Биология сабағында салауаттылық өмірге тәрбиелеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ САЛАУАТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНЕ ШОЛУ
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы
факторлар
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық негіздері
2. БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА САЛАУАТТЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастыруда биологиялық білімдердің
маңызы
2.2 Биология сабағында салауатты өмір салтына баулу әдістемесін
жетілдіру жолдары
2.3 Биологияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра
оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ САЛАУАТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНЕ ШОЛУ
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы
факторлар
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық негіздері
2. БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА САЛАУАТТЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастыруда биологиялық білімдердің
маңызы
2.2 Биология сабағында салауатты өмір салтына баулу әдістемесін
жетілдіру жолдары
2.3 Биологияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра
оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде адамдар мен қоғамның салауаттылығы бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік сипатқа ие болып отыр. Бүгінгі адам салауатты өмір мен денсаулық мәдениетін игермей тұрып, өзін білімді адам деп санай алмайды. Өйткені, әрқайсымыздың денсаулығымыз – бұл жеке байлық қана емес, ол сондай – ақ еліміздің экономикалық қуатының өсуі үшін де қажетті шарт. Адамдардың денсаулығы да сол елдің өркениеттік деңгейін танытатын маңызды факторлардың бірі. Ал денсаулықтың негізгі шарты – мәдени орта, салауатты өмір салты. Сондықтан да Елбасы Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасында “Салауатты өмір салты - әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналасуымызға, дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен сауықтыру шараларын сақтауымызға бағытталған” деп көрсеткен.
2007 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерінен қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеудің маңызы да айтылған.
Бұл мәселенің шешімін ғылыми түрде іздестіру сабақ барысында және сабақтан тыс уақыттағы оқушылардың өзіндік жұмысының шығармашылық мәнін күшейте отырып, ұстаздарға салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен тәрбие беру міндеті жүктеліп отыр. Міне, осыдан – ақ жастарда салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру көкейкесті мәселе екендігі түсінікті. Бүкіл адамзаттық мәнге ие болған салауатты өмір салтына байланысты құндылықтар – адам баласы қанша өмір сүрсе де ешбір ескірмейтін, қадір – қасиетін, қажеттілігін жоғалтпайтын, тозбайтын байлық.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде адамдар мен қоғамның салауаттылығы бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік сипатқа ие болып отыр. Бүгінгі адам салауатты өмір мен денсаулық мәдениетін игермей тұрып, өзін білімді адам деп санай алмайды. Өйткені, әрқайсымыздың денсаулығымыз – бұл жеке байлық қана емес, ол сондай – ақ еліміздің экономикалық қуатының өсуі үшін де қажетті шарт. Адамдардың денсаулығы да сол елдің өркениеттік деңгейін танытатын маңызды факторлардың бірі. Ал денсаулықтың негізгі шарты – мәдени орта, салауатты өмір салты. Сондықтан да Елбасы Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасында “Салауатты өмір салты - әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналасуымызға, дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен сауықтыру шараларын сақтауымызға бағытталған” деп көрсеткен.
2007 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерінен қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеудің маңызы да айтылған.
Бұл мәселенің шешімін ғылыми түрде іздестіру сабақ барысында және сабақтан тыс уақыттағы оқушылардың өзіндік жұмысының шығармашылық мәнін күшейте отырып, ұстаздарға салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен тәрбие беру міндеті жүктеліп отыр. Міне, осыдан – ақ жастарда салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру көкейкесті мәселе екендігі түсінікті. Бүкіл адамзаттық мәнге ие болған салауатты өмір салтына байланысты құндылықтар – адам баласы қанша өмір сүрсе де ешбір ескірмейтін, қадір – қасиетін, қажеттілігін жоғалтпайтын, тозбайтын байлық.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Салауаттылыққа баулу мәселелері //Білім. – Алматы. – 2007, №3
2. Салауатты өмір сүру – жаратылыстану ғылымдары байланысынан туындайтын негізгі ұғым //Биология мектепте. – Алматы. – 2007, №3, 11-16 бб.
3. Ауыл мектебінде білім беру сапасын арттырудың тиімді жолдары //Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Абай атындағы ҚазҰПУ. – Алматы. 2007, 310-313 бб.
4. Биология сабақтарында салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесі. Әдістемелік құрал. – Алматы. –2007, 71 б.
5. Факультативтік сабақтарда биологияны оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру. Әдістемелік құрал. – Алматы. – 2007, 39 б.
6. Биология және денсаулық //Биология мектепте. – Алматы. –2008, №2 (автор. бірлес. 10 сынып оқушысы Бердібаева М.)
7. Жалпы білім беретін орта мектептің оқу үрдісінде алдыңғы технологияларды қолдануды жетілдіру //Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Абай атындағы ҚазҰПУ. – Алматы. – 2008, 131-134 бб.
8. Биологияны оқытуда пәнаралық байланыс негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру // Ұлт тағылымы. – Алматы. – 2008, №2.
9. Р. Қалиева «Эксперименттік мектепте денсаулық сақтау педагогикасының идеяларын дамыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі.» 12 жылдық білім Республикалық ғылыми әдістемелік және ақпараттық сараптамалық журнал №5, 2005 жыл.
10. Б. Г. Игенбаева, С. К. Шабажанова «Сабақтың дұрыс ұйымдастырылуы – бала денсаулығының кепілі.» 12 жылдық білім Республикалық ғылыми әдістемелік және ақпараттық сараптамалық журнал №7, 2005 жыл.
11. А. Карімов «Типтік тізімдегі кейбір заттардың адам ағзасына әсері» Биология мектепте. Ғылыми педагогикалық журналы. №1, 2007жыл.
12. Әбішев Қ. Философия //оқулық//. Алматы: Ақыл кітабы, 1999.
13. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 213 б.
14. Құнантаева К.Қ. Қазақ педагогикасының тарихы. - Алматы,2005.–215 б.
1. Салауаттылыққа баулу мәселелері //Білім. – Алматы. – 2007, №3
2. Салауатты өмір сүру – жаратылыстану ғылымдары байланысынан туындайтын негізгі ұғым //Биология мектепте. – Алматы. – 2007, №3, 11-16 бб.
3. Ауыл мектебінде білім беру сапасын арттырудың тиімді жолдары //Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Абай атындағы ҚазҰПУ. – Алматы. 2007, 310-313 бб.
4. Биология сабақтарында салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесі. Әдістемелік құрал. – Алматы. –2007, 71 б.
5. Факультативтік сабақтарда биологияны оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру. Әдістемелік құрал. – Алматы. – 2007, 39 б.
6. Биология және денсаулық //Биология мектепте. – Алматы. –2008, №2 (автор. бірлес. 10 сынып оқушысы Бердібаева М.)
7. Жалпы білім беретін орта мектептің оқу үрдісінде алдыңғы технологияларды қолдануды жетілдіру //Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Абай атындағы ҚазҰПУ. – Алматы. – 2008, 131-134 бб.
8. Биологияны оқытуда пәнаралық байланыс негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру // Ұлт тағылымы. – Алматы. – 2008, №2.
9. Р. Қалиева «Эксперименттік мектепте денсаулық сақтау педагогикасының идеяларын дамыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі.» 12 жылдық білім Республикалық ғылыми әдістемелік және ақпараттық сараптамалық журнал №5, 2005 жыл.
10. Б. Г. Игенбаева, С. К. Шабажанова «Сабақтың дұрыс ұйымдастырылуы – бала денсаулығының кепілі.» 12 жылдық білім Республикалық ғылыми әдістемелік және ақпараттық сараптамалық журнал №7, 2005 жыл.
11. А. Карімов «Типтік тізімдегі кейбір заттардың адам ағзасына әсері» Биология мектепте. Ғылыми педагогикалық журналы. №1, 2007жыл.
12. Әбішев Қ. Философия //оқулық//. Алматы: Ақыл кітабы, 1999.
13. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 213 б.
14. Құнантаева К.Қ. Қазақ педагогикасының тарихы. - Алматы,2005.–215 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ САЛАУАТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНЕ ШОЛУ
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы
факторлар
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық негіздері
2. БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА САЛАУАТТЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастыруда биологиялық білімдердің
маңызы
2.2 Биология сабағында салауатты өмір салтына баулу әдістемесін
жетілдіру жолдары
2.3 Биологияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра
оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде адамдар мен қоғамның салауаттылығы
бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік сипатқа ие болып отыр. Бүгінгі адам
салауатты өмір мен денсаулық мәдениетін игермей тұрып, өзін білімді адам
деп санай алмайды. Өйткені, әрқайсымыздың денсаулығымыз – бұл жеке байлық
қана емес, ол сондай – ақ еліміздің экономикалық қуатының өсуі үшін де
қажетті шарт. Адамдардың денсаулығы да сол елдің өркениеттік деңгейін
танытатын маңызды факторлардың бірі. Ал денсаулықтың негізгі шарты –
мәдени орта, салауатты өмір салты. Сондықтан да Елбасы Н.Ә. Назарбаев
“Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасында “Салауатты өмір салты -
әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналасуымызға, дұрыс тамақтануымызға,
тазалық пен сауықтыру шараларын сақтауымызға бағытталған” деп көрсеткен.
2007 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының
білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында жеке адамның шығармашылық,
рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір
салтының берік негіздерінен қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай
жасау арқылы интелектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің
жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының
тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеудің маңызы да айтылған.
Бұл мәселенің шешімін ғылыми түрде іздестіру сабақ барысында және
сабақтан тыс уақыттағы оқушылардың өзіндік жұмысының шығармашылық мәнін
күшейте отырып, ұстаздарға салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен
тәрбие беру міндеті жүктеліп отыр. Міне, осыдан – ақ жастарда салауатты
өмір сүру мәдениетін қалыптастыру көкейкесті мәселе екендігі түсінікті.
Бүкіл адамзаттық мәнге ие болған салауатты өмір салтына байланысты
құндылықтар – адам баласы қанша өмір сүрсе де ешбір ескірмейтін, қадір –
қасиетін, қажеттілігін жоғалтпайтын, тозбайтын байлық.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде салауатты өмір сүру мәселелерін халықтық
педагогика құндылықтары мен ұштастырып, білім мен тәрбие берудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырлардағы ойшылдар Әбунасыр әл – Фараби (870 –
950), мен Ибн Сина (980 – 1037), Парацельс, Өтей Тілеуқабылұлы, ал 1920 –
1930 жылдарында Х. Досмұхамедұлы және т.б. маңызды ой пікірлері,
қағидалары қазіргі кезде де өз жалғасын табуда. ХХ ғасырда салауаттылыққа
баулу мәселелері әр – түрлі ғылымдар тұрғысынан зерттеліп, оның тәрбиелік
мүмкіндігі туралы пікірлер ұсынылды.
ХХ ғасырдың ортасында салауаттану жеке ғылым ретінде дами бастаған
кезде ресейлік белгілі әдіскер – педагогтар Г.М.Чернобельская, В.В.Кавиева,
Т.В.Кузовая, Н.Ю. Сухановалардың химияны оқытуда салауаттылық бағыты бар
кіріктірілген білім беру туралы зерттеу жұмыстары өте құнды еңбектер екенін
баса айтуымыз керек.
Қазақстандық ғалымдар У.М.Маканов, А. Мырзабайұлы, Д.Шардарбеков және
т.б. еңбектерінде химия және салауаттылық мәселелерінің прогрессивтік мәнін
ғылыми тұрғыда қарастырып, жаңа идеялар ұсынылған. Ж.Ембергенова,
А.Жамбылқызы және Г.Алимжановалардың диссертациялық еңбектерінде салауатты
өмір сүру мәселелері жалпы педагогикалық тұрғыдан қарастырылған.
Г.Б.Манекееваның диссертациялық зерттеуінде химияны оқытуда химиялық
заттарды қолдану мәдениетіне бағытталған әдістемелік жүйе ұсынылған.
Жаратылыстану ғылымына енетін пәндер - химия, биология, салауаттану,
экология - әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырғанмен, оларда
пәнаралық байланыста ғылыми тұрғыдан салауатты өмір сүру мәселелері
қамтылмаған. Демек, салауатты өмір сүруге байланысты білім беру мәселелерін
шешу пәнаралық байланысты жүйелі түрде күшейту арқылы, жаратылыстану
пәндері мазмұнын кіріктіре отырып оқыту негізінде жүзеге асыруға мүмкіндік
бар. Пәнаралық байланыс арқылы жүйелі және мақсатты түрде салауатты өмір
салтын қалыптастыру оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын нығайтады.
Жаратылыстану пәндерінің білім мен тәрбие беруде мол мүмкіндігінің
барлығына қарамастан, орта мектепте биологияны оқытуда оқушылардың
салауаттылықтанымын қалыптастыру мәселелері жүйелі зерттелмей келеді.
Жарық көрген ғылыми еңбектерді зерттей келе салауатты өмір салтын
қалыптастыратын білім мен тәрбие беру жалпы педагогикалық негізде
қарастырылғанымен, химияны оқытуда пәнаралық байланыс арқылы оны жүзеге
асыру проблемалары жете зерттелмегендігін байқадық. Осыған орай орта
мектепте жаратылыстану пәндерінің өзара байланысы негізінде салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелерінің барысын бақылау нәтижесінде бірнеше
қарама-қайшылықтардың туындап отырғаны байқалды. Зерттеуге байланысты
жүргізілген бақылау нәтижелері орта мектеп оқушыларының салауаттылық туралы
ұғымдарының ғылыми түсініктерінің төмендігін көрсетті. Жаратылыстану
пәндерін оқытуда оқушылардың салауаттылық туралы меңгеруге тиісті білімдері
мен іс жүзінде меңгерген білімдері арасындағы қайшылықтардың туындау
себептері анықталды. Олар: орта мектепте пәнаралық байланысты күшейтуге өз
дәрежесінде мән берілмейтіні; жаратылыстану пәндері арасында кіріктіре
оқыту ұстанымының жүзеге аспай отырғандығы; пәнаралық байланыс негізінде
қалыптасатын салауаттылық ұғымдардың жүйеленбейтіндігі. Сондықтан да,
оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен тәрбие беруге
қойылатын талаптар мен оны білім берудің жалпыға міндетті стандарттарына
сәйкес жүзеге асыру арасында қайшылық туып отыр.
Осы қайшылықтарды шешу үшін, биологияны оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселесін жетілдірудің жолдары мен әдіс- тәсілдерін зерттеуді
мақсат етіп, “ Биология сабағында салауаттылық өмірге тәрбиелеу” деген
тақырыпты алдым.
Диплом жұмысының мақсаты: жалпы білім беретін орта мектепте биологияны
оқыту арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін ғылыми –
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жаратылыстану ғылымдарының өзара байланысуы арқылы туындайтын
салауатты өмір салты мәселелерін ғылыми – теориялық тұрғыдан негіздеу;
- биологияны оқытуда оқушылардың салауаттылық мәдениетін қалыптастырудың
әдістерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: биологияны оқыту барысында салауатты өмір
салты мәселелері туралы білім мен тәрбие беру нәтижелі болады, егерде:
- салауаттану, химия, экология пәндеріндегі салауаттылық туралы
берілетін ұғымдар жүйеленіп, оны биология пәні мазмұнымен кіріктіруге
көңіл бөлінсе;
- орта мектеп биология курсындағы салауаттылық туралы материалдар
теориялық және әдістемелік жағынан негізделсе;
- күнделікті ақпараттардан салауаттылық туралы бұқаралық ғылыми
материалдар іріктеліп және ол деректер сабақ барысында тиімді
пайдаланылса;
- оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру және дамыту сабақта,
сонымен қатар сыныптан тыс жұмыс түрлерінде жүйелі жүргізілсе.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі биологияны оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: биология сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда салауатты
өмір салтын қалыптастыру.
Әдіснамалық негізі: Философиялық таным және жеке тұлғаның қалыптасуы
жөніндегі теориялары; биологиялық ғылымдарды оқытудағы дамыту үрдісі;
биология ғылымы мен оны оқыту әдістемесінің жаңа концепциялары, салауатты
өмір салты мәселелерін қарастыратын ғылыми қағидалардың жиынтығы.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – жаратылыстық, философиялық, педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау;
- химия, биология және салауаттанудан салауаттылық туралы білім беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мемлекеттік жалпыға міндетті білім
стандарты, бағдарлама, оқулықтарды, оқу – құралдарын ғылыми -
әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: биологияны оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми – теориялық және әдістемелік негіздері айқындалды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен.
1. Орта мектепте салауаттылыққа тәрбиелеу әдістемесіне шолу
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы факторлар
Қазіргі күнге дейін денсаулық деген түсініктің біркелкі алынған дәлелді
анықтамасы болмағандықтан, адамдардың денсаулығына дұрыс баға беру біршама
қиындық туғызады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (1958) жарғысы
бойынша, денсаулық деп "аурушаңдық пен дене бітімінде кемшіліктердің бар не
жоғы ғана емес, сонымен қатар, адамдардың толық физикалық, әлеуметтік және
рухани қолайлы жағдайларын" түсінеміз. Бұл түсінікке денсаулықтың белгісі
болуға келе бермейтін, өте кеңінен алынған бағалау көрсеткіштерінің тізімі
де кіреді. Ондай көрсеткіштерге әлеуметтік қолайлы жағдайлардың ішінде,
кірістің мөлшері, коммуналдық қолайлылық, жеке автокөліктердің болуы т.с.с
жа-тады. Халықтың денсаулығы, олардың тұрмыс жағдайларының жақсы деңгейде
болуына байланысты, бірақ жоғарыда айтылған факторлар ешуақытта
денсаулықтың көрсеткіші бола алмайды.
Сонымен қатар, денсаулық дегеніміздің өзі тек қана биологиялық емес,
әлеуметтік категория, сондықтан оны әлеуметтік қызметтің толық бағалы,
дұрыс орындалу мүмкіндігі деп те түсінуіміз қажет. Бірақ, дені сау
адамдардың да, науқас адамдардың да әлеуметтік қызмет қабілетінің
мүмкіндігі өте кең ауқымда болатындықтан, денсаулық сақтау ұйымының
"денсаулық" деген түсінікке берген анықтамасы оның дәрежелерін сандық
жағынан анықтауға мүмкіндік бермейді.
Адамдардың денсаулығы дегеніміз - оның биологиялық, физиологиялық және
психикалық қызметтерінің дұрыс дамып, ұзақ уақыт сақталуының динамикалық
жағдайы, әлеуметтік белсенділігі мен қызмет қабілеті жоғары деңгейде болып,
күш-қайраты талмай, ұзақ уақыт өмір сүруі. Бұл анықтамаға денсаулықтың
жаңадан алынған көрсеткіштері - жоғары деңгейдегі қызмет қабілеті, ғұмыр
жастың ұзақ болуы да кіреді. Бірақ, осы түсініктердің әлі күнге дейін
анықталған шекарасы болмағандықтан, оны денсаулықтың нақты белгісі ретінде
алуға күмән туғызады. Мысалы, қызмет қабілетінің жоғары деңгейі, өте шартты
түрде алынған және ол "денсаулығы мықты" деп алынған адамдардың өздерінде
де өте кең аралықта толқып отырады. Ғұмыр жастың ұзақтығына дұрыс шекара
қою қиын болғандықтан, олардың бір қатары И.И.Мечниковтың көзқарасына
қосылып, ғұмыр жастың ұзақтығына биологиялық шекара қоюды қолдамайтындықтан
осы сұрақ туралы әлі күнге дейін ортақ көзқарас жоқ. Денсаулықтың белгісі
ретінде ақыл-ой, қызмет қабілеті, репродукция қызметі және т.б.
анықтамалары бар, бірақ осы түсініктің әлі күнге дейін ғылыми негізделген
сипаттамасы жоқ. Саны жағынан тұрақты түрде өсіп жатқан көптеген факторлар
адамдар денсаулығына әсер етеді, бірақ біздің ойымызша бұл туындап отырған
пікірталаста ең алдымен "денсаулық" деген түсініктің өзін анықтап, оған сай
келетін, барабар көрсеткіштерді тауып, сандық жағынан баға беру мүмкіндігне
нақты шек қою қажет.
Денсаулықтың белгілеріне демографиялық көрсеткіштерді, аурушаңдықты,
дене бітімінің дамуын жатқызады. Халықтың денсаулығына берілген осы
белгілердің ішінде, әсіресе, демографиялық көрсеткіштер (туып-көбею, өлім,
ғұмыр жастың орташа ұзақтығы) ерекше күдік туғызады. Туып-көбеюшілікті
жасанды реттеуге болатындықтан және оған этникалық ерекшіліктер әсер
ететіндіктен денсаулықтың көрсеткіші ретінде алуға болмайтын сияқты. Кейбір
елдерде туып-көбеюді жасанды түрде азайту, денсаулықтың басқа
көрсеткіштерінің жоғары болуына сәйкес келеді. Және керісінше, кейбір
этникалық топтардағы туып-көбеюдің жоғары болуы, денсаулық көрсеткіштерінің
төмендеуіне әкеледі. Сондықтан, денсаулыққа баға беру үшін туып-көбеюді
жеке алып қарамай, басқа көрсеткіштермен бірге кешенді түрде қараған дұрыс.
Халықтардың денсаулығына сипаттама беруде кейбір авторлар өлім
көрсеткішін пайдалану мүмкіндігін қолдамайды. Бұл пікірде негізгі аргумент
ретінде аурушаңдық пен өлім саны арасындағы сәйкестіктің болмауы алынады,
бірақ, өлім ешуақытта аурусыз келмейді. Бұл көрсеткіштердің арасында қатал
түрде пропорция болмаса да бір бағытта өзгеріп отырады. Жас кезеңдері
бойынша ер адамдардың арасында өлім көрсеткіші жоғары болатындығы олардың
өмір сүру мүмкіндіктерінің төмен екендігін көрсеткенімен, денсаулықтың
көрсеткіші ретінде алуға келмейді.
Б.Н.Ильиннің пікірі бойынша да өлім саны адамдардың биологиясына ғана
емес, көптеген жағдайларда әлеуметтік факторларға да байланысты
болғандықтан денсаулықтың белгісі ретінде алуға келмейтіндігін айтады.
Бірақ, автор "халықтың (жеке адамның) денсаулығы медициналық (биологиялық)
- әлеуметтік түсінік" екенін мойындайды. Ю.П.Лисициннің пікірі бойынша
денсаулықты тек қана әлеуметтік және биологиялық қатынас тұрғысынан қарау
керек, сондай жағдайда эндогендік және экзогендік себептерден болған өлім
саны биологиялық факторларды да сипаттайды. Олай болса, өлім көрсеткішін
халықтардың денсаулығының белгісі ретінде алуға болады. Әсіресе, бұл
жағдайда балалар өлімі ерекше орын алады.
Адам организмі толық ер жетіп, кемеліне келгенге дейін ұзақ өсіп,
күрделі даму жолынан өтеді. Осыған байланысты адам өміріндегі 4 кезеңді
айыруға болады: құрсақтағы даму, балалық шақ, ер жету және қартаю. Бұл
түсінік бойынша өсу дегеніміз, тіндер мен органдардың сан жағынан ұлғаюы,
ал, даму дегеніміз олардың сапалы түрде дифференциациялануы мен қызмет
қаблетінің жетілуі болып табылады. Құрсақтағы даму мен балалық шақтағы
дамуды бір кезеңге біріктіріп, ер жету кезеңі десе де болады, өйткені осы
уақытта адамның жыныстық жетілуі, репродукцияға қаблеттілігі және
әлеуметтік қызметтерді орындай алу мүмкіндігі қалыптасады.
Адам баласының жыныстық жетілуі, әлеуметтік қызметке жарауынан ертерек
қалыптасады яғни біріншісі-13-15, ал екіншісі-17-18 жас аралықтарында
жетіледі. Қазіргі кезде қыз балалардың етеккірінің пайда болуының орташа
мерзімі 12 жас 7 ай деп алуға болады. Толық ер жету 20-21 жаста деп
есептелінеді.
Сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және даму
процессінде байқалатын заңдылықтар:
Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму процессінің
біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы" деген сөздің өзін
дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты төмендегідей жастарды айыруға
болады:
Хронологиялық жас (немесе күнтізбе жасы) - дүниеге келген уақытынан
бастап, бақылау жүргізіп отырған күнге дейінгі аралық. Жастың мұндай түрін
айыру күнтізбе арқылы анықталатындықтан ешқандай қиындық туғызбайды.
Биологиялық жас. Әрбір сәбидің жеке өсу және даму дәрежесіне байланысты
болатын, организмнің морфофункционалдық ерекшеліктерінің жиынтығы.
Биологиялық жасты анықтау - бой ұзындығы көрсеткішіне, бой ұзындығының
жылдық қоспасына, тұрақты тістердің санына, екінші жыныстық белгілеріне
және menarche жасына байланысты жүргізіледі.
Әр түрлі органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының бір мезгілде
орындалмауы; Организмнің бір бүтін жүйе екеніне қарамастан, онтогенез
процессінде жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуы бір мезгілде
болмайды (гетерехронды). Жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының
гетерохрондылығы қоршаған орта факторларының, балалар мен жасөспірімдердің
іс-әрекеттерін жеке нормалаудың ғылыми негізі болып табылады.
Өсу мен даму процессінің жыныстық айырмашылығы (жыныстық ди-морфизм);
Жыныстық диморфизм - өсу және жеке функционалдық жүйелер мен бүкіл
организмнің даму қарқынының зат алмасу процессінің ерекшелігіне байланысты
болады. Мысалы, жыныстық ер жетуге дейін, ер балалардың негізгі
антропометриялық көрсеткіштері қыз балаларға қарағанда жоғары болып келеді.
Ал керісінше, пубертатты кезеңде қыз балалардың бойының өсу параметрі,
салмағы, кеуде шеңбері ер балаларға қарағанда жоғары болады.
Яғни, осы көрсеткіштер балалардың жас-жыныс ерекшелігіне сәйкес бірінші
қиылысуы болады. Ал 15 жаста ер балалардың өсу қарқыны үдей түседі де,
олардың антропометрлік көрсеткіштері қайтадан қыз балаларға қарағанда
жоғары болады. Сөйтіп, екінші қиылысуды анықтауға болады. Бойдың өсуіндегі
осы екі қиылысу - дене бітімі дамуының қалыпты жағдайдағы дамуына тән.
Сонымен қатар көптеген функционалдық жүйелердің әсіресе бұлшық ет, тыныс
алу және жүрек, қан-тамыры жүйелерінің даму қарқынының бірдей жүрмейтіндігі
байқалады.
Органдар мен жүйелердің биологиялық сенімділігі; Организмнің әрбір
қызмет етуші жүйелеріне сәйкес биологиялық сенімділікті анықтайтын
потенциалды мүмкіндіктердің генетикалық қоры берілген. Бұған өкпе, бүйрек,
көз, құлақ сияқты бірқатар органдардың жарыса қызмет етуі мүмкіндік береді,
яғни тірі организмдегі негізгі жүйелердің көбі бірінің қызметін бірі
қайталай алады және организмге қажетті элементтердің қоры шексіз деп
есептеуге болады. Жүйелердің осындай биологиялық сенімділігі және тіршілік
мүмкіндігінің молдығы болмаса, өмірге тұрақты түрде төнетін қауіптен
организмнің өсіп, дамуы қорғана алмас еді.
Генетикалық және сыртқы орта факторларының маңызы; Балалардың дамуына
әсер ететін барлық факторлардың жиынтығын екі үлкен негізгі топқа бөлуге
болады: Биологиялық (генетикалық) және қоршаған орта(қоршаған орталық және
әлеуметтік) факторлары. Биологиялық факторларға тұқым қуалау заңдылықтарын
анықтайтын генетикалық белгілердің барлық кешені жатады. Қоршаған орта
факторлары деп, сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болған өзгерістерді
айтады. Олардың ішінде абиотикалық (қоршаған орта) және биотикалық
(әлеуметтік орта) факторларды бөлуге болады.
Биологиялық және қоршаған орта факторларының өсіп келе жатқан
организмдердің дамуына тигізетін әсерін зерттеуге көптеген іздену жұмыстары
арналған. Бірақ, қандай да бір топты бөліп, басқалардан артығырақ етіп
көрсетуге мүлде болмайды. Мысалы, тұқым қуалаушылық ролін артығырақ бағалау
даму процессінің артығырақ екенін мойындауға мәжбүр етеді. Олай болса,
сәбиге ата-анасының барлық жаман, жақсы қасиеттерінің бәрі (соның ішінде
аурулары да) міндетті түрде берілуі керек. Солай десек те, тұқым
қуалағыштықтың бағыт беруші роль атқаратынын ешкім жоққа шығара алмайды.
Қоршаған орта және әлеуметтік себептердің әсерін артығырақ көтермелеу,
екінші бір қиыншылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Егер осындай болжамдарға
сенетін болсақ, организмнің мүмкіншіліктері шексіз бола отырып, қоршаған
ортаның әсері арқылы кез келген баладан "вундеркинд" жасап шығаруға болады.
Сондықтан екі фактордың да әсерін естен шығармау керек.
Акселерация; латынша (accelarae) - жылдамдық деген сөзден шыққан.
Акселерация қазіргі замандағы адамдардың биологиясындағы жалпы
қарқындылықты көрсетеді, табиғаты көп факторлы болып келеді. Көптеген
гигиенистердің пікірлері бойынша балалар мен жасөспірімдердің қызмет
функцияларының үйлесімді дамуын бұзатын болғандықтан және қызмет қаблетін
азайта-тындықтан акселерация балалар организмі үшін қолайсыз болып
табылады. Сондықтан, өсіп келе жатқан балалардың дене бітімінің дамуын
бақылауға ерекше көңіл бөлінуі керек.
Организмнің өсіп, даму заңдылықтары балалар мен жасөспірімдердің
қалыпты өсіп, дамуы үшін, қоршаған орта факторларын гигиеналық
нормаландырудың теориялық негізі болып табылады. Бұл заңдылықтарды білу,
балалар мен жасөспірімдер гигиенасы бөлімінің дәрігеріне жеке органдар мен
жүйелердің баланың әртүрлі жас кезеңдерінде бүтін организм ретінде қызмет
етуін, оның қоршаған ортамен байланысын анықтауға және осы жағдайдың мәнін
тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын, даму жағдайын бақылау кезінде
жиналған мәліметтерге, санитарлық дәрігер, өсіп келе жатқан организмнің жас
ерекшеліктерін терең ескеру негізінде ғана дұрыс анықтама бере алады.
Яғни, осы заңдылықтарды терең түсініп алмайынша балалардың күн тәртібін
ұйымдастыру, тәрбиелеу, оқыту процесстеріне, тамақтану жағдайына ғылыми
негізделген талаптар қою және санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу
мүмкін емес.
Қолайсыз факторларға халықтың барлық топтарының ішінде, қолайсыз
факторларға, не-гізінен аналар мен балалардың организмдері өте сезімтал
келеді. Балалардың денсаулығын қалыптастыратын негізгі факторлар мыналар:
Ата-аналардың денсаулығы мен конституциясына әсер етуші (әсіресе
аналарға жүкті болғанға дейін әсер ететін) факторлар;
Генетикалық (тұқым қуалағыштыққа әсер етуші) факторлар;
Ауаның, судың, топырақтың санитарлық-гигиеналық сипаты;
Тамақтану жағдайы;
Жанұя тұрмыстық факторлар: жанұяның құрамы, тұратын мекен жайдың
сипаттамасы, орташа кіріс мөлшері, жанұя тұрмысы және сәбидің күтімі,
жанұяның психологиялық климаты, зиянды әдеттердің (шылым шегу, арақ
құмарлық т.с.с.) болуы;
Сәбидің мектепке дейінгі мекемелерде болу жағдайының санитарлық-
гигиеналық сипаты. Бұлай топтастыру Әлеуметтік гигиенаның ғылыми зерттеу
институтында және Денсаулық сақтау министрлігінің ұйымдарында жасалған.
Көрсетілген факторлардың ішінде, әсіресе, жүктілік пен босанудың
нәтижесінде, жаңа туған нәрестенің денсаулығына және сәбидің алғашқы жылғы
өміріне әсер ететіндері тереңірек зерттелген. Мысалы, балалардың дене
салмағының аз (2500гр төмен) болып туатыны көбінесе жас (18 жасқа дейінгі)
және кәрі (35 жастан жоғары) аналарда болатыны байқалды. Оларда
перинаталдық өлім саны мен жүктіліктің асқынуларының көрсеткіштері де
жоғары болып келеді. Балалардың дене салмағына, мезгілінен бұрын босануына
және іс -жүзіндегі өлім санының көбеюіне аналардың жүктілікке дейін және
жүктілік кезінде дұрыс тамақтанбауы да әсер етеді.
Анасының шылым шегуі, әртүрлі дәрі-дәрмектерді бақылаусыз пайдалануы,
ішімдікке әуес болуы нәрестенің құрсақта жатқандағы өсуіне ғана емес, одан
кейінгі дамуына да зиянды әсерлерін тигізеді. Аналардың жұмасына екі рет
100 гр. артығырақ арақ ішуі, салмағы азайған балалар туу қаупін көбейтіп
жібереді. Емшек сүтімен асырау және дұрыс тамақтандыру сәбилердің
денсаулығына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Кейінгі жылдары
көптеген экономикасы дамыған елдерде дене салмағы жоғарылап кеткен (200%
жоғары) мектеп оқушыларының саны көбейіп келеді. Бұл құбылыстың себептері,
басқа да қауыптілік факторлары сияқты тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Ата-анасының білім деңгейі мен әлеуметтік-экономикалық статусының
балаларының денсаулығына тигізетін әсері туралы көптеген мәліметтер бар.
Балалардың денсаулық көрсеткіштері әсіресе ерте жастағы балаларддың,
жанұя жағдайына байланысты. Толық емес жанұялардағы балалардың аурушаңдығы
толық жанұяларға қарағанда сенімді түрде жоғары және оларда жиі ауыратын
балалар саны да басым келеді. Мұндай айырмашылық жас өскен сайын тереңдей
түседі. Некеге тұрмаған ата-аналардың балаларының денсаулығы нашарлау
келеді, олар көбінесе айы-күні жетпей шала туады, аяқтануы, сөйлеуі
уақытынан кешірек қалыптасады, осындай балалардың арасында жедел және
созылмалы аурулардың жиірек болатынын байқауға болады. Үйлесімсіз тұратын
жанұялардағы балалардың созылмалы ауруларының асқынулары жиі қайталанады
және олар ауыр түрде, ұзақ жүретіндігі байқалады.
Балалардың денсаулығы мен күн тәртібінің де арасында айқын
корреляциялық байланыс бар екені анықталған. Ұйқысы қанбаған оқушылар
арасында денсаулық көрсеткіші төмен екендігі, таза ауада күніне 1-ақ сағат
немесе одан да аз болатын оқушылар көз рефракциясының анамалиясымен,
ревматизммен, зат алмасу бұзылыстарымен,басқа мұндай тәртіпті сақтаған
балаларға қарағанда жиірек зардап шегеді. Жедел респираторлық аурулардың
балалар арасында таралуы, негізінен, оқу-тәрбие бөлмелерінің ауданының
жеткіліктілігіне, желдетілуіне және сонымен қатар, ғимараттың жоспарлануына
тікелей байланысты болып келеді.
Академик Г.Н.Сердюковскаяның басшылығымен көп өлшемді “бала-қоршаған
орта” жүйесіне факторлық анализ жасалып, мұнда мектеп оқушыларында
аурушылдық қалыптасуына әсер ететін 80-ге жуық көрсеткіштердің әсері
анықталған.
Мұнда оқушылардың денсаулығына елеулі әсер ететін төмендегі факторлар
анықталды: жергілікті жердің климаттық ерекшеліктері; атмосфералық ауаның
ластануы; қанағаттанғысыз санитарлық-гигиеналық жағдайлар (әсіресе мектеп
сиымдылығының жоғарылауы, екі сменде сабақ оқу, оқу бөлмелерінің ауданының
жеткіліксіздігі т.с.с.); жанұяның материалдық деңгейінің нашарлығы;
анасының жұмыс бастылығы; мектепке дейінгі жаста бала бақшаның сәбилер
тобында болуы, бастауыш сыныпта ұзартылған күн тәртібінде болуы; әкесінің
маскүнемдігі; мектептегі оқу жүктемесінің жоғары болуы; күн тәртібін
сақтамау, әсіресе ұйқы қанбауы;
Іс жүзінде өсіп келе жатқан организмдердің денсаулық жағдайы мен өсіп,
дамуына ең көбірек әсер ететін әлеуметтік-гигиеналық факторлардың
практикалық мақсатқа арнап шартты түрде жасалған жіктемесін (А.Г.Сухарев)
қолдануға болады:
Қолайлы факторлар:
а) ең жақсы қимыл-қозғалыс тәртібі;
б) шынығу;
в) дұрыс, балансты тамақтану;
г) рационалды күн тәртібі;
д) қоршаған орта әсерінің гигиеналық нормаларға сәйкес болуы;
е) гигиеналық дағдылар және дұрыс тұрмыс-қалыпта өмір сүру.
Қолайсыз факторлар ("қауыптілік" факторлары):
а) қимыл-қозғалыс қажеттілігінің жеткіліксіздігі, немесе шамадан тыс
жоғары болуы;
б) оқу-тәрбие процесстерінің және күн тәртібінің бұзылуы;
в) ойын, оқу және еңбек іс-әрекеттеріне қойылатын гигиеналық
талаптардың орындалмауы;
г) тамақтануды ұйымдастырудағы кемшіліктер;
д) гигиеналық дағдылардың болмауы, зиянды әдеттермен айналысу;
е) жанұядағы және балалар ұжымдарындағы қолайсыз психологиялық климат.
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
Мектептегі оқу сабақтары әрбір сыныпқа арналып жасалған сабақ
кестелеріне сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың қызмет қабілетінің дұрыс болуы,
негізінен, гигиеналық тұрғыдан дұрыс жасалған сабақ кестесіне байланысты
болады. Бірақ, сабақ кестесін құрастыруда негізге алынатын мектептегі
пәндердің қиындық дәрежесі, оларды өзгерте салуға немесе қатал регламент
жасауға келе бермейтін, көптеген нақты факторлаға байланысты болып
келетіндіктен сабақ кестесін дұрыс жасау оңай емес.
Сабақ кестесін жасауға қойылатын негізгі гигиеналық талаптар:
Әртүрлі іс-әрекеттерді алмастырып отыру;
Оқу пәндерін күнделікті және апталық қызмет қабілетіне сәйкес бөлу;
Оқу үрдісін қалыптастырған кезде, міндетті түрде оқушылардың әртүрлі іс-
әрекеттері мен демалыстарын рационалды кезектестіруді және қызмет
қабілетінің қалыпына келуінің классикалық қисық сызығын (25 сурет) ескеру
қажет.
Оқу пәндері, іс-әрекеттің қиындығының сипатына, бірінші және екінші
сигналдық жүйеге түсетін жүктемелердің дәрежесіне және осы жүктемелердің
статикалық және динамикалық компоненттерінің қатынасына байланысты әртүрлі
болып келеді. Оқу күнінің басында, оқушылардың қызмет қабілеті жоғары болып
тұрған кезде, негізінен екінші сигналдық жүйеге жүктеме түсіретін (әдебиет,
математика, шет тілдері т.б.), яғни, сөзбен айтуға, ойлануға арналған
сабақтарды қойған дұрыс. Оқу күнінің соңына қарай, яғни, жұмыс өнімділігі
азайған кезде сабақ кестелеріне нақты заттар, образдар арқылы, яғни ауызша
айтқаннан көрі жеңілірек қабылданатын (сурет салу, сызу, бастауыш
сыныптарда аппликация, жапсыру т.б.) сабақтар қойылғаны дұрыс.
Үлкен ақыл-ой жүктемесін, есте сақтау мен санауды қажет ететін қиын
сабақтарды дағдылану қалыптасатын бірінші сабақтарға және қажу басталатын
соңғы сабақтарға қоюға болмайды.
Сонымен, мектеп оқушыларының қызмет қаблетін жоғарылатып, олардың ден-
саулықтарын сақтап, нығайту үшін ұтымды құрастырылған күнделікті және
апталық сабақ кестесі ең тиімдірек гигиеналық шаралардың бірі болып
саналады. Өкінішке орай, іс жүзінде әртүрлі себеп-сылтаулармен бұл принцип
сақтала бермейді.
Сабақ кестесін ұтымды құрастыруға кедергі келтіретін себептерді
объективті және субъективті себептер деп екіге бөлуге болады. Объективті
себептерге: оқу сыныптарының жеткіліксіздігі; оқытатын мамандардың
жеткіліксіздігі; орын басушылықтар т.с.с. жатады. Субъективті
кемшіліктерге, оларды жою үшін материалдық шығын қажет етпейтін: сабақ
кестесін құрастырушы адамның білімінің аздығы; сабақ беретін мұғалімдердің
сабақтан бос күндері болуы; оқу жүктемесін мұғалімдерге дұрыс бөліп бермеу
сияқты жедел түзетуге болатын себептерді жатқызуға болады.
Оқу үрдісінің ұйымдастырылуында сабақ арасындағы үзілістердің
регламентациясы, әсіресе олардың ұзақтығының регламенті ерекше маңыз
атқарады.
Сабақ арасындағы үзілістер арқылы организмге берілетін демалыстың
ұзақтығы, оның функционалдық потенциалдарынң қалыпына келтіру және қызмет
қабілетінің қайтарылған деңгейін бекіту сияқты екі фазасын да қамтамасыз
ете алатындай мерзімде болуы керек. Егер демалыс ұзақтығы жеткіліксіз
болатын болса және жаңадан түсетін жүктеме 1 фазаға келетін болса, онда
қызмет қабілеті күрт төмендеп, қажу жоғарылай бастайды.
Сабақ арасындағы үзілістер балалардың іс-әрекетінің түрін өзгертуге,
яғни, организмді қимыл-қозғалыстар арқылы сергітуге арналса ғана өзінің
міндетін орындайды. Оқушылардың қызмет қабілетін жылдамырақ қалыпына
келтіретін ең жақсы демалыс, жақсы көңіл-күйде, таза ауада жасалатын қимыл-
қозғалысты ойындар. Мұндай үзілістерді жыл мезгіліне қарамастан, ашық ауада
өткізу, балалар организмнің шынығуына ықпал етеді, олардың жоғарғы жүйке
жүйесінің қызметін жақсартып, оқу жылындағы, тоқсандағы, аптадағы, оқу
күндеріндегі оқу жүктемесінен болатын қажудың дамуын төмендетеді
(болғызбайды).
Жалпы білім беру мектептерінде бірінші сынып оқушыларына сабақ арасында
ұзақтығы 20 минуттан үзілістер беріледі. 2-11 сынып оқушылары үшін 10
минуттан кіші үзілістер және 2 немесе 3 сабақтардан соң 30 минуттық бір
үлкен үзіліс немесе мұндай үлкен үзілістің орнына 2 және 3 сабақтардан соң
әрбіреуі 20 минуттан 2 үзіліс беріледі.
Оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің бүтін процесі мен оның
тиімділігі сондай-ақ, мұғалімдер мен ата-аналардың тәрбиелік-саналы өзара
әрекетімен анықталады. Отбасылық орта мен оны жақын қоршаған орта оқушы
үшін ашық әлеуметтік ортаның ішіндегі тұрақтысы болып саналады және
салауатты өмір салтына тәрбиелеудің іс-жүзіндегі базасын көрсетеді.
Балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеу үшін негізгі жауапкершілікті
отбасы атқарғанымен, ол қазіргі кездегі тоқырау жағдайында, қажетті
педагогикалық потенциалды игермейді. Осыған байланысты, оқушыны отбасында
салауатты өмір салтына тәрбиелеуге қатысты ата-аналарды арнайы оқыту да
қажет.
Оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің ерекше әлеуметтік-
психологиялық жағдайлары арасында салауатты өмір салтына ғылыми негізделген
ағарту ісі ерекше көрінеді. Мұндай жағдайларды тарату оқушылардың білімін
кеңейтуге, денсаулық пен салауаттылық сияқты жалпы адамзаттық құндылықтарға
қарым-қатынасын нақтылауға әсер етеді, олардың өмірдегі тәжірибесін
байытып, салауатты өмір салтына сәйкес келетін көзқарастарын, мінез-құлық
сарындарын қалыптастырады. Бұларды күшейте түсу үшін, тәжірибелік қызмет
педагогикалық жүйелердің барлық оның салауатты өмір салтын үйретуге
ұмтылған құндылықтары оқушыға шешімді түрде әсер етеді. Салауатты өмір
салтын тәрбиешінің өзі жүргізгені маңызды, өйткені оқушы күйзеліске
ұшырағанда уақтылы көмек көрсетеді.
Тәрбиешілердің қызығушылығы мен шынайы сезімінің бірінші жоспарда
екендігін сезіне отырып, оқушылардың жаттықтырушыға деген құрметі арта
түседі және оларға ұқсауға талпынады. Оқушылардың салауатты өмір салтын
тәрбиелеу идеяларын таратуды тек өзін-өзі сыйлайтын, оқушыға, жаттығушыға
тұлға ретінде қарай алатын, шығармашылық тұрғыда ойлай білетін педагог қана
жүргізе алады. Бұлардан басқа, педагог бойында тұрақты оптимистік
дүниетаным болуы шарт, өйткені оптимистік тұрғыда қалыптасқан адамдар
әдетте, алға қойған жоспарларын жүзеге асыра алады.
Бұдан басқа, педагогикалық әсер ету барысында жеке келістерді жүзеге
асыру қажет, ол көптеген жағдайда оқушының салауатты өмір салтын
жүргізудегі жеке әдістерін тәрбиелейді. Жеке келістің арқасында оқушыларды
салауатты өмір салтына тәрбиелеу барысы мұғалім үшін басқаруға қолайлы және
тиімді. Оқушылардың бір-бірінен денсаулығы, темпераменті, қабілеті, мінез-
құлқы мен қызығушылығы жағынан айырмашылықтары бар; әрбір оқушының өзіндік
күйзелісі, ойлары, өз денсаулығына байланысты қызметке қосылу ерекшеліктері
болады. Әрбір оқушы қайталанбас тұлға, ол психикалық қасиеттердің, қарама-
қайшылықтардың, физикалық және интеллектуалдық дамудың әртүрлі
үйлесіміндегі жеке терең тұлға болып есептеледі. Тәрбиенің іс жүзіндегі
біркелкі жағдайларында олардың әрқайсысында салауатты өмір салтын
жетілдірудің басқалардан керемет деңгейі көрінеді. Сыныптан тыс қызметтерде
соның ішінде спорт түрлерімен айналысуда оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыруға тәрбиелеу барысында оптималды жетістіктерге жету үшін
педагогтар жаттығудың шығармашылық түрде атсалысса, онда салауатты өмір
салтын жүргізуге бағытталған ұжымдық қызметтерді ұйымдастыру жүзеге
асырылуы тиіс.
Спорт түрлерімен айналысу барысында оқушылар өзінің денсаулығына
қамқорлық жасауды жеке тұлғаның маңызды мақсаты екендігін сезіндіруге
тырысу қажет. Бұл үшін салауатты өмір салты бойынша педагогтар мен
оқушылардың бірігіп атқаратын жұмыстары аса маңызды болмақ. Мектептегі
салауатты микроклиматты құруға оқушылар мен мұғалімдер арасындағы өзара
түсіністік, сыйластық, сенім сияқты қасиеттер мен олардың тікелей
араласуындағы атмосфера өзіндік әсерін тигізеді. Оқушылардың ұжым тарапынан
қамқорлық, қолдау тауып, олардың назарында болғаны маңызды болмақ, ал
барлық ұжым әрбір оқушының салауатты өмір салтын ұстануын ұйымдастыруға
ынталы болды. Міне, сондықтан оқушыларда салауатты өмір салтына деген
қылықтарға ұмтылысы пайда болады. Оқушының еріктік саласына мақсатты түрде
әсер ету де педагогикалық тұрғыдан маңызды. Бұл орайдағы жоспардың
тиімділігі сыныптан тыс қызметтің табысты табылған түрі болып қана
анықталмауы керек, бұл қызметті оқушылар эмоционалды түрде қалай қабылдайды
және іс жүзінде мақсатты түрде қалай таратылатындығымен тиімді болады.
Әрине, оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеу көбінесе мұғалімнің
салауатты өмір салты құндылықтарының маңыздылығын ашып көрсету ептілігіне
байланысты болмақ, сонымен қатар, олардың қызығушылығын ояту, оқушылардың
ішкі дүниесіне әсер ету де маңызды. Бұл қатыстылық тек еріктік салаға ғана
емес, сонымен бірге оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеуге де
қатысты.
Оқушыларды салауатты өмір салтына толыққанды тәрбиелеуді жүзеге асыру
үшін мұғалімнің, жаттықтырушының, тренердің өзі салауатты өмір салтының
тәрбиелілік нышандарының аса жоғары тұлғалық қасиеттерін игеруі тиіс.
Жаттықтырушы тұлғасының өзі және атқаратын тренердің оқушыға деген
ұстанымы, оған тәрбие процесінің субьектісі ретінде қарауы. Осы жағдайда
оқушы өзін ерікті іс атқаратын тұлға ретінде сезінеді, ол өзімен
басқалардың санасатынын, оның пікірін бағалайтынын, өзіне сенетінін, өзімен
кеңесетінін сезінеді.
Әрбір жасқа өзіндік физикалық, психикалық және әлеуметтік дамудың
деңгейі сәйкес келеді. Ағзаның, оның жүйке жүйесі мен органдарының, сондай-
ақ, олардың танымдық күштерінің дамуымен биологиялық жетілу сатылары
қаншалықты обьективті бар болса, онда оқушылардың салауатты өмір салтын
тәрбиелеу денешынықтыру сабақтарында олардың жас ерекшеліктеріне негізделе
отырып жүргізілуі тиіс.
Төменгі сынып оқушысын салауатты өмір салтына тәрбиеленуінің дамуы
ересектермен (мүғалімдермен) және замандастарымен (сыныптастарымен) жаңа
қарым-қатынастары және қызметтің жаңа түрлері (оқу) мен ұжымның (жалпы
мектептік, сыныптық) бүтін жүйесіне раласуы
әсерімен жүреді. Төменгі сынып оқушысында әлеуметтік сезімдер элементтері
дамиды, қоғамдық тәртіптің (ұжымшылдық, жасаған қылықтарына деген
жауапкершілік, жолдастық, өзара көмек көрсету) дағдылары қалыптасады3.
Бұл жаста бала сыртқы әсерлерді ерекше қабылдағыш келеді. Алайда, төменгі
сынып оқушыларының қабылдауы тұрақсыздықпен және ұйымдастырылмағандығымен,
бірақ сонымен бір уақытта ұшқалақты, жаңашылдығымен айрықшаланады.
Төменгі сынып оқушысының балалық сезімі, ең алдымен, айқын да көрнекі
материал болуымен және тірі де эмоционалды мазмұнымен танылады. Бұл жаста
өмір жағдайы мен тәрбиенің әсерінен қозу мен тоқтап қалу процестерінің
кейбір теңесуі өтеді. Алайда, төменгі сынып оқушысы өте белсенді де
қозғалмалы болып келеді. Оның санасы өз өмір салтын ұстануға, салауатты
өмір сүруге бағытталған пайдалы да түрлері мен әдістерін қолдануы қажет.
Бұл орайда жеке әсерлету оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
шарты болып табылады.
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі түрлі жастағы, түрлі
әлеуметтік ортадағы және қала мен ауылды жерлердегі адамдардың да өз
денсаулығына деген шынайы қатынасына байланысты. Бұл мәселелер туралы түрлі
баспа беттерінде, ғылыми жарияланымдар мен статистикалық мәліметтерде
тіркелген көптеген фактілер белгілі.
Өскелең ұрпақтың бүгінгі таңдағы жағдайы еліміздің тұрғындарының
денсаулығы мен жарқын болашақтағы олардың еңбек потенциалын дамытуда басты
роль атқарады. Демек, балалардың және мектеп оқушыларының денсаулығына
қамқорлық жасау мемлекеттің алға қойған маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру мен ел тұрғындарының ауруын ескерту
және денсаулығын нығайтуға байланысты біршама құжаттар қабылданды. Атап
айтсақ, Қазақстанның-2030 жылға дейінгі даму стратегиясымен анықталған
басты міндеттерді жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің Салауатты өмір салты мен
дұрыс тамақтану концепциясы, Салауатты өмір салтының кешенді
бағдарламасы, ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын
қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы бұйрығы, Республикада
денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы,
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы және
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік
тапсырыс туралы құжаттар қабылданған.
Статистикалық материалдар мен бірқатар зерттеу жұмыстары соңғы
жылдардағы Қазақстан Республикасында өкпе, ВИЧ - жұқпалы індеттері, жыныс
және жүрек-тамыр аурулары, түрлі қан және зат алмасу ауруларының өрши
түскенін көрсетіп отыр. Мұндай өзгерістерді көпшілік қазіргі өркениеттің
жағымсыз әсері деп түсіндіреді. Экологиялық жағдайдың нашарлауы, стрестік
жағдайлар, құнарсыз және жеткіліксіз тамақтану, жастардың темекіге,
алкоголь мен нашақорлыққа әуестенуі т.б.
Қазіргі кездегі қауіп тудырып отырған нәрсе ертеректе тек егде
жастағы адамдарда кездесетін аурулардың жастар, балалар арасында болуының
жасаруы. Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға жүргізілген медициналық
зерттеулер тұлғаның денсаулық күйінде түрлі патологияның бар екенін
көрсетті, соның ішінде әр жетінші оқушыда ас қорыту органдары мен жүйке-
бұлшық ет жүйесінің аурулары, әр тоғызыншы оқушыда − жүйке жүйесінің
аурулары, әр оныншы оқушыда − тыныс алу органдары мен эндокриндік жүйке
аурулары байқалады.
Мамандардың пікірінше, аурудың басты себептері санитарлық-індет
жағдайының қанағаттанғысыздығы мен мектептегі оқушылар санының көптігі, оқу
еңбегі жүктемелерінің сақталмауы, оқушылар тамақтануының
қанағаттанғысыздығы, медициналық қызмет көрсету деңгейінің төмендігі.
Оқушылардың денсаулық жағдайына әсер ететін басты себеп − олардың
отбасындағы әл-ауқатының төмендігі. Мұндай жағдайлар ерекше түрде ауылдық
жерлер мен тозығы жеткен, болашағы жоқ қалаларда орын тепкен.
Сондықтан қазіргі еліміздегі әлемдік жаһандану жағдайында, жалпы білім
беретін мектептердің алдында оқушылардың салауатты өмір сүру дағдысын
бейімдеу шараларын көбейту талабы тұр. Бұл көкейтесті мәселені жариялылық
және әдістемелік тұрғыда шешу ең алдымен тарихи тұрғыда талдауды қажет
етеді.
Денсаулыққа зиянын тигізетін жат әдеттерден арылу туралы түсініктер
алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да тән еді.
Мұндай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде
күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда
болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын,
жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине,
аурудың пайда болу себептері мен оның мәні туралы оларда ешқандай мәлімет
жоқ еді. Содан барып мыңдаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның
салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар
пайда болған.
Ертедегі Гиппократтың трактаттарында Салауатты өмір салты бірқатар
денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы құрылымның
жалғасы түрінде мазмұндалады. Бұл трактат − денсаулық және денсаулықты
күту, салауатты өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды.
Грекия философы Сократ табиғи жаратылыстағы ерекшеліктерге аса назар
аудара отырып, адамның өзін-өзі тану мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір
салтының терең жағын көре білді.
Аристотель Этика, саясат, поэтика деп аталатын еңбегінде адамның
жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе
ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені денеге қамқорлықтан
бастап, сонан соң, рухани тәрбиеге ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі
рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс.
Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен
шұғылдануға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар
көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуірінде саулығы мықты және әдемі
дене тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрғаны мәлім. Алдын-алу
сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтардан, көне герман
тайпаларынан, скандинавтардан, скифтерден табуға болады. Ертедегі Русьта
шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу
моншасынан шыққан соң, қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын
мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.
Адамзат денсаулықты сақтау мен нығайту проблемасын тануға әрқашан да
ұмтылып келді, себебі денсаулықсыз толыққанды өмір сүру мүмкін емес.
Денсаулық жақсы болған кезде оны сезіне білмейміз, ал денсаулықты жоғалтып
алған кезде ауру күйі пайда болады да, ауру ағзаның жайсыз күйі туралы
үнемі белгі беріп отырады.
Француз философы мен ағартушысы М.Монтень денсаулықтың құндылығын нақты
анықтап берді: Денсаулық дегеніміз − бағалы да құнды зат, ол жалғыз ғана
болғандықтан, ол үшін уақытты да, күшті де, еңбек пен барлық жақсылық
атаулыны аямау қажет, тіпті ол үшін өз өміріңнің бір бөлшегін де құрбан
етуге болады, себебі онсыз өмір төзімсіздік пен қорлыққа толы.
Ертеден денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның
пайда болу тарихы адамзат тарихының тереңіне бойлап келеді. Гиппократ
өзінің Ауа, су, жергілікті жерлер туралы шығармасында көптеген адамның іс-
әрекетіне, ойларына, оның өмірлік жағдайлары мен факторларына байланысты
болатындығы туралы айтады. Нақты қоршаған орта, еңбек, күн көріс тұлғаның
жеке жағдайы ауруды анықтай түседі. Денсаулықты сақтау туралы ертедегі Рим
философтары мен дәрігерлері, Византия империясы мен Шығыс елдерінде өз
жалғасын тапқан.
Әл-Фараби дене және ой-сананы тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса
назар аударды. Өзінің әлеуметтік-экономикалық трактатында адам өз
денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет, − деп атап көрсетті, − себебі
адамның денесі сақтауға қажетті нәрсе, егер ол болмаса, оған қол жеткізу
қажет. Мерзімді тамақтану мен денсаулық, тұрақты еңбек пен күш, сенімді іс-
әрекет пен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Әл-Фараби ауруды емдеуді
ғана емес, адам денсаулығын алдын-ала сақтау мен нығайтуды ауруды емдеуден
де ең бастысы деп көңіл бөлген.
Орта ғасырда өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулати, Асан Қайғы, Өтей
Бойдақ Тілеуқабылұлының қазақша жазба мұраларында жас буынды салауатты өмір
салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттары бар.
Демек, денсаулықты мұқият зерттеу қажеттілігі, бұл күйдің бұзылмауы
туралы әрқашан да айтылып келген. Ал, денсаулық күйі бұзылған жағдайда
ағзаның өзіндік қорғаныс күштерін іздеп тауып, оның бұзылған күйін қалпына
келтіретіндей жағдай іздестірілуі әрқашан керек болған.
Жапония мен Қытайдағы салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесіндегі
шешуші рольді балаларды тәрбиелеудің діни-философиялық негізі, соның ішінде
құрама бөліктерінің бірі − конфуциялық жүйе атқарған. Осы ілімдер бойынша
Шығыс елдерінде үлгілі адамды тәрбиелеу үшін адамды рухани жетілдіріп қана
қоймай, сонымен бірге, дене бітімін де жетілдіру дұрыс көзқарас деп
есептелінгендігі туралы деректер үлкен маңызға ие. Наным-сенімдерге сәйкес
тұлғаны құдай жаратқан, ол мықты қабықшаның ішінде қорғалуы тиіс. Сонымен
қатар, адамдар өз денесін күтіп ұстауы қажет, себебі, жапондықтар саулығы
мықты дене бітімі рух пен күш-қуаттың қайнар көзі, ата-ананың акыл-ойынан
ажырамас көз қуанышы деп білген.
Жалпы Шығыс, Орта Азия, Қазақстан халықтарының дәстүрлі мұраларында
денсаулығы мықты, өмірлік құндылықтар жүйесіне арқа сүйейтін, өзінің ішкі
мүмкіндіктерін тани білуге және өзін-өзі жетілдіру біліктілігін пайдалануда
жеке тұлғалық қасиетін іске асыра білетін дені сау толыққанды адам
қалыптастыру туралы терең де, жаңа ойлар жарқын көрініп отырған.
Қазіргі жағдайларда адам баласы бұрынғыға қарағанда түрлі қиын
проблемаларға тап болуда. Ой еңбегімен жұмыс істейтін қызметкерлерге жоғары
ғылыми дайындық, жан-жақты білім қажет болса, ал кейбіреулерге жоғары
дәрежелі белсенділік таныта білу керек, соның өзі ағзаның қызметтік
жүйесіне салмақ түсіріп, шаршау шақырады. Егер адам өз басына түскен
проблемаларды шеше алмайтын болса, ол өзін қажетсіз артық адам деп біледі
де, сол себепті ішімдікпен немесе нашақорлықпен айналысуы мүмкін.
Жүйке ширығуы мен стресті жағдайларға толы қарқынды түрде өтіп жатқан
өмірде адамның өзіне, өзгелерге және қоршаған ортаға деген қатынасын
түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындайды. Әрбір адам осындай жағдайларда өз
жағдайы мен денсаулығы үшін өзінің жеке жауапкершілігін арттыруы қажет
болады.
Салауатты өмір салты проблемасы бүгінгі таңдаған ерекше бір көңіл
бөлуді қажет ететін мәселе болып келеді. Ертеректе жарық көрген материалдар
мен ғылыми-әдістемелік жарияланымдары проблеманың негізгі аспектілерін
анықтауға мүмкіндік беріп отыр. Салауатты өмір салты категориясының
анықтамасы ең көп зерттелгенімен, оның маңыздылығының сипаты, салауатты
өмір салтын қалыптастыру факторлары, тұлғаны салауатты өмір сүру дағдысын
қалыптастырудың теориялық негіздерін үйрету − бұрынғы күйінде қалып отыр.
Кейбір оқымыстылар өмір салтын диалектикалық тұрғыдан жалпы, ерекше
және жеке деп қарастырады. Олар кез-келген өмір салты жағдайлар жиынтығымен
анықталады, себебі оның зерттелуі жеке дара тұлғалардың объективті
жағдайларын жан-жақты есептеу мен талдаусыз мүмкін емес деп санайды.
Сонымен қатар ол кез-келген өмір салтының мәнін анықтайтын жағдайлар мен
факторларды белгілей отырып, олардың адам өмір салтындағы арнайы кесіндісі
мен көрінісін мүмкіндігі барынша толығырақ көрсете алуы қажет деп біледі,
нақты-жалпы байланысты жалпы объективті жағдайлардан айыра білу керек деп
санайды.
Өмір қызметінің тәсілдері мен денсаулықтың обьективті өзара байланысы
салауатты өмір салты түсінігі арқылы жүзеге асырылады.
Егер жеке тұлғалық және қоғамдық белсенділіктің әртүрлі түрлері мен
олардың пайда болуы өмір салтының кешенді түсінігін құраса, салауатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ОРТА МЕКТЕПТЕ САЛАУАТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНЕ ШОЛУ
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы
факторлар
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық негіздері
2. БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА САЛАУАТТЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастыруда биологиялық білімдердің
маңызы
2.2 Биология сабағында салауатты өмір салтына баулу әдістемесін
жетілдіру жолдары
2.3 Биологияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра
оқытуда салауатты өмір салтын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде адамдар мен қоғамның салауаттылығы
бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік сипатқа ие болып отыр. Бүгінгі адам
салауатты өмір мен денсаулық мәдениетін игермей тұрып, өзін білімді адам
деп санай алмайды. Өйткені, әрқайсымыздың денсаулығымыз – бұл жеке байлық
қана емес, ол сондай – ақ еліміздің экономикалық қуатының өсуі үшін де
қажетті шарт. Адамдардың денсаулығы да сол елдің өркениеттік деңгейін
танытатын маңызды факторлардың бірі. Ал денсаулықтың негізгі шарты –
мәдени орта, салауатты өмір салты. Сондықтан да Елбасы Н.Ә. Назарбаев
“Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасында “Салауатты өмір салты -
әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналасуымызға, дұрыс тамақтануымызға,
тазалық пен сауықтыру шараларын сақтауымызға бағытталған” деп көрсеткен.
2007 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының
білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында жеке адамның шығармашылық,
рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір
салтының берік негіздерінен қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай
жасау арқылы интелектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің
жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының
тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеудің маңызы да айтылған.
Бұл мәселенің шешімін ғылыми түрде іздестіру сабақ барысында және
сабақтан тыс уақыттағы оқушылардың өзіндік жұмысының шығармашылық мәнін
күшейте отырып, ұстаздарға салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен
тәрбие беру міндеті жүктеліп отыр. Міне, осыдан – ақ жастарда салауатты
өмір сүру мәдениетін қалыптастыру көкейкесті мәселе екендігі түсінікті.
Бүкіл адамзаттық мәнге ие болған салауатты өмір салтына байланысты
құндылықтар – адам баласы қанша өмір сүрсе де ешбір ескірмейтін, қадір –
қасиетін, қажеттілігін жоғалтпайтын, тозбайтын байлық.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде салауатты өмір сүру мәселелерін халықтық
педагогика құндылықтары мен ұштастырып, білім мен тәрбие берудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырлардағы ойшылдар Әбунасыр әл – Фараби (870 –
950), мен Ибн Сина (980 – 1037), Парацельс, Өтей Тілеуқабылұлы, ал 1920 –
1930 жылдарында Х. Досмұхамедұлы және т.б. маңызды ой пікірлері,
қағидалары қазіргі кезде де өз жалғасын табуда. ХХ ғасырда салауаттылыққа
баулу мәселелері әр – түрлі ғылымдар тұрғысынан зерттеліп, оның тәрбиелік
мүмкіндігі туралы пікірлер ұсынылды.
ХХ ғасырдың ортасында салауаттану жеке ғылым ретінде дами бастаған
кезде ресейлік белгілі әдіскер – педагогтар Г.М.Чернобельская, В.В.Кавиева,
Т.В.Кузовая, Н.Ю. Сухановалардың химияны оқытуда салауаттылық бағыты бар
кіріктірілген білім беру туралы зерттеу жұмыстары өте құнды еңбектер екенін
баса айтуымыз керек.
Қазақстандық ғалымдар У.М.Маканов, А. Мырзабайұлы, Д.Шардарбеков және
т.б. еңбектерінде химия және салауаттылық мәселелерінің прогрессивтік мәнін
ғылыми тұрғыда қарастырып, жаңа идеялар ұсынылған. Ж.Ембергенова,
А.Жамбылқызы және Г.Алимжановалардың диссертациялық еңбектерінде салауатты
өмір сүру мәселелері жалпы педагогикалық тұрғыдан қарастырылған.
Г.Б.Манекееваның диссертациялық зерттеуінде химияны оқытуда химиялық
заттарды қолдану мәдениетіне бағытталған әдістемелік жүйе ұсынылған.
Жаратылыстану ғылымына енетін пәндер - химия, биология, салауаттану,
экология - әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырғанмен, оларда
пәнаралық байланыста ғылыми тұрғыдан салауатты өмір сүру мәселелері
қамтылмаған. Демек, салауатты өмір сүруге байланысты білім беру мәселелерін
шешу пәнаралық байланысты жүйелі түрде күшейту арқылы, жаратылыстану
пәндері мазмұнын кіріктіре отырып оқыту негізінде жүзеге асыруға мүмкіндік
бар. Пәнаралық байланыс арқылы жүйелі және мақсатты түрде салауатты өмір
салтын қалыптастыру оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын нығайтады.
Жаратылыстану пәндерінің білім мен тәрбие беруде мол мүмкіндігінің
барлығына қарамастан, орта мектепте биологияны оқытуда оқушылардың
салауаттылықтанымын қалыптастыру мәселелері жүйелі зерттелмей келеді.
Жарық көрген ғылыми еңбектерді зерттей келе салауатты өмір салтын
қалыптастыратын білім мен тәрбие беру жалпы педагогикалық негізде
қарастырылғанымен, химияны оқытуда пәнаралық байланыс арқылы оны жүзеге
асыру проблемалары жете зерттелмегендігін байқадық. Осыған орай орта
мектепте жаратылыстану пәндерінің өзара байланысы негізінде салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелерінің барысын бақылау нәтижесінде бірнеше
қарама-қайшылықтардың туындап отырғаны байқалды. Зерттеуге байланысты
жүргізілген бақылау нәтижелері орта мектеп оқушыларының салауаттылық туралы
ұғымдарының ғылыми түсініктерінің төмендігін көрсетті. Жаратылыстану
пәндерін оқытуда оқушылардың салауаттылық туралы меңгеруге тиісті білімдері
мен іс жүзінде меңгерген білімдері арасындағы қайшылықтардың туындау
себептері анықталды. Олар: орта мектепте пәнаралық байланысты күшейтуге өз
дәрежесінде мән берілмейтіні; жаратылыстану пәндері арасында кіріктіре
оқыту ұстанымының жүзеге аспай отырғандығы; пәнаралық байланыс негізінде
қалыптасатын салауаттылық ұғымдардың жүйеленбейтіндігі. Сондықтан да,
оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыра білім мен тәрбие беруге
қойылатын талаптар мен оны білім берудің жалпыға міндетті стандарттарына
сәйкес жүзеге асыру арасында қайшылық туып отыр.
Осы қайшылықтарды шешу үшін, биологияны оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселесін жетілдірудің жолдары мен әдіс- тәсілдерін зерттеуді
мақсат етіп, “ Биология сабағында салауаттылық өмірге тәрбиелеу” деген
тақырыпты алдым.
Диплом жұмысының мақсаты: жалпы білім беретін орта мектепте биологияны
оқыту арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін ғылыми –
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жаратылыстану ғылымдарының өзара байланысуы арқылы туындайтын
салауатты өмір салты мәселелерін ғылыми – теориялық тұрғыдан негіздеу;
- биологияны оқытуда оқушылардың салауаттылық мәдениетін қалыптастырудың
әдістерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: биологияны оқыту барысында салауатты өмір
салты мәселелері туралы білім мен тәрбие беру нәтижелі болады, егерде:
- салауаттану, химия, экология пәндеріндегі салауаттылық туралы
берілетін ұғымдар жүйеленіп, оны биология пәні мазмұнымен кіріктіруге
көңіл бөлінсе;
- орта мектеп биология курсындағы салауаттылық туралы материалдар
теориялық және әдістемелік жағынан негізделсе;
- күнделікті ақпараттардан салауаттылық туралы бұқаралық ғылыми
материалдар іріктеліп және ол деректер сабақ барысында тиімді
пайдаланылса;
- оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру және дамыту сабақта,
сонымен қатар сыныптан тыс жұмыс түрлерінде жүйелі жүргізілсе.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі биологияны оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: биология сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда салауатты
өмір салтын қалыптастыру.
Әдіснамалық негізі: Философиялық таным және жеке тұлғаның қалыптасуы
жөніндегі теориялары; биологиялық ғылымдарды оқытудағы дамыту үрдісі;
биология ғылымы мен оны оқыту әдістемесінің жаңа концепциялары, салауатты
өмір салты мәселелерін қарастыратын ғылыми қағидалардың жиынтығы.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – жаратылыстық, философиялық, педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау;
- химия, биология және салауаттанудан салауаттылық туралы білім беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мемлекеттік жалпыға міндетті білім
стандарты, бағдарлама, оқулықтарды, оқу – құралдарын ғылыми -
әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: биологияны оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми – теориялық және әдістемелік негіздері айқындалды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен.
1. Орта мектепте салауаттылыққа тәрбиелеу әдістемесіне шолу
1.1 Мектеп оқушыларынң денсаулығы және оны қалыптастырушы факторлар
Қазіргі күнге дейін денсаулық деген түсініктің біркелкі алынған дәлелді
анықтамасы болмағандықтан, адамдардың денсаулығына дұрыс баға беру біршама
қиындық туғызады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (1958) жарғысы
бойынша, денсаулық деп "аурушаңдық пен дене бітімінде кемшіліктердің бар не
жоғы ғана емес, сонымен қатар, адамдардың толық физикалық, әлеуметтік және
рухани қолайлы жағдайларын" түсінеміз. Бұл түсінікке денсаулықтың белгісі
болуға келе бермейтін, өте кеңінен алынған бағалау көрсеткіштерінің тізімі
де кіреді. Ондай көрсеткіштерге әлеуметтік қолайлы жағдайлардың ішінде,
кірістің мөлшері, коммуналдық қолайлылық, жеке автокөліктердің болуы т.с.с
жа-тады. Халықтың денсаулығы, олардың тұрмыс жағдайларының жақсы деңгейде
болуына байланысты, бірақ жоғарыда айтылған факторлар ешуақытта
денсаулықтың көрсеткіші бола алмайды.
Сонымен қатар, денсаулық дегеніміздің өзі тек қана биологиялық емес,
әлеуметтік категория, сондықтан оны әлеуметтік қызметтің толық бағалы,
дұрыс орындалу мүмкіндігі деп те түсінуіміз қажет. Бірақ, дені сау
адамдардың да, науқас адамдардың да әлеуметтік қызмет қабілетінің
мүмкіндігі өте кең ауқымда болатындықтан, денсаулық сақтау ұйымының
"денсаулық" деген түсінікке берген анықтамасы оның дәрежелерін сандық
жағынан анықтауға мүмкіндік бермейді.
Адамдардың денсаулығы дегеніміз - оның биологиялық, физиологиялық және
психикалық қызметтерінің дұрыс дамып, ұзақ уақыт сақталуының динамикалық
жағдайы, әлеуметтік белсенділігі мен қызмет қабілеті жоғары деңгейде болып,
күш-қайраты талмай, ұзақ уақыт өмір сүруі. Бұл анықтамаға денсаулықтың
жаңадан алынған көрсеткіштері - жоғары деңгейдегі қызмет қабілеті, ғұмыр
жастың ұзақ болуы да кіреді. Бірақ, осы түсініктердің әлі күнге дейін
анықталған шекарасы болмағандықтан, оны денсаулықтың нақты белгісі ретінде
алуға күмән туғызады. Мысалы, қызмет қабілетінің жоғары деңгейі, өте шартты
түрде алынған және ол "денсаулығы мықты" деп алынған адамдардың өздерінде
де өте кең аралықта толқып отырады. Ғұмыр жастың ұзақтығына дұрыс шекара
қою қиын болғандықтан, олардың бір қатары И.И.Мечниковтың көзқарасына
қосылып, ғұмыр жастың ұзақтығына биологиялық шекара қоюды қолдамайтындықтан
осы сұрақ туралы әлі күнге дейін ортақ көзқарас жоқ. Денсаулықтың белгісі
ретінде ақыл-ой, қызмет қабілеті, репродукция қызметі және т.б.
анықтамалары бар, бірақ осы түсініктің әлі күнге дейін ғылыми негізделген
сипаттамасы жоқ. Саны жағынан тұрақты түрде өсіп жатқан көптеген факторлар
адамдар денсаулығына әсер етеді, бірақ біздің ойымызша бұл туындап отырған
пікірталаста ең алдымен "денсаулық" деген түсініктің өзін анықтап, оған сай
келетін, барабар көрсеткіштерді тауып, сандық жағынан баға беру мүмкіндігне
нақты шек қою қажет.
Денсаулықтың белгілеріне демографиялық көрсеткіштерді, аурушаңдықты,
дене бітімінің дамуын жатқызады. Халықтың денсаулығына берілген осы
белгілердің ішінде, әсіресе, демографиялық көрсеткіштер (туып-көбею, өлім,
ғұмыр жастың орташа ұзақтығы) ерекше күдік туғызады. Туып-көбеюшілікті
жасанды реттеуге болатындықтан және оған этникалық ерекшіліктер әсер
ететіндіктен денсаулықтың көрсеткіші ретінде алуға болмайтын сияқты. Кейбір
елдерде туып-көбеюді жасанды түрде азайту, денсаулықтың басқа
көрсеткіштерінің жоғары болуына сәйкес келеді. Және керісінше, кейбір
этникалық топтардағы туып-көбеюдің жоғары болуы, денсаулық көрсеткіштерінің
төмендеуіне әкеледі. Сондықтан, денсаулыққа баға беру үшін туып-көбеюді
жеке алып қарамай, басқа көрсеткіштермен бірге кешенді түрде қараған дұрыс.
Халықтардың денсаулығына сипаттама беруде кейбір авторлар өлім
көрсеткішін пайдалану мүмкіндігін қолдамайды. Бұл пікірде негізгі аргумент
ретінде аурушаңдық пен өлім саны арасындағы сәйкестіктің болмауы алынады,
бірақ, өлім ешуақытта аурусыз келмейді. Бұл көрсеткіштердің арасында қатал
түрде пропорция болмаса да бір бағытта өзгеріп отырады. Жас кезеңдері
бойынша ер адамдардың арасында өлім көрсеткіші жоғары болатындығы олардың
өмір сүру мүмкіндіктерінің төмен екендігін көрсеткенімен, денсаулықтың
көрсеткіші ретінде алуға келмейді.
Б.Н.Ильиннің пікірі бойынша да өлім саны адамдардың биологиясына ғана
емес, көптеген жағдайларда әлеуметтік факторларға да байланысты
болғандықтан денсаулықтың белгісі ретінде алуға келмейтіндігін айтады.
Бірақ, автор "халықтың (жеке адамның) денсаулығы медициналық (биологиялық)
- әлеуметтік түсінік" екенін мойындайды. Ю.П.Лисициннің пікірі бойынша
денсаулықты тек қана әлеуметтік және биологиялық қатынас тұрғысынан қарау
керек, сондай жағдайда эндогендік және экзогендік себептерден болған өлім
саны биологиялық факторларды да сипаттайды. Олай болса, өлім көрсеткішін
халықтардың денсаулығының белгісі ретінде алуға болады. Әсіресе, бұл
жағдайда балалар өлімі ерекше орын алады.
Адам организмі толық ер жетіп, кемеліне келгенге дейін ұзақ өсіп,
күрделі даму жолынан өтеді. Осыған байланысты адам өміріндегі 4 кезеңді
айыруға болады: құрсақтағы даму, балалық шақ, ер жету және қартаю. Бұл
түсінік бойынша өсу дегеніміз, тіндер мен органдардың сан жағынан ұлғаюы,
ал, даму дегеніміз олардың сапалы түрде дифференциациялануы мен қызмет
қаблетінің жетілуі болып табылады. Құрсақтағы даму мен балалық шақтағы
дамуды бір кезеңге біріктіріп, ер жету кезеңі десе де болады, өйткені осы
уақытта адамның жыныстық жетілуі, репродукцияға қаблеттілігі және
әлеуметтік қызметтерді орындай алу мүмкіндігі қалыптасады.
Адам баласының жыныстық жетілуі, әлеуметтік қызметке жарауынан ертерек
қалыптасады яғни біріншісі-13-15, ал екіншісі-17-18 жас аралықтарында
жетіледі. Қазіргі кезде қыз балалардың етеккірінің пайда болуының орташа
мерзімі 12 жас 7 ай деп алуға болады. Толық ер жету 20-21 жаста деп
есептелінеді.
Сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және даму
процессінде байқалатын заңдылықтар:
Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму процессінің
біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы" деген сөздің өзін
дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты төмендегідей жастарды айыруға
болады:
Хронологиялық жас (немесе күнтізбе жасы) - дүниеге келген уақытынан
бастап, бақылау жүргізіп отырған күнге дейінгі аралық. Жастың мұндай түрін
айыру күнтізбе арқылы анықталатындықтан ешқандай қиындық туғызбайды.
Биологиялық жас. Әрбір сәбидің жеке өсу және даму дәрежесіне байланысты
болатын, организмнің морфофункционалдық ерекшеліктерінің жиынтығы.
Биологиялық жасты анықтау - бой ұзындығы көрсеткішіне, бой ұзындығының
жылдық қоспасына, тұрақты тістердің санына, екінші жыныстық белгілеріне
және menarche жасына байланысты жүргізіледі.
Әр түрлі органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының бір мезгілде
орындалмауы; Организмнің бір бүтін жүйе екеніне қарамастан, онтогенез
процессінде жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуы бір мезгілде
болмайды (гетерехронды). Жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының
гетерохрондылығы қоршаған орта факторларының, балалар мен жасөспірімдердің
іс-әрекеттерін жеке нормалаудың ғылыми негізі болып табылады.
Өсу мен даму процессінің жыныстық айырмашылығы (жыныстық ди-морфизм);
Жыныстық диморфизм - өсу және жеке функционалдық жүйелер мен бүкіл
организмнің даму қарқынының зат алмасу процессінің ерекшелігіне байланысты
болады. Мысалы, жыныстық ер жетуге дейін, ер балалардың негізгі
антропометриялық көрсеткіштері қыз балаларға қарағанда жоғары болып келеді.
Ал керісінше, пубертатты кезеңде қыз балалардың бойының өсу параметрі,
салмағы, кеуде шеңбері ер балаларға қарағанда жоғары болады.
Яғни, осы көрсеткіштер балалардың жас-жыныс ерекшелігіне сәйкес бірінші
қиылысуы болады. Ал 15 жаста ер балалардың өсу қарқыны үдей түседі де,
олардың антропометрлік көрсеткіштері қайтадан қыз балаларға қарағанда
жоғары болады. Сөйтіп, екінші қиылысуды анықтауға болады. Бойдың өсуіндегі
осы екі қиылысу - дене бітімі дамуының қалыпты жағдайдағы дамуына тән.
Сонымен қатар көптеген функционалдық жүйелердің әсіресе бұлшық ет, тыныс
алу және жүрек, қан-тамыры жүйелерінің даму қарқынының бірдей жүрмейтіндігі
байқалады.
Органдар мен жүйелердің биологиялық сенімділігі; Организмнің әрбір
қызмет етуші жүйелеріне сәйкес биологиялық сенімділікті анықтайтын
потенциалды мүмкіндіктердің генетикалық қоры берілген. Бұған өкпе, бүйрек,
көз, құлақ сияқты бірқатар органдардың жарыса қызмет етуі мүмкіндік береді,
яғни тірі организмдегі негізгі жүйелердің көбі бірінің қызметін бірі
қайталай алады және организмге қажетті элементтердің қоры шексіз деп
есептеуге болады. Жүйелердің осындай биологиялық сенімділігі және тіршілік
мүмкіндігінің молдығы болмаса, өмірге тұрақты түрде төнетін қауіптен
организмнің өсіп, дамуы қорғана алмас еді.
Генетикалық және сыртқы орта факторларының маңызы; Балалардың дамуына
әсер ететін барлық факторлардың жиынтығын екі үлкен негізгі топқа бөлуге
болады: Биологиялық (генетикалық) және қоршаған орта(қоршаған орталық және
әлеуметтік) факторлары. Биологиялық факторларға тұқым қуалау заңдылықтарын
анықтайтын генетикалық белгілердің барлық кешені жатады. Қоршаған орта
факторлары деп, сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болған өзгерістерді
айтады. Олардың ішінде абиотикалық (қоршаған орта) және биотикалық
(әлеуметтік орта) факторларды бөлуге болады.
Биологиялық және қоршаған орта факторларының өсіп келе жатқан
организмдердің дамуына тигізетін әсерін зерттеуге көптеген іздену жұмыстары
арналған. Бірақ, қандай да бір топты бөліп, басқалардан артығырақ етіп
көрсетуге мүлде болмайды. Мысалы, тұқым қуалаушылық ролін артығырақ бағалау
даму процессінің артығырақ екенін мойындауға мәжбүр етеді. Олай болса,
сәбиге ата-анасының барлық жаман, жақсы қасиеттерінің бәрі (соның ішінде
аурулары да) міндетті түрде берілуі керек. Солай десек те, тұқым
қуалағыштықтың бағыт беруші роль атқаратынын ешкім жоққа шығара алмайды.
Қоршаған орта және әлеуметтік себептердің әсерін артығырақ көтермелеу,
екінші бір қиыншылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Егер осындай болжамдарға
сенетін болсақ, организмнің мүмкіншіліктері шексіз бола отырып, қоршаған
ортаның әсері арқылы кез келген баладан "вундеркинд" жасап шығаруға болады.
Сондықтан екі фактордың да әсерін естен шығармау керек.
Акселерация; латынша (accelarae) - жылдамдық деген сөзден шыққан.
Акселерация қазіргі замандағы адамдардың биологиясындағы жалпы
қарқындылықты көрсетеді, табиғаты көп факторлы болып келеді. Көптеген
гигиенистердің пікірлері бойынша балалар мен жасөспірімдердің қызмет
функцияларының үйлесімді дамуын бұзатын болғандықтан және қызмет қаблетін
азайта-тындықтан акселерация балалар организмі үшін қолайсыз болып
табылады. Сондықтан, өсіп келе жатқан балалардың дене бітімінің дамуын
бақылауға ерекше көңіл бөлінуі керек.
Организмнің өсіп, даму заңдылықтары балалар мен жасөспірімдердің
қалыпты өсіп, дамуы үшін, қоршаған орта факторларын гигиеналық
нормаландырудың теориялық негізі болып табылады. Бұл заңдылықтарды білу,
балалар мен жасөспірімдер гигиенасы бөлімінің дәрігеріне жеке органдар мен
жүйелердің баланың әртүрлі жас кезеңдерінде бүтін организм ретінде қызмет
етуін, оның қоршаған ортамен байланысын анықтауға және осы жағдайдың мәнін
тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын, даму жағдайын бақылау кезінде
жиналған мәліметтерге, санитарлық дәрігер, өсіп келе жатқан организмнің жас
ерекшеліктерін терең ескеру негізінде ғана дұрыс анықтама бере алады.
Яғни, осы заңдылықтарды терең түсініп алмайынша балалардың күн тәртібін
ұйымдастыру, тәрбиелеу, оқыту процесстеріне, тамақтану жағдайына ғылыми
негізделген талаптар қою және санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу
мүмкін емес.
Қолайсыз факторларға халықтың барлық топтарының ішінде, қолайсыз
факторларға, не-гізінен аналар мен балалардың организмдері өте сезімтал
келеді. Балалардың денсаулығын қалыптастыратын негізгі факторлар мыналар:
Ата-аналардың денсаулығы мен конституциясына әсер етуші (әсіресе
аналарға жүкті болғанға дейін әсер ететін) факторлар;
Генетикалық (тұқым қуалағыштыққа әсер етуші) факторлар;
Ауаның, судың, топырақтың санитарлық-гигиеналық сипаты;
Тамақтану жағдайы;
Жанұя тұрмыстық факторлар: жанұяның құрамы, тұратын мекен жайдың
сипаттамасы, орташа кіріс мөлшері, жанұя тұрмысы және сәбидің күтімі,
жанұяның психологиялық климаты, зиянды әдеттердің (шылым шегу, арақ
құмарлық т.с.с.) болуы;
Сәбидің мектепке дейінгі мекемелерде болу жағдайының санитарлық-
гигиеналық сипаты. Бұлай топтастыру Әлеуметтік гигиенаның ғылыми зерттеу
институтында және Денсаулық сақтау министрлігінің ұйымдарында жасалған.
Көрсетілген факторлардың ішінде, әсіресе, жүктілік пен босанудың
нәтижесінде, жаңа туған нәрестенің денсаулығына және сәбидің алғашқы жылғы
өміріне әсер ететіндері тереңірек зерттелген. Мысалы, балалардың дене
салмағының аз (2500гр төмен) болып туатыны көбінесе жас (18 жасқа дейінгі)
және кәрі (35 жастан жоғары) аналарда болатыны байқалды. Оларда
перинаталдық өлім саны мен жүктіліктің асқынуларының көрсеткіштері де
жоғары болып келеді. Балалардың дене салмағына, мезгілінен бұрын босануына
және іс -жүзіндегі өлім санының көбеюіне аналардың жүктілікке дейін және
жүктілік кезінде дұрыс тамақтанбауы да әсер етеді.
Анасының шылым шегуі, әртүрлі дәрі-дәрмектерді бақылаусыз пайдалануы,
ішімдікке әуес болуы нәрестенің құрсақта жатқандағы өсуіне ғана емес, одан
кейінгі дамуына да зиянды әсерлерін тигізеді. Аналардың жұмасына екі рет
100 гр. артығырақ арақ ішуі, салмағы азайған балалар туу қаупін көбейтіп
жібереді. Емшек сүтімен асырау және дұрыс тамақтандыру сәбилердің
денсаулығына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Кейінгі жылдары
көптеген экономикасы дамыған елдерде дене салмағы жоғарылап кеткен (200%
жоғары) мектеп оқушыларының саны көбейіп келеді. Бұл құбылыстың себептері,
басқа да қауыптілік факторлары сияқты тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Ата-анасының білім деңгейі мен әлеуметтік-экономикалық статусының
балаларының денсаулығына тигізетін әсері туралы көптеген мәліметтер бар.
Балалардың денсаулық көрсеткіштері әсіресе ерте жастағы балаларддың,
жанұя жағдайына байланысты. Толық емес жанұялардағы балалардың аурушаңдығы
толық жанұяларға қарағанда сенімді түрде жоғары және оларда жиі ауыратын
балалар саны да басым келеді. Мұндай айырмашылық жас өскен сайын тереңдей
түседі. Некеге тұрмаған ата-аналардың балаларының денсаулығы нашарлау
келеді, олар көбінесе айы-күні жетпей шала туады, аяқтануы, сөйлеуі
уақытынан кешірек қалыптасады, осындай балалардың арасында жедел және
созылмалы аурулардың жиірек болатынын байқауға болады. Үйлесімсіз тұратын
жанұялардағы балалардың созылмалы ауруларының асқынулары жиі қайталанады
және олар ауыр түрде, ұзақ жүретіндігі байқалады.
Балалардың денсаулығы мен күн тәртібінің де арасында айқын
корреляциялық байланыс бар екені анықталған. Ұйқысы қанбаған оқушылар
арасында денсаулық көрсеткіші төмен екендігі, таза ауада күніне 1-ақ сағат
немесе одан да аз болатын оқушылар көз рефракциясының анамалиясымен,
ревматизммен, зат алмасу бұзылыстарымен,басқа мұндай тәртіпті сақтаған
балаларға қарағанда жиірек зардап шегеді. Жедел респираторлық аурулардың
балалар арасында таралуы, негізінен, оқу-тәрбие бөлмелерінің ауданының
жеткіліктілігіне, желдетілуіне және сонымен қатар, ғимараттың жоспарлануына
тікелей байланысты болып келеді.
Академик Г.Н.Сердюковскаяның басшылығымен көп өлшемді “бала-қоршаған
орта” жүйесіне факторлық анализ жасалып, мұнда мектеп оқушыларында
аурушылдық қалыптасуына әсер ететін 80-ге жуық көрсеткіштердің әсері
анықталған.
Мұнда оқушылардың денсаулығына елеулі әсер ететін төмендегі факторлар
анықталды: жергілікті жердің климаттық ерекшеліктері; атмосфералық ауаның
ластануы; қанағаттанғысыз санитарлық-гигиеналық жағдайлар (әсіресе мектеп
сиымдылығының жоғарылауы, екі сменде сабақ оқу, оқу бөлмелерінің ауданының
жеткіліксіздігі т.с.с.); жанұяның материалдық деңгейінің нашарлығы;
анасының жұмыс бастылығы; мектепке дейінгі жаста бала бақшаның сәбилер
тобында болуы, бастауыш сыныпта ұзартылған күн тәртібінде болуы; әкесінің
маскүнемдігі; мектептегі оқу жүктемесінің жоғары болуы; күн тәртібін
сақтамау, әсіресе ұйқы қанбауы;
Іс жүзінде өсіп келе жатқан организмдердің денсаулық жағдайы мен өсіп,
дамуына ең көбірек әсер ететін әлеуметтік-гигиеналық факторлардың
практикалық мақсатқа арнап шартты түрде жасалған жіктемесін (А.Г.Сухарев)
қолдануға болады:
Қолайлы факторлар:
а) ең жақсы қимыл-қозғалыс тәртібі;
б) шынығу;
в) дұрыс, балансты тамақтану;
г) рационалды күн тәртібі;
д) қоршаған орта әсерінің гигиеналық нормаларға сәйкес болуы;
е) гигиеналық дағдылар және дұрыс тұрмыс-қалыпта өмір сүру.
Қолайсыз факторлар ("қауыптілік" факторлары):
а) қимыл-қозғалыс қажеттілігінің жеткіліксіздігі, немесе шамадан тыс
жоғары болуы;
б) оқу-тәрбие процесстерінің және күн тәртібінің бұзылуы;
в) ойын, оқу және еңбек іс-әрекеттеріне қойылатын гигиеналық
талаптардың орындалмауы;
г) тамақтануды ұйымдастырудағы кемшіліктер;
д) гигиеналық дағдылардың болмауы, зиянды әдеттермен айналысу;
е) жанұядағы және балалар ұжымдарындағы қолайсыз психологиялық климат.
1.2 Жалпы орта мектепте оқушыларды тазалыққа баулу
Мектептегі оқу сабақтары әрбір сыныпқа арналып жасалған сабақ
кестелеріне сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың қызмет қабілетінің дұрыс болуы,
негізінен, гигиеналық тұрғыдан дұрыс жасалған сабақ кестесіне байланысты
болады. Бірақ, сабақ кестесін құрастыруда негізге алынатын мектептегі
пәндердің қиындық дәрежесі, оларды өзгерте салуға немесе қатал регламент
жасауға келе бермейтін, көптеген нақты факторлаға байланысты болып
келетіндіктен сабақ кестесін дұрыс жасау оңай емес.
Сабақ кестесін жасауға қойылатын негізгі гигиеналық талаптар:
Әртүрлі іс-әрекеттерді алмастырып отыру;
Оқу пәндерін күнделікті және апталық қызмет қабілетіне сәйкес бөлу;
Оқу үрдісін қалыптастырған кезде, міндетті түрде оқушылардың әртүрлі іс-
әрекеттері мен демалыстарын рационалды кезектестіруді және қызмет
қабілетінің қалыпына келуінің классикалық қисық сызығын (25 сурет) ескеру
қажет.
Оқу пәндері, іс-әрекеттің қиындығының сипатына, бірінші және екінші
сигналдық жүйеге түсетін жүктемелердің дәрежесіне және осы жүктемелердің
статикалық және динамикалық компоненттерінің қатынасына байланысты әртүрлі
болып келеді. Оқу күнінің басында, оқушылардың қызмет қабілеті жоғары болып
тұрған кезде, негізінен екінші сигналдық жүйеге жүктеме түсіретін (әдебиет,
математика, шет тілдері т.б.), яғни, сөзбен айтуға, ойлануға арналған
сабақтарды қойған дұрыс. Оқу күнінің соңына қарай, яғни, жұмыс өнімділігі
азайған кезде сабақ кестелеріне нақты заттар, образдар арқылы, яғни ауызша
айтқаннан көрі жеңілірек қабылданатын (сурет салу, сызу, бастауыш
сыныптарда аппликация, жапсыру т.б.) сабақтар қойылғаны дұрыс.
Үлкен ақыл-ой жүктемесін, есте сақтау мен санауды қажет ететін қиын
сабақтарды дағдылану қалыптасатын бірінші сабақтарға және қажу басталатын
соңғы сабақтарға қоюға болмайды.
Сонымен, мектеп оқушыларының қызмет қаблетін жоғарылатып, олардың ден-
саулықтарын сақтап, нығайту үшін ұтымды құрастырылған күнделікті және
апталық сабақ кестесі ең тиімдірек гигиеналық шаралардың бірі болып
саналады. Өкінішке орай, іс жүзінде әртүрлі себеп-сылтаулармен бұл принцип
сақтала бермейді.
Сабақ кестесін ұтымды құрастыруға кедергі келтіретін себептерді
объективті және субъективті себептер деп екіге бөлуге болады. Объективті
себептерге: оқу сыныптарының жеткіліксіздігі; оқытатын мамандардың
жеткіліксіздігі; орын басушылықтар т.с.с. жатады. Субъективті
кемшіліктерге, оларды жою үшін материалдық шығын қажет етпейтін: сабақ
кестесін құрастырушы адамның білімінің аздығы; сабақ беретін мұғалімдердің
сабақтан бос күндері болуы; оқу жүктемесін мұғалімдерге дұрыс бөліп бермеу
сияқты жедел түзетуге болатын себептерді жатқызуға болады.
Оқу үрдісінің ұйымдастырылуында сабақ арасындағы үзілістердің
регламентациясы, әсіресе олардың ұзақтығының регламенті ерекше маңыз
атқарады.
Сабақ арасындағы үзілістер арқылы организмге берілетін демалыстың
ұзақтығы, оның функционалдық потенциалдарынң қалыпына келтіру және қызмет
қабілетінің қайтарылған деңгейін бекіту сияқты екі фазасын да қамтамасыз
ете алатындай мерзімде болуы керек. Егер демалыс ұзақтығы жеткіліксіз
болатын болса және жаңадан түсетін жүктеме 1 фазаға келетін болса, онда
қызмет қабілеті күрт төмендеп, қажу жоғарылай бастайды.
Сабақ арасындағы үзілістер балалардың іс-әрекетінің түрін өзгертуге,
яғни, организмді қимыл-қозғалыстар арқылы сергітуге арналса ғана өзінің
міндетін орындайды. Оқушылардың қызмет қабілетін жылдамырақ қалыпына
келтіретін ең жақсы демалыс, жақсы көңіл-күйде, таза ауада жасалатын қимыл-
қозғалысты ойындар. Мұндай үзілістерді жыл мезгіліне қарамастан, ашық ауада
өткізу, балалар организмнің шынығуына ықпал етеді, олардың жоғарғы жүйке
жүйесінің қызметін жақсартып, оқу жылындағы, тоқсандағы, аптадағы, оқу
күндеріндегі оқу жүктемесінен болатын қажудың дамуын төмендетеді
(болғызбайды).
Жалпы білім беру мектептерінде бірінші сынып оқушыларына сабақ арасында
ұзақтығы 20 минуттан үзілістер беріледі. 2-11 сынып оқушылары үшін 10
минуттан кіші үзілістер және 2 немесе 3 сабақтардан соң 30 минуттық бір
үлкен үзіліс немесе мұндай үлкен үзілістің орнына 2 және 3 сабақтардан соң
әрбіреуі 20 минуттан 2 үзіліс беріледі.
Оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің бүтін процесі мен оның
тиімділігі сондай-ақ, мұғалімдер мен ата-аналардың тәрбиелік-саналы өзара
әрекетімен анықталады. Отбасылық орта мен оны жақын қоршаған орта оқушы
үшін ашық әлеуметтік ортаның ішіндегі тұрақтысы болып саналады және
салауатты өмір салтына тәрбиелеудің іс-жүзіндегі базасын көрсетеді.
Балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеу үшін негізгі жауапкершілікті
отбасы атқарғанымен, ол қазіргі кездегі тоқырау жағдайында, қажетті
педагогикалық потенциалды игермейді. Осыған байланысты, оқушыны отбасында
салауатты өмір салтына тәрбиелеуге қатысты ата-аналарды арнайы оқыту да
қажет.
Оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің ерекше әлеуметтік-
психологиялық жағдайлары арасында салауатты өмір салтына ғылыми негізделген
ағарту ісі ерекше көрінеді. Мұндай жағдайларды тарату оқушылардың білімін
кеңейтуге, денсаулық пен салауаттылық сияқты жалпы адамзаттық құндылықтарға
қарым-қатынасын нақтылауға әсер етеді, олардың өмірдегі тәжірибесін
байытып, салауатты өмір салтына сәйкес келетін көзқарастарын, мінез-құлық
сарындарын қалыптастырады. Бұларды күшейте түсу үшін, тәжірибелік қызмет
педагогикалық жүйелердің барлық оның салауатты өмір салтын үйретуге
ұмтылған құндылықтары оқушыға шешімді түрде әсер етеді. Салауатты өмір
салтын тәрбиешінің өзі жүргізгені маңызды, өйткені оқушы күйзеліске
ұшырағанда уақтылы көмек көрсетеді.
Тәрбиешілердің қызығушылығы мен шынайы сезімінің бірінші жоспарда
екендігін сезіне отырып, оқушылардың жаттықтырушыға деген құрметі арта
түседі және оларға ұқсауға талпынады. Оқушылардың салауатты өмір салтын
тәрбиелеу идеяларын таратуды тек өзін-өзі сыйлайтын, оқушыға, жаттығушыға
тұлға ретінде қарай алатын, шығармашылық тұрғыда ойлай білетін педагог қана
жүргізе алады. Бұлардан басқа, педагог бойында тұрақты оптимистік
дүниетаным болуы шарт, өйткені оптимистік тұрғыда қалыптасқан адамдар
әдетте, алға қойған жоспарларын жүзеге асыра алады.
Бұдан басқа, педагогикалық әсер ету барысында жеке келістерді жүзеге
асыру қажет, ол көптеген жағдайда оқушының салауатты өмір салтын
жүргізудегі жеке әдістерін тәрбиелейді. Жеке келістің арқасында оқушыларды
салауатты өмір салтына тәрбиелеу барысы мұғалім үшін басқаруға қолайлы және
тиімді. Оқушылардың бір-бірінен денсаулығы, темпераменті, қабілеті, мінез-
құлқы мен қызығушылығы жағынан айырмашылықтары бар; әрбір оқушының өзіндік
күйзелісі, ойлары, өз денсаулығына байланысты қызметке қосылу ерекшеліктері
болады. Әрбір оқушы қайталанбас тұлға, ол психикалық қасиеттердің, қарама-
қайшылықтардың, физикалық және интеллектуалдық дамудың әртүрлі
үйлесіміндегі жеке терең тұлға болып есептеледі. Тәрбиенің іс жүзіндегі
біркелкі жағдайларында олардың әрқайсысында салауатты өмір салтын
жетілдірудің басқалардан керемет деңгейі көрінеді. Сыныптан тыс қызметтерде
соның ішінде спорт түрлерімен айналысуда оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыруға тәрбиелеу барысында оптималды жетістіктерге жету үшін
педагогтар жаттығудың шығармашылық түрде атсалысса, онда салауатты өмір
салтын жүргізуге бағытталған ұжымдық қызметтерді ұйымдастыру жүзеге
асырылуы тиіс.
Спорт түрлерімен айналысу барысында оқушылар өзінің денсаулығына
қамқорлық жасауды жеке тұлғаның маңызды мақсаты екендігін сезіндіруге
тырысу қажет. Бұл үшін салауатты өмір салты бойынша педагогтар мен
оқушылардың бірігіп атқаратын жұмыстары аса маңызды болмақ. Мектептегі
салауатты микроклиматты құруға оқушылар мен мұғалімдер арасындағы өзара
түсіністік, сыйластық, сенім сияқты қасиеттер мен олардың тікелей
араласуындағы атмосфера өзіндік әсерін тигізеді. Оқушылардың ұжым тарапынан
қамқорлық, қолдау тауып, олардың назарында болғаны маңызды болмақ, ал
барлық ұжым әрбір оқушының салауатты өмір салтын ұстануын ұйымдастыруға
ынталы болды. Міне, сондықтан оқушыларда салауатты өмір салтына деген
қылықтарға ұмтылысы пайда болады. Оқушының еріктік саласына мақсатты түрде
әсер ету де педагогикалық тұрғыдан маңызды. Бұл орайдағы жоспардың
тиімділігі сыныптан тыс қызметтің табысты табылған түрі болып қана
анықталмауы керек, бұл қызметті оқушылар эмоционалды түрде қалай қабылдайды
және іс жүзінде мақсатты түрде қалай таратылатындығымен тиімді болады.
Әрине, оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеу көбінесе мұғалімнің
салауатты өмір салты құндылықтарының маңыздылығын ашып көрсету ептілігіне
байланысты болмақ, сонымен қатар, олардың қызығушылығын ояту, оқушылардың
ішкі дүниесіне әсер ету де маңызды. Бұл қатыстылық тек еріктік салаға ғана
емес, сонымен бірге оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеуге де
қатысты.
Оқушыларды салауатты өмір салтына толыққанды тәрбиелеуді жүзеге асыру
үшін мұғалімнің, жаттықтырушының, тренердің өзі салауатты өмір салтының
тәрбиелілік нышандарының аса жоғары тұлғалық қасиеттерін игеруі тиіс.
Жаттықтырушы тұлғасының өзі және атқаратын тренердің оқушыға деген
ұстанымы, оған тәрбие процесінің субьектісі ретінде қарауы. Осы жағдайда
оқушы өзін ерікті іс атқаратын тұлға ретінде сезінеді, ол өзімен
басқалардың санасатынын, оның пікірін бағалайтынын, өзіне сенетінін, өзімен
кеңесетінін сезінеді.
Әрбір жасқа өзіндік физикалық, психикалық және әлеуметтік дамудың
деңгейі сәйкес келеді. Ағзаның, оның жүйке жүйесі мен органдарының, сондай-
ақ, олардың танымдық күштерінің дамуымен биологиялық жетілу сатылары
қаншалықты обьективті бар болса, онда оқушылардың салауатты өмір салтын
тәрбиелеу денешынықтыру сабақтарында олардың жас ерекшеліктеріне негізделе
отырып жүргізілуі тиіс.
Төменгі сынып оқушысын салауатты өмір салтына тәрбиеленуінің дамуы
ересектермен (мүғалімдермен) және замандастарымен (сыныптастарымен) жаңа
қарым-қатынастары және қызметтің жаңа түрлері (оқу) мен ұжымның (жалпы
мектептік, сыныптық) бүтін жүйесіне раласуы
әсерімен жүреді. Төменгі сынып оқушысында әлеуметтік сезімдер элементтері
дамиды, қоғамдық тәртіптің (ұжымшылдық, жасаған қылықтарына деген
жауапкершілік, жолдастық, өзара көмек көрсету) дағдылары қалыптасады3.
Бұл жаста бала сыртқы әсерлерді ерекше қабылдағыш келеді. Алайда, төменгі
сынып оқушыларының қабылдауы тұрақсыздықпен және ұйымдастырылмағандығымен,
бірақ сонымен бір уақытта ұшқалақты, жаңашылдығымен айрықшаланады.
Төменгі сынып оқушысының балалық сезімі, ең алдымен, айқын да көрнекі
материал болуымен және тірі де эмоционалды мазмұнымен танылады. Бұл жаста
өмір жағдайы мен тәрбиенің әсерінен қозу мен тоқтап қалу процестерінің
кейбір теңесуі өтеді. Алайда, төменгі сынып оқушысы өте белсенді де
қозғалмалы болып келеді. Оның санасы өз өмір салтын ұстануға, салауатты
өмір сүруге бағытталған пайдалы да түрлері мен әдістерін қолдануы қажет.
Бұл орайда жеке әсерлету оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
шарты болып табылады.
1.3 Оқушылардың салауатты өмір сүру қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі түрлі жастағы, түрлі
әлеуметтік ортадағы және қала мен ауылды жерлердегі адамдардың да өз
денсаулығына деген шынайы қатынасына байланысты. Бұл мәселелер туралы түрлі
баспа беттерінде, ғылыми жарияланымдар мен статистикалық мәліметтерде
тіркелген көптеген фактілер белгілі.
Өскелең ұрпақтың бүгінгі таңдағы жағдайы еліміздің тұрғындарының
денсаулығы мен жарқын болашақтағы олардың еңбек потенциалын дамытуда басты
роль атқарады. Демек, балалардың және мектеп оқушыларының денсаулығына
қамқорлық жасау мемлекеттің алға қойған маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру мен ел тұрғындарының ауруын ескерту
және денсаулығын нығайтуға байланысты біршама құжаттар қабылданды. Атап
айтсақ, Қазақстанның-2030 жылға дейінгі даму стратегиясымен анықталған
басты міндеттерді жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің Салауатты өмір салты мен
дұрыс тамақтану концепциясы, Салауатты өмір салтының кешенді
бағдарламасы, ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын
қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы бұйрығы, Республикада
денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы,
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы және
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік
тапсырыс туралы құжаттар қабылданған.
Статистикалық материалдар мен бірқатар зерттеу жұмыстары соңғы
жылдардағы Қазақстан Республикасында өкпе, ВИЧ - жұқпалы індеттері, жыныс
және жүрек-тамыр аурулары, түрлі қан және зат алмасу ауруларының өрши
түскенін көрсетіп отыр. Мұндай өзгерістерді көпшілік қазіргі өркениеттің
жағымсыз әсері деп түсіндіреді. Экологиялық жағдайдың нашарлауы, стрестік
жағдайлар, құнарсыз және жеткіліксіз тамақтану, жастардың темекіге,
алкоголь мен нашақорлыққа әуестенуі т.б.
Қазіргі кездегі қауіп тудырып отырған нәрсе ертеректе тек егде
жастағы адамдарда кездесетін аурулардың жастар, балалар арасында болуының
жасаруы. Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға жүргізілген медициналық
зерттеулер тұлғаның денсаулық күйінде түрлі патологияның бар екенін
көрсетті, соның ішінде әр жетінші оқушыда ас қорыту органдары мен жүйке-
бұлшық ет жүйесінің аурулары, әр тоғызыншы оқушыда − жүйке жүйесінің
аурулары, әр оныншы оқушыда − тыныс алу органдары мен эндокриндік жүйке
аурулары байқалады.
Мамандардың пікірінше, аурудың басты себептері санитарлық-індет
жағдайының қанағаттанғысыздығы мен мектептегі оқушылар санының көптігі, оқу
еңбегі жүктемелерінің сақталмауы, оқушылар тамақтануының
қанағаттанғысыздығы, медициналық қызмет көрсету деңгейінің төмендігі.
Оқушылардың денсаулық жағдайына әсер ететін басты себеп − олардың
отбасындағы әл-ауқатының төмендігі. Мұндай жағдайлар ерекше түрде ауылдық
жерлер мен тозығы жеткен, болашағы жоқ қалаларда орын тепкен.
Сондықтан қазіргі еліміздегі әлемдік жаһандану жағдайында, жалпы білім
беретін мектептердің алдында оқушылардың салауатты өмір сүру дағдысын
бейімдеу шараларын көбейту талабы тұр. Бұл көкейтесті мәселені жариялылық
және әдістемелік тұрғыда шешу ең алдымен тарихи тұрғыда талдауды қажет
етеді.
Денсаулыққа зиянын тигізетін жат әдеттерден арылу туралы түсініктер
алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да тән еді.
Мұндай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде
күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда
болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын,
жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине,
аурудың пайда болу себептері мен оның мәні туралы оларда ешқандай мәлімет
жоқ еді. Содан барып мыңдаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның
салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар
пайда болған.
Ертедегі Гиппократтың трактаттарында Салауатты өмір салты бірқатар
денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы құрылымның
жалғасы түрінде мазмұндалады. Бұл трактат − денсаулық және денсаулықты
күту, салауатты өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды.
Грекия философы Сократ табиғи жаратылыстағы ерекшеліктерге аса назар
аудара отырып, адамның өзін-өзі тану мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір
салтының терең жағын көре білді.
Аристотель Этика, саясат, поэтика деп аталатын еңбегінде адамның
жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе
ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені денеге қамқорлықтан
бастап, сонан соң, рухани тәрбиеге ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі
рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс.
Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен
шұғылдануға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар
көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуірінде саулығы мықты және әдемі
дене тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрғаны мәлім. Алдын-алу
сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтардан, көне герман
тайпаларынан, скандинавтардан, скифтерден табуға болады. Ертедегі Русьта
шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу
моншасынан шыққан соң, қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын
мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.
Адамзат денсаулықты сақтау мен нығайту проблемасын тануға әрқашан да
ұмтылып келді, себебі денсаулықсыз толыққанды өмір сүру мүмкін емес.
Денсаулық жақсы болған кезде оны сезіне білмейміз, ал денсаулықты жоғалтып
алған кезде ауру күйі пайда болады да, ауру ағзаның жайсыз күйі туралы
үнемі белгі беріп отырады.
Француз философы мен ағартушысы М.Монтень денсаулықтың құндылығын нақты
анықтап берді: Денсаулық дегеніміз − бағалы да құнды зат, ол жалғыз ғана
болғандықтан, ол үшін уақытты да, күшті де, еңбек пен барлық жақсылық
атаулыны аямау қажет, тіпті ол үшін өз өміріңнің бір бөлшегін де құрбан
етуге болады, себебі онсыз өмір төзімсіздік пен қорлыққа толы.
Ертеден денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның
пайда болу тарихы адамзат тарихының тереңіне бойлап келеді. Гиппократ
өзінің Ауа, су, жергілікті жерлер туралы шығармасында көптеген адамның іс-
әрекетіне, ойларына, оның өмірлік жағдайлары мен факторларына байланысты
болатындығы туралы айтады. Нақты қоршаған орта, еңбек, күн көріс тұлғаның
жеке жағдайы ауруды анықтай түседі. Денсаулықты сақтау туралы ертедегі Рим
философтары мен дәрігерлері, Византия империясы мен Шығыс елдерінде өз
жалғасын тапқан.
Әл-Фараби дене және ой-сананы тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса
назар аударды. Өзінің әлеуметтік-экономикалық трактатында адам өз
денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет, − деп атап көрсетті, − себебі
адамның денесі сақтауға қажетті нәрсе, егер ол болмаса, оған қол жеткізу
қажет. Мерзімді тамақтану мен денсаулық, тұрақты еңбек пен күш, сенімді іс-
әрекет пен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Әл-Фараби ауруды емдеуді
ғана емес, адам денсаулығын алдын-ала сақтау мен нығайтуды ауруды емдеуден
де ең бастысы деп көңіл бөлген.
Орта ғасырда өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулати, Асан Қайғы, Өтей
Бойдақ Тілеуқабылұлының қазақша жазба мұраларында жас буынды салауатты өмір
салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттары бар.
Демек, денсаулықты мұқият зерттеу қажеттілігі, бұл күйдің бұзылмауы
туралы әрқашан да айтылып келген. Ал, денсаулық күйі бұзылған жағдайда
ағзаның өзіндік қорғаныс күштерін іздеп тауып, оның бұзылған күйін қалпына
келтіретіндей жағдай іздестірілуі әрқашан керек болған.
Жапония мен Қытайдағы салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесіндегі
шешуші рольді балаларды тәрбиелеудің діни-философиялық негізі, соның ішінде
құрама бөліктерінің бірі − конфуциялық жүйе атқарған. Осы ілімдер бойынша
Шығыс елдерінде үлгілі адамды тәрбиелеу үшін адамды рухани жетілдіріп қана
қоймай, сонымен бірге, дене бітімін де жетілдіру дұрыс көзқарас деп
есептелінгендігі туралы деректер үлкен маңызға ие. Наным-сенімдерге сәйкес
тұлғаны құдай жаратқан, ол мықты қабықшаның ішінде қорғалуы тиіс. Сонымен
қатар, адамдар өз денесін күтіп ұстауы қажет, себебі, жапондықтар саулығы
мықты дене бітімі рух пен күш-қуаттың қайнар көзі, ата-ананың акыл-ойынан
ажырамас көз қуанышы деп білген.
Жалпы Шығыс, Орта Азия, Қазақстан халықтарының дәстүрлі мұраларында
денсаулығы мықты, өмірлік құндылықтар жүйесіне арқа сүйейтін, өзінің ішкі
мүмкіндіктерін тани білуге және өзін-өзі жетілдіру біліктілігін пайдалануда
жеке тұлғалық қасиетін іске асыра білетін дені сау толыққанды адам
қалыптастыру туралы терең де, жаңа ойлар жарқын көрініп отырған.
Қазіргі жағдайларда адам баласы бұрынғыға қарағанда түрлі қиын
проблемаларға тап болуда. Ой еңбегімен жұмыс істейтін қызметкерлерге жоғары
ғылыми дайындық, жан-жақты білім қажет болса, ал кейбіреулерге жоғары
дәрежелі белсенділік таныта білу керек, соның өзі ағзаның қызметтік
жүйесіне салмақ түсіріп, шаршау шақырады. Егер адам өз басына түскен
проблемаларды шеше алмайтын болса, ол өзін қажетсіз артық адам деп біледі
де, сол себепті ішімдікпен немесе нашақорлықпен айналысуы мүмкін.
Жүйке ширығуы мен стресті жағдайларға толы қарқынды түрде өтіп жатқан
өмірде адамның өзіне, өзгелерге және қоршаған ортаға деген қатынасын
түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындайды. Әрбір адам осындай жағдайларда өз
жағдайы мен денсаулығы үшін өзінің жеке жауапкершілігін арттыруы қажет
болады.
Салауатты өмір салты проблемасы бүгінгі таңдаған ерекше бір көңіл
бөлуді қажет ететін мәселе болып келеді. Ертеректе жарық көрген материалдар
мен ғылыми-әдістемелік жарияланымдары проблеманың негізгі аспектілерін
анықтауға мүмкіндік беріп отыр. Салауатты өмір салты категориясының
анықтамасы ең көп зерттелгенімен, оның маңыздылығының сипаты, салауатты
өмір салтын қалыптастыру факторлары, тұлғаны салауатты өмір сүру дағдысын
қалыптастырудың теориялық негіздерін үйрету − бұрынғы күйінде қалып отыр.
Кейбір оқымыстылар өмір салтын диалектикалық тұрғыдан жалпы, ерекше
және жеке деп қарастырады. Олар кез-келген өмір салты жағдайлар жиынтығымен
анықталады, себебі оның зерттелуі жеке дара тұлғалардың объективті
жағдайларын жан-жақты есептеу мен талдаусыз мүмкін емес деп санайды.
Сонымен қатар ол кез-келген өмір салтының мәнін анықтайтын жағдайлар мен
факторларды белгілей отырып, олардың адам өмір салтындағы арнайы кесіндісі
мен көрінісін мүмкіндігі барынша толығырақ көрсете алуы қажет деп біледі,
нақты-жалпы байланысты жалпы объективті жағдайлардан айыра білу керек деп
санайды.
Өмір қызметінің тәсілдері мен денсаулықтың обьективті өзара байланысы
салауатты өмір салты түсінігі арқылы жүзеге асырылады.
Егер жеке тұлғалық және қоғамдық белсенділіктің әртүрлі түрлері мен
олардың пайда болуы өмір салтының кешенді түсінігін құраса, салауатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz