінше елдің экономикасы үшін оң немесе теріс фактор
болып табылмайды. Егер оның экономикасы тұрақты болса, заң шығарушы база
осы қарым-қатынас саласын нақты белгілейді және мемлекеттік борыштың болуы
елдің халықаралық имиджіне теріс әсер етпейді. Мысалы, АҚШ экономиканың
көптеген көрсеткіштері бойынша көшбасшы бола тұра, оның мемлекеттік борышы
да бар.
Мемлекеттік борыш, әдетте, ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Мемлекеттiк
iшкi борыш - Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың Қазақстан
Республикасының резиденттерiнiң алдындағы мемлекеттiк iшкi қарыздары мен
басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас
бөлiгi. Мемлекеттiк сыртқы борыш - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Қазақстан Республикасының қарыз
берушілерінің-резидент еместерiнiң алдындағы мемлекеттiк сыртқы қарыздар
мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас
бөлiгi.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттің қаржылық тұрақтылығының
макроэкономикалық көрсеткішінің бірі ретінде борыш көлемінің ЖІӨ-ге
қатынасы пайдаланылады. 2008 жылғы 1 қаңтарға Қазақстанның мемлекеттік
борышы 917,99 млрд теңгені (7,63 млрд АҚШ долларын), немесе 7,2% ЖІӨ
құрайды. 2001-2007 жылдары Қазақстанның мемлекеттік борышы елдің ұлттық
қауіпсіздігіне қатер тудыратын шектен шыққан жоқ. ҚР Үкіметінің сыртқы
борышының негізгі кредиторлары Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі,
Еуразия Қайта Құру және Даму Банкі, Жапон Халықаралық Ынтымақтастық Банкі,
Ислам Даму Банкі, Азия Даму Банкі, шетел коммерциялық банктері болып
табылады. Ұлттық банкінің сыртқы борышы 2000 жылғы мамырдан бастап жоқ,
Халықаралық валюта қорының қарызын мерзімінен бұрын өтегеннен соң. Сыртқы
борыштың болуы экономикадағы ерекшеліктен бұрын, қағида болып саналады.
Экономикалық дамыған елдердің, әдетте, елеулі мемлекеттік борышы бар.
ІІ.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу режиміне қысқаша сипаттама
Нарықтық қатынастарға кешкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
— айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің қөзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар және
бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің
қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті
ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер—бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бектіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер
пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері — бұл бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің
түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары —қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар—мемлекеттік саясатты іске асыру
мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына арналмаған)
өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік
органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер—қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңи тұлғаларға субсидиялар—мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер—бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ Ұлттық
қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Заңи тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларда берілуі мүмкін. Заңи тұлғаларға субсидия берудің
басым бағыттары орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті кіріктіреді.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері қөлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдарының резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде пайдаланылған жағдайда
Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган қажет болған кезде Парламентке
немесе тиісті мәслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы
орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған
жағдайда, бюджет бағдарламасының өкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған
бөлігін ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды
қамтамасыз етеді.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Үкімет белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
келемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу—заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер— мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу жөне мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең. Теріс белгімен алынған шама бюджет тапшылығы, оң
белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығының
жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді
жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылыгын қаржыландыру—қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Оның көлемі
алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының
қарыздар бойынша негізгі борышты етеу сомасынан асып түсуі ретінде
белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді жөне бюджет
тапшылығының шамасына сай келеді. Бюджет профицитін пайдалану—қарыздар
бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет профицитін, қарыздар қаражатын,
бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсау. Оның көлемі қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты
қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет
прфицитінің шамасына сай келеді. Қазақстан Республикасының экономикасы
басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің
мазмұнына, кірістері мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр.
Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі
оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді
мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы
қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр. Бюджеттің
кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің,
салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды
сатудан түсетін кірістердің көлемі.
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық бюджетке
-түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер:
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орыңдалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына
импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы, импортталатын
тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері,
экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан
Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін
алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен
шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық
құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және (немесе) халықаралық телефон
байланысын бергені үшін, радиожиілік сеьстрін, кеме жүретін су жолдарын
пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары
мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерін
және
көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық
іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа алымдар мен
төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивидендтер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санк-циялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер); 3) негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік
босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан
түсетін ақшалар);
4) ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми трансферттер,
Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің
құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады.
Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы млн.теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды,
ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz