Химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ҰҒЫМЫНА КЕШЕНДІ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына
қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу
процесінде тиімді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары ... ... ... ..
2.2 Халықтық педагогикасы элементтері арқылы оқушылардың
химия пәнінен шығармашылық дербестіктерін арттыру ... ... ... ... ... ...
2.3 Химия сабағында халықтық педагогика негізінде
оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Химия сабағынан сыныптан тыс жұмыстардағы қазақ
халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Химиялық өндірісті құрудағы халық педагогикасының маңызы...
2.6 Химия ғылымы қазақтың халық шаруашылығы мен өмірінде ... ..
3 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА . САБАҚ МАЗМҰНЫНДА ... ... ... ... ... ...
3.1 Бейорганикалық қосылыстарға «Тұсаукесер» сабақ ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Карбон қышқылдары. Майлар тақырыбын халықтық педагогика элементтері негізінде өткізу.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ҰҒЫМЫНА КЕШЕНДІ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына
қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу
процесінде тиімді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары ... ... ... ..
2.2 Халықтық педагогикасы элементтері арқылы оқушылардың
химия пәнінен шығармашылық дербестіктерін арттыру ... ... ... ... ... ...
2.3 Химия сабағында халықтық педагогика негізінде
оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Химия сабағынан сыныптан тыс жұмыстардағы қазақ
халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Химиялық өндірісті құрудағы халық педагогикасының маңызы...
2.6 Химия ғылымы қазақтың халық шаруашылығы мен өмірінде ... ..
3 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА . САБАҚ МАЗМҰНЫНДА ... ... ... ... ... ...
3.1 Бейорганикалық қосылыстарға «Тұсаукесер» сабақ ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Карбон қышқылдары. Майлар тақырыбын халықтық педагогика элементтері негізінде өткізу.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Диплом жұмысы тақырыбының көкейкестілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар – адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық қабілетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі мектептерде оқыту үрдісінің мазмұндық болмысына химиялық білімді жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту мен қатар шығармашылықты арттыратын әдіс-тәсілдер мен оқыту формаларын пайдаланудың қажеттігін көрсетіп, оқушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыра отырып, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда білім мазмұнының жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Қазіргі кезеңде мектептегі білім берудің жаңа тұжырымды идеялары мен даму жолдарына сай оқытуды саралау, бағдарлы оқыту, білім мазмұнын кірістіру, мектеп өмірін ізгілендіру идеяларын іске асыру мәселелері қарқынды жүргізілуде. Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың бірі – Республикамызда мектепте оқытылатын барлық пәндерге халықтық педагогика элементтерінің енгізіле бастауы.
Мектеп оқушысы пән мазмұнынан тек ақпарат пен дайын білімді алумен ғана шектелмеуі тиіс, ол оқушының қабілеттерін жан-жақты дамытатындай, өз қызығушылықтарын іске асыруға, шығармашылық ойлауын және өмірлік құзіреттіліктерін қалыптастыра отырып, халықтық педагогика элементтерінен сусындауға көмектесетіндей болғаны жөн. Сонымен қатар қазіргі мектеп оқулығы педагогикалық тәжірибенің жинақталған ақпараттық моделі ретінде білім мазмұнын іске асыра отырып, оқушылырдың жалпы ақпарат көздерінен алған мәліметтерін бір жүйеге келтіріп, кірістіруге мүмкіндік жасауы қажет. Осы орайда белгілі қазақ ғалым-ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінде оқытудың ғылыми-педагогикалық мәселелері мен оқу процесіне халықтық педагогика элементтерін пайдалану жөнінде келелі ойлар көрініс тапқан.
Диплом жұмысы тақырыбының көкейкестілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар – адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық қабілетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі мектептерде оқыту үрдісінің мазмұндық болмысына химиялық білімді жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту мен қатар шығармашылықты арттыратын әдіс-тәсілдер мен оқыту формаларын пайдаланудың қажеттігін көрсетіп, оқушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыра отырып, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда білім мазмұнының жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Қазіргі кезеңде мектептегі білім берудің жаңа тұжырымды идеялары мен даму жолдарына сай оқытуды саралау, бағдарлы оқыту, білім мазмұнын кірістіру, мектеп өмірін ізгілендіру идеяларын іске асыру мәселелері қарқынды жүргізілуде. Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың бірі – Республикамызда мектепте оқытылатын барлық пәндерге халықтық педагогика элементтерінің енгізіле бастауы.
Мектеп оқушысы пән мазмұнынан тек ақпарат пен дайын білімді алумен ғана шектелмеуі тиіс, ол оқушының қабілеттерін жан-жақты дамытатындай, өз қызығушылықтарын іске асыруға, шығармашылық ойлауын және өмірлік құзіреттіліктерін қалыптастыра отырып, халықтық педагогика элементтерінен сусындауға көмектесетіндей болғаны жөн. Сонымен қатар қазіргі мектеп оқулығы педагогикалық тәжірибенің жинақталған ақпараттық моделі ретінде білім мазмұнын іске асыра отырып, оқушылырдың жалпы ақпарат көздерінен алған мәліметтерін бір жүйеге келтіріп, кірістіруге мүмкіндік жасауы қажет. Осы орайда белгілі қазақ ғалым-ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінде оқытудың ғылыми-педагогикалық мәселелері мен оқу процесіне халықтық педагогика элементтерін пайдалану жөнінде келелі ойлар көрініс тапқан.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Жадрина М. Оқушыларды химиядан алған білімдерін пайдалануға дағдыландыру. Алматы. Рауан, 1990.
2. Жарты ғасырдағы ақиқаттар. Әдістемелік құрал. Павлодар: Brand Print, 2004 – 73 б.
3. Тәуелсіз Қазақстан мәртебесіндегі қазақ мектептерінің ғылыми-теориялық негіздегі даму барысы. Әдістемелік құрал. Павлодар: ПМУ баспасы. 2010. – 66 б.
4. Халықтық педагогика құндылықтарымен құрылған теориялық негізді құру Әдістемелік құрал. Павлодар: ПМУ баспасы. 2010. – 52 б.
5. Әл-Фараби Ғылымдардың шығуы туралы. Алматы, «Наука», 1987ж., 100-101 бб.
6. Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 269 стр.
7. Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 394 стр.
8. Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 148 стр.
9. Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 338 стр.
10. Қасыманов С. Қазақ халқының қол өнері. Алматы, 1999ж., 75-93 бб.
11. Кирюшкнн Д.М. Методы обучения химии в средней школе. - М.: Просвещение, 1968.
12. Общая методика обучения химии / Цветков Л.А. и др. - М.: Просвещение, 1981.
13. Шаповаленко С.Г. Методика обучения химии. - М.: Учпедгиз, 1963.
14. Гаркунов В.П. Совершенствование методов обучения химии в средней школе. - Л.: ЛГПИ им. А.И. Герцена.
15. Тәрбие мен білім //Химия мектепте, -Алматы, 2009. №4. – Б.46- 48.
16. Шығармашылық дербестікті қалыптастыру талаптары// Білім. -Алматы, 2010. № 2.
17. Шығармашылық дербестікті қалыптастыруда модульдік оқыту технологиясын пайдаланудың тиімділігі //Білім – Образование, -Алматы, 2009. -№ 4. –Б.22-26
18. Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың мүмкіндіктері// «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан»-Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы Жолдауы аясында облыстық тамыз кеңесінің материалдары. -Ақтөбе, 2007. -Б.16-21. (бірлестікте: Омарова Р.С.).
19. Шығармашылық-инновациялық процестің маңызды сипаты // Жоғары білім болашақ маманның бәсекеге қабілетті тұлға ретінде дамуының негізі. Республикалық ғылыми-практикалық конференция. -Ақтөбе, 2007. -Б.135-138. (бірлестікте: ОмароваР.С.).
20. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мүмкіндіктері //Қазақстан Республикасының егемендігі-ұлттық заңнаманың даму негізі. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. II бөлім. –Ақтөбе, 2006. –Б.76-81. (бірлестікте: Омарова Р.С.).
21. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. Химияны оқыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1984.
22. Мырзабаев А. Химияның қызығы. Алматы. Қазақ мемлекеттік баспасы,1963.
23. Мұсабеков С. Химияны ауыл шаруашылығымен байланыстыра оқыту. Алматы. Мектеп, 1965.
24. Сарманова К.А. Реформа талаптарына сәйкес химияны оқыту тиімділігін арттыруға арналған методикалық нұсқаулар. Алматы, Мектеп, 1987.
25. Химияны оқытуды жақсарту жолдары. Алматы, 1963.
26. Шабдаров К.Н. Химияны оқыту тәжірибесі. Алматы, Мектеп, 1967.
1. Жадрина М. Оқушыларды химиядан алған білімдерін пайдалануға дағдыландыру. Алматы. Рауан, 1990.
2. Жарты ғасырдағы ақиқаттар. Әдістемелік құрал. Павлодар: Brand Print, 2004 – 73 б.
3. Тәуелсіз Қазақстан мәртебесіндегі қазақ мектептерінің ғылыми-теориялық негіздегі даму барысы. Әдістемелік құрал. Павлодар: ПМУ баспасы. 2010. – 66 б.
4. Халықтық педагогика құндылықтарымен құрылған теориялық негізді құру Әдістемелік құрал. Павлодар: ПМУ баспасы. 2010. – 52 б.
5. Әл-Фараби Ғылымдардың шығуы туралы. Алматы, «Наука», 1987ж., 100-101 бб.
6. Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 269 стр.
7. Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 394 стр.
8. Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 148 стр.
9. Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 338 стр.
10. Қасыманов С. Қазақ халқының қол өнері. Алматы, 1999ж., 75-93 бб.
11. Кирюшкнн Д.М. Методы обучения химии в средней школе. - М.: Просвещение, 1968.
12. Общая методика обучения химии / Цветков Л.А. и др. - М.: Просвещение, 1981.
13. Шаповаленко С.Г. Методика обучения химии. - М.: Учпедгиз, 1963.
14. Гаркунов В.П. Совершенствование методов обучения химии в средней школе. - Л.: ЛГПИ им. А.И. Герцена.
15. Тәрбие мен білім //Химия мектепте, -Алматы, 2009. №4. – Б.46- 48.
16. Шығармашылық дербестікті қалыптастыру талаптары// Білім. -Алматы, 2010. № 2.
17. Шығармашылық дербестікті қалыптастыруда модульдік оқыту технологиясын пайдаланудың тиімділігі //Білім – Образование, -Алматы, 2009. -№ 4. –Б.22-26
18. Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың мүмкіндіктері// «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан»-Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы Жолдауы аясында облыстық тамыз кеңесінің материалдары. -Ақтөбе, 2007. -Б.16-21. (бірлестікте: Омарова Р.С.).
19. Шығармашылық-инновациялық процестің маңызды сипаты // Жоғары білім болашақ маманның бәсекеге қабілетті тұлға ретінде дамуының негізі. Республикалық ғылыми-практикалық конференция. -Ақтөбе, 2007. -Б.135-138. (бірлестікте: ОмароваР.С.).
20. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мүмкіндіктері //Қазақстан Республикасының егемендігі-ұлттық заңнаманың даму негізі. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. II бөлім. –Ақтөбе, 2006. –Б.76-81. (бірлестікте: Омарова Р.С.).
21. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. Химияны оқыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1984.
22. Мырзабаев А. Химияның қызығы. Алматы. Қазақ мемлекеттік баспасы,1963.
23. Мұсабеков С. Химияны ауыл шаруашылығымен байланыстыра оқыту. Алматы. Мектеп, 1965.
24. Сарманова К.А. Реформа талаптарына сәйкес химияны оқыту тиімділігін арттыруға арналған методикалық нұсқаулар. Алматы, Мектеп, 1987.
25. Химияны оқытуды жақсарту жолдары. Алматы, 1963.
26. Шабдаров К.Н. Химияны оқыту тәжірибесі. Алматы, Мектеп, 1967.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ҰҒЫМЫНА КЕШЕНДІ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына
қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу
процесінде тиімді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІН
ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары ... ... ... ..
2.2 Халықтық педагогикасы элементтері арқылы оқушылардың
химия пәнінен шығармашылық дербестіктерін арттыру ... ... ... ... ... ...
2.3 Химия сабағында халықтық педагогика негізінде
оқушыларда ғылыми көзқарас
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Химия сабағынан сыныптан тыс жұмыстардағы қазақ
халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Химиялық өндірісті құрудағы халық педагогикасының маңызы...
2.6 Химия ғылымы қазақтың халық шаруашылығы мен өмірінде ... ..
3 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА – САБАҚ МАЗМҰНЫНДА ... ... ... ... ... ... 3.1
Бейорганикалық қосылыстарға Тұсаукесер
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 Карбон қышқылдары. Майлар тақырыбын халықтық педагогика элементтері
негізінде өткізу.
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Диплом жұмысы тақырыбының көкейкестілігі: Еліміздің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін
дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар –
адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-
дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық қабілетінің, танымдық
біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке
тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі мектептерде оқыту үрдісінің
мазмұндық болмысына химиялық білімді жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді
талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту мен қатар
шығармашылықты арттыратын әдіс-тәсілдер мен оқыту формаларын пайдаланудың
қажеттігін көрсетіп, оқушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекетін
ұйымдастыра отырып, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда білім мазмұнының
жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Қазіргі кезеңде мектептегі білім берудің жаңа тұжырымды идеялары мен
даму жолдарына сай оқытуды саралау, бағдарлы оқыту, білім мазмұнын
кірістіру, мектеп өмірін ізгілендіру идеяларын іске асыру мәселелері
қарқынды жүргізілуде. Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың бірі –
Республикамызда мектепте оқытылатын барлық пәндерге халықтық педагогика
элементтерінің енгізіле бастауы.
Мектеп оқушысы пән мазмұнынан тек ақпарат пен дайын білімді алумен ғана
шектелмеуі тиіс, ол оқушының қабілеттерін жан-жақты дамытатындай, өз
қызығушылықтарын іске асыруға, шығармашылық ойлауын және өмірлік
құзіреттіліктерін қалыптастыра отырып, халықтық педагогика элементтерінен
сусындауға көмектесетіндей болғаны жөн. Сонымен қатар қазіргі мектеп
оқулығы педагогикалық тәжірибенің жинақталған ақпараттық моделі ретінде
білім мазмұнын іске асыра отырып, оқушылырдың жалпы ақпарат көздерінен
алған мәліметтерін бір жүйеге келтіріп, кірістіруге мүмкіндік жасауы қажет.
Осы орайда белгілі қазақ ғалым-ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінде оқытудың ғылыми-педагогикалық
мәселелері мен оқу процесіне халықтық педагогика элементтерін пайдалану
жөнінде келелі ойлар көрініс тапқан. Оқытудың этнопедагогикалық
мәселелерімен айналысқан көптеген көрнекті зерттеушілер В.Г.Бейлинсон,
Д.Д.Зуев, И.Б.Бекбоев, Э.М.Мамбетакунов этопедагогика негізінде мектеп
оқулықтарының моделін жасау үшін олардың әрбір құрылымдық элементінің
қызметін ғылыми түрде терең функционалды сараптаудан бастауды ұсынған. Осы
бағытта И.Нұғыманов химия оқу-әдістемелік кешеніндегі химиялық тілдің
маңызы, Ж.Шоқыбаев химиядан жоғары мектепке арналған оқу-құралдарының
педагогикалық негіздері жөнінде зерттеу жасаған. Оқыту мәселелерін
педагогикалық және психологиялық тұрғыдан жан-жақты талдауға бағытталған
осы еңбектердің маңызды міндеттерінің бірі – ғылыми-әдістемелік тәжірибені
жинақтап, химияны оқыту процесінде халықтық педагогика элементтерін
пайдалануды жетілдіру болса, мақсаты – этнопедагогикалық негізде жазылған
оқу құралдарының сапасын арттыру.
Халықтық педагогика элементтерінің оқу процесіндегі орны, маңызы, оны
атқаратын қызметтеріне қойылатын талаптар тақырыбы әлемдік педагогикада
жүздеген жылдар бойы талқыланып келе жатқаны баршаға белгілі. Мысалы,
З.Е.Гельман, В.И.Дайнеко, Л.М.Кузнецова, Д.А. Эпштейн ғылыми зерттеулерінде
химия пәнін оқытудағы халықтық педагогиканың маңызына тоқталған. Олар
алғашқы химиялық білім беруде халықтық педагогиканың маңызы үлкен екендігін
айта келіп, олардың мазмұны мен құрылымы, жетістіктері жайында сараптаулар
жасаған. Халық өмірімен біте қайнасып жатқан этнопедагогика элементтері
өмірде болып жатқан құбылыстарды ғылыми тұрғыдан танып білуге
көмектесетінін анықтаған. Осылайша жалпы білім беретін мектеп оқушыларына
арналған оқу-әдістемелік кешен әзірлеуде этнопедагогиканы пайдалану
мәселелерінің жекелеген аспектілері бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстарының
өзегіне айналды.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Химияны оқытудағы халықтық педагогика элементтерінің маңызы мен
ролін анықту.
2. Халықтық педагогика элементтері негізінде оқытудың жаңа бағыттарын
ұсыну.
3. Химия сабақтарында халықтық педагогика элементтерін пайдалану
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – мектепте химины оқыту әдістемесі.
Тақырыптың жаңашылдығы: егер химия курсы бойынша жаңа буын оқу-
әдістемелік кешенінің мазмұнына халықтық педагогика элементтері енгізілсе,
осының негізінде әлеуметтік сұранысқа сай әзірленген, оқу материалдары
оқушыларға түсінікті болатын кешен дайындалса, және оны сабақта қолданудың
ерекшеліктері анықталып, тиімді әдістемесі жасалса, онда мектепте химиядан
білім беру сапасы жетілдіріледі. Нәтижесінде оқушылардың химия пәніне таным
қызығушылықтары артып, химияның негізгі мәселелерін меңгеруіне, ғылымның
қазіргі даму деңгейіне сай дүниетанымын және соған сәйкес өмірлік дағдысын
қалыптастыруға мүмкіндік жасалады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
1. Білім беру ісінде халықтық педагогика элементтерін пайдалану
маңыздылығы туралы ғалымдардың тұжырымдарын зерделеу.
2. Оқу-тәрбие мәселелері мен оқу-әдістемелік кешен дайындауға қатысты
педагогикалық, психологиялық, дидактикалық және әдістемелік әдебиеттерді,
сондай-ақ, әр кезеңдегі химия оқулықтарын теориялық, жүйелік және мазмұндық
тұрғыдан талдау.
3. Қазіргі химияны оқыту әдістерін кешенді сараптау нәтижелеріне талдау
жасау және оны қорытындылау.
Химия пәнінен жаңа буынға білім беруде халық педагогикасы
элементтерінің ролін анықтап, жүйелеудің ұстанымдары мен критерийлері
ғылыми тұрғыда негізделсе, және оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере
отырып білім беру әдістемесі жасалса, сондай-ақ, оны сабақта тиімді
пайдаланудың әдістемесі жасалса ғана жаңа әлемдегі бәсекелестік жағдайында
өмір сүретін жас ұрпаққа сапалы білім беріліп, жеткіншектердің ақыл-ой
әрекеті дамып, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес өмірлік
дағды қалыптасып қана қоймай, отансүйгіштік тәрбие де алар еді.
1 Халықтық педагогика ұғымына кешенді сипаттама
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына қысқаша сипаттама
Қазақ халқы, түрлі қоғамдық сатыларды басынан өткере отырып, өзіне тән
адамгершілік-эстетикалық мәдениетінің алтын қорын жасап келеді. Ол
құндылықтар: ауыз әдебиетінің сан алуан жанрлары мазмұнында, ақын-жыраулар
толғаулары мен ғұламалардың қанатты сөздерінде, теңдесі жоқ тарихи-
сәулеттік ескерткіштерінде, Қорқыт ата қобызынан бастап халықтың мұң-
мұқтажы мен көңіл-күйін домбыра үнімен күмбірлеткен күйлері мен ұлт
табиғатымен біте қайнасқан ән-жырларында, жүн мен теріні, ағаш пен мүйізді,
алтынды аптап, күмісті қаптап жасаған қолөнер туындыларында, табиғат
сұлулығын танып білудің сапалы жемісі саналатын, біздерге мәңгілік мирас
болып қалған айшықты ою-өрнек өнерінде сақталған. Міне, осы бай
құндылықтар, қазақтың ұрпақ тәрбиесінде пайдаланып келген тәлім-тәрбие
құралдары, асыл арналары саналады.
Қасиетті ата-бабаларымыз өз бойындағы барлық асыл қасиеттерін
ұрпақтарының сана-сезіміне сіңіруді басты мақсат ете отырып, ұрпағының
ақылды, адамгершілігі мол, мейірімді, сыпайы мінезді қалыптасуымен бірге,
оның бойынан сымбаттылықты, сұлулықты, өнерге деген бейімділік пен
шеберлікті көруді арман еткен және сол қасиеттерге баулудың жолдарын,
құралдарын, әдістерін жасап отырған. Осылардан халқымыздың арманы мен талап-
тілегін көреміз.
Қазақ халқының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесінің басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-
балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп,
толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер
дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас
мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар.
Халық педагогикасында ең негізгі қағида адамнан, адамның өмірінен
артық, одан қымбат, одан қасиетті ешқандай құндылық жоқ деген көзқарасты
ұстану және адамды айырбастайтын, оны өмірі пида боларлық дүниеде ешқандай
құндылықтың жоқтығын түсіну болып табылады. Адам деген ардақты ат, Адам
болып туған соң, адам болып өлу ләзім, Атаның баласы болма, адамның
баласы бол, т.с.с. халық даналығындағы мақал-мәтелдер адамның құндылық
екенін дәлелдейді.
ХХІ ғасырдағы тасқындаған толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі
өзгерістер аясында өмір сүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеудің күрмеуі қиын
күрделі мәселелері жеткілікті. Ғаламдану өріс алған қазіргі заманның тәрбие
жүйесіне ұлттық тәрбиені дарыту одан да өзекті болып отыр. Осы тұрғыдан
алғанда, қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт тезінен өткен тәрбие
тәжірибесінің ауқымды бір саласы - ата-бабадан мирас болып қалған ұлттық
құндылықтарымыз.
Қазақ этнопедагогикасының алтын діңгегін адамгершілік тәрбиесі
құрайды. Адамгершілік – адамдардың күнделікті қарым-қатынасына байланысты
гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Адамдарға деген ізгі
ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сенім, кең пейілділік, басқалардың
мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ
кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та адамгершілікке жатады. Адамгершілік
ұғымы ізгілік, гуманизмнің синонимі ретінде, адамның игілігі мақсатқа
айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесі мен қоғамдық ахуал ретінде
неғұрлым кең мағынада да қолданылады.
Жалпы түркі тектес халықтардың барлығына ортақ алғашқы педагогикалық
ой-пікірлер, оның шініде адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру жайлы құнды
ой-тұжырымдардың дамуы VІ-ІХ ғасырлардан бастау алады, бұл қоғамдық сананың
алғаш дүниеге келу кезеңі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, Қорқыт ата
тағылымдары, т.б.) болып табылады. Қазақтың жазу мәдениеті арқылы белгілі
болған ұлттық педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тас жазулардан
(Күлтегін, Білге қаған т.б.) басталады. Одан кейінгі қолжазба, баспа арқылы
бізге жетіп, оқу-жазу үрдісімен этнопедагогиканың арқауы болған тәлімдік
ойлар тарихы өзектестігімен ұлттық педагогиканың (этнопедагогиканың) дамып
ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді.
Орхон-Енисей ескерткіштерінен кейін түркі тектес халықтардың алғашқы
педагогикалық ой-пікірлерінің дамуы Қорқыт есімімен байланысты. Қорқыт ата
кітабында ел басына қиын-қыстау күн туғанда халқын жаудан қорғап, қамал
бұзған қас батырлардың ерлігі, халқына ақыл-өсиет айтып, өз заманында елге
ұйтқы болған ақылгөй даналардың, дуалы ауыз шешендердің өнегесі жырланады.
Сонымен бірге аталмыш шығармада тәлім-тәрбиелік мәні зор афоризмдер,
қанатты сөздер мен ұстаздық тағылымдар жиі кездеседі. Мұның өзі баба
кітабының тарихи-этнографиялық шығарма ғана емес, сол дәуірдегі түркі
тектес халықтардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің өзіндік ерекшелігін
айқындайтын педагогикалық туынды екендігін білдіреді.
Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпыадамзаттық идеяларын
жүзеге асырып, жаңа педагогикалық жүйенің қалыптасуында өз заманында
Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз атанған әлемге әйгілі ойшыл, ғұлама
ғалым, халқымызға білімнің нәрін сепкен ұлттың ұлы кемеңгері Әбу Насыр әл-
Фарабидің алатын орны ерекше. Әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-
пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре білді. Халық даналығы
туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық үлгілеріне ден
қоя отырып, өзінің төл педагогикалық тұжырымдамасын жасады. Адамгершілік,
ізгілік қасиеттер әл-Фарабидің педагогикалық идеясының негізгі өзегі
болған, ғұлама білім берудің ізгілендіру принципіне негізделуі қажет
екендігін өз уақытында ғылыми тұжырымдалған ой-пікірлерімен айқындап
кеткен. Міне, бүгінгі таңда әл-Фарабидің көрегендігі мен ғұламалығы
дәлелденіп, мыңдаған жылдар өтсе де, жаңа білім беру парадигмасы ретінде
ізгілендіру танылып отыр.
Педагогикалық ойлардың тарихында әл-Фарабидің эстетикалық ой-
пікірлердің дамуына қосқан үлесі орасан зор. Оның шығармаларының ішінде
Музыканың үлкен кітабын ерекше атап өтуге болады. Қазіргі педагогика
ғылымында білім беру мазмұнының әрбір түріне тән меңгерудің белгілі бір
тәсілі бар екендігі анықталған. әл-Фараби Музыканың үлкен кітабы
еңбегінде музыкалық білім беру мазмұнын меңгерудің тәсілдері мен
деңгейлерін анықтап береді.
Жалпы педагогиканың бір саласы болып табылатын тәрбие теориясының
әдіснамасын әл-Фарабидің тәрбиенің заңдылықтарын, принциптерін, мақсатын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын, нәтижесін тұжырымдамалық тұрғыдан
негіздейтін жетекші педагогикалық ой-пікірлері айқындайды.
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің
Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі
тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері,
дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелерімен қатар, жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене,
құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады.
Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік
дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1)
Құтты білік - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт
сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу
кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін
сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбие тұжырымдамасы. Ғұламаның
Кітап атын Құтадғу білік қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың
деген ой-пікірі дастанның әрбір адам үшін құндылығын аша түседі.
Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан
ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі еңбегін оқып-үйрену
және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін
ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі
бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы
негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның адамгершілік тәлім-тәрбиелік
идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім
берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан оның педагогикалық
тұжырымдамасының негізгі өзегі - орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі -
ұлылыққа ұмтылған, білімділікті іздеген, даналықты таңдаған,
біліктіге серік болған, бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған ірі
тұлға. Зерттеу барысында қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие мазмұнының
М.Қашқари ілімінде тұжырымдалуы ашып көрсетіліп, теориялық тұрғыдан
негізделді.
Данышпан, кемеңгер ақын ағартушы Ахмет Йассауи жазған Диуани Хикмет
(Даналық кітабы) кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі
көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған. Қожа Ахмет өзінің
атақты Даналық кітабы аталатын циклді өлеңдерін жазған.
Диуани Хикмет бастан-аяқ үлгі-өнеге, ақыл-насихат түрінде келеді.
Жақсылық пен жамандық, әділетсіздік пен адалдық, мейірімділік пен қаталдық,
ізгілік пен жауыздық, ерлік пен ездік, сараңдық пен жомарттық, дастық пен
кәрілік тәрізді жауабы күрделі мәселелердің кең жырланып, байыппен
сипатталуына осы Диуани хикметтің әсер-ықпалы ерекше болды.
Түркі тілдес халықтар ортақ тарихына ортақ тұлға болып Ахмет
Жүгінекидің ғұлама ойшыл, ағартушы ретіндегі жан-жақты ғылыми мұрасының
бүгін де жастарды имандылыққа, әсемдікке, адамгершілікке тәрбиелеуде және
рухани құндылықтарымызды насихаттауға мәні ерекше.
Қазақтың біртума ғұлама ғалымы М.Х.Дулати педагогика ғылымының
дамуына, оның ішінде адамгершілік, ізгілік қаситтерді дәріптеу, әсемдікке
баулу жайлы іргелі тұжырымдар қалдырған. Оның Тарих-и Рашиди атты әлемге
әйгілі еңбегі – XIV ғасырдан XVI ғасырдың орта кезеңіне дейін, яғни бірнеше
ғасырды қамтитын энциклопедиялық сипаттағы еңбек.
Қазақ халқының данышпан ғалымы, белгілі би Қадырғали Қосымұлы Жалайыри
еңбектеріне де тоқталып өткен жөн. Ол 1600 жылы өзінің Жами ат-тауарих
(Жылнамалар жинағы деп те аталады) атты шежіре кітабын жазуға кірісіп,
оны 1602 жылы аяқтаған
Қазақ дүниетанымында ақын-жыраулар поэзиясының, оның идеологиялық
мәнінің орны ерекше.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті,
тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Ақын-жыраулардың шығармашылығын талдау олардың өз заманы үшін белгілі
бір деңгейде рухани көсем ролін атқарғаны, өз руластарының моралдық
бағдарына жауап бергені көрінеді.
Жыраулар поэзиясы әрекет еткен кеңістік өзінің барлық тәжірибесін сөз
арқылы бейнелеуге тырысатын көшпенділердің эстетикалық ойлауының ерекше
типіне негізделді. Негізінен жыраулар қалыптасқан этникалық қауымдастықты
(қазақтардың) біріктіру идеясын қалыптастыру функциясын атқарды. Сонымен
қатар жыраулар поэзиясының этикалық және эстетикалық құндылықтар мен
символдар қалыптастырудағы ролі ерекше болды. Жыраулар өз шығармаларына рух
аристократизмі мен даңқты өзек етті. Оның символдары ретінде бостандық,
еркіндік, адамгершілік, батырлық, сөзге беріктік алынады.
Ақын-жыраулар шығармаларын бірнеше аспектіде қарастыруға болады.
Өйткені жыраулар поэзиясының ауқымы дәстүрлі поэзия ауқымына қарағанда
кеңірек болып келеді. Мәдени-философиялық аспектіде қазақ мәдениетіндегі
гуманистік принциптердің қалыптасу мәселесінің жыраулар шығармашылығындағы
көрінісі қарастырылады. Бұл жерде сонымен қатар мәдениеттегі даралық
мәселесіне, оның ішінде мәдениеттің рухани дәстүрлеріндегі даралықтың және
даралық сананың көрінісі мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді.
Жыраулар поэзиясының әлеуметтік-тарихи аспектіде қарастырылуы адам
даралығының қалыптасуының әлеуметтік тұжырымдарын қарастырады. Бұл жерде
индивидтің адамгершілігі, оның этикалық жауапкершілігі туралы сөз болады.
Жалпы, қазақ қауымында (басқа да түркі тілдес қауымдастықтардағы
сияқты) жырау бейнесі ерекше құрметке ие болған, олардың дарынын Тәңірдің
сыйы деп есептеп, қауым толығымен мойындаған. Сондықтан да жыраулардың
ерекше белгісі – ымыраға көнбестігі, айтқан сөзі үшін жауапкершілігі,
халықтың алдындағы ашықтығы болып табылады. Өз шығармаларында еркіндік,
бостандық, теңдік идеяларын ұстана отырып, олар өз заманының тәрбие
мақсатын анықтады.
Қазақтың белгілі жыраулардың ішінен Асан Қайғы, Қазтуған, Жиембет,
Шалкиіз, Сыпыра жырауларды және т.б. ерекше атауға болады.
Жыраулардың шығармашылығы олар өмір сүріп отырған ортамен тығыз
байланысты. Олардың кейбіреулері ханға қызмет етсе, үстем тап өкілдерінің
мүддесін көздесе, басқалары бұқара халықтың атынан сөйлеп, халықтың мұң-
мүддесін – көңіл-күйін білдіреді және батырлар жырларының, аңыздардың
сақтаушылары және орындаушылары болып табылады.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті,
тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық,
өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық тән
болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, саяси-философиялық
тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде
толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,
жаңаша сипат алды.
Өзінің толғауларында эстетикалық талғамның жоғары деңгейін көрсете
отырып жыраулар эстетикалық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Өз
шығармалары арқылы олар жан сұлулығы мен тән сұлулығының гармониясына
үндейді, әсемдікке ұмтылуға шақырады. Бейнелерді, кейіпкерлерді көркем
сипаттау арқылы сөз өнерінің жоғары үлгісін көрсеткен Бұқар жыраудың
шығармаларының эстетикалық-тәрбиелік маңызы осында.
Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра-жырау сияқты жыраулар заман, қоғам,
жайлы, ел басына түскен әр алуан оқиғалар жайынан толғау – жыр айтушы
болған. Қазақ поэзиясында жыраулар жеткіншек, ақылгөй тәрбиешінің ролін
атқарады. Ақын – жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары билердің шешендік
сөздеріне де арқау болған.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра
қалдырған ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар
тарихындағы алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы
түрлі эстетикалық категорияларды көрсетіп, олардың мәніне үңілген.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы
бірі – Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында эстетикалық ойлар өзі
өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің
құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді. Мәселен, тұрмыс-тіршілігі көшпелі
мал шаруашылығымен тығыз байланысты болған қазақ қоғамында төрт түліктің
орны ерекше болғандығы мәлім.
Ұрпақтың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесі үшін маңызы зор өлеңдер Шал
ақында көптеп кездеседі. Дос болма майда тілді күлгенменен, сырты ғана
жылтырап жүргенменен - деп өсиет айтқан Шал ақын сыртқы сұлулық пен ішкі
сұлулықтың арақатынасын ашып берді.
Осы кезде өмір сүрген тағы бір ақын – Жанақ өз шығармаларында
...Шешен – шеңбер болғанда, би – таразы, ән – сәнің, күйші - көркің, ақын
- жорғаң деп, көркем өнердің эстетикалық тәрбие жүйесінде алатын орнын
көрсетеді. Эстетикалық категория ретінде өнердің және әдеміліктің орны
Дулат Бабатайұлының шығармаларында да айқын көрсетіледі. Ақын өлеңдеріндегі
эстетикалық ойлар туралы айтқанда, оның табиғат әсемдігін сипаттайтын
жырларына тоқталмай кету мүмкін емес.
Өз өлеңдері арқылы эстетикалық талғам қалыптастыруға үлес қосқан
ақындардың бірі – Шөже Қаржаубайұлы. Оның Бәйтікті мақтағаны және
Бәйтікті жамандағаны өлеңдерінде эстетиканың бір-біріне қарама-қарсы
категориялары - әсемдік пен ұсқынсыздық, асқақтық пен төмендік бір адам
мысалында қатар беріледі.
ХІХ ғасырда өмір сүрген Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларында жас
ұрпақты тәрбиелеуге қатысты ойлар аз емес. Оның ішінде эстетикалық талғам
қалыптастыруға, жақсы мен жаманның парқын білуге, әсемдік пен
ұсқынсыздықтың ара-жігін ажыратуға бағытталған өсиет жолдар да жеткілікті.
Қызыл ала киініп, барын бойға жиынып, қыз-бозбала өседі деген Майлықожа
ақын өз шығармаларында әсемдікке баулуға, үйлесімге шақыруға аса мән
береді.
Адамгершілік-эстетикалық тәрбие мәселесі қазақ ағартушыларының
шығармашылығында терең орын алған. Қазақ ағартушылары - Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының адамгерішілік-эстетикалық тәрбиеге аса
қатты көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап зерттеу арқылы қазақтардың
адамгершілік қасиеттерін және эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты
көптеген құнды пікірлер айтты.
Қазақ ағартушыларының адамгершілік-эстетикалық көзқарастары мен
орнықты пікірлері халықтың дүниетанымдық көзқарастарымен тығыз
байланыстылығы сол өздері өмір сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардан туындап
отыр. Ол - заңды құбылыс. Бұл жердегі басты мәселе ағартушылардың
адамгершілік-эстетикалық тәрбиені жан-жақты, жүйелі талдап зерттеуінде
емес, керісінше мүмкіндігінше сол проблемалар жайлы сөз қозғап, өз
көзқарастары мен пікірлерін айтып тұжырымдауында жатыр.
Ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-
өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың мәдениетті қарым-қатынасқа
бағытталған дәстүрлері сарқылмас қазына. Ата сөзі – бата сөзі деп, ата-
бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздерін - өрнекті өсиеттерін қастерлей
қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының
қадірлі, қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып,
жоралғысын жасау – біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш.
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы
М.Жұмабаевтың педагогикасындағы құрам-жіктемелер бүгінгі әлемдік
педагогикамен үндесіп келетінін көптеген ғалымдар анықтаған:
Жалпы педагогикаға жататындары: дене (Абайша – тән), жан күштерін
тәрбиелеу;
Дидактика – оқытудың негізгі жалпы жолдары (бдүгінгі қосылғаны білім
мазмұны);
Методика – белгілі бір пәнді қалай оқыту жолдары (тәсілі амалы,
әдістері қосылды);
Мектеп басқару - өзінің ісін ұйымдастыру жолдары (техникалық басқару
қосылды);
Педагогика тарихы – тәрбиенің қалыптасу тарихы (білім берудің тарихы
қосылды).
90-жылдары тәуелсіз мемлекетіміздің қазақ мектептерін халықтық
педагогика құндылықтары негізінде құруға теориялық негіздер жасалса, 2000
жылдан бүгінгіге дейін қазақ мектептерінің қандай бағытта жұмыс жүргізуі
мемлекеттік деңгейде шешіліп, халықтық педагогика құндылықтарын негізге
алуға төте жолдың ашылғанын және оның өркениетті елдермен паритетті болуына
қолайлы жағдай туғызылған Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың интеллектуалды
ұлт дәрежесіне жетуімізге мүмкіндік бергенін атап өтуге болады.
1-кесте. Қазақ мектептерінің халықтық педагогика құндылықтарымен
құрылған ғылыми-педагогикалық негізде қалыптасуының даму тарихының
кезеңдері
Кезеңдер Мазмұны
1 2
1-кезең. 20-30 Қазақ мектептері халықтық педагогика құндылықтарымен
жылдардағы қазақ құрылған (қазақ қайраткерлері: А.Байтұрсынов,
мектептерінің М.Жұмабаев, М.Дулатов...). Оқу-тәрбие жұмысы
құрылуы ағартушылық деңгейде, яғни алфавит өзгерісіне орай
аталған теориялық негіз толық іске асырылмайды.
2-кезең. 40 Советтік педагогика басымдық күш алып, халықтық
жылдардағы қазақ педагогика құндылықтары білім мазмұнынан ығыстырылады.
мектептерінің А.В.Луначарский, Н.Н.Крупская, С.Шацкий, П.Блонский,
құрылу характері А.С.Макаренко еңбектері насихатталды.
3-кезең. 50-60 Советтік педагогика байқау әдісін барлық Одаққа
жылдардағы қазақ қарайтын мектептерге міндеттейді. Ол талап бүгінгі
мектептерінің қазақ мектептерінде әлі де кездеседі (қосымша А.).
құрылу ерекшелігі Сырттай қазақ мектептері орта мектептерінің басқару
1 кестенің жалғасымеханизмін, оның
1 2
негізін толықтай көшіру іс-әрекетінде. Мұнымен бірге
50-60 жылдары Эльконин, Давыдов, Занковтардың дамымалы
оқыту жүйесін енгізуді мақсат тұтады. Бірақ халықтық
педагогика құндылығы ескерілмейді. Қазақ
интеллигенциясының саны қысқарып, көбінесе ауыл
мектептерінде механизаторлық, сауыншылық кәсіпке
үгіттеп, мектеп бітіруші түлектер ауылшаруашылығында
жұмыс атқаруды міндетіне алады.
4-кезең. 70-80 Қазақстанда Совет дәуірінің педагогикасы басымдықта
жылдардағы болып келеді. Халықтық педагогика құндылықтары ығысып,
халықтық мүлдем өшіп, оның орнына Совет үкіметін мадақтайтын
педагогика материалдар білім мазмұнының тірегіне айналады.
құндылықтарының Қорғалған диссертациялардың қазақ мектептеріне
тоқырау кезеңі арналғанымен, оның басым көпшілігі орыс тілінде
болғандықтан, қазақ мектептерінің іс-тәжірибесіне
айналмайды. Халықтың ұлттық санасының орнына дүбәралық
сипат оның орнын ауыстырады. Бұл кез – тоқырауды
басынан өткерген уақыттың көрсеткіші.
5 кезең. 1992-2010Б.ғ.д. V-VII ғасырдан бастап бүгінгі таңға дейінгі
жж. аралығындағы халықтық педагогика құндылығын оқушыларға дарытарлық
Тәуелсіздікке қол қазақ мектептеріндегі білім мазмұнының мүмкіндігіне жол
жеткен уақыт пен ашылған сәт. Білім мазмұны мүмкіндік бергенімен, оның
кеңістік ішкі интеллектуалдық әлеуетінің халықтық педагогика
құндылықтарын ғылыми-теориялық негізіне алу мәселесінің
жетімсіздігін жоюдың көкейкестілігі біздің зерттеу
еңбегімізді бастауға себеп болды.
Білімдену технологиясы тұлғаның жеке ізденімпаздық қажетсіну уәжін іске
қосу іскерлігін шыңдауға қозғау салады.
Ал педагогикалық технология ұжымдық іс- әрекетке бағдар жасайды. Осы
екі түрлі ұстанымды ажыратып алған жағдайда қазақ мектептерінің
білімденудің инновациялық технологиясы деген ұғымды дұрыс түсінуге болады.
Инновация ұғымы Жаңаша оқыту мәселесін жүзеге асырады. Бұл орайда
жаңаша оқыту жүйесін мемлекеттік және әлемдік стандарт аясындағы көш басы
технологияларды бүгігі Қазақстан Республикасының ұлттық негіздегі өңіріне
бейімдеп алу секілді амалды іске асыру қарастырылады.
Оқытудың тік сызықты программалық технологиясы бүгінгі күннің
қажеттілігінен туған интерактивтік технологиясына негіз бола алатынына
көзіміз жеткендей.
Интерактивтік технологияда үш түрлі парадигма негізгі қызмет атқарады.
Оның біріншісі – эмпирикалық, екіншісі – алгоритмдік, үшіншісі –
стохастикалық. Парадигма деген ұғым оқыту технологиясына жаңа
философиялық пайым дегенді аңғартады. Эмпирикалық парадигма – ұстаздың
бәлен жылғы жинақталған тәжірибесіне сүйенуі. Стохастикалық парадигма –
ықтималдық теориясын жасауы, яғни оқушының ішкі интеллектуалды әлеуетін
мөлшерлеп ықтимал жауаптарын деңгейліктерге дәлме-дәл жіктеуі. Әрине,
технология деген ұғым бар жерде іс-әрекеттің баяндауыштары өзара
әрекеттістікке бағыттайтын дәрежеде. Біздің жағдайымызда сүйенуі,
алгоритмдеуі. жіктеуі деген баяндауыштар мұғалімнің оқушылармен өзара
интеллектуалды қарым-қатынасқа түсетін бірден-бір құрал ретінде қолданылып
тұр. Аталған үш парадигманың екеуі кешегі күннің көрсеткішіне айналғаны
зерттеу барысында анықталды. Атап айтсақ, олар – эмпирикалық, алгоритмдік
парадигмалар. Эмпирикалық парадигма таза тәжірибе дегенді білдіретіні жайлы
жоғарыда айтып өттік. Дәрісте, семинар және жұмыстың барлық түрлерінде 100%
эмпирикалық парадигма негіз болса, жаңалықтың жоқтығы өз-өзінен түсінікті.
Сол себепті 100%-ың тек 20% ғана қолданымға жарамды. 20% мұғалімнің
тәжірибесіне сүйену – бүгінгі мемлекеттік стандарт талабы. Алгоритмдік
парадигманың да 20-25% қолдану тиімді.
Кеңестік дәуірдегі пайызнамалық сан қуушылықтан сапаны жақсартуға
бетбұрыс жасалады. Сапаға көшудің бірден-бір жолы – әр оқушының ішкі
қайшылығының шешімін табу үшін ситуациялық міндеттердің мәтіндерін
құрастыру, дебат, пікірталас, сайыс сабақтары өткізілуі бірінші орынға
шығады. Ішкі қайшылықтың өзі қозғаушы күш ретінде қабылданып, саннан сапаға
ауысудың көрсеткіші ретінде қабылданған. Қазақ мектептеріндегі оқыту-
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негізі әдістер жүйесін, оның оқушылардың
ішкі логикалық деңгейін зерделеуге қатысты құбылыстарын байқауға мүмкіндік
жасар құралдарын, амал-жолдарын, іс-әрекеттік үдерістерін қарастырды.
Әдістердің өзі сөзге құрылған, үдерістік-әрекеттестік маңызда қолданылған
болып екіге бөлінді.
Қазақ мектептерінің халықтық педагогика құндылықтары негізінде
құрылуына 2004-2006 жж. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылғы 4 сәуіріндегі Ішкі және саясаттың 2004 ж.
негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына Жолдауы және Қазақстан
Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтарындағы Мемлекеттік мұра: 2004-
2006 жж. бағдарламасы туралы №1277 Жарлығы негізінде С.Торайғыров атындағы
ПМУ-нің Мәдени мұра: 2004-2006 жж. бағдарламасының Республика ауқымында
атқарған рөлі зор.
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу процесінде
тиімді қолдану
Этнопедагогика – тек халық даналығы, халықтың ойы тілегі,
адамгершілікті тәрбиелеу бастауы ғана емес, ол осы халықтың қайнар көзі,
жаратылысының тамыры.
Белгілі жазушы, қоғам қайраткері Ш.Айтматов: ”Өзінің және басқа
халықтың даму тарихын білмеген адам, қоғамның алға даму тарихынан тыс
қалып, бір күндік қана өмір сүреді” деген.
Қазіргі таңда жастар арасында бой алдырған жағымсыз қасиеттер мен
сүреңсіз іс – қылықтардың етек жаюы – халықтық тәрбиеден қол үзіп бара
жатқанымыздың нәтижесі екені даусыз.
Жас ұрпақтың санасына батыстық құндылықтар мен нормалардың, тұрмыс –
салт үлгілерінің ықпал ете бастағаны да жасырын емес.
Академик Г.Н.Волков: ”Батыстан келген бұл рухани апаттан жастарды аман
алып қалудың жолын қарастыруымыз керек. Ол әр халықтың ғасырлар бойы ұрпақ
тәрбиесінде қалыптасқан, түрлі сындардан өткен, халықтың бай тәжірибесіне
сүйенген халықтық педагогика болмақ” – деп тұжырымдайды.
№ 1 сызба. Қазақ халқының этнопедагогикасының өзгешеліктері
№ 2 сызба. Этнопедагогика ұғымына сәйкес оқушының моделі
Этнопедагогиканың озық дәстүрлерін пайдалана отырып, оқушылардың
бойынан осынша қасиеттерді қалыптастыру жұмысын жүзеге асыруда – қазақ тілі
мен әдебиеті сабақтарының, сыныптан тыс өткізетін шаралардың орны ерекше.
№1 кесте Халық педагогикасын сабақтарда және сыныптан тыс шараларда
қолданудың
ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫН САБАҚТАРДА ЖӘНЕ СЫНЫПТАН ТЫС ШАРАЛАРДА ҚОЛДАНУДЫҢ
МІНДЕТТЕРІ: МАҚСАТТАРЫ:
Халық педагогикасының элементтерін Қазіргі заман талабына сай азаматты
қолдануға қолайлы жұмыс түрін тәрбиелеу;
ұйымдастыру; Ұлттық намыс, қадір – қасиет
Керекті материалды іріктеу; тәрбиелеу;
Қазіргі заман оқыту технологияларын Ұлттық намысқа қарсы қылықтарды
тиімді қолдану; әшкерелеу;
Этнопедагогика бойынша көрнекі Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу;
құралдарды қолдану; Басқа халықтың салт – дәстүрін, әдет
Өз іс – тәжірибең бойынша – ғұрпын сыйлауға тәрбиелеу
әдістемелік нұсқалар жазу
Сан есімдерді түсіндіргенде халқымыздың жеті ата, жеті қазына, жеті
жұрт, жеті шелпек, бес дұшпан, бес асыл іс сияқты қасиетті сандарға
байланысты жаттығулар құрап, соларға байланысты шығармаларды еске
түсіреміз. Мысалы: Ұлы Абайдың Ғылым таппай мақтанба өлеңінен үзінді оқып
берсе :
Адам болам десеңіз
Бес нәрсеге асық бол,
Бес нәрседен қашық бол – дей келе адам бойында кездесетін
бес жаман қасиет: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ және
бес жақсы қасиет: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым екендігі туралы
әңгіме өткізу арқылы бала тәрбиесін этно тұрғыдан өткіземіз. Ал қазақ
халқының салт дәстүрлері тақырыбын өткенде тойларда, шілдехана, тұсау кесу,
сүндет тойда берілетін бата түрлерінен алынған үзіінділерден балаға,
жастарға айтылған нақыл сөздер мен тілектердің мағынасын түсіндіру арқылы
қазақ отбасында ежелден бала тәрбиесіне көп көңіл бөлгеніне назар аударған
абзал.
Сонымен қатар, қазақ халқының мақал – мәтелдері жас ұрпақты, ата –
ананы, үлкендерді сыйлауға тәрбиелеуге бағытталған. Жеті атасын білмеген
– жетім, Әкеге қарап, ұл өсер, шешеге қарап, қыз өсер, Ағайын алтау,
ана біреу. Оқушыларды тәрбиелеуде отбасында сақталатын салт – дәстүрлердің
орны ерекше. Шілдехана, тұсау кесу, тілашар сияқты дәстүрлер балаларды
жасынан ата – анасын сыйлап, туған – туысқандарын біліп, сыйластық қарым –
қатынаста болуын тәрбиелейді. Қазақтың халық ойындары – мәдени мұралардың
бірі болап саналады, ғасырлар бойы балаларды тәрбиелеудің бір құралы болып
келеді. Ойын барысында балалар өмірдегі оқиғаларды бейнелейді. Ойындар екі
топқа бөлінеді: шығармашылық және ережелі ойындар. Егер бірінші топ
ойындарында бала өз ойынап шығарын ойнаса, екінші топ ойындары:
дидактикалық және баланың ойлау дағдысын қабілетін бағытталған түрлеріне
бөлінеді. Ойнау барысында баланың дұрыс қозғалу музыкалық, эстетикалық,
ойлау қабілеттері, бір-бірімен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі, ойын
барысында өмірде болатын оқиғалар бейнеленеді және қазақтың ұлттық
ойындарының көбі дене тәрбиесіне бағытталған. Ойындарды біз сабақта сергіту
минуттарында, сабақтан тыс шараларда кеңінен қолданамыз.
Этнопедагогика элементтерін тек сабақ үстінде ғана пайдаланып қоймай,
сабақтан тыс жүргізілетін білімділік – тәрбиелік жұмыстарда да енгізіп
отырамыз. Өйткені, бұл оқушылардың ұлттық рухта тәрбиелеуге мол мүмкіндік
береді. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары сабақтың заңды жалғасы.
2 Химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі елдің тәуелсіз, әрі тегеурінді, терең
мазмұнды үздіксіз білім жүйесі болуы керек. Ол мемлекеттің экономикалық,
қорғаныс қабілеттерін күшейтері анық.
Жас жеткіншектерді ұлтын, елін шексіз сүюге тәрбиелейтін бірден бір
құрал, оқу тәрбие ісіне қазақ халқының этнопедагогикасын сәтті ендіру болып
табылады.
Халқымыздың дәстүрлі білім мен тәрбиелер жиынтығы ғұмыр бойы жинақтаған
тәжрибелерінің қорытындысы. Оларда талай ғасырлар сүзгісінен өткен ұғымдар,
түсініктер, пайымдар жатыр. Мәдени мұралар уақыт озып, қоғам дамыған сайын
екшеленіп, жаңарып жаңа мазмұнға ие болады. Сондықтан қазақ халқының мәдени
мұралары адамзат баласының қол жеткізген дана пікірлері мен асыл ойларына,
тәжірибелік тұжырымына өте бай. Мәдени мұралардың тәрбиелік мәні әрқашанда
адамзат баласына нәр беріп, байытып отыратын қуатымен бүгінгі білім беру
саласының алтын желісі болып отыр.
Көшпелі елдің барлық тіршілік болмысы табиғатта және табиғатпен бітене
қайнасып отырады. Ұлы далада көшпелі өмір сүруге бейімделген олар өзі мекен
еткен кеңістіктің барша қадір қасиетін танып, біліп сол кеңістіктегі
құбылыстарды уақытымен зерделеуге, теңдестіруге, пайымдауға машықтанды.
Ертедегі қазақ халқы қоршаған ортаның бір-бірімен оқшау тұрған заттар
мен құбылыстардың ретсіз жиынтығы емес, тұтастай байланысты бірліктегі
дүние деп таныды.
Табиғат заттар мен ондағы журетін құбылыстардан тұратынын пайымдады.
Табиғат туралы қазақ халқында оның кеңістік уақыттық мөлшері жағынан
біркелкі және жалпы заңдылықтары бар екенін, ондағы заттар мен
құбылыстардың (реакция) мәңгі әрі шексіз екендігі бойынша дүниетаным
қалыптасты.
Дүние тану ата-бабаларымызда алғаш дайын тұрған материяларды,
құбылыстарды танып, білуден басталады. Бұл кез адам санасы дамуының төменгі
сатысында тұрған шақ еді. Мыңдаған жылдар өте келе көшпелі өмір кешкен
бабаларымыз тіршілік барысында практикалық іс-әрекеттің нәтижесінде жаңа
заттардың қасиетіне үңіле тусіп, құбылыстардың сырын аша білді.
Адамзат баласының даму эволюциясына байланысты дүниетаным деңгейі де
өсіп күрделене түседі. Өйткені адамның дүниені тануы табиғат туралы
білімдердің жиынтығының сол кездегі өмір сүрген қоғам арасындағы байланысы
негізінде өрбиді. Адамның ой-өрісі өзін қоршаған табиғат, ондағы құбылыстар
туралы білімдермен неғұрлым толыққан сайын, дүниетанымы да соғұрлым байып
тұрақтанады.
Тарихи зерттеулер тас дәуірден бері өмір сүріп келе жатқан қазақ
халқының арғы ұрпақтарының малмен, егіншілікпен айналысып, жартылай көшпелі
өмір сүргенін дәлелдейді. Тіршілік ету барысында осы аталған кәсіптің
барлығында да еңбек құралдары қажет болды, әрі олардың сапалы болуына да
мән берілді. Көшпелі өмір салты үнемі көшіп жүруге ыңғайлы тұрмыс
бұйымдарының формасына әсер етті, яғни бұйымдар көбіне дөңгелек шар тектес
не түбі жалпақ болуы керек болды Мұндай пішіндер дала көшпенділері үшін
қолайлы болды.
Өзін қоршаған табиғаттағы заттар мен ондағы жүріп жатқан құбылыстар
(реакциялар) туралы ата-бабамыздың мынадай реттегі (алгоритм) түйсінуі
қалыптасты. Затқа ат берді
- атап, оны таныды – құрамын білді – құрастырды (мәлімет жинады) –
сипаттар себебін түсіндірді – оны анықтады – құбылысты жүргізді және өмірде
қолдана білді. Осы бағыт бойынша ғасырдан ғасырға өте заттар,
құбылыстар туралы мағлұматтар көбейе түсті.
Құбылыс - қоршаған дүниеде, айналада болып тұратын әр түрлі (химиялық,
биологиялық, физикалық) өзгерістер. Жалпы құбылыс – сезімдік мүшелердін
қабылдау түйсігі. Металдарға байланысты құбылысты ата-бабаларымыз темірден
жасалынған бұйымдардың далада көп уақыт тұрса, тат басып бүлініп кететіні
бойынша байқаған. Темірді көрікте қыздырып балқытқан кезде балқымадан түрлі
бұйымдар жасауға болатынын білді. Қатты қызған пышақ, қанжар тәрізді
заттарды мұздай сумен суғарғанда қасиетінің жақсаратынын білді.
Ата-бабаларымыздың өзін коршаған заттар және құбылыстар туралы ой-
пікір, түсінігі, пайымы осы тәрізді бағытта қалыптасқаны анық.
Заттар, құбылыстар туралы ой-пікірлер ертедегі ата бабамыз түркілерде
болды. Олардың ойынша төбемізде көк аспан, төмендегі қара жер
ортасындағы адамзат баласы тұрақ етеді деген. Бұл сөздегі көк, қара
деген сөздердің магиялық, тотемдік мәндері болды. Аспандағы барлық дүниенің
иесі, қорғаушысы, қолдаушысы – атаң деп көк аспанды ал, барлық табиғатты
құшағына алып жатқан жерді – анаң деп ұқты. Жоғарыда көк аспан, төменде
қара жер пайда болған соң, екеуінің арасында Адам баласы жаралған – деп
Күлтегін құлпытасында жазылуы осының айғағы.
Ұлы бабамыз Әл-Фараби да дүние туралы, заттар мен құбылыстар туралы
философиялық ой, түйін, зерделі пікір айтқан. Ғылымдардың шығуы туралы
атты шығарма жазды.
Әл-Фарабидің пайымдауынша дүниедегі өмір сүретін материялық заттар,
денелер алтыға бөлінеді:
• аспан денелері;
• есті жануарлар, адамдар;
• ессіз жануарлар;
• өсімдік;
• минералдар;
• төрт түпкі негіз.
Олардың әр алуан қосылуының нәтижесінде олардан гөрі күрделі материяның
қалған түрлері пайда болады.
Денелер пайда болып жойылып отыруы мүмкін ал 4 түп негізі мәңгі
өзгермейді. Олардан Жаңа тіршілік негіздері пайда болып отырады.
Әл-Фарабидің зат туралы дүние ең алғаш жаратылғанда болмашы ғана орын
алған нұр сәуле күйінде болған, сол таралу арқылы кеңістік үсті-үстіне дами
түскен – деген постулаты бар. Дүниеде затсыз бос бөлшектерсіз құр кеңістік
(вакуум) жоқ. Ұлы бабамыздың зат туралы түсініктері ертедегі грек
ойшылдарымен ұштасып, бүгінгі ғылым дәлелдерімен толықтырылып отырғанымен
құнды.
Қазақ халқының ғұлама ақыны, философы өткен ғасырларда өмір сүрген
Шәкәрім Құдайберді ұлы (1858 – 1931 ж.). Шәкәрім дүниетанымы өзі туған
көшпелі қазақ елі тұрмысы мен Шығыс, Батыс мәдениетінің рухани қазына
көздері негізінде қалыптасты. Үш анық деген еңбегінде дуниетаным бірінші
анық – материялық заттарды тану, екінші анық – идеалистік теологиялық
саладан тұрса, үшінші анық ой таным – ұжданнан тұрады. Шәкәрім
материалистік пен идеалистік танымның екі аралығында болды. Негізгі
қағидасы Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді – деген терең мағыналы тезистен
құралады.
Шәкәрім Дүниенің негізгі атомдардан тұрады, жаңа туып, өсіп-өніп, өліп-
өшіп жатады, дуние (табиғат) үнемі қозғалыста өзгерістер болады - дейтін
көзқарасты қуаттап:
- Кетті, келді, толды, семді, өзгеленді бұл ғалам,
Туды, өлді, жанды, сөнді, өршіп өнді қайтадан - дей келіп,
Іздедім таптым анығын,
Тастадым ескі танығын - деп ой түйеді.
Шәкәрім бабамыз айтуынша дуние тірегі 5 зат бір–біріне айналып,
әрекеттесіп (реакцияға түсіп) отырған. Мысалы, ағаш жанғанда от туады,
оттан – күл топырақ туады, күлден – темір, темірден су туады деген пікірдің
қалыптасуы табиғатта жүретін құбылыстың (реакция) сырын сезгендіктің
белгісі.
Ертедегі ата-бабаларымыз табиғатпен біте қайнаса тіршілік етіп,
табиғатта жүретін реакцияларды сезінді, әлі келгенінше пайдаланады. Ол
реакциялар:
• Заттың жануы;
• Темірдің тот басуы;
• Ашу;
• Тері өңдеген кездегі процестер болды.
Қазіргі замандағыдай химиялық түсінігі болмаса да, ертедегі қазақтар
реакциялар туралы ой қорытып оның негізін сезінді.
Жаңғыш заттардың (ағаш, шүберек, шөп, көмір) жанатынын ол кезде жылу,
жарық және түтін бөлінетінін білді С+О2 – СО2+Q
Оттың түтінін де пайдаланады. Жанумен бірге ұзақ уақытқа созылатын баяу
тотығу, шіру процесі де жүретінін білді.
Қазақтар қоршаған ортада даму, өзгеру, қозғалу, басқа заттарға
айналу, процесі жүріп жатқанда оңың өзіне тән заңдылықтары бар екенін
адамдар ертеден-ақ сезінгендігі анық. Мысалы, ағаш жанып күлге айналса,
оның біраз бөлігі ұшып кетеді, осы кезде жарық пен жылу бөлінеді. Сүт ашып,
қышқыл айранға айналады. Қайнап тұрған суға түскен тағамдық зат түрін де,
дәмін де өзгертеді. Шын мәнінде бұлардың бәрі химиялық құбылыстар екенін
ата-бабаларымыз ерте кезден-ақ сезген.
Ертедегі қазақтар отты ерекше қадірледі, оның көптеген қасиетін білді.
Оттың өмір екенін оның әрі жарық, әрі жылу бөлетінін ескеріп, отты
қорлауға болмайды деп әртүрлі тыйымдар салады. Мысалы: отқа түкіруге
болмайды, оттан аттауға, отты кесуге болмайды.
Қазақ халқында өте ерте кезден отқа байланысты салт дәстүрлер
қалыптасқан. Олар: жас нәрестені бесікке саларда бесікті отпен аластау, жас
келін үйге алғаш енгенде табалдырықтан отқа май құю, ел жайлауға көшкенде,
көшті жанған екі от ортасынан өткізу. Ескі қоқыс жарамсыз заттарды өртеп
отыру т.б. Мұның бәрі оттың тазартқыштық қасиетін ертедегі ата-
бабаларымыздың айқын аңғарғандығы.
Отқа қатысты тағы бір ерекшелік егер отты үрлесе оның жақсы жанатынын
білген. Ошақтағы от бықсып жақсы жанбай жатса оны үрлеп Қоян ақсақ, от
жүйрік деп дәріптеуі бір жағынан отқа табыну болса, екіншіден отты
үрлегенде ауадағы оттектің мол келуіне мумкіндік жасап, оттың жақсы жануына
жағдай тудырған. Осыдан келіп ертедегі қазақ ұсталар, теміршілер, зергерлер
ұстаханада көрікті кеңінен пайдаланған.
Ата-бабаларымыз кең өңдеуде, металл өндіруде, бұйым жасағанда да жану
процесіне ерекше мән берген.
Ертедегі халық тот басу процесі үзбей жүретініне көз жеткізді.
Ылғалды жерде қалған темір бұйымның аздан соң сырты қызыл-қоңыр түске
боялып, мүжіле беретінін байқау киын емес еді.
Темірден жасалынған бұйым ауадағы оттектің әсерінен ылғалды жерге түссе
тотығу процесі жүреді.
Тот басу процесінің жалпы реакциясын былай жазуға болады
4 Fe+2H2O+3O2=2Fe2O3 H2O
Түзілген қызыл-қоңыр түсті тат металл бетінен бөлшектеніп түсе
беретіндіктен арасында ұсақ қуысшалар пайда болады. Сондықтан ол темір
бұйым әрі қарай желіне береді. Бұндай тот басқан темірді ата-бабаларымыз
пайдаланбаған.
Табиғатта ашу процесі жүреді. Ашу – органикалық заттардың (қантты
заттар) тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір
сүруге қажетті энегия бөлінеді. Ашитын заттың құрамына және оның
метаболизміне байланысты ашыту нәтижесіне байланысты ертедегі қазақтар
ішімдік заттарын (қымыз, шұбат, боза) органикалық қышқылдар (сут қышқылы)
туындылар айран, қатық, ірімшік алған.
Ертедегі ата-бабаларымыз сақ заманынан бері қымыз ашытып, айран
ұйытқан. Қазақ халқы ашыту процесінің екі түрін игерген. Ол ерте заманнан
осы таңға дейін жалғасын тауып келеді. Спирттік ашу. Бұл астық
тұқымдастықтар не картоп құрамындағы қантты заттардың ашыту бактериялары
нәтижесінде ашу процесінің жүруі. Бұл өте көп реакциялардан тұрады. Қысқаша
түрде былай өрнектеуге болады:
C2H12O6-2C2H5OH+2CO2
Глюкоза спирт немесе дәндегі крахмал – амилаза ферменті – мальтоза
қанты – мальтоза ферменті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ҰҒЫМЫНА КЕШЕНДІ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына
қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу
процесінде тиімді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІН
ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары ... ... ... ..
2.2 Халықтық педагогикасы элементтері арқылы оқушылардың
химия пәнінен шығармашылық дербестіктерін арттыру ... ... ... ... ... ...
2.3 Химия сабағында халықтық педагогика негізінде
оқушыларда ғылыми көзқарас
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Химия сабағынан сыныптан тыс жұмыстардағы қазақ
халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Химиялық өндірісті құрудағы халық педагогикасының маңызы...
2.6 Химия ғылымы қазақтың халық шаруашылығы мен өмірінде ... ..
3 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА – САБАҚ МАЗМҰНЫНДА ... ... ... ... ... ... 3.1
Бейорганикалық қосылыстарға Тұсаукесер
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 Карбон қышқылдары. Майлар тақырыбын халықтық педагогика элементтері
негізінде өткізу.
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Диплом жұмысы тақырыбының көкейкестілігі: Еліміздің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін
дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар –
адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-
дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық қабілетінің, танымдық
біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке
тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі мектептерде оқыту үрдісінің
мазмұндық болмысына химиялық білімді жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді
талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту мен қатар
шығармашылықты арттыратын әдіс-тәсілдер мен оқыту формаларын пайдаланудың
қажеттігін көрсетіп, оқушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекетін
ұйымдастыра отырып, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда білім мазмұнының
жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Қазіргі кезеңде мектептегі білім берудің жаңа тұжырымды идеялары мен
даму жолдарына сай оқытуды саралау, бағдарлы оқыту, білім мазмұнын
кірістіру, мектеп өмірін ізгілендіру идеяларын іске асыру мәселелері
қарқынды жүргізілуде. Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың бірі –
Республикамызда мектепте оқытылатын барлық пәндерге халықтық педагогика
элементтерінің енгізіле бастауы.
Мектеп оқушысы пән мазмұнынан тек ақпарат пен дайын білімді алумен ғана
шектелмеуі тиіс, ол оқушының қабілеттерін жан-жақты дамытатындай, өз
қызығушылықтарын іске асыруға, шығармашылық ойлауын және өмірлік
құзіреттіліктерін қалыптастыра отырып, халықтық педагогика элементтерінен
сусындауға көмектесетіндей болғаны жөн. Сонымен қатар қазіргі мектеп
оқулығы педагогикалық тәжірибенің жинақталған ақпараттық моделі ретінде
білім мазмұнын іске асыра отырып, оқушылырдың жалпы ақпарат көздерінен
алған мәліметтерін бір жүйеге келтіріп, кірістіруге мүмкіндік жасауы қажет.
Осы орайда белгілі қазақ ғалым-ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінде оқытудың ғылыми-педагогикалық
мәселелері мен оқу процесіне халықтық педагогика элементтерін пайдалану
жөнінде келелі ойлар көрініс тапқан. Оқытудың этнопедагогикалық
мәселелерімен айналысқан көптеген көрнекті зерттеушілер В.Г.Бейлинсон,
Д.Д.Зуев, И.Б.Бекбоев, Э.М.Мамбетакунов этопедагогика негізінде мектеп
оқулықтарының моделін жасау үшін олардың әрбір құрылымдық элементінің
қызметін ғылыми түрде терең функционалды сараптаудан бастауды ұсынған. Осы
бағытта И.Нұғыманов химия оқу-әдістемелік кешеніндегі химиялық тілдің
маңызы, Ж.Шоқыбаев химиядан жоғары мектепке арналған оқу-құралдарының
педагогикалық негіздері жөнінде зерттеу жасаған. Оқыту мәселелерін
педагогикалық және психологиялық тұрғыдан жан-жақты талдауға бағытталған
осы еңбектердің маңызды міндеттерінің бірі – ғылыми-әдістемелік тәжірибені
жинақтап, химияны оқыту процесінде халықтық педагогика элементтерін
пайдалануды жетілдіру болса, мақсаты – этнопедагогикалық негізде жазылған
оқу құралдарының сапасын арттыру.
Халықтық педагогика элементтерінің оқу процесіндегі орны, маңызы, оны
атқаратын қызметтеріне қойылатын талаптар тақырыбы әлемдік педагогикада
жүздеген жылдар бойы талқыланып келе жатқаны баршаға белгілі. Мысалы,
З.Е.Гельман, В.И.Дайнеко, Л.М.Кузнецова, Д.А. Эпштейн ғылыми зерттеулерінде
химия пәнін оқытудағы халықтық педагогиканың маңызына тоқталған. Олар
алғашқы химиялық білім беруде халықтық педагогиканың маңызы үлкен екендігін
айта келіп, олардың мазмұны мен құрылымы, жетістіктері жайында сараптаулар
жасаған. Халық өмірімен біте қайнасып жатқан этнопедагогика элементтері
өмірде болып жатқан құбылыстарды ғылыми тұрғыдан танып білуге
көмектесетінін анықтаған. Осылайша жалпы білім беретін мектеп оқушыларына
арналған оқу-әдістемелік кешен әзірлеуде этнопедагогиканы пайдалану
мәселелерінің жекелеген аспектілері бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстарының
өзегіне айналды.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Химияны оқытудағы халықтық педагогика элементтерінің маңызы мен
ролін анықту.
2. Халықтық педагогика элементтері негізінде оқытудың жаңа бағыттарын
ұсыну.
3. Химия сабақтарында халықтық педагогика элементтерін пайдалану
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – мектепте химины оқыту әдістемесі.
Тақырыптың жаңашылдығы: егер химия курсы бойынша жаңа буын оқу-
әдістемелік кешенінің мазмұнына халықтық педагогика элементтері енгізілсе,
осының негізінде әлеуметтік сұранысқа сай әзірленген, оқу материалдары
оқушыларға түсінікті болатын кешен дайындалса, және оны сабақта қолданудың
ерекшеліктері анықталып, тиімді әдістемесі жасалса, онда мектепте химиядан
білім беру сапасы жетілдіріледі. Нәтижесінде оқушылардың химия пәніне таным
қызығушылықтары артып, химияның негізгі мәселелерін меңгеруіне, ғылымның
қазіргі даму деңгейіне сай дүниетанымын және соған сәйкес өмірлік дағдысын
қалыптастыруға мүмкіндік жасалады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
1. Білім беру ісінде халықтық педагогика элементтерін пайдалану
маңыздылығы туралы ғалымдардың тұжырымдарын зерделеу.
2. Оқу-тәрбие мәселелері мен оқу-әдістемелік кешен дайындауға қатысты
педагогикалық, психологиялық, дидактикалық және әдістемелік әдебиеттерді,
сондай-ақ, әр кезеңдегі химия оқулықтарын теориялық, жүйелік және мазмұндық
тұрғыдан талдау.
3. Қазіргі химияны оқыту әдістерін кешенді сараптау нәтижелеріне талдау
жасау және оны қорытындылау.
Химия пәнінен жаңа буынға білім беруде халық педагогикасы
элементтерінің ролін анықтап, жүйелеудің ұстанымдары мен критерийлері
ғылыми тұрғыда негізделсе, және оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере
отырып білім беру әдістемесі жасалса, сондай-ақ, оны сабақта тиімді
пайдаланудың әдістемесі жасалса ғана жаңа әлемдегі бәсекелестік жағдайында
өмір сүретін жас ұрпаққа сапалы білім беріліп, жеткіншектердің ақыл-ой
әрекеті дамып, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес өмірлік
дағды қалыптасып қана қоймай, отансүйгіштік тәрбие де алар еді.
1 Халықтық педагогика ұғымына кешенді сипаттама
1.1 Қазақ халық педагогикасының қалыптасу тарихына қысқаша сипаттама
Қазақ халқы, түрлі қоғамдық сатыларды басынан өткере отырып, өзіне тән
адамгершілік-эстетикалық мәдениетінің алтын қорын жасап келеді. Ол
құндылықтар: ауыз әдебиетінің сан алуан жанрлары мазмұнында, ақын-жыраулар
толғаулары мен ғұламалардың қанатты сөздерінде, теңдесі жоқ тарихи-
сәулеттік ескерткіштерінде, Қорқыт ата қобызынан бастап халықтың мұң-
мұқтажы мен көңіл-күйін домбыра үнімен күмбірлеткен күйлері мен ұлт
табиғатымен біте қайнасқан ән-жырларында, жүн мен теріні, ағаш пен мүйізді,
алтынды аптап, күмісті қаптап жасаған қолөнер туындыларында, табиғат
сұлулығын танып білудің сапалы жемісі саналатын, біздерге мәңгілік мирас
болып қалған айшықты ою-өрнек өнерінде сақталған. Міне, осы бай
құндылықтар, қазақтың ұрпақ тәрбиесінде пайдаланып келген тәлім-тәрбие
құралдары, асыл арналары саналады.
Қасиетті ата-бабаларымыз өз бойындағы барлық асыл қасиеттерін
ұрпақтарының сана-сезіміне сіңіруді басты мақсат ете отырып, ұрпағының
ақылды, адамгершілігі мол, мейірімді, сыпайы мінезді қалыптасуымен бірге,
оның бойынан сымбаттылықты, сұлулықты, өнерге деген бейімділік пен
шеберлікті көруді арман еткен және сол қасиеттерге баулудың жолдарын,
құралдарын, әдістерін жасап отырған. Осылардан халқымыздың арманы мен талап-
тілегін көреміз.
Қазақ халқының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесінің басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-
балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп,
толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер
дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас
мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар.
Халық педагогикасында ең негізгі қағида адамнан, адамның өмірінен
артық, одан қымбат, одан қасиетті ешқандай құндылық жоқ деген көзқарасты
ұстану және адамды айырбастайтын, оны өмірі пида боларлық дүниеде ешқандай
құндылықтың жоқтығын түсіну болып табылады. Адам деген ардақты ат, Адам
болып туған соң, адам болып өлу ләзім, Атаның баласы болма, адамның
баласы бол, т.с.с. халық даналығындағы мақал-мәтелдер адамның құндылық
екенін дәлелдейді.
ХХІ ғасырдағы тасқындаған толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі
өзгерістер аясында өмір сүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеудің күрмеуі қиын
күрделі мәселелері жеткілікті. Ғаламдану өріс алған қазіргі заманның тәрбие
жүйесіне ұлттық тәрбиені дарыту одан да өзекті болып отыр. Осы тұрғыдан
алғанда, қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт тезінен өткен тәрбие
тәжірибесінің ауқымды бір саласы - ата-бабадан мирас болып қалған ұлттық
құндылықтарымыз.
Қазақ этнопедагогикасының алтын діңгегін адамгершілік тәрбиесі
құрайды. Адамгершілік – адамдардың күнделікті қарым-қатынасына байланысты
гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Адамдарға деген ізгі
ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сенім, кең пейілділік, басқалардың
мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ
кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та адамгершілікке жатады. Адамгершілік
ұғымы ізгілік, гуманизмнің синонимі ретінде, адамның игілігі мақсатқа
айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесі мен қоғамдық ахуал ретінде
неғұрлым кең мағынада да қолданылады.
Жалпы түркі тектес халықтардың барлығына ортақ алғашқы педагогикалық
ой-пікірлер, оның шініде адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру жайлы құнды
ой-тұжырымдардың дамуы VІ-ІХ ғасырлардан бастау алады, бұл қоғамдық сананың
алғаш дүниеге келу кезеңі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, Қорқыт ата
тағылымдары, т.б.) болып табылады. Қазақтың жазу мәдениеті арқылы белгілі
болған ұлттық педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тас жазулардан
(Күлтегін, Білге қаған т.б.) басталады. Одан кейінгі қолжазба, баспа арқылы
бізге жетіп, оқу-жазу үрдісімен этнопедагогиканың арқауы болған тәлімдік
ойлар тарихы өзектестігімен ұлттық педагогиканың (этнопедагогиканың) дамып
ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді.
Орхон-Енисей ескерткіштерінен кейін түркі тектес халықтардың алғашқы
педагогикалық ой-пікірлерінің дамуы Қорқыт есімімен байланысты. Қорқыт ата
кітабында ел басына қиын-қыстау күн туғанда халқын жаудан қорғап, қамал
бұзған қас батырлардың ерлігі, халқына ақыл-өсиет айтып, өз заманында елге
ұйтқы болған ақылгөй даналардың, дуалы ауыз шешендердің өнегесі жырланады.
Сонымен бірге аталмыш шығармада тәлім-тәрбиелік мәні зор афоризмдер,
қанатты сөздер мен ұстаздық тағылымдар жиі кездеседі. Мұның өзі баба
кітабының тарихи-этнографиялық шығарма ғана емес, сол дәуірдегі түркі
тектес халықтардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің өзіндік ерекшелігін
айқындайтын педагогикалық туынды екендігін білдіреді.
Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпыадамзаттық идеяларын
жүзеге асырып, жаңа педагогикалық жүйенің қалыптасуында өз заманында
Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз атанған әлемге әйгілі ойшыл, ғұлама
ғалым, халқымызға білімнің нәрін сепкен ұлттың ұлы кемеңгері Әбу Насыр әл-
Фарабидің алатын орны ерекше. Әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-
пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре білді. Халық даналығы
туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық үлгілеріне ден
қоя отырып, өзінің төл педагогикалық тұжырымдамасын жасады. Адамгершілік,
ізгілік қасиеттер әл-Фарабидің педагогикалық идеясының негізгі өзегі
болған, ғұлама білім берудің ізгілендіру принципіне негізделуі қажет
екендігін өз уақытында ғылыми тұжырымдалған ой-пікірлерімен айқындап
кеткен. Міне, бүгінгі таңда әл-Фарабидің көрегендігі мен ғұламалығы
дәлелденіп, мыңдаған жылдар өтсе де, жаңа білім беру парадигмасы ретінде
ізгілендіру танылып отыр.
Педагогикалық ойлардың тарихында әл-Фарабидің эстетикалық ой-
пікірлердің дамуына қосқан үлесі орасан зор. Оның шығармаларының ішінде
Музыканың үлкен кітабын ерекше атап өтуге болады. Қазіргі педагогика
ғылымында білім беру мазмұнының әрбір түріне тән меңгерудің белгілі бір
тәсілі бар екендігі анықталған. әл-Фараби Музыканың үлкен кітабы
еңбегінде музыкалық білім беру мазмұнын меңгерудің тәсілдері мен
деңгейлерін анықтап береді.
Жалпы педагогиканың бір саласы болып табылатын тәрбие теориясының
әдіснамасын әл-Фарабидің тәрбиенің заңдылықтарын, принциптерін, мақсатын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын, нәтижесін тұжырымдамалық тұрғыдан
негіздейтін жетекші педагогикалық ой-пікірлері айқындайды.
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің
Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі
тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері,
дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелерімен қатар, жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене,
құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады.
Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік
дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1)
Құтты білік - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт
сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу
кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін
сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбие тұжырымдамасы. Ғұламаның
Кітап атын Құтадғу білік қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың
деген ой-пікірі дастанның әрбір адам үшін құндылығын аша түседі.
Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан
ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі еңбегін оқып-үйрену
және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін
ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі
бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы
негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның адамгершілік тәлім-тәрбиелік
идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім
берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан оның педагогикалық
тұжырымдамасының негізгі өзегі - орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі -
ұлылыққа ұмтылған, білімділікті іздеген, даналықты таңдаған,
біліктіге серік болған, бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған ірі
тұлға. Зерттеу барысында қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие мазмұнының
М.Қашқари ілімінде тұжырымдалуы ашып көрсетіліп, теориялық тұрғыдан
негізделді.
Данышпан, кемеңгер ақын ағартушы Ахмет Йассауи жазған Диуани Хикмет
(Даналық кітабы) кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі
көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған. Қожа Ахмет өзінің
атақты Даналық кітабы аталатын циклді өлеңдерін жазған.
Диуани Хикмет бастан-аяқ үлгі-өнеге, ақыл-насихат түрінде келеді.
Жақсылық пен жамандық, әділетсіздік пен адалдық, мейірімділік пен қаталдық,
ізгілік пен жауыздық, ерлік пен ездік, сараңдық пен жомарттық, дастық пен
кәрілік тәрізді жауабы күрделі мәселелердің кең жырланып, байыппен
сипатталуына осы Диуани хикметтің әсер-ықпалы ерекше болды.
Түркі тілдес халықтар ортақ тарихына ортақ тұлға болып Ахмет
Жүгінекидің ғұлама ойшыл, ағартушы ретіндегі жан-жақты ғылыми мұрасының
бүгін де жастарды имандылыққа, әсемдікке, адамгершілікке тәрбиелеуде және
рухани құндылықтарымызды насихаттауға мәні ерекше.
Қазақтың біртума ғұлама ғалымы М.Х.Дулати педагогика ғылымының
дамуына, оның ішінде адамгершілік, ізгілік қаситтерді дәріптеу, әсемдікке
баулу жайлы іргелі тұжырымдар қалдырған. Оның Тарих-и Рашиди атты әлемге
әйгілі еңбегі – XIV ғасырдан XVI ғасырдың орта кезеңіне дейін, яғни бірнеше
ғасырды қамтитын энциклопедиялық сипаттағы еңбек.
Қазақ халқының данышпан ғалымы, белгілі би Қадырғали Қосымұлы Жалайыри
еңбектеріне де тоқталып өткен жөн. Ол 1600 жылы өзінің Жами ат-тауарих
(Жылнамалар жинағы деп те аталады) атты шежіре кітабын жазуға кірісіп,
оны 1602 жылы аяқтаған
Қазақ дүниетанымында ақын-жыраулар поэзиясының, оның идеологиялық
мәнінің орны ерекше.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті,
тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Ақын-жыраулардың шығармашылығын талдау олардың өз заманы үшін белгілі
бір деңгейде рухани көсем ролін атқарғаны, өз руластарының моралдық
бағдарына жауап бергені көрінеді.
Жыраулар поэзиясы әрекет еткен кеңістік өзінің барлық тәжірибесін сөз
арқылы бейнелеуге тырысатын көшпенділердің эстетикалық ойлауының ерекше
типіне негізделді. Негізінен жыраулар қалыптасқан этникалық қауымдастықты
(қазақтардың) біріктіру идеясын қалыптастыру функциясын атқарды. Сонымен
қатар жыраулар поэзиясының этикалық және эстетикалық құндылықтар мен
символдар қалыптастырудағы ролі ерекше болды. Жыраулар өз шығармаларына рух
аристократизмі мен даңқты өзек етті. Оның символдары ретінде бостандық,
еркіндік, адамгершілік, батырлық, сөзге беріктік алынады.
Ақын-жыраулар шығармаларын бірнеше аспектіде қарастыруға болады.
Өйткені жыраулар поэзиясының ауқымы дәстүрлі поэзия ауқымына қарағанда
кеңірек болып келеді. Мәдени-философиялық аспектіде қазақ мәдениетіндегі
гуманистік принциптердің қалыптасу мәселесінің жыраулар шығармашылығындағы
көрінісі қарастырылады. Бұл жерде сонымен қатар мәдениеттегі даралық
мәселесіне, оның ішінде мәдениеттің рухани дәстүрлеріндегі даралықтың және
даралық сананың көрінісі мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді.
Жыраулар поэзиясының әлеуметтік-тарихи аспектіде қарастырылуы адам
даралығының қалыптасуының әлеуметтік тұжырымдарын қарастырады. Бұл жерде
индивидтің адамгершілігі, оның этикалық жауапкершілігі туралы сөз болады.
Жалпы, қазақ қауымында (басқа да түркі тілдес қауымдастықтардағы
сияқты) жырау бейнесі ерекше құрметке ие болған, олардың дарынын Тәңірдің
сыйы деп есептеп, қауым толығымен мойындаған. Сондықтан да жыраулардың
ерекше белгісі – ымыраға көнбестігі, айтқан сөзі үшін жауапкершілігі,
халықтың алдындағы ашықтығы болып табылады. Өз шығармаларында еркіндік,
бостандық, теңдік идеяларын ұстана отырып, олар өз заманының тәрбие
мақсатын анықтады.
Қазақтың белгілі жыраулардың ішінен Асан Қайғы, Қазтуған, Жиембет,
Шалкиіз, Сыпыра жырауларды және т.б. ерекше атауға болады.
Жыраулардың шығармашылығы олар өмір сүріп отырған ортамен тығыз
байланысты. Олардың кейбіреулері ханға қызмет етсе, үстем тап өкілдерінің
мүддесін көздесе, басқалары бұқара халықтың атынан сөйлеп, халықтың мұң-
мүддесін – көңіл-күйін білдіреді және батырлар жырларының, аңыздардың
сақтаушылары және орындаушылары болып табылады.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті,
тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық,
өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық тән
болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, саяси-философиялық
тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде
толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,
жаңаша сипат алды.
Өзінің толғауларында эстетикалық талғамның жоғары деңгейін көрсете
отырып жыраулар эстетикалық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Өз
шығармалары арқылы олар жан сұлулығы мен тән сұлулығының гармониясына
үндейді, әсемдікке ұмтылуға шақырады. Бейнелерді, кейіпкерлерді көркем
сипаттау арқылы сөз өнерінің жоғары үлгісін көрсеткен Бұқар жыраудың
шығармаларының эстетикалық-тәрбиелік маңызы осында.
Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра-жырау сияқты жыраулар заман, қоғам,
жайлы, ел басына түскен әр алуан оқиғалар жайынан толғау – жыр айтушы
болған. Қазақ поэзиясында жыраулар жеткіншек, ақылгөй тәрбиешінің ролін
атқарады. Ақын – жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары билердің шешендік
сөздеріне де арқау болған.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра
қалдырған ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар
тарихындағы алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы
түрлі эстетикалық категорияларды көрсетіп, олардың мәніне үңілген.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы
бірі – Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында эстетикалық ойлар өзі
өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің
құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді. Мәселен, тұрмыс-тіршілігі көшпелі
мал шаруашылығымен тығыз байланысты болған қазақ қоғамында төрт түліктің
орны ерекше болғандығы мәлім.
Ұрпақтың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесі үшін маңызы зор өлеңдер Шал
ақында көптеп кездеседі. Дос болма майда тілді күлгенменен, сырты ғана
жылтырап жүргенменен - деп өсиет айтқан Шал ақын сыртқы сұлулық пен ішкі
сұлулықтың арақатынасын ашып берді.
Осы кезде өмір сүрген тағы бір ақын – Жанақ өз шығармаларында
...Шешен – шеңбер болғанда, би – таразы, ән – сәнің, күйші - көркің, ақын
- жорғаң деп, көркем өнердің эстетикалық тәрбие жүйесінде алатын орнын
көрсетеді. Эстетикалық категория ретінде өнердің және әдеміліктің орны
Дулат Бабатайұлының шығармаларында да айқын көрсетіледі. Ақын өлеңдеріндегі
эстетикалық ойлар туралы айтқанда, оның табиғат әсемдігін сипаттайтын
жырларына тоқталмай кету мүмкін емес.
Өз өлеңдері арқылы эстетикалық талғам қалыптастыруға үлес қосқан
ақындардың бірі – Шөже Қаржаубайұлы. Оның Бәйтікті мақтағаны және
Бәйтікті жамандағаны өлеңдерінде эстетиканың бір-біріне қарама-қарсы
категориялары - әсемдік пен ұсқынсыздық, асқақтық пен төмендік бір адам
мысалында қатар беріледі.
ХІХ ғасырда өмір сүрген Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларында жас
ұрпақты тәрбиелеуге қатысты ойлар аз емес. Оның ішінде эстетикалық талғам
қалыптастыруға, жақсы мен жаманның парқын білуге, әсемдік пен
ұсқынсыздықтың ара-жігін ажыратуға бағытталған өсиет жолдар да жеткілікті.
Қызыл ала киініп, барын бойға жиынып, қыз-бозбала өседі деген Майлықожа
ақын өз шығармаларында әсемдікке баулуға, үйлесімге шақыруға аса мән
береді.
Адамгершілік-эстетикалық тәрбие мәселесі қазақ ағартушыларының
шығармашылығында терең орын алған. Қазақ ағартушылары - Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының адамгерішілік-эстетикалық тәрбиеге аса
қатты көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап зерттеу арқылы қазақтардың
адамгершілік қасиеттерін және эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты
көптеген құнды пікірлер айтты.
Қазақ ағартушыларының адамгершілік-эстетикалық көзқарастары мен
орнықты пікірлері халықтың дүниетанымдық көзқарастарымен тығыз
байланыстылығы сол өздері өмір сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардан туындап
отыр. Ол - заңды құбылыс. Бұл жердегі басты мәселе ағартушылардың
адамгершілік-эстетикалық тәрбиені жан-жақты, жүйелі талдап зерттеуінде
емес, керісінше мүмкіндігінше сол проблемалар жайлы сөз қозғап, өз
көзқарастары мен пікірлерін айтып тұжырымдауында жатыр.
Ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-
өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың мәдениетті қарым-қатынасқа
бағытталған дәстүрлері сарқылмас қазына. Ата сөзі – бата сөзі деп, ата-
бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздерін - өрнекті өсиеттерін қастерлей
қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының
қадірлі, қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып,
жоралғысын жасау – біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш.
1.2 Қазіргі қазақ халық педагогикасының қалыптасуы
М.Жұмабаевтың педагогикасындағы құрам-жіктемелер бүгінгі әлемдік
педагогикамен үндесіп келетінін көптеген ғалымдар анықтаған:
Жалпы педагогикаға жататындары: дене (Абайша – тән), жан күштерін
тәрбиелеу;
Дидактика – оқытудың негізгі жалпы жолдары (бдүгінгі қосылғаны білім
мазмұны);
Методика – белгілі бір пәнді қалай оқыту жолдары (тәсілі амалы,
әдістері қосылды);
Мектеп басқару - өзінің ісін ұйымдастыру жолдары (техникалық басқару
қосылды);
Педагогика тарихы – тәрбиенің қалыптасу тарихы (білім берудің тарихы
қосылды).
90-жылдары тәуелсіз мемлекетіміздің қазақ мектептерін халықтық
педагогика құндылықтары негізінде құруға теориялық негіздер жасалса, 2000
жылдан бүгінгіге дейін қазақ мектептерінің қандай бағытта жұмыс жүргізуі
мемлекеттік деңгейде шешіліп, халықтық педагогика құндылықтарын негізге
алуға төте жолдың ашылғанын және оның өркениетті елдермен паритетті болуына
қолайлы жағдай туғызылған Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың интеллектуалды
ұлт дәрежесіне жетуімізге мүмкіндік бергенін атап өтуге болады.
1-кесте. Қазақ мектептерінің халықтық педагогика құндылықтарымен
құрылған ғылыми-педагогикалық негізде қалыптасуының даму тарихының
кезеңдері
Кезеңдер Мазмұны
1 2
1-кезең. 20-30 Қазақ мектептері халықтық педагогика құндылықтарымен
жылдардағы қазақ құрылған (қазақ қайраткерлері: А.Байтұрсынов,
мектептерінің М.Жұмабаев, М.Дулатов...). Оқу-тәрбие жұмысы
құрылуы ағартушылық деңгейде, яғни алфавит өзгерісіне орай
аталған теориялық негіз толық іске асырылмайды.
2-кезең. 40 Советтік педагогика басымдық күш алып, халықтық
жылдардағы қазақ педагогика құндылықтары білім мазмұнынан ығыстырылады.
мектептерінің А.В.Луначарский, Н.Н.Крупская, С.Шацкий, П.Блонский,
құрылу характері А.С.Макаренко еңбектері насихатталды.
3-кезең. 50-60 Советтік педагогика байқау әдісін барлық Одаққа
жылдардағы қазақ қарайтын мектептерге міндеттейді. Ол талап бүгінгі
мектептерінің қазақ мектептерінде әлі де кездеседі (қосымша А.).
құрылу ерекшелігі Сырттай қазақ мектептері орта мектептерінің басқару
1 кестенің жалғасымеханизмін, оның
1 2
негізін толықтай көшіру іс-әрекетінде. Мұнымен бірге
50-60 жылдары Эльконин, Давыдов, Занковтардың дамымалы
оқыту жүйесін енгізуді мақсат тұтады. Бірақ халықтық
педагогика құндылығы ескерілмейді. Қазақ
интеллигенциясының саны қысқарып, көбінесе ауыл
мектептерінде механизаторлық, сауыншылық кәсіпке
үгіттеп, мектеп бітіруші түлектер ауылшаруашылығында
жұмыс атқаруды міндетіне алады.
4-кезең. 70-80 Қазақстанда Совет дәуірінің педагогикасы басымдықта
жылдардағы болып келеді. Халықтық педагогика құндылықтары ығысып,
халықтық мүлдем өшіп, оның орнына Совет үкіметін мадақтайтын
педагогика материалдар білім мазмұнының тірегіне айналады.
құндылықтарының Қорғалған диссертациялардың қазақ мектептеріне
тоқырау кезеңі арналғанымен, оның басым көпшілігі орыс тілінде
болғандықтан, қазақ мектептерінің іс-тәжірибесіне
айналмайды. Халықтың ұлттық санасының орнына дүбәралық
сипат оның орнын ауыстырады. Бұл кез – тоқырауды
басынан өткерген уақыттың көрсеткіші.
5 кезең. 1992-2010Б.ғ.д. V-VII ғасырдан бастап бүгінгі таңға дейінгі
жж. аралығындағы халықтық педагогика құндылығын оқушыларға дарытарлық
Тәуелсіздікке қол қазақ мектептеріндегі білім мазмұнының мүмкіндігіне жол
жеткен уақыт пен ашылған сәт. Білім мазмұны мүмкіндік бергенімен, оның
кеңістік ішкі интеллектуалдық әлеуетінің халықтық педагогика
құндылықтарын ғылыми-теориялық негізіне алу мәселесінің
жетімсіздігін жоюдың көкейкестілігі біздің зерттеу
еңбегімізді бастауға себеп болды.
Білімдену технологиясы тұлғаның жеке ізденімпаздық қажетсіну уәжін іске
қосу іскерлігін шыңдауға қозғау салады.
Ал педагогикалық технология ұжымдық іс- әрекетке бағдар жасайды. Осы
екі түрлі ұстанымды ажыратып алған жағдайда қазақ мектептерінің
білімденудің инновациялық технологиясы деген ұғымды дұрыс түсінуге болады.
Инновация ұғымы Жаңаша оқыту мәселесін жүзеге асырады. Бұл орайда
жаңаша оқыту жүйесін мемлекеттік және әлемдік стандарт аясындағы көш басы
технологияларды бүгігі Қазақстан Республикасының ұлттық негіздегі өңіріне
бейімдеп алу секілді амалды іске асыру қарастырылады.
Оқытудың тік сызықты программалық технологиясы бүгінгі күннің
қажеттілігінен туған интерактивтік технологиясына негіз бола алатынына
көзіміз жеткендей.
Интерактивтік технологияда үш түрлі парадигма негізгі қызмет атқарады.
Оның біріншісі – эмпирикалық, екіншісі – алгоритмдік, үшіншісі –
стохастикалық. Парадигма деген ұғым оқыту технологиясына жаңа
философиялық пайым дегенді аңғартады. Эмпирикалық парадигма – ұстаздың
бәлен жылғы жинақталған тәжірибесіне сүйенуі. Стохастикалық парадигма –
ықтималдық теориясын жасауы, яғни оқушының ішкі интеллектуалды әлеуетін
мөлшерлеп ықтимал жауаптарын деңгейліктерге дәлме-дәл жіктеуі. Әрине,
технология деген ұғым бар жерде іс-әрекеттің баяндауыштары өзара
әрекеттістікке бағыттайтын дәрежеде. Біздің жағдайымызда сүйенуі,
алгоритмдеуі. жіктеуі деген баяндауыштар мұғалімнің оқушылармен өзара
интеллектуалды қарым-қатынасқа түсетін бірден-бір құрал ретінде қолданылып
тұр. Аталған үш парадигманың екеуі кешегі күннің көрсеткішіне айналғаны
зерттеу барысында анықталды. Атап айтсақ, олар – эмпирикалық, алгоритмдік
парадигмалар. Эмпирикалық парадигма таза тәжірибе дегенді білдіретіні жайлы
жоғарыда айтып өттік. Дәрісте, семинар және жұмыстың барлық түрлерінде 100%
эмпирикалық парадигма негіз болса, жаңалықтың жоқтығы өз-өзінен түсінікті.
Сол себепті 100%-ың тек 20% ғана қолданымға жарамды. 20% мұғалімнің
тәжірибесіне сүйену – бүгінгі мемлекеттік стандарт талабы. Алгоритмдік
парадигманың да 20-25% қолдану тиімді.
Кеңестік дәуірдегі пайызнамалық сан қуушылықтан сапаны жақсартуға
бетбұрыс жасалады. Сапаға көшудің бірден-бір жолы – әр оқушының ішкі
қайшылығының шешімін табу үшін ситуациялық міндеттердің мәтіндерін
құрастыру, дебат, пікірталас, сайыс сабақтары өткізілуі бірінші орынға
шығады. Ішкі қайшылықтың өзі қозғаушы күш ретінде қабылданып, саннан сапаға
ауысудың көрсеткіші ретінде қабылданған. Қазақ мектептеріндегі оқыту-
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негізі әдістер жүйесін, оның оқушылардың
ішкі логикалық деңгейін зерделеуге қатысты құбылыстарын байқауға мүмкіндік
жасар құралдарын, амал-жолдарын, іс-әрекеттік үдерістерін қарастырды.
Әдістердің өзі сөзге құрылған, үдерістік-әрекеттестік маңызда қолданылған
болып екіге бөлінді.
Қазақ мектептерінің халықтық педагогика құндылықтары негізінде
құрылуына 2004-2006 жж. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылғы 4 сәуіріндегі Ішкі және саясаттың 2004 ж.
негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына Жолдауы және Қазақстан
Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтарындағы Мемлекеттік мұра: 2004-
2006 жж. бағдарламасы туралы №1277 Жарлығы негізінде С.Торайғыров атындағы
ПМУ-нің Мәдени мұра: 2004-2006 жж. бағдарламасының Республика ауқымында
атқарған рөлі зор.
1.3 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу процесінде
тиімді қолдану
Этнопедагогика – тек халық даналығы, халықтың ойы тілегі,
адамгершілікті тәрбиелеу бастауы ғана емес, ол осы халықтың қайнар көзі,
жаратылысының тамыры.
Белгілі жазушы, қоғам қайраткері Ш.Айтматов: ”Өзінің және басқа
халықтың даму тарихын білмеген адам, қоғамның алға даму тарихынан тыс
қалып, бір күндік қана өмір сүреді” деген.
Қазіргі таңда жастар арасында бой алдырған жағымсыз қасиеттер мен
сүреңсіз іс – қылықтардың етек жаюы – халықтық тәрбиеден қол үзіп бара
жатқанымыздың нәтижесі екені даусыз.
Жас ұрпақтың санасына батыстық құндылықтар мен нормалардың, тұрмыс –
салт үлгілерінің ықпал ете бастағаны да жасырын емес.
Академик Г.Н.Волков: ”Батыстан келген бұл рухани апаттан жастарды аман
алып қалудың жолын қарастыруымыз керек. Ол әр халықтың ғасырлар бойы ұрпақ
тәрбиесінде қалыптасқан, түрлі сындардан өткен, халықтың бай тәжірибесіне
сүйенген халықтық педагогика болмақ” – деп тұжырымдайды.
№ 1 сызба. Қазақ халқының этнопедагогикасының өзгешеліктері
№ 2 сызба. Этнопедагогика ұғымына сәйкес оқушының моделі
Этнопедагогиканың озық дәстүрлерін пайдалана отырып, оқушылардың
бойынан осынша қасиеттерді қалыптастыру жұмысын жүзеге асыруда – қазақ тілі
мен әдебиеті сабақтарының, сыныптан тыс өткізетін шаралардың орны ерекше.
№1 кесте Халық педагогикасын сабақтарда және сыныптан тыс шараларда
қолданудың
ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫН САБАҚТАРДА ЖӘНЕ СЫНЫПТАН ТЫС ШАРАЛАРДА ҚОЛДАНУДЫҢ
МІНДЕТТЕРІ: МАҚСАТТАРЫ:
Халық педагогикасының элементтерін Қазіргі заман талабына сай азаматты
қолдануға қолайлы жұмыс түрін тәрбиелеу;
ұйымдастыру; Ұлттық намыс, қадір – қасиет
Керекті материалды іріктеу; тәрбиелеу;
Қазіргі заман оқыту технологияларын Ұлттық намысқа қарсы қылықтарды
тиімді қолдану; әшкерелеу;
Этнопедагогика бойынша көрнекі Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу;
құралдарды қолдану; Басқа халықтың салт – дәстүрін, әдет
Өз іс – тәжірибең бойынша – ғұрпын сыйлауға тәрбиелеу
әдістемелік нұсқалар жазу
Сан есімдерді түсіндіргенде халқымыздың жеті ата, жеті қазына, жеті
жұрт, жеті шелпек, бес дұшпан, бес асыл іс сияқты қасиетті сандарға
байланысты жаттығулар құрап, соларға байланысты шығармаларды еске
түсіреміз. Мысалы: Ұлы Абайдың Ғылым таппай мақтанба өлеңінен үзінді оқып
берсе :
Адам болам десеңіз
Бес нәрсеге асық бол,
Бес нәрседен қашық бол – дей келе адам бойында кездесетін
бес жаман қасиет: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ және
бес жақсы қасиет: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым екендігі туралы
әңгіме өткізу арқылы бала тәрбиесін этно тұрғыдан өткіземіз. Ал қазақ
халқының салт дәстүрлері тақырыбын өткенде тойларда, шілдехана, тұсау кесу,
сүндет тойда берілетін бата түрлерінен алынған үзіінділерден балаға,
жастарға айтылған нақыл сөздер мен тілектердің мағынасын түсіндіру арқылы
қазақ отбасында ежелден бала тәрбиесіне көп көңіл бөлгеніне назар аударған
абзал.
Сонымен қатар, қазақ халқының мақал – мәтелдері жас ұрпақты, ата –
ананы, үлкендерді сыйлауға тәрбиелеуге бағытталған. Жеті атасын білмеген
– жетім, Әкеге қарап, ұл өсер, шешеге қарап, қыз өсер, Ағайын алтау,
ана біреу. Оқушыларды тәрбиелеуде отбасында сақталатын салт – дәстүрлердің
орны ерекше. Шілдехана, тұсау кесу, тілашар сияқты дәстүрлер балаларды
жасынан ата – анасын сыйлап, туған – туысқандарын біліп, сыйластық қарым –
қатынаста болуын тәрбиелейді. Қазақтың халық ойындары – мәдени мұралардың
бірі болап саналады, ғасырлар бойы балаларды тәрбиелеудің бір құралы болып
келеді. Ойын барысында балалар өмірдегі оқиғаларды бейнелейді. Ойындар екі
топқа бөлінеді: шығармашылық және ережелі ойындар. Егер бірінші топ
ойындарында бала өз ойынап шығарын ойнаса, екінші топ ойындары:
дидактикалық және баланың ойлау дағдысын қабілетін бағытталған түрлеріне
бөлінеді. Ойнау барысында баланың дұрыс қозғалу музыкалық, эстетикалық,
ойлау қабілеттері, бір-бірімен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі, ойын
барысында өмірде болатын оқиғалар бейнеленеді және қазақтың ұлттық
ойындарының көбі дене тәрбиесіне бағытталған. Ойындарды біз сабақта сергіту
минуттарында, сабақтан тыс шараларда кеңінен қолданамыз.
Этнопедагогика элементтерін тек сабақ үстінде ғана пайдаланып қоймай,
сабақтан тыс жүргізілетін білімділік – тәрбиелік жұмыстарда да енгізіп
отырамыз. Өйткені, бұл оқушылардың ұлттық рухта тәрбиелеуге мол мүмкіндік
береді. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары сабақтың заңды жалғасы.
2 Химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі елдің тәуелсіз, әрі тегеурінді, терең
мазмұнды үздіксіз білім жүйесі болуы керек. Ол мемлекеттің экономикалық,
қорғаныс қабілеттерін күшейтері анық.
Жас жеткіншектерді ұлтын, елін шексіз сүюге тәрбиелейтін бірден бір
құрал, оқу тәрбие ісіне қазақ халқының этнопедагогикасын сәтті ендіру болып
табылады.
Халқымыздың дәстүрлі білім мен тәрбиелер жиынтығы ғұмыр бойы жинақтаған
тәжрибелерінің қорытындысы. Оларда талай ғасырлар сүзгісінен өткен ұғымдар,
түсініктер, пайымдар жатыр. Мәдени мұралар уақыт озып, қоғам дамыған сайын
екшеленіп, жаңарып жаңа мазмұнға ие болады. Сондықтан қазақ халқының мәдени
мұралары адамзат баласының қол жеткізген дана пікірлері мен асыл ойларына,
тәжірибелік тұжырымына өте бай. Мәдени мұралардың тәрбиелік мәні әрқашанда
адамзат баласына нәр беріп, байытып отыратын қуатымен бүгінгі білім беру
саласының алтын желісі болып отыр.
Көшпелі елдің барлық тіршілік болмысы табиғатта және табиғатпен бітене
қайнасып отырады. Ұлы далада көшпелі өмір сүруге бейімделген олар өзі мекен
еткен кеңістіктің барша қадір қасиетін танып, біліп сол кеңістіктегі
құбылыстарды уақытымен зерделеуге, теңдестіруге, пайымдауға машықтанды.
Ертедегі қазақ халқы қоршаған ортаның бір-бірімен оқшау тұрған заттар
мен құбылыстардың ретсіз жиынтығы емес, тұтастай байланысты бірліктегі
дүние деп таныды.
Табиғат заттар мен ондағы журетін құбылыстардан тұратынын пайымдады.
Табиғат туралы қазақ халқында оның кеңістік уақыттық мөлшері жағынан
біркелкі және жалпы заңдылықтары бар екенін, ондағы заттар мен
құбылыстардың (реакция) мәңгі әрі шексіз екендігі бойынша дүниетаным
қалыптасты.
Дүние тану ата-бабаларымызда алғаш дайын тұрған материяларды,
құбылыстарды танып, білуден басталады. Бұл кез адам санасы дамуының төменгі
сатысында тұрған шақ еді. Мыңдаған жылдар өте келе көшпелі өмір кешкен
бабаларымыз тіршілік барысында практикалық іс-әрекеттің нәтижесінде жаңа
заттардың қасиетіне үңіле тусіп, құбылыстардың сырын аша білді.
Адамзат баласының даму эволюциясына байланысты дүниетаным деңгейі де
өсіп күрделене түседі. Өйткені адамның дүниені тануы табиғат туралы
білімдердің жиынтығының сол кездегі өмір сүрген қоғам арасындағы байланысы
негізінде өрбиді. Адамның ой-өрісі өзін қоршаған табиғат, ондағы құбылыстар
туралы білімдермен неғұрлым толыққан сайын, дүниетанымы да соғұрлым байып
тұрақтанады.
Тарихи зерттеулер тас дәуірден бері өмір сүріп келе жатқан қазақ
халқының арғы ұрпақтарының малмен, егіншілікпен айналысып, жартылай көшпелі
өмір сүргенін дәлелдейді. Тіршілік ету барысында осы аталған кәсіптің
барлығында да еңбек құралдары қажет болды, әрі олардың сапалы болуына да
мән берілді. Көшпелі өмір салты үнемі көшіп жүруге ыңғайлы тұрмыс
бұйымдарының формасына әсер етті, яғни бұйымдар көбіне дөңгелек шар тектес
не түбі жалпақ болуы керек болды Мұндай пішіндер дала көшпенділері үшін
қолайлы болды.
Өзін қоршаған табиғаттағы заттар мен ондағы жүріп жатқан құбылыстар
(реакциялар) туралы ата-бабамыздың мынадай реттегі (алгоритм) түйсінуі
қалыптасты. Затқа ат берді
- атап, оны таныды – құрамын білді – құрастырды (мәлімет жинады) –
сипаттар себебін түсіндірді – оны анықтады – құбылысты жүргізді және өмірде
қолдана білді. Осы бағыт бойынша ғасырдан ғасырға өте заттар,
құбылыстар туралы мағлұматтар көбейе түсті.
Құбылыс - қоршаған дүниеде, айналада болып тұратын әр түрлі (химиялық,
биологиялық, физикалық) өзгерістер. Жалпы құбылыс – сезімдік мүшелердін
қабылдау түйсігі. Металдарға байланысты құбылысты ата-бабаларымыз темірден
жасалынған бұйымдардың далада көп уақыт тұрса, тат басып бүлініп кететіні
бойынша байқаған. Темірді көрікте қыздырып балқытқан кезде балқымадан түрлі
бұйымдар жасауға болатынын білді. Қатты қызған пышақ, қанжар тәрізді
заттарды мұздай сумен суғарғанда қасиетінің жақсаратынын білді.
Ата-бабаларымыздың өзін коршаған заттар және құбылыстар туралы ой-
пікір, түсінігі, пайымы осы тәрізді бағытта қалыптасқаны анық.
Заттар, құбылыстар туралы ой-пікірлер ертедегі ата бабамыз түркілерде
болды. Олардың ойынша төбемізде көк аспан, төмендегі қара жер
ортасындағы адамзат баласы тұрақ етеді деген. Бұл сөздегі көк, қара
деген сөздердің магиялық, тотемдік мәндері болды. Аспандағы барлық дүниенің
иесі, қорғаушысы, қолдаушысы – атаң деп көк аспанды ал, барлық табиғатты
құшағына алып жатқан жерді – анаң деп ұқты. Жоғарыда көк аспан, төменде
қара жер пайда болған соң, екеуінің арасында Адам баласы жаралған – деп
Күлтегін құлпытасында жазылуы осының айғағы.
Ұлы бабамыз Әл-Фараби да дүние туралы, заттар мен құбылыстар туралы
философиялық ой, түйін, зерделі пікір айтқан. Ғылымдардың шығуы туралы
атты шығарма жазды.
Әл-Фарабидің пайымдауынша дүниедегі өмір сүретін материялық заттар,
денелер алтыға бөлінеді:
• аспан денелері;
• есті жануарлар, адамдар;
• ессіз жануарлар;
• өсімдік;
• минералдар;
• төрт түпкі негіз.
Олардың әр алуан қосылуының нәтижесінде олардан гөрі күрделі материяның
қалған түрлері пайда болады.
Денелер пайда болып жойылып отыруы мүмкін ал 4 түп негізі мәңгі
өзгермейді. Олардан Жаңа тіршілік негіздері пайда болып отырады.
Әл-Фарабидің зат туралы дүние ең алғаш жаратылғанда болмашы ғана орын
алған нұр сәуле күйінде болған, сол таралу арқылы кеңістік үсті-үстіне дами
түскен – деген постулаты бар. Дүниеде затсыз бос бөлшектерсіз құр кеңістік
(вакуум) жоқ. Ұлы бабамыздың зат туралы түсініктері ертедегі грек
ойшылдарымен ұштасып, бүгінгі ғылым дәлелдерімен толықтырылып отырғанымен
құнды.
Қазақ халқының ғұлама ақыны, философы өткен ғасырларда өмір сүрген
Шәкәрім Құдайберді ұлы (1858 – 1931 ж.). Шәкәрім дүниетанымы өзі туған
көшпелі қазақ елі тұрмысы мен Шығыс, Батыс мәдениетінің рухани қазына
көздері негізінде қалыптасты. Үш анық деген еңбегінде дуниетаным бірінші
анық – материялық заттарды тану, екінші анық – идеалистік теологиялық
саладан тұрса, үшінші анық ой таным – ұжданнан тұрады. Шәкәрім
материалистік пен идеалистік танымның екі аралығында болды. Негізгі
қағидасы Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді – деген терең мағыналы тезистен
құралады.
Шәкәрім Дүниенің негізгі атомдардан тұрады, жаңа туып, өсіп-өніп, өліп-
өшіп жатады, дуние (табиғат) үнемі қозғалыста өзгерістер болады - дейтін
көзқарасты қуаттап:
- Кетті, келді, толды, семді, өзгеленді бұл ғалам,
Туды, өлді, жанды, сөнді, өршіп өнді қайтадан - дей келіп,
Іздедім таптым анығын,
Тастадым ескі танығын - деп ой түйеді.
Шәкәрім бабамыз айтуынша дуние тірегі 5 зат бір–біріне айналып,
әрекеттесіп (реакцияға түсіп) отырған. Мысалы, ағаш жанғанда от туады,
оттан – күл топырақ туады, күлден – темір, темірден су туады деген пікірдің
қалыптасуы табиғатта жүретін құбылыстың (реакция) сырын сезгендіктің
белгісі.
Ертедегі ата-бабаларымыз табиғатпен біте қайнаса тіршілік етіп,
табиғатта жүретін реакцияларды сезінді, әлі келгенінше пайдаланады. Ол
реакциялар:
• Заттың жануы;
• Темірдің тот басуы;
• Ашу;
• Тері өңдеген кездегі процестер болды.
Қазіргі замандағыдай химиялық түсінігі болмаса да, ертедегі қазақтар
реакциялар туралы ой қорытып оның негізін сезінді.
Жаңғыш заттардың (ағаш, шүберек, шөп, көмір) жанатынын ол кезде жылу,
жарық және түтін бөлінетінін білді С+О2 – СО2+Q
Оттың түтінін де пайдаланады. Жанумен бірге ұзақ уақытқа созылатын баяу
тотығу, шіру процесі де жүретінін білді.
Қазақтар қоршаған ортада даму, өзгеру, қозғалу, басқа заттарға
айналу, процесі жүріп жатқанда оңың өзіне тән заңдылықтары бар екенін
адамдар ертеден-ақ сезінгендігі анық. Мысалы, ағаш жанып күлге айналса,
оның біраз бөлігі ұшып кетеді, осы кезде жарық пен жылу бөлінеді. Сүт ашып,
қышқыл айранға айналады. Қайнап тұрған суға түскен тағамдық зат түрін де,
дәмін де өзгертеді. Шын мәнінде бұлардың бәрі химиялық құбылыстар екенін
ата-бабаларымыз ерте кезден-ақ сезген.
Ертедегі қазақтар отты ерекше қадірледі, оның көптеген қасиетін білді.
Оттың өмір екенін оның әрі жарық, әрі жылу бөлетінін ескеріп, отты
қорлауға болмайды деп әртүрлі тыйымдар салады. Мысалы: отқа түкіруге
болмайды, оттан аттауға, отты кесуге болмайды.
Қазақ халқында өте ерте кезден отқа байланысты салт дәстүрлер
қалыптасқан. Олар: жас нәрестені бесікке саларда бесікті отпен аластау, жас
келін үйге алғаш енгенде табалдырықтан отқа май құю, ел жайлауға көшкенде,
көшті жанған екі от ортасынан өткізу. Ескі қоқыс жарамсыз заттарды өртеп
отыру т.б. Мұның бәрі оттың тазартқыштық қасиетін ертедегі ата-
бабаларымыздың айқын аңғарғандығы.
Отқа қатысты тағы бір ерекшелік егер отты үрлесе оның жақсы жанатынын
білген. Ошақтағы от бықсып жақсы жанбай жатса оны үрлеп Қоян ақсақ, от
жүйрік деп дәріптеуі бір жағынан отқа табыну болса, екіншіден отты
үрлегенде ауадағы оттектің мол келуіне мумкіндік жасап, оттың жақсы жануына
жағдай тудырған. Осыдан келіп ертедегі қазақ ұсталар, теміршілер, зергерлер
ұстаханада көрікті кеңінен пайдаланған.
Ата-бабаларымыз кең өңдеуде, металл өндіруде, бұйым жасағанда да жану
процесіне ерекше мән берген.
Ертедегі халық тот басу процесі үзбей жүретініне көз жеткізді.
Ылғалды жерде қалған темір бұйымның аздан соң сырты қызыл-қоңыр түске
боялып, мүжіле беретінін байқау киын емес еді.
Темірден жасалынған бұйым ауадағы оттектің әсерінен ылғалды жерге түссе
тотығу процесі жүреді.
Тот басу процесінің жалпы реакциясын былай жазуға болады
4 Fe+2H2O+3O2=2Fe2O3 H2O
Түзілген қызыл-қоңыр түсті тат металл бетінен бөлшектеніп түсе
беретіндіктен арасында ұсақ қуысшалар пайда болады. Сондықтан ол темір
бұйым әрі қарай желіне береді. Бұндай тот басқан темірді ата-бабаларымыз
пайдаланбаған.
Табиғатта ашу процесі жүреді. Ашу – органикалық заттардың (қантты
заттар) тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір
сүруге қажетті энегия бөлінеді. Ашитын заттың құрамына және оның
метаболизміне байланысты ашыту нәтижесіне байланысты ертедегі қазақтар
ішімдік заттарын (қымыз, шұбат, боза) органикалық қышқылдар (сут қышқылы)
туындылар айран, қатық, ірімшік алған.
Ертедегі ата-бабаларымыз сақ заманынан бері қымыз ашытып, айран
ұйытқан. Қазақ халқы ашыту процесінің екі түрін игерген. Ол ерте заманнан
осы таңға дейін жалғасын тауып келеді. Спирттік ашу. Бұл астық
тұқымдастықтар не картоп құрамындағы қантты заттардың ашыту бактериялары
нәтижесінде ашу процесінің жүруі. Бұл өте көп реакциялардан тұрады. Қысқаша
түрде былай өрнектеуге болады:
C2H12O6-2C2H5OH+2CO2
Глюкоза спирт немесе дәндегі крахмал – амилаза ферменті – мальтоза
қанты – мальтоза ферменті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz