Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін мәселелері ... ... ... ... ... ..7
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа ғылымдармен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.4 Химия пәні және ақпараттық технологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту ... ... ...20
2.3 Оқушыларға химиялық есептерді меңгертудегі математикалық тәсілдердің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.5 Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудағы элективті курстардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.6 Мектеп химиясын экологиямен байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... 49
2.7 Мектептерде химияның жаратылыстану ғылымдарымен байланысын инновациялық оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін мәселелері ... ... ... ... ... ..7
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа ғылымдармен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.4 Химия пәні және ақпараттық технологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту ... ... ...20
2.3 Оқушыларға химиялық есептерді меңгертудегі математикалық тәсілдердің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.5 Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудағы элективті курстардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.6 Мектеп химиясын экологиямен байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... 49
2.7 Мектептерде химияның жаратылыстану ғылымдарымен байланысын инновациялық оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе
Химия жаратылысты зерттейтін ғыымдардың бірі. Жаратылыс дегеніміз – бізді айнала қоршаған материялық дүние. Сондықтан, химия жаратылыстану ғылымдарының қатарына жатады. Мен дипломдық жұмысымда «Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра қыту ерекшеліктері» тақырыбы бойынша мектептегі химияны оқытудағы жаратылыстану пәндерінің маңызын ашуға тырыстым. Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың ролін зертедім.
Тақырыптың өзектілігі: Пәнаралық байланыс- оқытудың қазіргі кезеңдегі ең көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол пәндер арасындағы заңды байланыстылықты реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен сабақтастығын бір жүйеге келтіреді. Пәнаралық байланыс оқушының меңгерген білімін кешенді түрде пайдалана білуге жол ашады. Бұл мәселенің ең негізгі дидактикалық міндеті – оқыту үрдісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы байланысты күшейте отырып, білім сапасын көтеру болып табылады.
Пәнаралық байланыстың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі пәнаралық байланыс бойынша білімнің теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруды, үшіншісі осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық дағдылары мен шеберліктерін дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі- түрлі мақсаттарды көздейді. Сонымен қатар, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметі мен оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту мәселесі де қарастырылуы мүмкін.
Оқытуда пәнаралық байланыс мәселесін жүзеге асыру арқылы білім беру үрдісінің пәндік құрылымына сүйене отырып, оқушы санасында қоршаған ортадағы нақты құбылыстар жөнінде білім жүйелерін беру, олардың дүниенің біртұтастығы туралы ұғымын қалыптастыру мақсаттары жүзеге асады.
Химия жаратылысты зерттейтін ғыымдардың бірі. Жаратылыс дегеніміз – бізді айнала қоршаған материялық дүние. Сондықтан, химия жаратылыстану ғылымдарының қатарына жатады. Мен дипломдық жұмысымда «Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра қыту ерекшеліктері» тақырыбы бойынша мектептегі химияны оқытудағы жаратылыстану пәндерінің маңызын ашуға тырыстым. Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың ролін зертедім.
Тақырыптың өзектілігі: Пәнаралық байланыс- оқытудың қазіргі кезеңдегі ең көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол пәндер арасындағы заңды байланыстылықты реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен сабақтастығын бір жүйеге келтіреді. Пәнаралық байланыс оқушының меңгерген білімін кешенді түрде пайдалана білуге жол ашады. Бұл мәселенің ең негізгі дидактикалық міндеті – оқыту үрдісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы байланысты күшейте отырып, білім сапасын көтеру болып табылады.
Пәнаралық байланыстың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі пәнаралық байланыс бойынша білімнің теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруды, үшіншісі осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық дағдылары мен шеберліктерін дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі- түрлі мақсаттарды көздейді. Сонымен қатар, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметі мен оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту мәселесі де қарастырылуы мүмкін.
Оқытуда пәнаралық байланыс мәселесін жүзеге асыру арқылы білім беру үрдісінің пәндік құрылымына сүйене отырып, оқушы санасында қоршаған ортадағы нақты құбылыстар жөнінде білім жүйелерін беру, олардың дүниенің біртұтастығы туралы ұғымын қалыптастыру мақсаттары жүзеге асады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Омыртқалылар зоологиясы курсы (химия пәнін байланыстыру негізінде) Г.Кенжебаевамен авторлық бірлестікте [Электрондық құрал]. – Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2006.
2 Омыртқалылар зоологиясы (зертханалық практикум) [Электрондық құрал]. – Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2008.
3 Омыртқалылар зоологиясы / ХҚТУ ШИ. – Шымкент, 2007. – 80 бб. (Х.М. Сартаевамен авторлық бірлестікте).
4 Омыртқалылар зоологиясынан практикум / ХҚТУ ШИ. – Шымкент, 2007. – 100 бб. (Х.М. Сартаевамен авторлық бірлестікте).
5 Орнитология // Оқу-әдістемелік құрал / ШИ МКТУ. – Шымкент, 2005. – 32 бб. (Н.А. Раимбердиевамен авторлық бірлестікте).
6 Жануар терминiнiң құрылымдық моделi-жануартану пәнi мазмұнын компьютермен оқыту тұрғысынан айқындау негiзi // Ізденiс. – Алматы, 2003. – № 3. – 131–136 бб. (А. Әмiрбекұлымен авторлық бірлестікте).
7 Жануартану пәнi мазмұнының модульдiк құрылымы // Биология және салауаттылық негiзi. – Алматы, 2003. – № 5. – 19–21 бб.
8 Жануартану пәнiн оқыту үрдісінің технологиялық картасын жасау // Ұлт тағылымы. – Алматы, 2004. – № 4. – 9–13 бб.
9 Жануартану пәнiн компьютермен оқытуда тесттiк жүйенi пайдалану әдiстемесi // ТМНПК «Қазiргi таңдағы ғылым мен бiлiм»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Шымкент, 2005. –
3 т. – 5–9 бб.
10 Дидактикалық бiрлiктi iрiлендiру технологиясын жануартану пәнiн оқытуда пайдалану / Ун-т «Кайнар». – Алматы, 2005. – № 3/2. – 65–66 бб.
11 Жаратылыстану пәндеріндегі зертханалық жұмысты алгоритмдік деңгейде жасау ерекшеліктері // Хабаршы. Қ. Сәтбаев атындағы ҚҰТУ. – Алматы, 2008. – № 4. – 170–174 бб. (Л. Жайдақбаевамен авторлық бірлестікте).
12 Абкии Г. П. Методика решения задач по химии. — М.: Просвещение, 1971.
13 Аркавепко Л. Н., Гапонцев В. Л., Велоусова О. А. Для чего классифицировать расчетные задачи // Химия в школе, 1995, № 3. С. 60.
14 Архангельская О. В. Решение задач. Чем проще, тем изящнее // Химия в школе, 1998. С. 46.
15 Беляев Н. Н. О системном подходе к решению задач // Химия в школе, 1998, № 5. С. 46.
16 Буцкая Н. Н. К решению задач по химическим уравнениям // Химия в школе, № 5. С. 49.
17 Емельянова Е. О. Подготовка учащихся к решению расчетных задач // Химия в школе, № 3. С. 53.
18 Крыгин Д. П., Грабовый А. К. Задачи и примеры по химии с межпредметным содержанием. — М.: Высшая школа, 1989.
19 Ерыгин Д. П., Шишкин Е. А. Методика решения задач по химии. — М.: Просвещение, 1989.
20 Медведев Ю. Н. и др. Учимся решать сложные задачи // Химия в школе, 1977, № 4. С. 53.
21 Протасов П. Н., Цитович И. К. Методика решения расчетных задач по химии. — М.: Просвещение, 1978.
22 Савицкий С. Н., Твердовский Н. П. Сборник задач и упражнений по неорганической химии. — М.: Высшая школа, 1981.
23 Шамова М. О. К решению задач на определение формул веществ // Химия в школе, 1997, № 4. С. 50;
24 Учимся решать расчетные задачи по химии: технология и алгоритмы решений. — М.: Школа-Пресс, 1999. Химияны оқытуда пәнаралық байланыс негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру // Ұлт тағылымы. – Алматы. – 2008, №2.
25 Химия сабақтарында психологиялық зерттеулерді қолдану //Химия Қазақстан мектебінде. – Алматы. – 2006, №5, 7-11 бб. Баешова, А.Қ. Жалпы және биобейорганикалық химия: оқу құралы / Ажар Қоспановна Баешова; әл-Фараби атын. ҚазҰУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 98, [1] б.
26 Жұмаділова, Р.Н. Химия: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / Роза Нұрмұхамбетқызы Жұмаділова, Сақыпжамал Қамзақызы Әлімжанова.- Алматы: Мектеп, 2007.- 205, [3] б.- (Қоғамдық-гуманит. бағыт.).
27 Усманова, М.Б. Химия: жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арн. оқулық / Майкамал Бигалиевна Усманова, Құралай Назымовна Сақариянова.- 2-бас., өңделген, толық.- Алматы: Атамұра, 2009.- 286, [2] б.
28 Химия: жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-матем. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / [Ә. Темірболатова және т. б.].- Алматы: Мектеп, 2007.- 349, [3] б.- (Жаратылыстану-матем. бағыты).
29 Нурахметов, Н.Н. Химия: учеб. для 10 кл. обществ.-гуманит. направления общеобразоват. шк. / Немеребай Нурахметович Нурахметов, Курмангали Батырбекович Бекишев, Надежда Анатольевна Заграничная.- Алматы: Мектеп, 2006.- 203, [1] с.
30 Усманова, М.Б. Химия: учеб. для 9 кл. общеобразоват. шк. / Майкамал Бигалиевна Усманова, Куралай Назымовна Сакарьянова.- 2-е изд., дораб.- Алматы: Атамұра, 2009.- 287, [1] с.
31 «Химия» есептер мен жаттығулар жинағы. Ә.Е.Темірболатова.
32 Ю.М.Лабий. «Решение задач по химии с помощью уравнений и неравенств»
33 Г.И.Штремплер, А.И.Хохлова «Методика решения расчетных задач по химии» 8-11
34 Қ. Бекишев. Химия есептері.- Алматы: РБК, 1998
35 Қ. Бекишев. Химия олимпиада есептері.- Алматы: Рауан, 1997
36 А.С. Егоров. Все типы расчетных задач по химии для подготовки к ЕНТ.
1 Омыртқалылар зоологиясы курсы (химия пәнін байланыстыру негізінде) Г.Кенжебаевамен авторлық бірлестікте [Электрондық құрал]. – Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2006.
2 Омыртқалылар зоологиясы (зертханалық практикум) [Электрондық құрал]. – Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2008.
3 Омыртқалылар зоологиясы / ХҚТУ ШИ. – Шымкент, 2007. – 80 бб. (Х.М. Сартаевамен авторлық бірлестікте).
4 Омыртқалылар зоологиясынан практикум / ХҚТУ ШИ. – Шымкент, 2007. – 100 бб. (Х.М. Сартаевамен авторлық бірлестікте).
5 Орнитология // Оқу-әдістемелік құрал / ШИ МКТУ. – Шымкент, 2005. – 32 бб. (Н.А. Раимбердиевамен авторлық бірлестікте).
6 Жануар терминiнiң құрылымдық моделi-жануартану пәнi мазмұнын компьютермен оқыту тұрғысынан айқындау негiзi // Ізденiс. – Алматы, 2003. – № 3. – 131–136 бб. (А. Әмiрбекұлымен авторлық бірлестікте).
7 Жануартану пәнi мазмұнының модульдiк құрылымы // Биология және салауаттылық негiзi. – Алматы, 2003. – № 5. – 19–21 бб.
8 Жануартану пәнiн оқыту үрдісінің технологиялық картасын жасау // Ұлт тағылымы. – Алматы, 2004. – № 4. – 9–13 бб.
9 Жануартану пәнiн компьютермен оқытуда тесттiк жүйенi пайдалану әдiстемесi // ТМНПК «Қазiргi таңдағы ғылым мен бiлiм»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Шымкент, 2005. –
3 т. – 5–9 бб.
10 Дидактикалық бiрлiктi iрiлендiру технологиясын жануартану пәнiн оқытуда пайдалану / Ун-т «Кайнар». – Алматы, 2005. – № 3/2. – 65–66 бб.
11 Жаратылыстану пәндеріндегі зертханалық жұмысты алгоритмдік деңгейде жасау ерекшеліктері // Хабаршы. Қ. Сәтбаев атындағы ҚҰТУ. – Алматы, 2008. – № 4. – 170–174 бб. (Л. Жайдақбаевамен авторлық бірлестікте).
12 Абкии Г. П. Методика решения задач по химии. — М.: Просвещение, 1971.
13 Аркавепко Л. Н., Гапонцев В. Л., Велоусова О. А. Для чего классифицировать расчетные задачи // Химия в школе, 1995, № 3. С. 60.
14 Архангельская О. В. Решение задач. Чем проще, тем изящнее // Химия в школе, 1998. С. 46.
15 Беляев Н. Н. О системном подходе к решению задач // Химия в школе, 1998, № 5. С. 46.
16 Буцкая Н. Н. К решению задач по химическим уравнениям // Химия в школе, № 5. С. 49.
17 Емельянова Е. О. Подготовка учащихся к решению расчетных задач // Химия в школе, № 3. С. 53.
18 Крыгин Д. П., Грабовый А. К. Задачи и примеры по химии с межпредметным содержанием. — М.: Высшая школа, 1989.
19 Ерыгин Д. П., Шишкин Е. А. Методика решения задач по химии. — М.: Просвещение, 1989.
20 Медведев Ю. Н. и др. Учимся решать сложные задачи // Химия в школе, 1977, № 4. С. 53.
21 Протасов П. Н., Цитович И. К. Методика решения расчетных задач по химии. — М.: Просвещение, 1978.
22 Савицкий С. Н., Твердовский Н. П. Сборник задач и упражнений по неорганической химии. — М.: Высшая школа, 1981.
23 Шамова М. О. К решению задач на определение формул веществ // Химия в школе, 1997, № 4. С. 50;
24 Учимся решать расчетные задачи по химии: технология и алгоритмы решений. — М.: Школа-Пресс, 1999. Химияны оқытуда пәнаралық байланыс негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру // Ұлт тағылымы. – Алматы. – 2008, №2.
25 Химия сабақтарында психологиялық зерттеулерді қолдану //Химия Қазақстан мектебінде. – Алматы. – 2006, №5, 7-11 бб. Баешова, А.Қ. Жалпы және биобейорганикалық химия: оқу құралы / Ажар Қоспановна Баешова; әл-Фараби атын. ҚазҰУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 98, [1] б.
26 Жұмаділова, Р.Н. Химия: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / Роза Нұрмұхамбетқызы Жұмаділова, Сақыпжамал Қамзақызы Әлімжанова.- Алматы: Мектеп, 2007.- 205, [3] б.- (Қоғамдық-гуманит. бағыт.).
27 Усманова, М.Б. Химия: жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арн. оқулық / Майкамал Бигалиевна Усманова, Құралай Назымовна Сақариянова.- 2-бас., өңделген, толық.- Алматы: Атамұра, 2009.- 286, [2] б.
28 Химия: жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-матем. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / [Ә. Темірболатова және т. б.].- Алматы: Мектеп, 2007.- 349, [3] б.- (Жаратылыстану-матем. бағыты).
29 Нурахметов, Н.Н. Химия: учеб. для 10 кл. обществ.-гуманит. направления общеобразоват. шк. / Немеребай Нурахметович Нурахметов, Курмангали Батырбекович Бекишев, Надежда Анатольевна Заграничная.- Алматы: Мектеп, 2006.- 203, [1] с.
30 Усманова, М.Б. Химия: учеб. для 9 кл. общеобразоват. шк. / Майкамал Бигалиевна Усманова, Куралай Назымовна Сакарьянова.- 2-е изд., дораб.- Алматы: Атамұра, 2009.- 287, [1] с.
31 «Химия» есептер мен жаттығулар жинағы. Ә.Е.Темірболатова.
32 Ю.М.Лабий. «Решение задач по химии с помощью уравнений и неравенств»
33 Г.И.Штремплер, А.И.Хохлова «Методика решения расчетных задач по химии» 8-11
34 Қ. Бекишев. Химия есептері.- Алматы: РБК, 1998
35 Қ. Бекишев. Химия олимпиада есептері.- Алматы: Рауан, 1997
36 А.С. Егоров. Все типы расчетных задач по химии для подготовки к ЕНТ.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін
мәселелері ... ... ... ... ... ..7
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа
ғылымдармен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Химия пәні және ақпараттық
технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... .12
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту ... ... ...20
2.3 Оқушыларға химиялық есептерді меңгертудегі математикалық тәсілдердің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 25
2.5 Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудағы элективті
курстардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..40
2.6 Мектеп химиясын экологиямен байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... 49
2.7 Мектептерде химияның жаратылыстану ғылымдарымен байланысын инновациялық
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
62
Кіріспе
Химия жаратылысты зерттейтін ғыымдардың бірі. Жаратылыс дегеніміз –
бізді айнала қоршаған материялық дүние. Сондықтан, химия жаратылыстану
ғылымдарының қатарына жатады. Мен дипломдық жұмысымда Химияны
жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра қыту ерекшеліктері тақырыбы
бойынша мектептегі химияны оқытудағы жаратылыстану пәндерінің маңызын ашуға
тырыстым. Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың ролін зертедім.
Тақырыптың өзектілігі: Пәнаралық байланыс- оқытудың қазіргі кезеңдегі
ең көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол пәндер арасындағы заңды
байланыстылықты реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен
сабақтастығын бір жүйеге келтіреді. Пәнаралық байланыс оқушының меңгерген
білімін кешенді түрде пайдалана білуге жол ашады. Бұл мәселенің ең негізгі
дидактикалық міндеті – оқыту үрдісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық
сипатының арасындағы байланысты күшейте отырып, білім сапасын көтеру болып
табылады.
Пәнаралық байланыстың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі пәнаралық
байланыс бойынша білімнің теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі,
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруды, үшіншісі
осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық дағдылары мен шеберліктерін
дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі- түрлі мақсаттарды көздейді. Сонымен
қатар, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметі мен
оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту мәселесі де
қарастырылуы мүмкін.
Оқытуда пәнаралық байланыс мәселесін жүзеге асыру арқылы білім беру
үрдісінің пәндік құрылымына сүйене отырып, оқушы санасында қоршаған
ортадағы нақты құбылыстар жөнінде білім жүйелерін беру, олардың дүниенің
біртұтастығы туралы ұғымын қалыптастыру мақсаттары жүзеге асады.
Орта мектептерде химиядан білім берудің тиімді тұстарын саралаған
авторлар қатарына А.П. Крешковты, А.А.Ярославцевті, К.М.Ольшанованы,
З.А.Барсукованы атауға болады. Осы ғалымдардың еңбектеріндегі тиімді
қағидаларды мен өз жұмысымның барысында пайдалануға тырыстым.
Орта мектептерде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру оқытушының аса
күрделі әдістемелік міндеттерді шешуін талап етеді. Себебі, оқытушы тек
бір ғана негізгі пәннің мазмұнын, мақсатын, әдістерін меңгеріп қана қоймай,
арнайы пәндердің, мысалы Химия, Физикалық химия, Биология т.б.
ғылымдарының мазмұнын, мақсатын және оларды оқытуға қойылатын талаптарды
жете білуі қажет. Сондықтан мектептерде химия пәнін оқытуда пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыру үшін осы пәндерді оқытатын оқытушылар бірлесіп
жұмыс істегенде ғана жетістікке қол жетеді.
Химияны пәнаралық байланыста оқыту үрдісін жүзеге асыруда әдістемелік
тұрғыдан оқытушының қызметі күрделеніп, төмендегідей кезеңдерді қамтиды:
- аналитикалық химияның оқу бағдарламасын талдап, оның пәнаралық
байланыстарды жүзеге асырудағы мүмкіндігін анықтау. Химияның
теориялық материалдарын тірек ете отырып, арнайы пәндердің
бағдарламаларымен байланыстыруға болатын бөлімдерін анықтау.
Осы байланыстар негізінде игерілетін білім, білік, дағдылар
көлемін анықтау;
- пәнаралық байланыстағы тақырыптық сабақ жоспарларын құру;
- нақты тақырыптар бойынша пәнаралық байланыстарды жүзеге
асырудағы дидактикалық талаптарды ескере отырып, сабақта
қолданылатын құралдарды, танымдық есептерді, тапсырмаларды
тұжырымдап, қосымша әдебиеттерді анықтау, арнайы пәндер
бойынша көрнекіліктер мен таратып берілетін материалдарды
іріктеу;
- оқытуды ұйымдастырудың кешенді түрлері мен жүргізу жолдарын
саралау (пәнаралық байланыстағы қорытынды сабақтары, кешенді
семинарлар т.б.);
- пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру нәтижелерін бақылау мен
бағалаудың түрлерін, құралдарын, әдіс-тәсілдерін анықтау
(пәнаралық байланыстар бойынша алған білімдері мен біліктерін
анықтауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар);
- пәнаралық байланысты жүзеге асыруда қолданылатын белсенді
технологияларды іріктеу.
Оқушыларды пәнаралық байланыстар негізінде оқытудың алғашқы
кезеңдерінде түсіндірмелі- иллюстрациялы әдіс жиі қолданылады. Оның себебі,
оқытушы пәнаралық мазмұндағы материалды түсіндіре отырып, білім алушылардың
жұмыс түрлерін жүргізе білу дайындығын күшейту. Осы арқылы біртіндеп
оқушыларда пәнаралық мазмұндағы материалмен жұмыс істеу білігі қалыптасады.
Осыдан кейін барып, репродуктивті және ішінара ізденіс әдістерін қолданып
және шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту мүмкіндігі туады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: химияны жаратылыстану ғылымдарымен
байланыстыра оқытудың ерекшеліктерін анықтау, маңызын айқындап беру.
Химияның физика, математика, биология секілді жаратылыстану ғылымдарымен
байланысына қысқаша сипаттама бере отырып, нақты мысалдармен көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• жаратылыстану ғылымдары жүйесіндегі химияның ролін анықтау;
• химияны оқытудағы пәнаралық байланыстарға сипаттама беру;
• тақырыпты қорытындылай отырып, тұжырымдар мен тиімді ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі химияны оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: химия сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
негізде салауатты өмір салтын қалыптастыру.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
- химияны пәнаралық байланыс арқылы оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми – теориялық және әдістемелік негіздері айқындалды.
- химия пәні сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
байланыс арқылы салауаттылық туралы білім беру теориялық тұрғыдан
негізделді.
- химия сабақтарын пәнаралық байланыс арқылы оқытуда салауатты өмір
салтын қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
- орта мектеп химиясын пәнаралық байланыста оқыту арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыратын білім мен тәрбие берудің тиімділігі
педагогикалық эксперимент барысында дәлелденді.
Құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының маңызы
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін мәселелері
Қазірге дейін химияны оқыту әдістемесі − ғылым ретінде танылып келеді.
Сондықтан да химия пәні мұғалімдерін дайындайтын жоғары оқу орындарының оқу
жоспарына химияны оқыту әдістемесінің курсы енгізілді.
Химияны оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым әрі оқу пәні. Химия −
заттардың бір−біріне өзгеруін зерттейтін ғылым. Демек, химияны оқыту
әдістемесі мектептің химия курсындағы осындай заңдылықтарды оқушыларға
үйрету жолдарын, түсіндіру тәсілдерін зерттейтін педагогикалық ғылым деп
түсінуіміз керек.
Оған оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушылардың танымдық іс−әрекетіне
басшылық, сарамандық дағдылар мен іскерліктер қалыптастыру, шығармашылық
қабілеттер мен ғылыми дүниетанымдық көзқарастарды дамыту жатады.
Келесі мәселе − қалай оқиды? − деген сұрақтың жауабына келсек, ол
оқушылардың іс−әрекеті бойынша анықталады. Химияны оқыту әдістемесіне
ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беруге болады? Бұл әлі күнге дейін толық
шешімін таппаған мәселелердің бірі болып саналады. Кейбір оқу құралдарында
мынадай анықтама берілген: бұл жасөспірімдерге химия ғылымын үйретудің
қоғамдық әрекеті және оларды білім алуға тәрбиелеп, дамыту, мектептегі
химия курсының мазмұнын оқушыларға игерту заңдылықтары туралы педагогикалық
ғылым.
Химияны оқыту әдістемесі мұғалімнің оқу материалын оөытуы мен
оқушылардың химиялық саналы меңгеруін, алған білімдерін іс жүзінде қолдану
ерекшеліктерін және дағдыларын дамыту әдістері мен құралдарын айқындап
береді.
Химияны оқыту әдістемесі әрі ғылым, әрі оқу пәні ретінде оқытудың
мазмұнын, оқу әдістерін тәрбие жұмысымен бірлікте, өзара байланыста
зерттейді. Оқытудың заңдылықтарын ашумен қатар, оқытудың мазмұн−мақсатын,
әдістерін, оқыту формалары мен құралдарын, оқытушы мен оқушының іс−әрекетін
бір−бірінен ажыратпай біртұтас қарастырады.
Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін обьектісі сол пәнді оқыту
әрекеті. Оқыту, педагогика, дидактика және әдістеме ғылымы тұрғысынан
түсінуге болатын күрделі әрекет болып табылады. Педагогикалық тұрғыдан
қарастырғанда оқыту дегеніміз − жасөспірімнің бойына ұжымдық тәжірибені
сіңіру. Дидактикалық жағынан алғанда, оқыту білім берудің мазмұнын
жасөспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру бірлігі. Ал әдістемелік тұрғыдан
алғанда оқыту − нақтылы оқу пәнінің материалын жасөспірімге жеткізу
ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі.
Химияны оқыту әдістемесі ғылымы оқыту әрекетін әдістемелік деңгейде
зерттейді. (1- сызба)
Оқыту әрекетін, тұтастай алғанда дидактика зерттейді. Ол оқыту
әрекетінің мәнін ашып береді, заңдылықтары мен негіздерін саралайды.
Дидактика бір жағынан, оқытудың теориясын жасайды, екінші жағынан сол
теорияны оқыту арқылы оқытудың сарамандығын жетілдіреді. Барлық жеке
пәндерді оқыту, солардың ішінде химияны оқыту әдістемесі дидактиканың ашқан
жаңалықтарына сүйенеді, оларды өзінің әдістемелік негізі ретінде
пайдаланады.
Жалпы педагогикалық және дидактикалық заңдылықтарға сүйеніп, химияны
оқыту әдістемесі орта мектептегі химия пәнінің мақсаттары мен міндеттерін
анықтайды. Соларға сәйкес, мектептегі химия курсының мазмұны таңдап
алынады. Ол мазмұн бағдарламаларда, оқулықтар мен оқу құралдарында
баяндалады.
Әдістеменің зерттейтін тағы бір мәселесі−оқытудың ұйымдастыру
формаларын, құралдарын және әдістерін жетілдіру, мектеп алдына қойылған
жаңа талаптарға сәйкестендіру. Бұлар мұғалім мен оқушы еңбегінің арасындағы
қатынасты, оқушының еріктілігін, дәйектілігін және белсенділігін арттыру
жағына қарай бағыттап отыр.
Әдістеме химияны оқытудың нәтижесін, оқушылардың білім сапасына,
тәрбиесі мен адами тұлғасына тигізген әсерін зерттейді. Оқушылардың
химиялық білімді игерудегі таным әрекетінің ерекшеліктерін және оны іске
жұмылдыру жолдарын іздестіреді.
Тәрбие беру және оқушыларды дамыту − орта мектепте оқытылатын барлық
пәннің міндеті. Бұл салада мектепте өтілетін жиырмадан астам пәннің бірі
ретінде ғана химия өз үлесін қосады. Оның үстіне химия өзінің бұл міндетін
оқу пәні мазмұнының негізінде жүзеге асырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере келіп, Химияны оқытудың әдістемесі –
химиядан білім берудің мазмұнын және химияны оқыту барысының заңдылықтарын
зерттейтін педагогика ғылымының дербес бір саласы деген анықтама беруге
болады. Мұның алғашқы бөлігі оқытудың мазмұнын, соңғы бөлігі әрекет етуін
қамтиды. Мазмұнды бөліп қараудың себебі де бар.
Мұғалімдер дайындайтын жоғары оқу орындарында химияны оқыту
әдістемесінің оқу пәні теориялық және сарамандық курстардан тұрады.
Теориялық курстың мазмұны студенттерге арналып, орыс тілінде басылып шыққан
И.Н.Борисовтың, Д.М.Кирюшкин мен В.С.Полосиннің, Н.Е.Кузнецова және т.б.,
Г.М.Чернобыльскаяның әдістемелік оқу құралдарында баяндалған.
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа
ғылымдармен байланысы.
Осының алдында ғана баяндалған химияны оқыту әдістемесін зерттеуді төрт
мәселеге топтастыруға болады.
Химияны оқыту әдістемесі алдымен химия ғылымымен тығыз байланысты
қарастырылады. Себебі, химияны оқыту әдістемесі мектеп химиясының мазмұнын
анықтауда шешуші роль атқарады. Мектеп химиясы оқушыларға химия ғылымы
ашқан теориялар мен заңдылықтарды, деректерді, ұғымдар мен түсініктердің
негізін үйретеді. Химияны оқыту әдістемесіне өзара жақын химия ғылымының
бір саласы − химия тарихы. Ол химия ғылымының жеке тарауларын оқытқанда
оның даму жолдары мен заңдылықтарын ашуда, ғалымдардың өмірі мен ғылыми
еңбектерін түсіндіруде, элементтердің ашылу тарихын оқытқанда нақты
деректермен көрсетуге мүмкіндік береді.
Сондай−ақ, химияны оқыту әдістемесі ғылымы дидактиканың заңдары мен
ұғымдарына сәйкес дамиды. Химияны оқыту әдістемесінің жүйесі мен оған
қойылатын талаптар оқыту әдістерінің дидактикалық сипатталуымен тығыз
байланысты. Ол психология мен физиология ғылымдарымен де байланысты,
өйткені, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес нақты материалдарға
байланысты білім дамытылып отырады.
Бұл мәселелерді шешу үшін химияны оқыту әдісі зерттеулерде кеңінен
қолданылатын мына әдістерді пайдаланады: бақылау, жорамал жасау,
педагогикалық эксперимент, оқу-тәрбие құжаттарын, оқушылардың жазбаша,
графикалық, техникалық және т.б. жұмыстарын талдау, мұғаліммен және
оқушымен әңгімелесу, анкета алу т.б.
Химияны оқыту барысында сан алуан өзгерістер болып тұрады. Зерттеуші
өзі ықпал жасамай, табиғи құбылыстарды қаз-қалпында, әр құбылыстың жеке
бөліктері арасындағы байланыстарды, олардың өзге құбалыстармен байланысын,
өзара қарым-қатынасын ашып береді.
Бақылаудан алынған мәліметтерге сүйеніп, ғылыми жорамалдар жасалады.
Оның дұрыстығын тексеру үшін қосымша бақылаулар жүргізіледі немесе
педагогикалық эксперимент қойылады. Эксперимент кезінде құбылыс
бақылаудағыдай емес, зерттеушінің жорамалына сәйкес алдын ала жоспарланып,
өзгертілген жағдайда жүзеге асады. Зерттеудің мәселесі мен мақсаттарына
қарай енгізілетін өзгерістер де әртүрлі болуы мүмкін.
Оқушылардың жұмысын талдау, әңгімелесу және анкета алу арқылы білім,
білік және дағдының қалыптасу жайын, мұғалім мен оқушының зерттеліп отырған
мәселеге көзқарасын анықтайды.
Химиядан оқу материалын іріктегенде, көрнекі көрсетілетін және
зертханалық тәжірибелерді жетілдіруде, көрнекі құралдардың жаңа түрлерін
жасауда, оқытудың формалары мен әдістері қолданылады. Оларға жататындар:
оқу материалын іріктеу, химия ғылымының мазмұнын әдістемелік талдау,
бұрыннан қолданылып келе жатқан көрнекіліктерді, зертханалық тәжірибелерді,
көрнекі құралдарды жетілдіру және жаңадан ұсыну, оқушылардың өздігінен
істейтін жұмыстарының тапсырмаларын жасау, т.б.
Химия жаратылыстану ғылымдарының жүйесінде физика, биология, геология
ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазіргі заманғы ғылымдардың көптеген
тараулары осы ғылымдардың түйісу шегінде қалыптасқан: физикалық химия,
геохимия, биохимия. Әсіресе, химия мен биология арасындағы терең байланыс
негізінде медициналық химия, агрохимия секілді жаңа ғылым салалары дүниеге
келді. Сонымен қатар, экология, геохимия, космостық медицина секілді
кешенді ғылымдар қалыптасты.
Химия ғылым ретінде пайда болғалы бері физикамен тығыз байланыста дамып
келеді. Физиканың көптеген тараулары (молекулалық-кинетикалық теория,
кванттық механика, термодинамика және басқалары) химия ғылымының ғылыми-
теориялық аппаратын құрайды. Қазіргі кезде химия ғылымында пайдаланылып
келе жатқан әдістер негізінен физикалық әдістер болып табылады. Олар
массаның, көлемнің, жылудың сандық өзгерісімен байланысты.
Рентгендікқұрылым, заттарды хроматографиялық бөлу, спектралды анализ
әдістері – бұл заттарды және химиялық реакцияларды зерттеудің физикалық
әдістерінің мысалы. Ал осы зерттеулер нәтижесінде алынған барлық мәліметтер
математикалық жолмен өңделеді. Сонда ғана химиктер нақты ғылыми нәтижелер
алады.
Сонымен қатар, химияны оқытуда заттың әртүрлі агрегаттық күйдегі
макроскопиялық қасиеттері мен заттың бір күйден екінші күйге өтуінің
заңдылықтарын түсіндіруге мүмкіндік беретін материяның атомдық-молекулалық
құрылысы туралы түсініктерге негізделген молекулалық физиканың маңызы
үлкен. Химия – заттардың бір түрден екінші түрге айналуын, құрамы мен
құрылысын зерттейтін ғылым. Басқаша сөзбен айтқанда, химияда да,
молекулалық физикада да заттың құрылысы мен қасиеттері негізге алынады,
соған қарамастан заттың құрылысы мен құрамының оның химиялық қасиеттеріне,
ал молекулалық физикада физикалық қасиеттеріне әсері негізге алынады.
Осыған байланысты орта мектепте химия мен молекулалық физиканы
байланыстыра оқыту мәселесі қарастырылады.
Мектептегі химияны оқытуда оның молекулалық физикамен байланысы екі
бағытта көрініс табады. Біріншісі оқушылар меңгерген молекулалық ережелерін
химия сабақтарында пайдалануға негізделген. Екіншісі химиялық білімдер
негізін молекулалық физикада зерттелетін мәліметтермен толықтыру болып
табылады.
Айта кеткен жөн, қазіргі уақытта VII – XI сыныптарға арналған оқулық
бағдарламалар бойынша молекуалық ілім химияда да, физикада да дамып келеді.
Бұл жерде оқулықтардағы сәйкес материал осы екі пәннің алдын ала
қарастырылған мәліметтеріне сүйенеді. Сондықтан, оқытушының оқу
материалының мазмұны мен осы пәндер негізінде оқушылардың алған
тәжірибелерін білуі белгілі бір тақырыпты терең меңгертуді қамтамасыз
ететін басты фактор болып табылады.
Бұл ғылымдардағы химиялық білімдердің ролі заттардың биологиялық жүйеде
де, геологиялық жүйеде де бола отырып, дүние жүзілік зат айналымына
қатысуына негізделеді.
Химия ғылым мен техниканың басқа салаларымен де тығыз байланысты.
Химияда математикалық әдістер кеңінен қолданылады, процестерді есептеу мен
модельдеуде электронды есептеуіш машиналары пайдаланылады. Қазіргі заманғы
химияда көптеген жекелеген тараулар бөлініп шықты: бейорганикалық химия,
органикалық химия, полимерлер химиясы, аналитикалық химия, электрохимия,
коллоидты химия және басқалары.
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі ролі.
Философияда химия мәселесі физика мен математикаға қарағанда алдыңғы
орында тұр. Бұған таң қалуға болмайды. Физика мен математикада біз
экстремалды таным жағдайларын табамыз, олар бізді адам түсінігінің
шекарасына дейін алып барады. Физика адамның табиғат құпияларына
қаншалықты терең ене алатынын, оған заттың ұсақ бөлшектері, әлем
элементтері, ғаламның шексіздігі қаншалықты бағынышты екендігін көрсетеді.
Математика қатаң, нақты, конструктивті ғылыми пайымдаулардың үлгілерін
береді. Ал химия физика мен математикаға сүйене отырып, өзінің материалды
өндіріске, экономика мен тұрмысқа кең көлемде еніп кеткендігімен
ерекшеленеді. Қазіргі кездегі ғаламдық мәселелер белгілі бір дәрежеде осы
ғылыммен байланысты.
Барлық философиялық сұрақтар секілді, химия пәні туралы мәселе де
тарихи маңызға ие. Абсолютті идеяның қалыптасу тарихын бейнелейтін
Гегельдің Логикасында обьективтілікті үшке бөліп қарастырады: механизм,
химизм және организм. Механизм – бұл өзара рухани байланысы бар
бөлшектердің қосылысы. Механизмде ішкі тұтастық болмайды. Химизм
бөлшектердің табиғатынан туындайтын біртұтастықты білдіреді. Механикалық
қосылысқа қарағанда, химиялық қосылыс өзінің комбинацияға жатпайтын
спецификасына ие. Ал организм телеологиялық табиғатқа ие құрамдық
бөліктердің бірігуін білдіреді, яғни организм жанды нәрсе.
Гегельдің бұл идеясын жетілдіре отырып, Ф.Энгельс төменнен жоғары қарай
даму идеясын ұсынды. Энгельс механизм, химизм, организм ұғымдарының
орнына материя қозғалысының механикалық, физикалық, химиялық және
биологиялық формалары деген ұғымды ұсынды. Ол механикалық қозғалысты
төменгі, ал биологиялық қозғалысты ең жоғарғы қозғалыс деп санады,
физикалық және химиялық қозғалыстарды аралық өтпелі формаға жатқызды.
Материя қозғалысының химиялық формасы туралы пікірталастар осылай басталды.
Ал ХХ ғасырдың соңында орыс философы Б.М.Кедров философия ғылымына
химиялық сына идеясын енгізді. Оның ойынша химия физиканы екі бөлікке –
субатомдық және молекулалық физикаға бөледі. Ол тіршіліктің химиялық
формасы осы екі физиканың қатысуымен пайда болады деп атап көрсетті және
химиялық байланыс, химиялық қосылыстар ұғымдарын квантты-механикалық
түсіндіруге тырысты. Осылайша, Энгельстің идеялары негізінде қалыптасқан
Кедровтың қозғалыстың химиялық формасы концепциясы дамыды және бірқатар
отандық философтардың қолдауына ие болды.
Ал Вавилов бастаған екінші бір философтар тобы қозғалыстың химиялық
формасы биология ғылымынсыз мүмкін емес деген пікір айтып, физиканың ролін
екінші сатыға ысырды. Олардың идеялары бойынша, тіршіліктің химиялық және
биологиялық формалары бірін-бірі толықтырып отырады. Себебі, биосферада
негізгі зат және энергия айналымдары жүреді.
Химия заттар, олардың қасиеттері мен өзгеру түрлері туралы ғылым. Ол
қазіргі жаратылыстанудың маңызды саласы болып табылады. Жаратылыстану
ғылымдары жүйесіндегі орны тек соған ғана тән материяның қозғалу формасының
спецификасымен анықталады. Материя қозғалысының химиялық формасы
молекулалардың сапалық өзгерісі кезінде молекулалардың ішінде жүретін
атомдар қозғалысымен анықталады. Атомдар, молекулалар, макромолекулалар,
иондар, радикалдар, сонымен бірге басқа да түзілімдер материя қозғалысының
химиялық формасының материалдық тасымалдауыштары болып табылады.
Молекулалардың ассоциациясы мен диссоциацияларын да молекулалар
қозғалысының химиялық формасына жатқызуға болады. Қозғалыстың химиялық
формасы сапалық тұрғыдан таусылмайды. Табиғатта және жасанды жағдайларда
барлық жаратылыстану ғылымдары (физика, химия, биология, геология,
математика т.б.) арасындағы өзара байланысты тұрақты бақылауға болады.
Химия, физика және биология ғылымдары физикада қалыптасқан әдістер мен
түсініктерді кеңінен пайдаланады; күрделі биологиялық құрылымдарды химия,
биология және математиканың көмегімен ғана ашуға болады.
Орыс ғалымы М.В.Ломоносов: Химия ғылымы денелердің қасиеттері мен
өзгерісін, құрамын қарастырады, химиялық өзгеру кезінде заттар неге
ұшырайтынын түсіндіреді,- деп анықтама берді.
Алайда, жоғарыда айтылғандардан химия пәні туралы мәселенің ролін
анықтаудың мағынасы жоқ, ол әлдеқашан шешілген деген тұжырым жасауға
болмайды. Химияның математика, физика, биология секілді жаратылыстану
ғылымдары арасындағы ролі әлі толық зерттелмеген. Сондықтан оның әлі де
берер жемісі мол.
Қазіргі кезде кез-келген білім ошағында жаратылыстану пәндерін оқыту
алдыңғы орынға қойылады. Себебі, өндірісті дамыту үшін ең алдымен оның
ғылыми базасы болуы қажет, ал ғылыми базаны қалыптастырушы ғылымдар жүйесі
болып табылады. Еліміз шикізатқа бай болғандықтан, алдымызда оны тиімді
пайдалану міндеті тұр. Бұл бағытта бізге жаратылыстану бағытындағы
мамандықтар көмекке келеді. Сондықтан, еліміздегі физик, химик, математик,
биолог секілді жаратылыстану бағытын меңгерен мамандарға сұраныс келешекте
өсе түсетіні даусыз.
1.4 Химия пәні және ақпараттық технологиялар
ХХІ ғасырда жаратылыстану ғылымдарының жаңа бір саласы ақпараттандыру
(информатика) қарқынды дамып келеді. Ол барлық білім беру процестерінде
электроника, техника және бағдарламалық қамтамасыз ету пәндерімен ұштасқан
сапалы білім тірегіне айналып отыр.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің
алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Сондықтан қазіргі білім беру саласындағы
оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу
мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісін жүйелі
ұйымдастыруына көмектеседі. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің
интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да
көптеген адами келбеттерінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі
дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Бүгінгі
таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелігін зерттеудегі
ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Мектеп пәндерін оқыту
процесінде компьютерді қолдану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың іс-әрекетінің мазмұнын, құрылымын, өзгерте отырып, олардың
мотивациялык эмоциональдық ортасына, сезімінің өсуіне әсер етеді. Үшінші
мыңжылдыктың басында көптеген елдерде орын алып отырған ғаламдық өзгерістер
- мемлекеттердің жаңа дәуірге, қоғамдық өмірлік негізін ақпараттық
ресурстармен ақпараттық коммуникациялық технологиялар құрайтын ақпараттык
кезеңге қадам басты. Қазіргі таңда ғылыми техниканың даму қарқыны оқу-
ағарту саласының оқу үрдісіне жаңа технологиялық әдістермен технологияларды
қолдануды кең көлемде қажет етеді.
Білім берудің негізгі мақсаты - білім мазмұнын жаңартумен қатар,
окытудың әдіс-тәсілдері мен әр түрлі құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыруды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда ақпараттық технологияны
пайдалану әдісі зор рөл атқарады.
Химия - XXI ғасыр ғылымы. Сондықтан да ол жаңа ақпарат
технологияларымен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі білім беру жүйесінде
негізгі мақсат оқушыға жеке тұлға ретінде қарап оның дамуына көп көңіл
бөлуде. Бұл пән мектеп мұғаліміне зор жауаптылықты талап етеді, өйткені ол
бүкіл сыныптың қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Міне осы жағдайда
технологиялардың көмегі зор.
Оқыту үрдісін компьютерлендіру мақсатында интерактивті тақтамен жұмыс
жасау тиімді. Қазіргі уақытта Қазақстанның жалпы орта білім беретін
мектептерінің барлығы дерлік интерактивті тақтамен қамтамасыз етілген.
Тақтаны қолдану арқылы оқушылардың қызығушылығын, интеллектуалдық танымын,
білім сапасын арттыруға болады. Интерактивті тақта мектеп сыныптарында әр
пән бойынша, соның ішінде химиядан зертханалық сабақтарды откізген кезде
оның құрылғылары (датчиктері) қолданылады. Мысалы, ерітіндінің рН мәнін
анықтау және температураны өлшеу құрылғысы, еріген оттегі құрылғысы судағы
оттегі концентрациясындағы нақты уақытты анықтауға мүмкіндік береді.
Интерактивті тақтаны пайдалану аркылы оқушылардың білімін тексеру үшін
әртарауды аяқтаған кезде, немесе жаңа сабақты бекіткен уақытта тестілеу
әдісін қолдануға болады. Оқушылардан бір уақытта жауап алуға мүмкіндік
береді. Ол үшін интерактивті тақталардын арнайы құрылғылары (тестировщик)
қолданылады. Тестілеудің нәтижелерін құрылған график арқылы тексеріп, сол
уақытта бағалауға болады. Жауап нәтижелерін бақылап және оқушылардың
материалды түсіну деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Интерактивті тақтаны
пайдалану арқылы тестілеген кезде мұғалім оқушылардың білім деңгейін
анықтай алады. Оқушыға тест сұрақтарына жауап беруі үшін уақыт беріледі.
Бұл жүйе тұйық оқушылардың ойын білдіріп, жалқау оқушылардың қызығушылығын
арттырады. Оқушылар жауаптарын құпия түрде бере алады.
Жаңа ақпараттық техникаларын пайдалану соңғы уақытта мектептегі білім
беру жүйесінде маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Мультимедиялық
технологиялар көбіне компьютерлік сыныптарда қолданылады. Қазіргі уакытта
сабақ материалына байланысты көптеген компакт-дискілер бар. Мектептегі
химия сабағын компыотердің көмегіне суйеніп өткізуге көп мүмкіндіктер
жасалған. Жаңа материалды түсіндіруде интерактивті компьютерлік графиканы
пайдалануды көздейтін аппараттық-бағдарламалық құралдарды пайдалануға
болады. Компьютерлік графикалық материал презентациялық монитор көмегімен
көрсетіледі. Химия пәні бойынша компьютерлік тестілеуді қолдану оқушылардың
интеллектуалдық танымын арттырады. Оқушылар бір тестілеуден жақсы нәтижеге
жеткенше бірнеше қайтара өтеді. Бұл тестілердің барлығы химия бойынша
минимум талаптарына сәйкес келеді. Келесі бір маңызды жағдай уақытты
үнемдеу. Аз уақыттың ішінде бағдарламаның көптеген киын сұрақтарын
формулалар мен эксперименттер көрсету арқылы түсіндіріліп, бекітіледі.
Органикалық химия белімін оқытқан кезде компьютерлік анимация маңызды
орынға ие. Оқушыларға органикалық заттардың құрылысын оқуда күрделі
органикалыкзаттардың құрылымдық формулаларын құруға тапсырма беріледі. Олар
радикалдар көмегімен заттардың формулаларының бөліктерін жинап, оларды
құрастыруға жаттығады. Мысалы, алкандар номенклатурасын оқыған кезде, 2,2
диметилбутан формуласын құрады,
СНз
(
СН3- С – СН2 – СНз
(
СН3
және органикалық заттардың кеңістіктердегі пішіндерін, яғни шар
стерженьді модельдерін құрастырады. Бұл сабақтарда органикалық
қосылыстардың әр түрлілігіне көз жеткізеді.
Бүгінгі таңда қауіпсіздік техникасына көп көңіл бөлінуде. Осыған
байланысты химия пәнінде улы заттармен тәжірибе жасай алмағандықтан,
электрондық оқулықтарды пайдалану арқылы компьютердің көмегімен ондай
тәжірибелерден үзінділер көрсетіледі. Бір ғана мысал, 9-сыныпта
"Азотоксидтер тақырыбын өткен кезде, азот(ІV) оксиді - N02 улы газ, оның
зертханада алыну жолы тәжірибесі электронды оқулықтан көрсетіледі
Сu + 4НNО,(конц) = Сu(N03)2 + 2N02Т( + Н20
Химиктердің өмірі мен кызметі жайында компакт-дискілерде кең қамтылған.
Рефераттар жазуда оқушылар атақты химиктердің өмірбаяны жөнінде
энциклопедиялық мәліметтер ала алады. Сонымен қатар оқушылар сабақта
видеоматериалдар пайдаланады. Олар оқушыларға заттар және олардың халық
шаруашылығында қолдануы туралы мәліметтер алуға көмектеседі.
Электрондық байланыс жүйелері арқылы ақпарат алмасудың тиімділігі
өркениетті елдердің іс-тәжірибелерінде айқын сезіледі. Республикамызда
білім беру жүйесі мен білімді тексеру мақсатында ақпараттық технологияларды
енгізу басты мәселеге айналды. Қазақстандағы барлық орта мектептердің
компьютермен жоспарлы түрде жабдықталуы оның айқын дәлелі. Заман ағымына
сай күнделікті сабақка видео, аудио қондырғылары мен теледидарды,
компьютерді, интерактивті тақтаны қолдану айтарлықтай нәтижелер береді.
Мұндай қондырғылар оқушылардың қызығушылығын арттырып, зейін қойып тыңдауға
және алған мәліметті нақтылауға мүмкіндік береді.
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың
ерекшеліктері
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша
сипаттама
Химияны оқыту барысында пәнаралық байланыстарды жүзеге асыруда
оқушылардың атқаратын жұмыстары мен орындайтын оқу әрекеттері де түрліше
болады:
- білім алушылардың химиядан алған білімдерін қайта жаңғырту,
еске түсіру және оларды жаңа материалды игеру кезінде қолдану;
- арнайы пәндерден алған білімдерін іске қосатын, білім алуда
белгілі бір танымдық мақсатты жүзеге асыратын пәнаралық
міндеттерді орындауға көмектесетін тапсырмалар мен сұрақтарды
орындау;
- бағдарламалық материалдарды терең және тиянақты игеруге,
құбылыстар арасындағы себеп- салдарлық байланыстарды анықтай
білуге мүмкіндік туғызатын шығармашылық бағыттағы жұмыстар
орындау арқылы әр пәннің мазмұндық сабақтастығына көз жеткізу;
- пәнаралық сипаттағы хабарлама, рефераттар, көрнекі құралдар,
кестелер, сызбалар дайындау;
- пәнаралық байланыс бойынша алған білімдерін қолдану барысында
химиялық эксперимент жүргізу.
Бізге дейінгі пәнаралық байланыстар туралы берілген еңбектерде
негізінен оқу пәндері арасындағы байланыстар екі түрлі жолмен жүзеге асады.
Олар:
- уақытша (хронологиялық);
- мазмұндық.
Пәндердің хронологиялық жолмен байланыстары оның оқылу уақытын
белгілеуді керек етеді. Мазмұндық – бұл негізінен ғылыми ұғымдарды
байланыстырып түсіндіру.
Бұл пікірлерді біз де қолдаймыз. Дегенмен, біздің зерттеуімізде
пәнаралық байланыс төрт түрлі жолмен жүзеге асырылды:
- теориялық-мазмұндық байланыс. Мұнда пәндер бағдарламасындағы
теориялық материалдардың сабақтастығын жүзеге асыру;
- пәндер мазмұнына сәйкес жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының
байланысы;
- біліктілікті қалыптастыратын сарамандық жұмыстардың байланысы;
- пәндердің мазмұндық байланысын күшейтуге бағытталған сыныптан
тыс жұмыстардың байланысы.
Пәнаралық байланыстар зерттеу әдістерінің ортақтығы бойынша да ашылады.
Химия пәнін арнайы пәндермен байланыстырудың үш кезеңі бар: алдын ала,
ілеспе, болашақта орындалатын. Алдыңғы пәнаралық байланыстар – химия курсы
материалдарын оқыту кезінде басқа пәндерден бұрын алған білімдеріне
сүйенеді. Ілеспе пәнаралық байланыстар – бұл бірқатар теориялық мәселелер
мен ұғымдар бір мезгілде химия бойынша да, арнайы пәндер бойынша да қатар
жүзеге асып оқытылатын байланыстар. Болашақта орындалатын пәнаралық
байланыстар арнайы пәндерде химия пәнінен бұрын алған білімдерін қолдану.
Оқу пәндерінің құрылымы мен пәнаралық байланысы оны оқыту үрдісінде
материалдардың мазмұндық бірлестігін, сабақтастықтарын табуды көздейді. Өз
кезегінде пәнаралық байланыстар оқу пәндері құрылымын қалыптастыруға, білім
мен біліктің жүйеаралық компоненттерін оқу-танымдық қызметтің жалпылама
ұғымдары мен тәсілдерін бөліп қарауға әсер етеді.
Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығымен қатар
мазмұндық, іс-әрекеттік, ұйымдастырушылық – әдістемелік, практикалық
өндірістік т.б. қызметтерде жан – жақты белсенділік көрсетуі күшейеді.
Пәнаралық байланыс ең алдымен оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырудың
себебіне айналады. Оқушылардың іс - әрекетке танымдық, кәсіптік дербестігін
пәнаралық байланыстар негізінде дамыту жеке тұлғаның дүниетанымдық,
құндылық бағдарын қалыптастырумен өзара тығыз байланыста өтеді. Әдістемелік
әдебиеттердегі тиімді ұсыныстар, оқытудың алдыңғы қатарлы үлгісі және
өзіміздің іс-тәжірибеміз пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың төмендегі
түрлерін саралауға негіз болды:
- оқытылатын материалдардың мазмұны бойынша;
- қалыптастыруға тиісті білік түрлеріне байланысты;
- оқытудың әдістері мен құралдарына байланысты (кесте1)
Кесте 1 – Химияны оқытуда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру түрлері
Пәнаралық байланыс Қалыптастырылатын Оқытудың әдістері мен
мазмұны біліктілік құралдары
1. Химияны арнайы Теориялық мазмұн Проблемалық эвристикалық,
пәндерде оқытылатын байланысын дәлелдейтін репродуктивтік, алгоритм-
заңдар мен құбылыстар-іс әрекет (ауызша және дік,шығармашылық, көрнекі
дың теориялық жазбаша шешім қабылдау, лік зерттеу т.б.
негіздері- жоспарын құру т.б) Құралдары: слайдтар,
мен байланыстыру. мультимедиялық,техникалық
құралдар т.б.
2. Химия сабақтарында Бақылау өлшеу аспаптарынТәжірибе, бақылау,
заңдар мен пайдалана білу; талдау, салыстыру,
құбылыстарды бейнелей ерітінділерді дайындау; қорытындылау.
тін және арнайы пәндертитрлеу операцияларын Құралдары: зертханалық
бойынша ұйымдастырыла орындау және т.б. аспаптар мен құралдар,
тын зертханалық жұмыс- қондырғылар т.б.
тар мазмұнын байланыс-
тыру
3. Оқылатын Есептерді математикалық Химиялық реакциялар
материалдар бойынша өңдеу, графикалық немесежүргізу, нәтижесін
деректер, құбылыстар, технологиялық шешу; шығару, есептер жүргізу,
ұғымдарды меңгеруге мағыналық шешу, шешім тестік тапсырмалар
бағытталған алгоритмін ойша есеп орындау
студенттердің өзіндік құрастыру Құралдары: химиялық
жұмыстарын ұйымдас- реактивтер, тестік
тыруды байланыстыру тапсырмалар
4. Химия мен арнайы Оқушылардың Сөздік әдіс,
пәндердің деңгейлік интеллектуальдық дәлелдеу,салыстыру,
тапсырмалары мен біліктілігін көрсететін қорытынды шығару
сұрақтарын жауаптарының Құралдары: деңгейлік
байланыстыру дәлелділігі, тапсырмалар, жұмыс
аналитикалық химия мен дәптері
арнайы пәндердің ұқсас
құбылыстары мен
заңдылылықтарын салысты-
ру
5. Үй тапсырмалары Реферат дайындау, Практикалық іс әрекеттер
арқылы химия мен баяндама жасау, орындауға бағытталған
арнайы пәндердің терминологиялық әдістер
байланысын қамтамасыз сөздіктер, слайдтар Құралдары: слайтар,
ету құрастыру сөздіктер т.б.
6. Химия мен арнайы Топсаяхат кезінде Тесттердің түрлері,
пәндерді өндіріс зертханасындағы ғылыми тақырыпты қорғау,
байланыстыруға анықтау- олимпиадалық есептерді
арналған сыныптан тыс ларды оқу зертханалық шығару
жұмыстар жұмысымен салыстыру,
бақылап көргендері
бойынша талдау
Төменде орта мектептерде химия мен арнайы пәндерді байланыстыра
оқытудың құрылымдық – мазмұндық моделі ұсынылған (сурет 1).
Пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру үшін оқытушыға төмендегідей
талаптар қойылады:
- оқу үрдісінде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру барысында
оқу әдістемелік жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі принциптерін
білу;
- білім беру жүйесіндегі пәнаралық байланыстардың ролін түсіну
және оларды дамыту перспективаларын көру;
- оқу үрдісінде пәнаралық байланыстардың мазмұндық, іс-әрекеттік
ерекшеліктерін білу;
- оқыту үрдісінде пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың
психологиялық-педагогикалық негізін білуі.
Пәнаралық байланыстың студенттердің кәсіптік дайындығында педагогикалық
мүмкіндігін анықтау барысында ең алдымен техникалық және кәсіптік білім
беру жүйесіне арналған мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының
білім алушыларға қоятын талаптарын саралауға тура келді. Сол арқылы
пәнаралық байланыстың болашақ мамандардың білім сапасын көтеруде алатын
орынының ерекшелігі айқындалды.
Мұнайхимия өндірісіне байланысты оқытылатын аналитикалық химия мен
арнайы пәндердің пәнаралық байланыс түрлері: мазмұндық, жүйелік, пәнішілік,
тақырыпішілік айқындалып, оны зерттеу барысында қолдану мүмкіндігі туды.
Себебі, бұл пәндердің теориялық негіздері бір-бірімен өте тығыз байланыста
өрбиді.
Пәнаралық байланыс мәселелерін қарастыру кезінде отандық және жақын,
алыс шетел ғалымдарының бұл мәселемен айналысқандықтарын көре отырып,
олардың еңбектерімен танысып, талдау жасай отырып, оны өз зерттеуімізге
тірек еттік.
Сурет 1 – мектепдерде химия мен жаратылыстану пәндерін байланыстыра
оқытудың құрылымдық – мазмұндық моделі
Химияны жаратылыстану пәндерімен байланыстыру нәтижесінде теориялық
білімнің ғылымилығы және оның практикалық мәні ашылады. Химия мен
жаратылыстану пәндерінің мазмұнын сабақтастыра отырып, оқушылардың бүгін
алған білімі мен келешекте меңгеретін білімінің байланысын күшейту және
оларды дамыту мақсатын жүзеге асырады.
Жалпы алғанда, осы мәселені талдау барысы көрсеткендей, пәнаралық
байланыстарды жүйелі және жоспарлы жүзеге асыру оқытылатын пән мазмұнын
іріктеу, білім беруді ұйымдастыру және тиімді әдістерді қолдануды керек
етеді.
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде пәндерді байланыстыра оқыту, оқу-
тәрбие үрдісінде пәнаралық байланысты пайдалану арқылы оқушылардың білім
деңгейін көтеру мектептердің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі болып
саналады. Оқу-тәрбие үрдісінде пәнаралық байланысты қолдану мәселелерін
зерттеуде үлес қосқан ғалымдар қатарына Е.И. Машбиц, В.В. Гриншкун, В.Н.
Косов, Е.Қ. Балапанов, Б.С. Гершунский, Ж.А. Қараев, А.Ж. Арыстанова, С.К.
Қариев және т.б. енеді.
Осындай түсінік негізінде біз мектептерде білім беруде пәндерді
кіріктіре оқытуда, биологияны химиямен пәнаралық байланыста оқуда
оқушылардың тиімді ақпаратты жинап-табуларына, ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын көре отырып салыстыруларына, қорытынды шығаруға, теориялық
білімді біртұтас меңгерулеріне, оқу жобасын жасап құрастыру жұмысын
жүргізулеріне, олардың ақпараттық мәдениеттілігін көтеруге мүмкіндік туады
деген позицияны ұстандық. Оқушылардың химияның биологиямен байланысын жете
білуі маңызды, көкейкесті мәселені қойып, оны оңтайлы шешудің жоспарын
жасауды, тиісті материалдарды, деректерді толық жинап, оны талдауға,
қорытындылай білуге мүмкіндік береді. Пәнаралық байланыс негізінде биология
мен химия пәндерін кіріктіре оқыту оқушылардың логикалық ой қорытып, кез
келген жағдаятта өз білімдерін қолдану барысында ақпарат көздерінен алған
деректеріне сүйеніп мәселені дұрыс шешуге талпынысын тудырады.
Мектептерде биология мен химия пәндерін кіріктіре оқытудың мақсаты –
жалғыз бір пән бойынша білім алып қана қоймай, мазмұны кіріктірілген
білімді өзінің іс-әрекетінде оңтайлы пайдалануға, білім сапасын дамытуға
мүмкіндік беруінде.
Бұл оқушыларға жаратылыстану ғылымдарының негізін саналы меңгертуге
жағдай жасау талабынан туындауда. Біз бұл жұмысымызда оқушылардың бір
пәннен алған білімін келесі пәнді оқытуда кіріктіре отырып, білімнің ғылыми
тұрғыдан кеңеюі мен тереңдеуін, олардың ортақ ұғымдарды саналы меңгеруін,
ақпараттық материалдарды тиімді және ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету
мәселелеріне баса көңіл бөлеміз. Осының нәтижесінде оқушылардың дербестігі,
танымдық белсенділігі артады, оқытушының рөлі өзгеріп, ұйымдастырушы, басшы
қалыбынан кеңесші деңгейіне дейін өседі. Бұл ретте оқытушы мен оқушының
жаңаша тұрғыдағы қарым-қатынасының сипатын былайша сипаттауға болады:
– оқушылардың дербестігі артады, олар өз жұмыстарының мазмұнын пәнаралық
байланыс негізінде өздігінен түзетуге мүмкіндік алады;
– оқушылардың теориялық білімі және практикалық дағды-біліктері нақты
анықталады;
– оқушыларда өздігінен іздену, ақпарат көздерін іріктеу, қажетті
материалдарды тауып, тиімді қолдану дағдылары қалыптасады.
Пәнаралық байланыс негізінде кіріктіре оқыту тарихына көз жүгіртсек. Бұл
идея Я.А. Коменскийден басталады. Ұлы дидакт: Бір-бірімен байланысы бар
заттар, сол байланысы көрсетіле отырып оқытылуы қажет,– деген болатын.
Атақты педагог пәндердің арасындағы байланысты пайдаланып кіріктіре оқыту
негізінде оқыту үрдісінің біртұтастығын қалыптастыруға қол жеткізуге
болатынын айтты. Осы идеяға көптеген педагогтар қосылып, оны одан әрі
дамытты. Кіріктіре оқыту идеяларын В.Я. Стахарин, Н.Ф. Бунаков,
В.И. Водовозов, т.б. педагог ғалымдар жалғастырып, пәндерді кіріктіре оқыту
әдістемелерін ұсынды. Үздіксіз білім беру теориясында 1980-жылдардың
соңында білім беру мазмұнының одан әрі дамуының негізгі жолдарының бірі
(саралаумен бірге) болып көрсетілген кіріктіру қазіргі таңда оқу-тәрбие
процесін технологияландырудың бірден-бір шарты болып табылады.
Этимологиялық мағынасы (интеграция – лат. untegratio) қалпына келтіру,
толықтыруды білдіретін бұл ұғым педагогикада бірнеше тұрғыдан қаралады:
– кіріктіру – оқытудың жүйелік принципіне сай жақсы ойластырылған, жіті
қарастырылған педагогикалық үрдіс;
– кіріктіру – мазмұндық қайталауларды болдырмау; оқу үрдісінде
бағдарламадағы пәндерді логикалық негізделген бірізділік принципіне қарай
құрастыру және түрлі пәндерді оқытуда шекаралық білімді үйлестіру арқылы
қол жеткізуге болады;
– кіріктірудің маңызы, кіріктірілетін пәннің оқу жоспарына сәйкес оқушылар
сапалы білім ала отырып, өздерінің танымдық қабілеттерін дамытады,
табиғаттың біртұтас ғылыми бейнесі жөнінде түсінік қалыптастырады, алған
білімдерін болашақта тиімді пайдалануға, оны дамытуға қажетті білік-
дағдыларды бойына сіңіреді.
Түрлі пәндерді кіріктіру материалдық дүние мен оны кешенді танып білу
мүмкіндіктерінің жалпы әдіснамалық бірлігі принципіне негізделеді.
Сондықтан да жаратылыстану пәндерін, соның ішінде, биология мен химия
пәндерін ақпараттандыру негізінде кіріктіре отырып оқыту табиғат, қоғам,
болмысты, олардың өзара диалектикалық байланысын тұтас қабылдап,
оқушылардың жүйелі ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізеді.
Сөйтіп, пәнаралық байланыстардың әртүрлі нысандары болуы мүмкін.
Теорияда мұндай байланыстардың нысандарын: 1) құрамына, 2) әсер ету
бағытына және 3) байланыстарды түзетін элементтердің өзара әрекеттесу
тәсіліне қарай ажыратады. Алғашқы нысан оқу материалының мазмұнымен,
қалыптастырылатын білік-дағдылармен әрі ойлау операцияларымен, әдістерімен
және ұйымдастырушылық нысандармен анықталатындықтан, мұнда
а) мазмұндық, ә) операциялық, б) әдістемелік және в) ұйымдастырушылық
пәнаралық байланыс типтерін анықтауға болады.
Екінші нысанда байланыс тараптарын шартты түрде латын А, В, С және D
әріптерімен белгілер болсақ, онда бұл нысанның келесі типтерін былайша
бейнелеуге болады:
1. Біржақты пәнаралық байланыс .
2. Екіжақты пәнаралық байланыс ;
3. Көпжақты пәнаралық байланыс .
Байланыстардың оларды түзетін элементтердің әрекеттесуі бойынша нысаны
байланыстардың әр алуандылығымен ерекшеленеді. Фактілер, ұғымдар, заңдар,
теориялар, ғылыми әдістер мен олардың құрамбөліктері мен топтасулары болып
табылатын бұл элементтердің арақатынастарын уақыт факторына орай
хронологиялық және хронометриялық деп бөледі. Хронологиялық деп байланыстың
іске асуының дәйектілігіне, ал хронометриялық – байланыстың іске асуының
ұзақтығы негізінде ажыратылатын пәнаралық байланыстарды айтады. Пәндерге
бөлінетін сағат сандарының әртүрлі болуына байланысты оқу пәндерінің оқыту
уақыты көбіне бір-біріне сәйкес келе бермейді. Демек, таза синхронды
байланыстыруға қиындық туады. Практикада оқу пәндерінің арасында
байланыстарға қатысты пайда болған проблемалық сұрақтар пәнаралық
байланыстар теориясын, соның ішінде осындай жіктелістерін тудырды.
Дипломдық жұмысымның барысында биология мен химия пәндерінің байланысын
саралап кіріктірудегі жетекші рөлді химия пәніне бердім.
Әдебиеттерге талдау жасап, сондай-ақ көпжылғы тәжірибелерге сүйене
отырып, аталған пәндерді кіріктіруді біржақты қарастырдым: химия пәнін
оқытуды биологияландыру; жаратылыстану ұғымдарын химиямен кіріктіру
бағыттары және жолдары; мектептерде биология мен химияны оқыту
әдістемелерін дамыту мен маңызын ашу.
Нәтижесінде химия курсының биологияменмен кірігуі арқылы біртұтастық
деңгейі артты, бұл пәндердің мазмұндық және процессуалдық жағының кірігу
дәрежесі өсті, жаңа материалды меңгеру, пысықтау, қорыту, жүйелеу сияқты
дидактикалық кешенді іске асыру есебінен тиімділігі артты. Мұндай
дидактикалық жинақтау арқылы кіріктірілетін оқу материалдарын оқыту оқу-
тәрбие үрдісінің бірлігі (дәріс, сарамандық, семинар, танымжорық)
шеңберінде іске асырылады. Мұнда биология мен химияны оқытудың әдістері мен
нысандары да кіріктіріледі. Атап айтқанда, оқыту нысандарынан проблемалық,
бинарлық және бейне дәріс, қорытындылау сабағы, зертханалық жұмыс және
практикалық сабақтарды; ал оқыту әдістерінен түсіндіру, сипаттау, тәжірибе,
өзіндік жұмыс және бақылауды атауға болады.
Ал оқыту құралдарына ақпараттық оқыту технологиялары, электрондық оқулық
басылымдар, виртуальды зертхана, Интернет, өз білімін тексеру тапсырмалары,
бақылау және тест тапсырмалары жатады.
Оқушылардың біз зерттеп отырған мәселеге байланысты пәндерді
ақпараттандыру көмегімен кіріктіре оқыту негізінде тиісті білік-дағдыларды
қалыптастыруды дұрыс ұйымдастыру үшін мынадай міндеттерді шешуге тура
келді:
– оқушылардың ақпараттандыруға қойылатын талаптарды игеру деңгейін
анықтау;
– биология мен химия пәндерінің арасындағы пәнаралық кіріктіру арқылы,
білім беруді ақпараттандыру негізінде дербестікті интенсивтендірудің
оңтайлы жолдарын айқындау;
– биология мен химия пәндерінің кіріккен бағдарламасы, электрондық оқулық
басылымдар негізінде оқушылардың өз білім-білігін үнемі жетілдіруге,
танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған әдістемелік жүйе ұсыну.
Соңғы міндетте аталған әдістемелік жүйені жасауда мына ережелер
басшылыққа алынды:
– педагогикалық оқу орындарындағы биология пәні бойынша химия мен
жануартану пәнінің осыған сәйкес теориялық мазмұнын пәнаралық
байланыстарды толық пайдалану, оның негізінде оқушылардың оқу іс-
әрекетін дербестендіру, оқытуды жеке тұлғаға, оның қабілеттерін дамытуға
бағыттау;
– ақпараттық технологияның көмегімен дүниенің біртұтастығы туралы түсінік
беретін пәнаралық және пәнішілік байланыстарды пайдаланып кіріктіре
оқытудың тетігін құрылымдау, салыстыру әрі құрастыру мүмкіндігін туғызу;
– ұсынылған жүйенің тиімділігін анықтау, ақпараттандыру негізінде әр
тарау бойынша оқушылардың білім-біліктерін оқытудың құрылымдық
компоненттерін анықтау, оқу мазмұнының теориялық және практикалық
аспектілерін толықтыру, қажетті өзгерістер мен толықтыруларды енгізу.
Әдістемелік жүйенің оқу үрдісін ұйымдастырудың ізгілендіру, іргелендіру
және прагматикаландыру принциптерін қамти отырып құрылуы биология мен химия
пәнін байланыстыра оқытудың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруға
мүмкіндік берді.
Химия мен биология пәндерінің байланысын көрсету үшін химия мен
жануартану пәндерінің тақырыптарын қалайша үйлестіру мүмкіндері, соның
ішінде электрондық оқулық басылымдар –мультимедиялық дәріс, электронды
оқулық, тақырыпқа байланысты слайдтар – кесте түріндегі үлгіге түсірілді. 2-
кестеде көрсетілгендей, бұл пәндерді кіріктіру мүмкіндігін пайдалана
отырып, омыртқалы жануарлардың тіршілік ортасы – су, топырақ және ауа
екендігі, олардың химиялық құрамының өзгеруі сол ортаны мекендейтін тірі
организмдерге әсер ететіні нақты деректер арқылы және электрондық көрнекі
құралдар көмегімен түсіндіріледі.
Кесте 2 − Химия және биология пәндерінің кіріктірілетін тақырыптары
Оқытуды Кіріктіретін Жануартану Ақпараттық технология
ұйымдастырухимиялық білім пәнінің мүмкіндігі
нысандары тақырыптары
Дәріс сабақҚоректік Кіріспе. Қоректік элементтерді,
элементтер және Омыртқа-лыларға организмдегі физиологиялық
олардың сипатта-ма, рөлін электронды
орга-низмдегі тіршілік иллюстра-циялар (суреттер,
физиоло-гиялық орталары, сызбанұс-қалар мен
рөлі тіршілік әрекетіслайдтар) арқылы көрсету
Дәріс, Ауаның құрамы: Омыртқалылар-дыңАуаның құрамын (оттегін,
зертханалықоттегі, тотығу тыныс алу жүйесітотығу үрдістерін), тыныс
сабақтар үрдістері алу механизмін, химизмін
электронды иллюстрация мен
анимация арқылы көрсету
Дәріс, Ақуыздар, Омыртқалылар-дыңАсқорыту жүйесіндегі
зертханалықкөмірсулар, асқорыту жүйесі ақуыз-дар, көмірсулар,
сабақтар майлар майлардың өзгерістерін
электронды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін
мәселелері ... ... ... ... ... ..7
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа
ғылымдармен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Химия пәні және ақпараттық
технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... .12
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту ... ... ...20
2.3 Оқушыларға химиялық есептерді меңгертудегі математикалық тәсілдердің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 25
2.5 Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудағы элективті
курстардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..40
2.6 Мектеп химиясын экологиямен байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... 49
2.7 Мектептерде химияның жаратылыстану ғылымдарымен байланысын инновациялық
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
62
Кіріспе
Химия жаратылысты зерттейтін ғыымдардың бірі. Жаратылыс дегеніміз –
бізді айнала қоршаған материялық дүние. Сондықтан, химия жаратылыстану
ғылымдарының қатарына жатады. Мен дипломдық жұмысымда Химияны
жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра қыту ерекшеліктері тақырыбы
бойынша мектептегі химияны оқытудағы жаратылыстану пәндерінің маңызын ашуға
тырыстым. Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың ролін зертедім.
Тақырыптың өзектілігі: Пәнаралық байланыс- оқытудың қазіргі кезеңдегі
ең көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол пәндер арасындағы заңды
байланыстылықты реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен
сабақтастығын бір жүйеге келтіреді. Пәнаралық байланыс оқушының меңгерген
білімін кешенді түрде пайдалана білуге жол ашады. Бұл мәселенің ең негізгі
дидактикалық міндеті – оқыту үрдісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық
сипатының арасындағы байланысты күшейте отырып, білім сапасын көтеру болып
табылады.
Пәнаралық байланыстың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі пәнаралық
байланыс бойынша білімнің теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі,
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруды, үшіншісі
осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық дағдылары мен шеберліктерін
дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі- түрлі мақсаттарды көздейді. Сонымен
қатар, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметі мен
оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту мәселесі де
қарастырылуы мүмкін.
Оқытуда пәнаралық байланыс мәселесін жүзеге асыру арқылы білім беру
үрдісінің пәндік құрылымына сүйене отырып, оқушы санасында қоршаған
ортадағы нақты құбылыстар жөнінде білім жүйелерін беру, олардың дүниенің
біртұтастығы туралы ұғымын қалыптастыру мақсаттары жүзеге асады.
Орта мектептерде химиядан білім берудің тиімді тұстарын саралаған
авторлар қатарына А.П. Крешковты, А.А.Ярославцевті, К.М.Ольшанованы,
З.А.Барсукованы атауға болады. Осы ғалымдардың еңбектеріндегі тиімді
қағидаларды мен өз жұмысымның барысында пайдалануға тырыстым.
Орта мектептерде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру оқытушының аса
күрделі әдістемелік міндеттерді шешуін талап етеді. Себебі, оқытушы тек
бір ғана негізгі пәннің мазмұнын, мақсатын, әдістерін меңгеріп қана қоймай,
арнайы пәндердің, мысалы Химия, Физикалық химия, Биология т.б.
ғылымдарының мазмұнын, мақсатын және оларды оқытуға қойылатын талаптарды
жете білуі қажет. Сондықтан мектептерде химия пәнін оқытуда пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыру үшін осы пәндерді оқытатын оқытушылар бірлесіп
жұмыс істегенде ғана жетістікке қол жетеді.
Химияны пәнаралық байланыста оқыту үрдісін жүзеге асыруда әдістемелік
тұрғыдан оқытушының қызметі күрделеніп, төмендегідей кезеңдерді қамтиды:
- аналитикалық химияның оқу бағдарламасын талдап, оның пәнаралық
байланыстарды жүзеге асырудағы мүмкіндігін анықтау. Химияның
теориялық материалдарын тірек ете отырып, арнайы пәндердің
бағдарламаларымен байланыстыруға болатын бөлімдерін анықтау.
Осы байланыстар негізінде игерілетін білім, білік, дағдылар
көлемін анықтау;
- пәнаралық байланыстағы тақырыптық сабақ жоспарларын құру;
- нақты тақырыптар бойынша пәнаралық байланыстарды жүзеге
асырудағы дидактикалық талаптарды ескере отырып, сабақта
қолданылатын құралдарды, танымдық есептерді, тапсырмаларды
тұжырымдап, қосымша әдебиеттерді анықтау, арнайы пәндер
бойынша көрнекіліктер мен таратып берілетін материалдарды
іріктеу;
- оқытуды ұйымдастырудың кешенді түрлері мен жүргізу жолдарын
саралау (пәнаралық байланыстағы қорытынды сабақтары, кешенді
семинарлар т.б.);
- пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру нәтижелерін бақылау мен
бағалаудың түрлерін, құралдарын, әдіс-тәсілдерін анықтау
(пәнаралық байланыстар бойынша алған білімдері мен біліктерін
анықтауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар);
- пәнаралық байланысты жүзеге асыруда қолданылатын белсенді
технологияларды іріктеу.
Оқушыларды пәнаралық байланыстар негізінде оқытудың алғашқы
кезеңдерінде түсіндірмелі- иллюстрациялы әдіс жиі қолданылады. Оның себебі,
оқытушы пәнаралық мазмұндағы материалды түсіндіре отырып, білім алушылардың
жұмыс түрлерін жүргізе білу дайындығын күшейту. Осы арқылы біртіндеп
оқушыларда пәнаралық мазмұндағы материалмен жұмыс істеу білігі қалыптасады.
Осыдан кейін барып, репродуктивті және ішінара ізденіс әдістерін қолданып
және шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту мүмкіндігі туады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: химияны жаратылыстану ғылымдарымен
байланыстыра оқытудың ерекшеліктерін анықтау, маңызын айқындап беру.
Химияның физика, математика, биология секілді жаратылыстану ғылымдарымен
байланысына қысқаша сипаттама бере отырып, нақты мысалдармен көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• жаратылыстану ғылымдары жүйесіндегі химияның ролін анықтау;
• химияны оқытудағы пәнаралық байланыстарға сипаттама беру;
• тақырыпты қорытындылай отырып, тұжырымдар мен тиімді ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептегі химияны оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: химия сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
негізде салауатты өмір салтын қалыптастыру.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
- химияны пәнаралық байланыс арқылы оқытуда салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми – теориялық және әдістемелік негіздері айқындалды.
- химия пәні сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
байланыс арқылы салауаттылық туралы білім беру теориялық тұрғыдан
негізделді.
- химия сабақтарын пәнаралық байланыс арқылы оқытуда салауатты өмір
салтын қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
- орта мектеп химиясын пәнаралық байланыста оқыту арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыратын білім мен тәрбие берудің тиімділігі
педагогикалық эксперимент барысында дәлелденді.
Құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Химияны оқыту әдістемесіндегі жаратылыстану ғылымдарының маңызы
1.1 Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін мәселелері
Қазірге дейін химияны оқыту әдістемесі − ғылым ретінде танылып келеді.
Сондықтан да химия пәні мұғалімдерін дайындайтын жоғары оқу орындарының оқу
жоспарына химияны оқыту әдістемесінің курсы енгізілді.
Химияны оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым әрі оқу пәні. Химия −
заттардың бір−біріне өзгеруін зерттейтін ғылым. Демек, химияны оқыту
әдістемесі мектептің химия курсындағы осындай заңдылықтарды оқушыларға
үйрету жолдарын, түсіндіру тәсілдерін зерттейтін педагогикалық ғылым деп
түсінуіміз керек.
Оған оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушылардың танымдық іс−әрекетіне
басшылық, сарамандық дағдылар мен іскерліктер қалыптастыру, шығармашылық
қабілеттер мен ғылыми дүниетанымдық көзқарастарды дамыту жатады.
Келесі мәселе − қалай оқиды? − деген сұрақтың жауабына келсек, ол
оқушылардың іс−әрекеті бойынша анықталады. Химияны оқыту әдістемесіне
ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беруге болады? Бұл әлі күнге дейін толық
шешімін таппаған мәселелердің бірі болып саналады. Кейбір оқу құралдарында
мынадай анықтама берілген: бұл жасөспірімдерге химия ғылымын үйретудің
қоғамдық әрекеті және оларды білім алуға тәрбиелеп, дамыту, мектептегі
химия курсының мазмұнын оқушыларға игерту заңдылықтары туралы педагогикалық
ғылым.
Химияны оқыту әдістемесі мұғалімнің оқу материалын оөытуы мен
оқушылардың химиялық саналы меңгеруін, алған білімдерін іс жүзінде қолдану
ерекшеліктерін және дағдыларын дамыту әдістері мен құралдарын айқындап
береді.
Химияны оқыту әдістемесі әрі ғылым, әрі оқу пәні ретінде оқытудың
мазмұнын, оқу әдістерін тәрбие жұмысымен бірлікте, өзара байланыста
зерттейді. Оқытудың заңдылықтарын ашумен қатар, оқытудың мазмұн−мақсатын,
әдістерін, оқыту формалары мен құралдарын, оқытушы мен оқушының іс−әрекетін
бір−бірінен ажыратпай біртұтас қарастырады.
Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін обьектісі сол пәнді оқыту
әрекеті. Оқыту, педагогика, дидактика және әдістеме ғылымы тұрғысынан
түсінуге болатын күрделі әрекет болып табылады. Педагогикалық тұрғыдан
қарастырғанда оқыту дегеніміз − жасөспірімнің бойына ұжымдық тәжірибені
сіңіру. Дидактикалық жағынан алғанда, оқыту білім берудің мазмұнын
жасөспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру бірлігі. Ал әдістемелік тұрғыдан
алғанда оқыту − нақтылы оқу пәнінің материалын жасөспірімге жеткізу
ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі.
Химияны оқыту әдістемесі ғылымы оқыту әрекетін әдістемелік деңгейде
зерттейді. (1- сызба)
Оқыту әрекетін, тұтастай алғанда дидактика зерттейді. Ол оқыту
әрекетінің мәнін ашып береді, заңдылықтары мен негіздерін саралайды.
Дидактика бір жағынан, оқытудың теориясын жасайды, екінші жағынан сол
теорияны оқыту арқылы оқытудың сарамандығын жетілдіреді. Барлық жеке
пәндерді оқыту, солардың ішінде химияны оқыту әдістемесі дидактиканың ашқан
жаңалықтарына сүйенеді, оларды өзінің әдістемелік негізі ретінде
пайдаланады.
Жалпы педагогикалық және дидактикалық заңдылықтарға сүйеніп, химияны
оқыту әдістемесі орта мектептегі химия пәнінің мақсаттары мен міндеттерін
анықтайды. Соларға сәйкес, мектептегі химия курсының мазмұны таңдап
алынады. Ол мазмұн бағдарламаларда, оқулықтар мен оқу құралдарында
баяндалады.
Әдістеменің зерттейтін тағы бір мәселесі−оқытудың ұйымдастыру
формаларын, құралдарын және әдістерін жетілдіру, мектеп алдына қойылған
жаңа талаптарға сәйкестендіру. Бұлар мұғалім мен оқушы еңбегінің арасындағы
қатынасты, оқушының еріктілігін, дәйектілігін және белсенділігін арттыру
жағына қарай бағыттап отыр.
Әдістеме химияны оқытудың нәтижесін, оқушылардың білім сапасына,
тәрбиесі мен адами тұлғасына тигізген әсерін зерттейді. Оқушылардың
химиялық білімді игерудегі таным әрекетінің ерекшеліктерін және оны іске
жұмылдыру жолдарын іздестіреді.
Тәрбие беру және оқушыларды дамыту − орта мектепте оқытылатын барлық
пәннің міндеті. Бұл салада мектепте өтілетін жиырмадан астам пәннің бірі
ретінде ғана химия өз үлесін қосады. Оның үстіне химия өзінің бұл міндетін
оқу пәні мазмұнының негізінде жүзеге асырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере келіп, Химияны оқытудың әдістемесі –
химиядан білім берудің мазмұнын және химияны оқыту барысының заңдылықтарын
зерттейтін педагогика ғылымының дербес бір саласы деген анықтама беруге
болады. Мұның алғашқы бөлігі оқытудың мазмұнын, соңғы бөлігі әрекет етуін
қамтиды. Мазмұнды бөліп қараудың себебі де бар.
Мұғалімдер дайындайтын жоғары оқу орындарында химияны оқыту
әдістемесінің оқу пәні теориялық және сарамандық курстардан тұрады.
Теориялық курстың мазмұны студенттерге арналып, орыс тілінде басылып шыққан
И.Н.Борисовтың, Д.М.Кирюшкин мен В.С.Полосиннің, Н.Е.Кузнецова және т.б.,
Г.М.Чернобыльскаяның әдістемелік оқу құралдарында баяндалған.
1.2 Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері және оның басқа
ғылымдармен байланысы.
Осының алдында ғана баяндалған химияны оқыту әдістемесін зерттеуді төрт
мәселеге топтастыруға болады.
Химияны оқыту әдістемесі алдымен химия ғылымымен тығыз байланысты
қарастырылады. Себебі, химияны оқыту әдістемесі мектеп химиясының мазмұнын
анықтауда шешуші роль атқарады. Мектеп химиясы оқушыларға химия ғылымы
ашқан теориялар мен заңдылықтарды, деректерді, ұғымдар мен түсініктердің
негізін үйретеді. Химияны оқыту әдістемесіне өзара жақын химия ғылымының
бір саласы − химия тарихы. Ол химия ғылымының жеке тарауларын оқытқанда
оның даму жолдары мен заңдылықтарын ашуда, ғалымдардың өмірі мен ғылыми
еңбектерін түсіндіруде, элементтердің ашылу тарихын оқытқанда нақты
деректермен көрсетуге мүмкіндік береді.
Сондай−ақ, химияны оқыту әдістемесі ғылымы дидактиканың заңдары мен
ұғымдарына сәйкес дамиды. Химияны оқыту әдістемесінің жүйесі мен оған
қойылатын талаптар оқыту әдістерінің дидактикалық сипатталуымен тығыз
байланысты. Ол психология мен физиология ғылымдарымен де байланысты,
өйткені, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес нақты материалдарға
байланысты білім дамытылып отырады.
Бұл мәселелерді шешу үшін химияны оқыту әдісі зерттеулерде кеңінен
қолданылатын мына әдістерді пайдаланады: бақылау, жорамал жасау,
педагогикалық эксперимент, оқу-тәрбие құжаттарын, оқушылардың жазбаша,
графикалық, техникалық және т.б. жұмыстарын талдау, мұғаліммен және
оқушымен әңгімелесу, анкета алу т.б.
Химияны оқыту барысында сан алуан өзгерістер болып тұрады. Зерттеуші
өзі ықпал жасамай, табиғи құбылыстарды қаз-қалпында, әр құбылыстың жеке
бөліктері арасындағы байланыстарды, олардың өзге құбалыстармен байланысын,
өзара қарым-қатынасын ашып береді.
Бақылаудан алынған мәліметтерге сүйеніп, ғылыми жорамалдар жасалады.
Оның дұрыстығын тексеру үшін қосымша бақылаулар жүргізіледі немесе
педагогикалық эксперимент қойылады. Эксперимент кезінде құбылыс
бақылаудағыдай емес, зерттеушінің жорамалына сәйкес алдын ала жоспарланып,
өзгертілген жағдайда жүзеге асады. Зерттеудің мәселесі мен мақсаттарына
қарай енгізілетін өзгерістер де әртүрлі болуы мүмкін.
Оқушылардың жұмысын талдау, әңгімелесу және анкета алу арқылы білім,
білік және дағдының қалыптасу жайын, мұғалім мен оқушының зерттеліп отырған
мәселеге көзқарасын анықтайды.
Химиядан оқу материалын іріктегенде, көрнекі көрсетілетін және
зертханалық тәжірибелерді жетілдіруде, көрнекі құралдардың жаңа түрлерін
жасауда, оқытудың формалары мен әдістері қолданылады. Оларға жататындар:
оқу материалын іріктеу, химия ғылымының мазмұнын әдістемелік талдау,
бұрыннан қолданылып келе жатқан көрнекіліктерді, зертханалық тәжірибелерді,
көрнекі құралдарды жетілдіру және жаңадан ұсыну, оқушылардың өздігінен
істейтін жұмыстарының тапсырмаларын жасау, т.б.
Химия жаратылыстану ғылымдарының жүйесінде физика, биология, геология
ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазіргі заманғы ғылымдардың көптеген
тараулары осы ғылымдардың түйісу шегінде қалыптасқан: физикалық химия,
геохимия, биохимия. Әсіресе, химия мен биология арасындағы терең байланыс
негізінде медициналық химия, агрохимия секілді жаңа ғылым салалары дүниеге
келді. Сонымен қатар, экология, геохимия, космостық медицина секілді
кешенді ғылымдар қалыптасты.
Химия ғылым ретінде пайда болғалы бері физикамен тығыз байланыста дамып
келеді. Физиканың көптеген тараулары (молекулалық-кинетикалық теория,
кванттық механика, термодинамика және басқалары) химия ғылымының ғылыми-
теориялық аппаратын құрайды. Қазіргі кезде химия ғылымында пайдаланылып
келе жатқан әдістер негізінен физикалық әдістер болып табылады. Олар
массаның, көлемнің, жылудың сандық өзгерісімен байланысты.
Рентгендікқұрылым, заттарды хроматографиялық бөлу, спектралды анализ
әдістері – бұл заттарды және химиялық реакцияларды зерттеудің физикалық
әдістерінің мысалы. Ал осы зерттеулер нәтижесінде алынған барлық мәліметтер
математикалық жолмен өңделеді. Сонда ғана химиктер нақты ғылыми нәтижелер
алады.
Сонымен қатар, химияны оқытуда заттың әртүрлі агрегаттық күйдегі
макроскопиялық қасиеттері мен заттың бір күйден екінші күйге өтуінің
заңдылықтарын түсіндіруге мүмкіндік беретін материяның атомдық-молекулалық
құрылысы туралы түсініктерге негізделген молекулалық физиканың маңызы
үлкен. Химия – заттардың бір түрден екінші түрге айналуын, құрамы мен
құрылысын зерттейтін ғылым. Басқаша сөзбен айтқанда, химияда да,
молекулалық физикада да заттың құрылысы мен қасиеттері негізге алынады,
соған қарамастан заттың құрылысы мен құрамының оның химиялық қасиеттеріне,
ал молекулалық физикада физикалық қасиеттеріне әсері негізге алынады.
Осыған байланысты орта мектепте химия мен молекулалық физиканы
байланыстыра оқыту мәселесі қарастырылады.
Мектептегі химияны оқытуда оның молекулалық физикамен байланысы екі
бағытта көрініс табады. Біріншісі оқушылар меңгерген молекулалық ережелерін
химия сабақтарында пайдалануға негізделген. Екіншісі химиялық білімдер
негізін молекулалық физикада зерттелетін мәліметтермен толықтыру болып
табылады.
Айта кеткен жөн, қазіргі уақытта VII – XI сыныптарға арналған оқулық
бағдарламалар бойынша молекуалық ілім химияда да, физикада да дамып келеді.
Бұл жерде оқулықтардағы сәйкес материал осы екі пәннің алдын ала
қарастырылған мәліметтеріне сүйенеді. Сондықтан, оқытушының оқу
материалының мазмұны мен осы пәндер негізінде оқушылардың алған
тәжірибелерін білуі белгілі бір тақырыпты терең меңгертуді қамтамасыз
ететін басты фактор болып табылады.
Бұл ғылымдардағы химиялық білімдердің ролі заттардың биологиялық жүйеде
де, геологиялық жүйеде де бола отырып, дүние жүзілік зат айналымына
қатысуына негізделеді.
Химия ғылым мен техниканың басқа салаларымен де тығыз байланысты.
Химияда математикалық әдістер кеңінен қолданылады, процестерді есептеу мен
модельдеуде электронды есептеуіш машиналары пайдаланылады. Қазіргі заманғы
химияда көптеген жекелеген тараулар бөлініп шықты: бейорганикалық химия,
органикалық химия, полимерлер химиясы, аналитикалық химия, электрохимия,
коллоидты химия және басқалары.
1.3 Химияның жаратылыстану жүйесіндегі ролі.
Философияда химия мәселесі физика мен математикаға қарағанда алдыңғы
орында тұр. Бұған таң қалуға болмайды. Физика мен математикада біз
экстремалды таным жағдайларын табамыз, олар бізді адам түсінігінің
шекарасына дейін алып барады. Физика адамның табиғат құпияларына
қаншалықты терең ене алатынын, оған заттың ұсақ бөлшектері, әлем
элементтері, ғаламның шексіздігі қаншалықты бағынышты екендігін көрсетеді.
Математика қатаң, нақты, конструктивті ғылыми пайымдаулардың үлгілерін
береді. Ал химия физика мен математикаға сүйене отырып, өзінің материалды
өндіріске, экономика мен тұрмысқа кең көлемде еніп кеткендігімен
ерекшеленеді. Қазіргі кездегі ғаламдық мәселелер белгілі бір дәрежеде осы
ғылыммен байланысты.
Барлық философиялық сұрақтар секілді, химия пәні туралы мәселе де
тарихи маңызға ие. Абсолютті идеяның қалыптасу тарихын бейнелейтін
Гегельдің Логикасында обьективтілікті үшке бөліп қарастырады: механизм,
химизм және организм. Механизм – бұл өзара рухани байланысы бар
бөлшектердің қосылысы. Механизмде ішкі тұтастық болмайды. Химизм
бөлшектердің табиғатынан туындайтын біртұтастықты білдіреді. Механикалық
қосылысқа қарағанда, химиялық қосылыс өзінің комбинацияға жатпайтын
спецификасына ие. Ал организм телеологиялық табиғатқа ие құрамдық
бөліктердің бірігуін білдіреді, яғни организм жанды нәрсе.
Гегельдің бұл идеясын жетілдіре отырып, Ф.Энгельс төменнен жоғары қарай
даму идеясын ұсынды. Энгельс механизм, химизм, организм ұғымдарының
орнына материя қозғалысының механикалық, физикалық, химиялық және
биологиялық формалары деген ұғымды ұсынды. Ол механикалық қозғалысты
төменгі, ал биологиялық қозғалысты ең жоғарғы қозғалыс деп санады,
физикалық және химиялық қозғалыстарды аралық өтпелі формаға жатқызды.
Материя қозғалысының химиялық формасы туралы пікірталастар осылай басталды.
Ал ХХ ғасырдың соңында орыс философы Б.М.Кедров философия ғылымына
химиялық сына идеясын енгізді. Оның ойынша химия физиканы екі бөлікке –
субатомдық және молекулалық физикаға бөледі. Ол тіршіліктің химиялық
формасы осы екі физиканың қатысуымен пайда болады деп атап көрсетті және
химиялық байланыс, химиялық қосылыстар ұғымдарын квантты-механикалық
түсіндіруге тырысты. Осылайша, Энгельстің идеялары негізінде қалыптасқан
Кедровтың қозғалыстың химиялық формасы концепциясы дамыды және бірқатар
отандық философтардың қолдауына ие болды.
Ал Вавилов бастаған екінші бір философтар тобы қозғалыстың химиялық
формасы биология ғылымынсыз мүмкін емес деген пікір айтып, физиканың ролін
екінші сатыға ысырды. Олардың идеялары бойынша, тіршіліктің химиялық және
биологиялық формалары бірін-бірі толықтырып отырады. Себебі, биосферада
негізгі зат және энергия айналымдары жүреді.
Химия заттар, олардың қасиеттері мен өзгеру түрлері туралы ғылым. Ол
қазіргі жаратылыстанудың маңызды саласы болып табылады. Жаратылыстану
ғылымдары жүйесіндегі орны тек соған ғана тән материяның қозғалу формасының
спецификасымен анықталады. Материя қозғалысының химиялық формасы
молекулалардың сапалық өзгерісі кезінде молекулалардың ішінде жүретін
атомдар қозғалысымен анықталады. Атомдар, молекулалар, макромолекулалар,
иондар, радикалдар, сонымен бірге басқа да түзілімдер материя қозғалысының
химиялық формасының материалдық тасымалдауыштары болып табылады.
Молекулалардың ассоциациясы мен диссоциацияларын да молекулалар
қозғалысының химиялық формасына жатқызуға болады. Қозғалыстың химиялық
формасы сапалық тұрғыдан таусылмайды. Табиғатта және жасанды жағдайларда
барлық жаратылыстану ғылымдары (физика, химия, биология, геология,
математика т.б.) арасындағы өзара байланысты тұрақты бақылауға болады.
Химия, физика және биология ғылымдары физикада қалыптасқан әдістер мен
түсініктерді кеңінен пайдаланады; күрделі биологиялық құрылымдарды химия,
биология және математиканың көмегімен ғана ашуға болады.
Орыс ғалымы М.В.Ломоносов: Химия ғылымы денелердің қасиеттері мен
өзгерісін, құрамын қарастырады, химиялық өзгеру кезінде заттар неге
ұшырайтынын түсіндіреді,- деп анықтама берді.
Алайда, жоғарыда айтылғандардан химия пәні туралы мәселенің ролін
анықтаудың мағынасы жоқ, ол әлдеқашан шешілген деген тұжырым жасауға
болмайды. Химияның математика, физика, биология секілді жаратылыстану
ғылымдары арасындағы ролі әлі толық зерттелмеген. Сондықтан оның әлі де
берер жемісі мол.
Қазіргі кезде кез-келген білім ошағында жаратылыстану пәндерін оқыту
алдыңғы орынға қойылады. Себебі, өндірісті дамыту үшін ең алдымен оның
ғылыми базасы болуы қажет, ал ғылыми базаны қалыптастырушы ғылымдар жүйесі
болып табылады. Еліміз шикізатқа бай болғандықтан, алдымызда оны тиімді
пайдалану міндеті тұр. Бұл бағытта бізге жаратылыстану бағытындағы
мамандықтар көмекке келеді. Сондықтан, еліміздегі физик, химик, математик,
биолог секілді жаратылыстану бағытын меңгерен мамандарға сұраныс келешекте
өсе түсетіні даусыз.
1.4 Химия пәні және ақпараттық технологиялар
ХХІ ғасырда жаратылыстану ғылымдарының жаңа бір саласы ақпараттандыру
(информатика) қарқынды дамып келеді. Ол барлық білім беру процестерінде
электроника, техника және бағдарламалық қамтамасыз ету пәндерімен ұштасқан
сапалы білім тірегіне айналып отыр.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің
алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Сондықтан қазіргі білім беру саласындағы
оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу
мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісін жүйелі
ұйымдастыруына көмектеседі. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің
интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да
көптеген адами келбеттерінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі
дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Бүгінгі
таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелігін зерттеудегі
ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Мектеп пәндерін оқыту
процесінде компьютерді қолдану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың іс-әрекетінің мазмұнын, құрылымын, өзгерте отырып, олардың
мотивациялык эмоциональдық ортасына, сезімінің өсуіне әсер етеді. Үшінші
мыңжылдыктың басында көптеген елдерде орын алып отырған ғаламдық өзгерістер
- мемлекеттердің жаңа дәуірге, қоғамдық өмірлік негізін ақпараттық
ресурстармен ақпараттық коммуникациялық технологиялар құрайтын ақпараттык
кезеңге қадам басты. Қазіргі таңда ғылыми техниканың даму қарқыны оқу-
ағарту саласының оқу үрдісіне жаңа технологиялық әдістермен технологияларды
қолдануды кең көлемде қажет етеді.
Білім берудің негізгі мақсаты - білім мазмұнын жаңартумен қатар,
окытудың әдіс-тәсілдері мен әр түрлі құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыруды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда ақпараттық технологияны
пайдалану әдісі зор рөл атқарады.
Химия - XXI ғасыр ғылымы. Сондықтан да ол жаңа ақпарат
технологияларымен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі білім беру жүйесінде
негізгі мақсат оқушыға жеке тұлға ретінде қарап оның дамуына көп көңіл
бөлуде. Бұл пән мектеп мұғаліміне зор жауаптылықты талап етеді, өйткені ол
бүкіл сыныптың қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Міне осы жағдайда
технологиялардың көмегі зор.
Оқыту үрдісін компьютерлендіру мақсатында интерактивті тақтамен жұмыс
жасау тиімді. Қазіргі уақытта Қазақстанның жалпы орта білім беретін
мектептерінің барлығы дерлік интерактивті тақтамен қамтамасыз етілген.
Тақтаны қолдану арқылы оқушылардың қызығушылығын, интеллектуалдық танымын,
білім сапасын арттыруға болады. Интерактивті тақта мектеп сыныптарында әр
пән бойынша, соның ішінде химиядан зертханалық сабақтарды откізген кезде
оның құрылғылары (датчиктері) қолданылады. Мысалы, ерітіндінің рН мәнін
анықтау және температураны өлшеу құрылғысы, еріген оттегі құрылғысы судағы
оттегі концентрациясындағы нақты уақытты анықтауға мүмкіндік береді.
Интерактивті тақтаны пайдалану аркылы оқушылардың білімін тексеру үшін
әртарауды аяқтаған кезде, немесе жаңа сабақты бекіткен уақытта тестілеу
әдісін қолдануға болады. Оқушылардан бір уақытта жауап алуға мүмкіндік
береді. Ол үшін интерактивті тақталардын арнайы құрылғылары (тестировщик)
қолданылады. Тестілеудің нәтижелерін құрылған график арқылы тексеріп, сол
уақытта бағалауға болады. Жауап нәтижелерін бақылап және оқушылардың
материалды түсіну деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Интерактивті тақтаны
пайдалану арқылы тестілеген кезде мұғалім оқушылардың білім деңгейін
анықтай алады. Оқушыға тест сұрақтарына жауап беруі үшін уақыт беріледі.
Бұл жүйе тұйық оқушылардың ойын білдіріп, жалқау оқушылардың қызығушылығын
арттырады. Оқушылар жауаптарын құпия түрде бере алады.
Жаңа ақпараттық техникаларын пайдалану соңғы уақытта мектептегі білім
беру жүйесінде маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Мультимедиялық
технологиялар көбіне компьютерлік сыныптарда қолданылады. Қазіргі уакытта
сабақ материалына байланысты көптеген компакт-дискілер бар. Мектептегі
химия сабағын компыотердің көмегіне суйеніп өткізуге көп мүмкіндіктер
жасалған. Жаңа материалды түсіндіруде интерактивті компьютерлік графиканы
пайдалануды көздейтін аппараттық-бағдарламалық құралдарды пайдалануға
болады. Компьютерлік графикалық материал презентациялық монитор көмегімен
көрсетіледі. Химия пәні бойынша компьютерлік тестілеуді қолдану оқушылардың
интеллектуалдық танымын арттырады. Оқушылар бір тестілеуден жақсы нәтижеге
жеткенше бірнеше қайтара өтеді. Бұл тестілердің барлығы химия бойынша
минимум талаптарына сәйкес келеді. Келесі бір маңызды жағдай уақытты
үнемдеу. Аз уақыттың ішінде бағдарламаның көптеген киын сұрақтарын
формулалар мен эксперименттер көрсету арқылы түсіндіріліп, бекітіледі.
Органикалық химия белімін оқытқан кезде компьютерлік анимация маңызды
орынға ие. Оқушыларға органикалық заттардың құрылысын оқуда күрделі
органикалыкзаттардың құрылымдық формулаларын құруға тапсырма беріледі. Олар
радикалдар көмегімен заттардың формулаларының бөліктерін жинап, оларды
құрастыруға жаттығады. Мысалы, алкандар номенклатурасын оқыған кезде, 2,2
диметилбутан формуласын құрады,
СНз
(
СН3- С – СН2 – СНз
(
СН3
және органикалық заттардың кеңістіктердегі пішіндерін, яғни шар
стерженьді модельдерін құрастырады. Бұл сабақтарда органикалық
қосылыстардың әр түрлілігіне көз жеткізеді.
Бүгінгі таңда қауіпсіздік техникасына көп көңіл бөлінуде. Осыған
байланысты химия пәнінде улы заттармен тәжірибе жасай алмағандықтан,
электрондық оқулықтарды пайдалану арқылы компьютердің көмегімен ондай
тәжірибелерден үзінділер көрсетіледі. Бір ғана мысал, 9-сыныпта
"Азотоксидтер тақырыбын өткен кезде, азот(ІV) оксиді - N02 улы газ, оның
зертханада алыну жолы тәжірибесі электронды оқулықтан көрсетіледі
Сu + 4НNО,(конц) = Сu(N03)2 + 2N02Т( + Н20
Химиктердің өмірі мен кызметі жайында компакт-дискілерде кең қамтылған.
Рефераттар жазуда оқушылар атақты химиктердің өмірбаяны жөнінде
энциклопедиялық мәліметтер ала алады. Сонымен қатар оқушылар сабақта
видеоматериалдар пайдаланады. Олар оқушыларға заттар және олардың халық
шаруашылығында қолдануы туралы мәліметтер алуға көмектеседі.
Электрондық байланыс жүйелері арқылы ақпарат алмасудың тиімділігі
өркениетті елдердің іс-тәжірибелерінде айқын сезіледі. Республикамызда
білім беру жүйесі мен білімді тексеру мақсатында ақпараттық технологияларды
енгізу басты мәселеге айналды. Қазақстандағы барлық орта мектептердің
компьютермен жоспарлы түрде жабдықталуы оның айқын дәлелі. Заман ағымына
сай күнделікті сабақка видео, аудио қондырғылары мен теледидарды,
компьютерді, интерактивті тақтаны қолдану айтарлықтай нәтижелер береді.
Мұндай қондырғылар оқушылардың қызығушылығын арттырып, зейін қойып тыңдауға
және алған мәліметті нақтылауға мүмкіндік береді.
ІІ бөлім. Химияны жаратылыстану ғылымдарымен байланыстыра оқытудың
ерекшеліктері
2.1 Химияны оқытудағы пәнаралық байланыстардың маңызына қысқаша
сипаттама
Химияны оқыту барысында пәнаралық байланыстарды жүзеге асыруда
оқушылардың атқаратын жұмыстары мен орындайтын оқу әрекеттері де түрліше
болады:
- білім алушылардың химиядан алған білімдерін қайта жаңғырту,
еске түсіру және оларды жаңа материалды игеру кезінде қолдану;
- арнайы пәндерден алған білімдерін іске қосатын, білім алуда
белгілі бір танымдық мақсатты жүзеге асыратын пәнаралық
міндеттерді орындауға көмектесетін тапсырмалар мен сұрақтарды
орындау;
- бағдарламалық материалдарды терең және тиянақты игеруге,
құбылыстар арасындағы себеп- салдарлық байланыстарды анықтай
білуге мүмкіндік туғызатын шығармашылық бағыттағы жұмыстар
орындау арқылы әр пәннің мазмұндық сабақтастығына көз жеткізу;
- пәнаралық сипаттағы хабарлама, рефераттар, көрнекі құралдар,
кестелер, сызбалар дайындау;
- пәнаралық байланыс бойынша алған білімдерін қолдану барысында
химиялық эксперимент жүргізу.
Бізге дейінгі пәнаралық байланыстар туралы берілген еңбектерде
негізінен оқу пәндері арасындағы байланыстар екі түрлі жолмен жүзеге асады.
Олар:
- уақытша (хронологиялық);
- мазмұндық.
Пәндердің хронологиялық жолмен байланыстары оның оқылу уақытын
белгілеуді керек етеді. Мазмұндық – бұл негізінен ғылыми ұғымдарды
байланыстырып түсіндіру.
Бұл пікірлерді біз де қолдаймыз. Дегенмен, біздің зерттеуімізде
пәнаралық байланыс төрт түрлі жолмен жүзеге асырылды:
- теориялық-мазмұндық байланыс. Мұнда пәндер бағдарламасындағы
теориялық материалдардың сабақтастығын жүзеге асыру;
- пәндер мазмұнына сәйкес жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының
байланысы;
- біліктілікті қалыптастыратын сарамандық жұмыстардың байланысы;
- пәндердің мазмұндық байланысын күшейтуге бағытталған сыныптан
тыс жұмыстардың байланысы.
Пәнаралық байланыстар зерттеу әдістерінің ортақтығы бойынша да ашылады.
Химия пәнін арнайы пәндермен байланыстырудың үш кезеңі бар: алдын ала,
ілеспе, болашақта орындалатын. Алдыңғы пәнаралық байланыстар – химия курсы
материалдарын оқыту кезінде басқа пәндерден бұрын алған білімдеріне
сүйенеді. Ілеспе пәнаралық байланыстар – бұл бірқатар теориялық мәселелер
мен ұғымдар бір мезгілде химия бойынша да, арнайы пәндер бойынша да қатар
жүзеге асып оқытылатын байланыстар. Болашақта орындалатын пәнаралық
байланыстар арнайы пәндерде химия пәнінен бұрын алған білімдерін қолдану.
Оқу пәндерінің құрылымы мен пәнаралық байланысы оны оқыту үрдісінде
материалдардың мазмұндық бірлестігін, сабақтастықтарын табуды көздейді. Өз
кезегінде пәнаралық байланыстар оқу пәндері құрылымын қалыптастыруға, білім
мен біліктің жүйеаралық компоненттерін оқу-танымдық қызметтің жалпылама
ұғымдары мен тәсілдерін бөліп қарауға әсер етеді.
Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығымен қатар
мазмұндық, іс-әрекеттік, ұйымдастырушылық – әдістемелік, практикалық
өндірістік т.б. қызметтерде жан – жақты белсенділік көрсетуі күшейеді.
Пәнаралық байланыс ең алдымен оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырудың
себебіне айналады. Оқушылардың іс - әрекетке танымдық, кәсіптік дербестігін
пәнаралық байланыстар негізінде дамыту жеке тұлғаның дүниетанымдық,
құндылық бағдарын қалыптастырумен өзара тығыз байланыста өтеді. Әдістемелік
әдебиеттердегі тиімді ұсыныстар, оқытудың алдыңғы қатарлы үлгісі және
өзіміздің іс-тәжірибеміз пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың төмендегі
түрлерін саралауға негіз болды:
- оқытылатын материалдардың мазмұны бойынша;
- қалыптастыруға тиісті білік түрлеріне байланысты;
- оқытудың әдістері мен құралдарына байланысты (кесте1)
Кесте 1 – Химияны оқытуда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру түрлері
Пәнаралық байланыс Қалыптастырылатын Оқытудың әдістері мен
мазмұны біліктілік құралдары
1. Химияны арнайы Теориялық мазмұн Проблемалық эвристикалық,
пәндерде оқытылатын байланысын дәлелдейтін репродуктивтік, алгоритм-
заңдар мен құбылыстар-іс әрекет (ауызша және дік,шығармашылық, көрнекі
дың теориялық жазбаша шешім қабылдау, лік зерттеу т.б.
негіздері- жоспарын құру т.б) Құралдары: слайдтар,
мен байланыстыру. мультимедиялық,техникалық
құралдар т.б.
2. Химия сабақтарында Бақылау өлшеу аспаптарынТәжірибе, бақылау,
заңдар мен пайдалана білу; талдау, салыстыру,
құбылыстарды бейнелей ерітінділерді дайындау; қорытындылау.
тін және арнайы пәндертитрлеу операцияларын Құралдары: зертханалық
бойынша ұйымдастырыла орындау және т.б. аспаптар мен құралдар,
тын зертханалық жұмыс- қондырғылар т.б.
тар мазмұнын байланыс-
тыру
3. Оқылатын Есептерді математикалық Химиялық реакциялар
материалдар бойынша өңдеу, графикалық немесежүргізу, нәтижесін
деректер, құбылыстар, технологиялық шешу; шығару, есептер жүргізу,
ұғымдарды меңгеруге мағыналық шешу, шешім тестік тапсырмалар
бағытталған алгоритмін ойша есеп орындау
студенттердің өзіндік құрастыру Құралдары: химиялық
жұмыстарын ұйымдас- реактивтер, тестік
тыруды байланыстыру тапсырмалар
4. Химия мен арнайы Оқушылардың Сөздік әдіс,
пәндердің деңгейлік интеллектуальдық дәлелдеу,салыстыру,
тапсырмалары мен біліктілігін көрсететін қорытынды шығару
сұрақтарын жауаптарының Құралдары: деңгейлік
байланыстыру дәлелділігі, тапсырмалар, жұмыс
аналитикалық химия мен дәптері
арнайы пәндердің ұқсас
құбылыстары мен
заңдылылықтарын салысты-
ру
5. Үй тапсырмалары Реферат дайындау, Практикалық іс әрекеттер
арқылы химия мен баяндама жасау, орындауға бағытталған
арнайы пәндердің терминологиялық әдістер
байланысын қамтамасыз сөздіктер, слайдтар Құралдары: слайтар,
ету құрастыру сөздіктер т.б.
6. Химия мен арнайы Топсаяхат кезінде Тесттердің түрлері,
пәндерді өндіріс зертханасындағы ғылыми тақырыпты қорғау,
байланыстыруға анықтау- олимпиадалық есептерді
арналған сыныптан тыс ларды оқу зертханалық шығару
жұмыстар жұмысымен салыстыру,
бақылап көргендері
бойынша талдау
Төменде орта мектептерде химия мен арнайы пәндерді байланыстыра
оқытудың құрылымдық – мазмұндық моделі ұсынылған (сурет 1).
Пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру үшін оқытушыға төмендегідей
талаптар қойылады:
- оқу үрдісінде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру барысында
оқу әдістемелік жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі принциптерін
білу;
- білім беру жүйесіндегі пәнаралық байланыстардың ролін түсіну
және оларды дамыту перспективаларын көру;
- оқу үрдісінде пәнаралық байланыстардың мазмұндық, іс-әрекеттік
ерекшеліктерін білу;
- оқыту үрдісінде пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың
психологиялық-педагогикалық негізін білуі.
Пәнаралық байланыстың студенттердің кәсіптік дайындығында педагогикалық
мүмкіндігін анықтау барысында ең алдымен техникалық және кәсіптік білім
беру жүйесіне арналған мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының
білім алушыларға қоятын талаптарын саралауға тура келді. Сол арқылы
пәнаралық байланыстың болашақ мамандардың білім сапасын көтеруде алатын
орынының ерекшелігі айқындалды.
Мұнайхимия өндірісіне байланысты оқытылатын аналитикалық химия мен
арнайы пәндердің пәнаралық байланыс түрлері: мазмұндық, жүйелік, пәнішілік,
тақырыпішілік айқындалып, оны зерттеу барысында қолдану мүмкіндігі туды.
Себебі, бұл пәндердің теориялық негіздері бір-бірімен өте тығыз байланыста
өрбиді.
Пәнаралық байланыс мәселелерін қарастыру кезінде отандық және жақын,
алыс шетел ғалымдарының бұл мәселемен айналысқандықтарын көре отырып,
олардың еңбектерімен танысып, талдау жасай отырып, оны өз зерттеуімізге
тірек еттік.
Сурет 1 – мектепдерде химия мен жаратылыстану пәндерін байланыстыра
оқытудың құрылымдық – мазмұндық моделі
Химияны жаратылыстану пәндерімен байланыстыру нәтижесінде теориялық
білімнің ғылымилығы және оның практикалық мәні ашылады. Химия мен
жаратылыстану пәндерінің мазмұнын сабақтастыра отырып, оқушылардың бүгін
алған білімі мен келешекте меңгеретін білімінің байланысын күшейту және
оларды дамыту мақсатын жүзеге асырады.
Жалпы алғанда, осы мәселені талдау барысы көрсеткендей, пәнаралық
байланыстарды жүйелі және жоспарлы жүзеге асыру оқытылатын пән мазмұнын
іріктеу, білім беруді ұйымдастыру және тиімді әдістерді қолдануды керек
етеді.
2.2 Мектептерде химия мен биологияны байланыстыра оқыту
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде пәндерді байланыстыра оқыту, оқу-
тәрбие үрдісінде пәнаралық байланысты пайдалану арқылы оқушылардың білім
деңгейін көтеру мектептердің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі болып
саналады. Оқу-тәрбие үрдісінде пәнаралық байланысты қолдану мәселелерін
зерттеуде үлес қосқан ғалымдар қатарына Е.И. Машбиц, В.В. Гриншкун, В.Н.
Косов, Е.Қ. Балапанов, Б.С. Гершунский, Ж.А. Қараев, А.Ж. Арыстанова, С.К.
Қариев және т.б. енеді.
Осындай түсінік негізінде біз мектептерде білім беруде пәндерді
кіріктіре оқытуда, биологияны химиямен пәнаралық байланыста оқуда
оқушылардың тиімді ақпаратты жинап-табуларына, ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын көре отырып салыстыруларына, қорытынды шығаруға, теориялық
білімді біртұтас меңгерулеріне, оқу жобасын жасап құрастыру жұмысын
жүргізулеріне, олардың ақпараттық мәдениеттілігін көтеруге мүмкіндік туады
деген позицияны ұстандық. Оқушылардың химияның биологиямен байланысын жете
білуі маңызды, көкейкесті мәселені қойып, оны оңтайлы шешудің жоспарын
жасауды, тиісті материалдарды, деректерді толық жинап, оны талдауға,
қорытындылай білуге мүмкіндік береді. Пәнаралық байланыс негізінде биология
мен химия пәндерін кіріктіре оқыту оқушылардың логикалық ой қорытып, кез
келген жағдаятта өз білімдерін қолдану барысында ақпарат көздерінен алған
деректеріне сүйеніп мәселені дұрыс шешуге талпынысын тудырады.
Мектептерде биология мен химия пәндерін кіріктіре оқытудың мақсаты –
жалғыз бір пән бойынша білім алып қана қоймай, мазмұны кіріктірілген
білімді өзінің іс-әрекетінде оңтайлы пайдалануға, білім сапасын дамытуға
мүмкіндік беруінде.
Бұл оқушыларға жаратылыстану ғылымдарының негізін саналы меңгертуге
жағдай жасау талабынан туындауда. Біз бұл жұмысымызда оқушылардың бір
пәннен алған білімін келесі пәнді оқытуда кіріктіре отырып, білімнің ғылыми
тұрғыдан кеңеюі мен тереңдеуін, олардың ортақ ұғымдарды саналы меңгеруін,
ақпараттық материалдарды тиімді және ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету
мәселелеріне баса көңіл бөлеміз. Осының нәтижесінде оқушылардың дербестігі,
танымдық белсенділігі артады, оқытушының рөлі өзгеріп, ұйымдастырушы, басшы
қалыбынан кеңесші деңгейіне дейін өседі. Бұл ретте оқытушы мен оқушының
жаңаша тұрғыдағы қарым-қатынасының сипатын былайша сипаттауға болады:
– оқушылардың дербестігі артады, олар өз жұмыстарының мазмұнын пәнаралық
байланыс негізінде өздігінен түзетуге мүмкіндік алады;
– оқушылардың теориялық білімі және практикалық дағды-біліктері нақты
анықталады;
– оқушыларда өздігінен іздену, ақпарат көздерін іріктеу, қажетті
материалдарды тауып, тиімді қолдану дағдылары қалыптасады.
Пәнаралық байланыс негізінде кіріктіре оқыту тарихына көз жүгіртсек. Бұл
идея Я.А. Коменскийден басталады. Ұлы дидакт: Бір-бірімен байланысы бар
заттар, сол байланысы көрсетіле отырып оқытылуы қажет,– деген болатын.
Атақты педагог пәндердің арасындағы байланысты пайдаланып кіріктіре оқыту
негізінде оқыту үрдісінің біртұтастығын қалыптастыруға қол жеткізуге
болатынын айтты. Осы идеяға көптеген педагогтар қосылып, оны одан әрі
дамытты. Кіріктіре оқыту идеяларын В.Я. Стахарин, Н.Ф. Бунаков,
В.И. Водовозов, т.б. педагог ғалымдар жалғастырып, пәндерді кіріктіре оқыту
әдістемелерін ұсынды. Үздіксіз білім беру теориясында 1980-жылдардың
соңында білім беру мазмұнының одан әрі дамуының негізгі жолдарының бірі
(саралаумен бірге) болып көрсетілген кіріктіру қазіргі таңда оқу-тәрбие
процесін технологияландырудың бірден-бір шарты болып табылады.
Этимологиялық мағынасы (интеграция – лат. untegratio) қалпына келтіру,
толықтыруды білдіретін бұл ұғым педагогикада бірнеше тұрғыдан қаралады:
– кіріктіру – оқытудың жүйелік принципіне сай жақсы ойластырылған, жіті
қарастырылған педагогикалық үрдіс;
– кіріктіру – мазмұндық қайталауларды болдырмау; оқу үрдісінде
бағдарламадағы пәндерді логикалық негізделген бірізділік принципіне қарай
құрастыру және түрлі пәндерді оқытуда шекаралық білімді үйлестіру арқылы
қол жеткізуге болады;
– кіріктірудің маңызы, кіріктірілетін пәннің оқу жоспарына сәйкес оқушылар
сапалы білім ала отырып, өздерінің танымдық қабілеттерін дамытады,
табиғаттың біртұтас ғылыми бейнесі жөнінде түсінік қалыптастырады, алған
білімдерін болашақта тиімді пайдалануға, оны дамытуға қажетті білік-
дағдыларды бойына сіңіреді.
Түрлі пәндерді кіріктіру материалдық дүние мен оны кешенді танып білу
мүмкіндіктерінің жалпы әдіснамалық бірлігі принципіне негізделеді.
Сондықтан да жаратылыстану пәндерін, соның ішінде, биология мен химия
пәндерін ақпараттандыру негізінде кіріктіре отырып оқыту табиғат, қоғам,
болмысты, олардың өзара диалектикалық байланысын тұтас қабылдап,
оқушылардың жүйелі ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізеді.
Сөйтіп, пәнаралық байланыстардың әртүрлі нысандары болуы мүмкін.
Теорияда мұндай байланыстардың нысандарын: 1) құрамына, 2) әсер ету
бағытына және 3) байланыстарды түзетін элементтердің өзара әрекеттесу
тәсіліне қарай ажыратады. Алғашқы нысан оқу материалының мазмұнымен,
қалыптастырылатын білік-дағдылармен әрі ойлау операцияларымен, әдістерімен
және ұйымдастырушылық нысандармен анықталатындықтан, мұнда
а) мазмұндық, ә) операциялық, б) әдістемелік және в) ұйымдастырушылық
пәнаралық байланыс типтерін анықтауға болады.
Екінші нысанда байланыс тараптарын шартты түрде латын А, В, С және D
әріптерімен белгілер болсақ, онда бұл нысанның келесі типтерін былайша
бейнелеуге болады:
1. Біржақты пәнаралық байланыс .
2. Екіжақты пәнаралық байланыс ;
3. Көпжақты пәнаралық байланыс .
Байланыстардың оларды түзетін элементтердің әрекеттесуі бойынша нысаны
байланыстардың әр алуандылығымен ерекшеленеді. Фактілер, ұғымдар, заңдар,
теориялар, ғылыми әдістер мен олардың құрамбөліктері мен топтасулары болып
табылатын бұл элементтердің арақатынастарын уақыт факторына орай
хронологиялық және хронометриялық деп бөледі. Хронологиялық деп байланыстың
іске асуының дәйектілігіне, ал хронометриялық – байланыстың іске асуының
ұзақтығы негізінде ажыратылатын пәнаралық байланыстарды айтады. Пәндерге
бөлінетін сағат сандарының әртүрлі болуына байланысты оқу пәндерінің оқыту
уақыты көбіне бір-біріне сәйкес келе бермейді. Демек, таза синхронды
байланыстыруға қиындық туады. Практикада оқу пәндерінің арасында
байланыстарға қатысты пайда болған проблемалық сұрақтар пәнаралық
байланыстар теориясын, соның ішінде осындай жіктелістерін тудырды.
Дипломдық жұмысымның барысында биология мен химия пәндерінің байланысын
саралап кіріктірудегі жетекші рөлді химия пәніне бердім.
Әдебиеттерге талдау жасап, сондай-ақ көпжылғы тәжірибелерге сүйене
отырып, аталған пәндерді кіріктіруді біржақты қарастырдым: химия пәнін
оқытуды биологияландыру; жаратылыстану ұғымдарын химиямен кіріктіру
бағыттары және жолдары; мектептерде биология мен химияны оқыту
әдістемелерін дамыту мен маңызын ашу.
Нәтижесінде химия курсының биологияменмен кірігуі арқылы біртұтастық
деңгейі артты, бұл пәндердің мазмұндық және процессуалдық жағының кірігу
дәрежесі өсті, жаңа материалды меңгеру, пысықтау, қорыту, жүйелеу сияқты
дидактикалық кешенді іске асыру есебінен тиімділігі артты. Мұндай
дидактикалық жинақтау арқылы кіріктірілетін оқу материалдарын оқыту оқу-
тәрбие үрдісінің бірлігі (дәріс, сарамандық, семинар, танымжорық)
шеңберінде іске асырылады. Мұнда биология мен химияны оқытудың әдістері мен
нысандары да кіріктіріледі. Атап айтқанда, оқыту нысандарынан проблемалық,
бинарлық және бейне дәріс, қорытындылау сабағы, зертханалық жұмыс және
практикалық сабақтарды; ал оқыту әдістерінен түсіндіру, сипаттау, тәжірибе,
өзіндік жұмыс және бақылауды атауға болады.
Ал оқыту құралдарына ақпараттық оқыту технологиялары, электрондық оқулық
басылымдар, виртуальды зертхана, Интернет, өз білімін тексеру тапсырмалары,
бақылау және тест тапсырмалары жатады.
Оқушылардың біз зерттеп отырған мәселеге байланысты пәндерді
ақпараттандыру көмегімен кіріктіре оқыту негізінде тиісті білік-дағдыларды
қалыптастыруды дұрыс ұйымдастыру үшін мынадай міндеттерді шешуге тура
келді:
– оқушылардың ақпараттандыруға қойылатын талаптарды игеру деңгейін
анықтау;
– биология мен химия пәндерінің арасындағы пәнаралық кіріктіру арқылы,
білім беруді ақпараттандыру негізінде дербестікті интенсивтендірудің
оңтайлы жолдарын айқындау;
– биология мен химия пәндерінің кіріккен бағдарламасы, электрондық оқулық
басылымдар негізінде оқушылардың өз білім-білігін үнемі жетілдіруге,
танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған әдістемелік жүйе ұсыну.
Соңғы міндетте аталған әдістемелік жүйені жасауда мына ережелер
басшылыққа алынды:
– педагогикалық оқу орындарындағы биология пәні бойынша химия мен
жануартану пәнінің осыған сәйкес теориялық мазмұнын пәнаралық
байланыстарды толық пайдалану, оның негізінде оқушылардың оқу іс-
әрекетін дербестендіру, оқытуды жеке тұлғаға, оның қабілеттерін дамытуға
бағыттау;
– ақпараттық технологияның көмегімен дүниенің біртұтастығы туралы түсінік
беретін пәнаралық және пәнішілік байланыстарды пайдаланып кіріктіре
оқытудың тетігін құрылымдау, салыстыру әрі құрастыру мүмкіндігін туғызу;
– ұсынылған жүйенің тиімділігін анықтау, ақпараттандыру негізінде әр
тарау бойынша оқушылардың білім-біліктерін оқытудың құрылымдық
компоненттерін анықтау, оқу мазмұнының теориялық және практикалық
аспектілерін толықтыру, қажетті өзгерістер мен толықтыруларды енгізу.
Әдістемелік жүйенің оқу үрдісін ұйымдастырудың ізгілендіру, іргелендіру
және прагматикаландыру принциптерін қамти отырып құрылуы биология мен химия
пәнін байланыстыра оқытудың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруға
мүмкіндік берді.
Химия мен биология пәндерінің байланысын көрсету үшін химия мен
жануартану пәндерінің тақырыптарын қалайша үйлестіру мүмкіндері, соның
ішінде электрондық оқулық басылымдар –мультимедиялық дәріс, электронды
оқулық, тақырыпқа байланысты слайдтар – кесте түріндегі үлгіге түсірілді. 2-
кестеде көрсетілгендей, бұл пәндерді кіріктіру мүмкіндігін пайдалана
отырып, омыртқалы жануарлардың тіршілік ортасы – су, топырақ және ауа
екендігі, олардың химиялық құрамының өзгеруі сол ортаны мекендейтін тірі
организмдерге әсер ететіні нақты деректер арқылы және электрондық көрнекі
құралдар көмегімен түсіндіріледі.
Кесте 2 − Химия және биология пәндерінің кіріктірілетін тақырыптары
Оқытуды Кіріктіретін Жануартану Ақпараттық технология
ұйымдастырухимиялық білім пәнінің мүмкіндігі
нысандары тақырыптары
Дәріс сабақҚоректік Кіріспе. Қоректік элементтерді,
элементтер және Омыртқа-лыларға организмдегі физиологиялық
олардың сипатта-ма, рөлін электронды
орга-низмдегі тіршілік иллюстра-циялар (суреттер,
физиоло-гиялық орталары, сызбанұс-қалар мен
рөлі тіршілік әрекетіслайдтар) арқылы көрсету
Дәріс, Ауаның құрамы: Омыртқалылар-дыңАуаның құрамын (оттегін,
зертханалықоттегі, тотығу тыныс алу жүйесітотығу үрдістерін), тыныс
сабақтар үрдістері алу механизмін, химизмін
электронды иллюстрация мен
анимация арқылы көрсету
Дәріс, Ақуыздар, Омыртқалылар-дыңАсқорыту жүйесіндегі
зертханалықкөмірсулар, асқорыту жүйесі ақуыз-дар, көмірсулар,
сабақтар майлар майлардың өзгерістерін
электронды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz