Қазақ ұлт зиялыларының қалыптасуы және тарихтағы ролі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ТАРИХЫ: ТҮСІННІГІ, ПАЙДА БОЛУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық
әдіснамалық зерттеу нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Интеллигенция тарихын кезеңдерге бөлудің теория.әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ӘСЕРІ ... ... ...25
2.1 Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ интеллигенциясының ахуалы ... ... ... ... ... ..25
2.2 XX ғасырда қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары ... ... ... ... 28
2.3 ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ зиялыларының саяси қызметі ... .36
3. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТАРИХТАҒЫ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Ұлт зиялыларының қазақ халқының рухани өміріндегі ролі ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақ ағартушыларының мәдениетке қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.3 Қазақ зиялыларының ғылымдағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ТАРИХЫ: ТҮСІННІГІ, ПАЙДА БОЛУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық
әдіснамалық зерттеу нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Интеллигенция тарихын кезеңдерге бөлудің теория.әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ӘСЕРІ ... ... ...25
2.1 Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ интеллигенциясының ахуалы ... ... ... ... ... ..25
2.2 XX ғасырда қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары ... ... ... ... 28
2.3 ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ зиялыларының саяси қызметі ... .36
3. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТАРИХТАҒЫ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Ұлт зиялыларының қазақ халқының рухани өміріндегі ролі ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақ ағартушыларының мәдениетке қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.3 Қазақ зиялыларының ғылымдағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Дипломдық жұмыста қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары көрсетіліп, олардың шығармашық қызметі зерттелген. Тамыры терең бір-бірімен замандас болған зиялылар өкілдерінің саяси және рухани көзқарастарына тарихи талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ зиялыларының саяси қызметінде ерекше орны бар Алаш Орда тарихына да аттай 90 жыл толды. Ел тәуелсіздігін аңсаған Алаш арыстары қазақ халқының алдындағы өзінің азаматтық міндетін орындады. Олардың ұлттық идеясы әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
«Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасуы тұжырымдамасында» Қазақстан тарихы ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған еді [1]. Міне осы міндеттерді шешу үрдісінде бітім бейнесі замана талабына сай келетін жаңа зерттеулердің қатары көбейуде.
Қазақстан тарихының, сондай өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі қазақ интеллигенциясының отарлық кезеңдегі Қазақстандағы қызметі болып табылады.
Орыс пен қазақ халқының өзара байланысының тарихи тамырлары тереңде жатыр. Бірақта, соның ішіндегі оқиғалардың шиеленісуімен бізді ең бір қызықтыратын кезең ХХ ғасырдың басы болып табылады. Оның себебі: Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени дамуға аянбай ат салысқан, оған жетекшілік еткен белгілі қоғам қайраткерлерінің қызметі мен өмірінің сан-қырын ашатын деректердің молдығы. Сонымен қатар, аталған тарихи кезеңнің тағы бір сипатты белгісі қазақ және орыс интеллигенциясының өзіндік бір әріптестігі, ғылыми байланыстары қазіргі заман тұрғысынан әділетті түрде бағасын беру арқылы айқындалмақ.
Міне, осы жағынан алғанда, орыс мәдениеті зор рухани қуаттың көзі болды. Екінші жағынан, қазақ халқының аса үздік өкілдерінің де Ресей әкімшілік шенеуніктерінің қатарына белсене ене бастағандығы да осы кезеңде еді. Әрине бұның барлығы аса қатал отарлау саясаты жағдайында жүріп жатқан болатын. Еңбір қызықтысы жүргізілген шаралардың нәтижесі патша өкіметінің мақсатынан ауытқып та кетіп жатты. Патша өкіметінің күштеп шоқындыру, орыстандыру, ұлы орыстық шовинизімі жөнінде де айтуға болады. Бұның бәрі әрине көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде айтылды. Ал, мәселенің екінші бір жағы ағарту ісінің, ғылыми зерттеу жұмыстарының, шаруашылықтағы оңды өзгерістердің орын алғандығын жоққа шығаруға болмайды. Орыс ұлттық интеллигенциясымен қоян-қолтық араласа жүріп, қазақтың ұлттық саяси элитасы тәуелсіздік идеясын алға тартып, қазіргі егеменді Қазақстанның болашағын жасаған еді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ зиялыларының саяси қызметінде ерекше орны бар Алаш Орда тарихына да аттай 90 жыл толды. Ел тәуелсіздігін аңсаған Алаш арыстары қазақ халқының алдындағы өзінің азаматтық міндетін орындады. Олардың ұлттық идеясы әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
«Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасуы тұжырымдамасында» Қазақстан тарихы ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған еді [1]. Міне осы міндеттерді шешу үрдісінде бітім бейнесі замана талабына сай келетін жаңа зерттеулердің қатары көбейуде.
Қазақстан тарихының, сондай өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі қазақ интеллигенциясының отарлық кезеңдегі Қазақстандағы қызметі болып табылады.
Орыс пен қазақ халқының өзара байланысының тарихи тамырлары тереңде жатыр. Бірақта, соның ішіндегі оқиғалардың шиеленісуімен бізді ең бір қызықтыратын кезең ХХ ғасырдың басы болып табылады. Оның себебі: Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени дамуға аянбай ат салысқан, оған жетекшілік еткен белгілі қоғам қайраткерлерінің қызметі мен өмірінің сан-қырын ашатын деректердің молдығы. Сонымен қатар, аталған тарихи кезеңнің тағы бір сипатты белгісі қазақ және орыс интеллигенциясының өзіндік бір әріптестігі, ғылыми байланыстары қазіргі заман тұрғысынан әділетті түрде бағасын беру арқылы айқындалмақ.
Міне, осы жағынан алғанда, орыс мәдениеті зор рухани қуаттың көзі болды. Екінші жағынан, қазақ халқының аса үздік өкілдерінің де Ресей әкімшілік шенеуніктерінің қатарына белсене ене бастағандығы да осы кезеңде еді. Әрине бұның барлығы аса қатал отарлау саясаты жағдайында жүріп жатқан болатын. Еңбір қызықтысы жүргізілген шаралардың нәтижесі патша өкіметінің мақсатынан ауытқып та кетіп жатты. Патша өкіметінің күштеп шоқындыру, орыстандыру, ұлы орыстық шовинизімі жөнінде де айтуға болады. Бұның бәрі әрине көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде айтылды. Ал, мәселенің екінші бір жағы ағарту ісінің, ғылыми зерттеу жұмыстарының, шаруашылықтағы оңды өзгерістердің орын алғандығын жоққа шығаруға болмайды. Орыс ұлттық интеллигенциясымен қоян-қолтық араласа жүріп, қазақтың ұлттық саяси элитасы тәуелсіздік идеясын алға тартып, қазіргі егеменді Қазақстанның болашағын жасаған еді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Мұстафа Шоқай. Таңдамалы шығармалар. 1 том. Алматы. «Қайнар» 2007 ж.
2 Чокаев.М. Туркестан под властью советов. Алма-Ата, 1993 г.
3 Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары. 1-том. Алматы «Жібек жолы» 2002ж.
4 Шериаздан Елеукенов. Мағжан өмірі мен шығармашылығы. Алматы «Санат» 1995ж
5 Әлихан Бөкейханов. Шығармалар. Алматы «Қазақстан» 1994ж
6 Тайыр Мансұров. Нәзір Төреқұлов. Алматы «Қазақстан» 2007ж
7 Қазақстан тарихы 3-том. Алматы
8 Қазақ ССР энциклопедиясы. I том
9 Ағартушы Халел. Алматы «Арыс» 2004ж
10 Халел Досмұхамедұлы. Таңдамалы. Алматы, 2003ж
11 Қазақстан даму институты. Қазақтар. Тарихи тұлғалар. Алматы, 1998 ж.
12 М. Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Сейдімбек. Елтұтқа. Астана, 2001 ж.
13 Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы, 2001ж
14 Бурабаев.М.С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 гг. Алма-Ата,1991
15 Зиманов.С, Идрисов.К.З. Общественно-политические взгляды Мухамеджана Сералина. Алма-Ата, 1983 г.
16 Қойгелдиев.М.К. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы, 1997 г.
17 Қозыбаев.М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992 ж
18 Асылбеков.М. Х, Сейтов.Э.Т. А.Букейхан – общественно- политический деятель и ученый. Алматы «Өркениет» 2003 ж.
19 Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы Атамұра 2003 ж.
20 Зарқын Тайшыбай. Мағжанның қызылжары.Астана, 2008 ж.
21 Сайлаубай Е.Е. Алашорда үкіметінің шығыс бөлімі – Т.ғ. канд. ғылыми дәреж.алу үшін дайынд. дисс.- Алматы 2001, 157 бет.
22 К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда – Алматы: «Ататек» 1995 – 256 бет.
23 К.Нұрпейісов . Қазақ қоғамы және Алаш қозғалысы - //Саясат январь 1998 ж. 79- 94 б.
24 Махаева А. Қазақ халқы мүддесін қорғаған комитеттер (1917-1918 ж.ж.) //Ақиқат -1995 - №1-32-39 б.
25 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: «Санат», 1995.
26 Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 32 б.
27 Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (ХVІІІ – ХХ ғғ.). Зерттеулер. – Алматы: Жалын, 2004. - 400 б.
28 Зиялылар туралы тұжырымдар // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педогогикалық университетінің Хабаршысы. - Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясы. - 2007. - №4. - 35-40-бб.
29 Алаш зиялылары туралы зерттеулер // Центр Евразии. - 2008.. 28-33-бб.
30 Марғұлан А. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Валиханов Ч.Ч. Соб. соч. в 5 т.– Алма-Ата, 1984. - Т. 1. – С. 9-79.
31 Озғанбай Ө. Мемлекеттік Дума және Қазақстан. – Алматы, 1995.
32 Мадуанов С.М. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в ХVIII-начале ХХ вв. (политические и социально-экономические аспекты). – Алматы, 1995. – 276 с.
33 Сібір кадет корпусының түлектері: Г.Н. Потанин және Ш. Уәлиханов // Отан тарихы. 2006. - №2. – 58-67-бб.
34 Г.Н. Потанин және Нәзипа Құлжанова // Материалы международного теоретико-методологического семинара «Основные приоритета продвижения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных государства» Актюбинский государственный педогогический институт. - Актөбе-2006. 299-304-бб.
35 Алашорда әскери істері туралы. Томск мұрағат деректері // Қазақстан мұрағаттары. – 2007. -№ 2(4). – 92-97-бб.
1 Мұстафа Шоқай. Таңдамалы шығармалар. 1 том. Алматы. «Қайнар» 2007 ж.
2 Чокаев.М. Туркестан под властью советов. Алма-Ата, 1993 г.
3 Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары. 1-том. Алматы «Жібек жолы» 2002ж.
4 Шериаздан Елеукенов. Мағжан өмірі мен шығармашылығы. Алматы «Санат» 1995ж
5 Әлихан Бөкейханов. Шығармалар. Алматы «Қазақстан» 1994ж
6 Тайыр Мансұров. Нәзір Төреқұлов. Алматы «Қазақстан» 2007ж
7 Қазақстан тарихы 3-том. Алматы
8 Қазақ ССР энциклопедиясы. I том
9 Ағартушы Халел. Алматы «Арыс» 2004ж
10 Халел Досмұхамедұлы. Таңдамалы. Алматы, 2003ж
11 Қазақстан даму институты. Қазақтар. Тарихи тұлғалар. Алматы, 1998 ж.
12 М. Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Сейдімбек. Елтұтқа. Астана, 2001 ж.
13 Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы, 2001ж
14 Бурабаев.М.С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 гг. Алма-Ата,1991
15 Зиманов.С, Идрисов.К.З. Общественно-политические взгляды Мухамеджана Сералина. Алма-Ата, 1983 г.
16 Қойгелдиев.М.К. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы, 1997 г.
17 Қозыбаев.М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992 ж
18 Асылбеков.М. Х, Сейтов.Э.Т. А.Букейхан – общественно- политический деятель и ученый. Алматы «Өркениет» 2003 ж.
19 Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы Атамұра 2003 ж.
20 Зарқын Тайшыбай. Мағжанның қызылжары.Астана, 2008 ж.
21 Сайлаубай Е.Е. Алашорда үкіметінің шығыс бөлімі – Т.ғ. канд. ғылыми дәреж.алу үшін дайынд. дисс.- Алматы 2001, 157 бет.
22 К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда – Алматы: «Ататек» 1995 – 256 бет.
23 К.Нұрпейісов . Қазақ қоғамы және Алаш қозғалысы - //Саясат январь 1998 ж. 79- 94 б.
24 Махаева А. Қазақ халқы мүддесін қорғаған комитеттер (1917-1918 ж.ж.) //Ақиқат -1995 - №1-32-39 б.
25 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: «Санат», 1995.
26 Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 32 б.
27 Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (ХVІІІ – ХХ ғғ.). Зерттеулер. – Алматы: Жалын, 2004. - 400 б.
28 Зиялылар туралы тұжырымдар // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педогогикалық университетінің Хабаршысы. - Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясы. - 2007. - №4. - 35-40-бб.
29 Алаш зиялылары туралы зерттеулер // Центр Евразии. - 2008.. 28-33-бб.
30 Марғұлан А. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Валиханов Ч.Ч. Соб. соч. в 5 т.– Алма-Ата, 1984. - Т. 1. – С. 9-79.
31 Озғанбай Ө. Мемлекеттік Дума және Қазақстан. – Алматы, 1995.
32 Мадуанов С.М. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в ХVIII-начале ХХ вв. (политические и социально-экономические аспекты). – Алматы, 1995. – 276 с.
33 Сібір кадет корпусының түлектері: Г.Н. Потанин және Ш. Уәлиханов // Отан тарихы. 2006. - №2. – 58-67-бб.
34 Г.Н. Потанин және Нәзипа Құлжанова // Материалы международного теоретико-методологического семинара «Основные приоритета продвижения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных государства» Актюбинский государственный педогогический институт. - Актөбе-2006. 299-304-бб.
35 Алашорда әскери істері туралы. Томск мұрағат деректері // Қазақстан мұрағаттары. – 2007. -№ 2(4). – 92-97-бб.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ТАРИХЫ: ТҮСІННІГІ, ПАЙДА БОЛУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық
әдіснамалық зерттеу нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3 Интеллигенция тарихын кезеңдерге бөлудің теория-әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЗАҚ
ЗИЯЛЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ӘСЕРІ ... ... ...25
2.1 Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ интеллигенциясының
ахуалы ... ... ... ... ... ..25
2.2 XX ғасырда қазақ зиялыларының қалыптасуының
алғышарттары ... ... ... ... 28
2.3 ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ зиялыларының саяси қызметі ... .36
3. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТАРИХТАҒЫ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Ұлт зиялыларының қазақ халқының рухани өміріндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақ ағартушыларының мәдениетке қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...50
3.3 Қазақ зиялыларының ғылымдағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 88
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары
көрсетіліп, олардың шығармашық қызметі зерттелген. Тамыры терең бір-бірімен
замандас болған зиялылар өкілдерінің саяси және рухани көзқарастарына
тарихи талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ зиялыларының саяси қызметінде ерекше орны
бар Алаш Орда тарихына да аттай 90 жыл толды. Ел тәуелсіздігін аңсаған Алаш
арыстары қазақ халқының алдындағы өзінің азаматтық міндетін орындады.
Олардың ұлттық идеясы әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасуы
тұжырымдамасында Қазақстан тарихы ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң
үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен
тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған еді [1]. Міне осы
міндеттерді шешу үрдісінде бітім бейнесі замана талабына сай келетін жаңа
зерттеулердің қатары көбейуде.
Қазақстан тарихының, сондай өзіне ерекше назар аудартатын іргелі
тақырыптарының бірі қазақ интеллигенциясының отарлық кезеңдегі
Қазақстандағы қызметі болып табылады.
Орыс пен қазақ халқының өзара байланысының тарихи тамырлары тереңде
жатыр. Бірақта, соның ішіндегі оқиғалардың шиеленісуімен бізді ең бір
қызықтыратын кезең ХХ ғасырдың басы болып табылады. Оның себебі:
Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени дамуға аянбай ат салысқан, оған
жетекшілік еткен белгілі қоғам қайраткерлерінің қызметі мен өмірінің сан-
қырын ашатын деректердің молдығы. Сонымен қатар, аталған тарихи кезеңнің
тағы бір сипатты белгісі қазақ және орыс интеллигенциясының өзіндік бір
әріптестігі, ғылыми байланыстары қазіргі заман тұрғысынан әділетті түрде
бағасын беру арқылы айқындалмақ.
Міне, осы жағынан алғанда, орыс мәдениеті зор рухани қуаттың көзі
болды. Екінші жағынан, қазақ халқының аса үздік өкілдерінің де Ресей
әкімшілік шенеуніктерінің қатарына белсене ене бастағандығы да осы кезеңде
еді. Әрине бұның барлығы аса қатал отарлау саясаты жағдайында жүріп жатқан
болатын. Еңбір қызықтысы жүргізілген шаралардың нәтижесі патша өкіметінің
мақсатынан ауытқып та кетіп жатты. Патша өкіметінің күштеп шоқындыру,
орыстандыру, ұлы орыстық шовинизімі жөнінде де айтуға болады. Бұның бәрі
әрине көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде айтылды. Ал, мәселенің екінші
бір жағы ағарту ісінің, ғылыми зерттеу жұмыстарының, шаруашылықтағы оңды
өзгерістердің орын алғандығын жоққа шығаруға болмайды. Орыс ұлттық
интеллигенциясымен қоян-қолтық араласа жүріп, қазақтың ұлттық саяси элитасы
тәуелсіздік идеясын алға тартып, қазіргі егеменді Қазақстанның болашағын
жасаған еді. Отарлық мүддеден туындаған ғылыми әскери экспидициялар да өз
мақсаттарынан асып түсіп, қазақ халқының тарихына, этногенезіне,
экономикасына баса көңіл аударып, аса құнды мәліметтер жинағаны да ақиқат.
Сондықтан, осындай аумалы-төкпелі заманда азаматтық ар-ожданын сақтап,
нағыз интеллигент екендігін көрсете білген, өзіндік ұстанымы бар қазақ
зиялыларының ғылыми мұрасының Қазақстан тарихында өзіндік орны бар десек
жаңылыспаймыз.
1905 жылы жазда революциялық өрлеу барысында патша өкіметі еңбекші
халықтың наразылығынан, шет аймақтардағы халық қозғалысынан қорықты. Егер
бұл қозғалыс орталықтағы революциялық ағынмен қосылып кетсе, үлкен қауіп
төндіретіні даусыз еді. Сондықтан 1905 жылы 6-шы тамызда Мемлекеттік Дума
жөніндегі патша манифесі басқа “бұратаналармен” бірге қазақ еліне де
депутат сайлау құқын берді. Қазақ зиялылары осы істің бас-қасында жүріп ірі
мәселелерді көтеріп, саяси сауатын аша бастады. Бұл кездегі қазақ қоғамында
белгілі бір қоғамдық ұстанымда үгіт-насихат жұмысын жүргізе алатын саяси
ұйымдар жоқ еді. Міне, осындай жағдайда думаға даярлық мерзімінің тар
қыспағына іліккен ұлт зиялылары тұңғыш рет саяси партия құру әрекетін қолға
алды.
Қазақ қоғамындағы саяси-идеялық күрестің шиеленісуіне түрткі болған
және ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясында маңызды белес болған тарихи
оқиға – 1917 жылғы Қазан төңкерісі: Ақпан революциясынан кейін ұйымдық
жағынан Алаш партиясының төңірегінен біріккен ұлт зиялыларының арасынан
Қазан төңкерісінен кейін қазақ халқы үшін социализм идеяларын құп көріп,
бүлікшіл-большевиктік жолға ауыса бастаған зиялылар тарапынан (С.Сейфуллин,
К.Төгісов, М.Әйтпенов, Ш.Әлжанов т.б.) саяси күш қалыптаса бастады. Алаш
партиясы мен оны қолдаған ұйымдарға “Бірлік”, “Жанар”, “Талап”, “Жас
азамат” , “Үш жүз” партиясы, Ақмоладағы С.Сейфуллин басқарған “Жас қазақ”
ұйымы, Омбыдағы Демократияшыл Жастар Одағы алаштық идеологияға қарсы күресе
отырып, қазақ халқын бостандыққа жеткізудің большевиктік жолын таңдаған
болатын. Төңкерісшіл ұйымдардың қазақ халқына саяси ықпалы күшті болмаса
да, оларға дем беруші орыс большевиктерінің көмегі арқасында елеулі саяси
күшке айналды. Ақпан революциясынан кейін ұлт зиялылары арасында неге жік
туды? Қазақ зиялыларының бір тобы неге большевиктік жолға ауысты? Оның
басты себебі Уақытша үкімет Қазақстан үшін де, Ресей үшін де маңызды
мәселені (жер мәселесі, автономия т.б.) бірден шеше алмады, оны Құрылтай
жиналысының құзырына ысыра берді. Уақытша үкіметтің осындай шарасыздығы
халықтың көңілін қайтарды. Сонымен қым-қиғаш оқиғалар арнасында қазақ
зиялыларының қалыптасуы мен шыңдалуы жүріп жатты
Қазақ зиялы қауымы өзі теңдес халықтардың алдыңғы қатарлы зиялыларымен
араласып, шығармашылық байланыста, қоғамдық-саяси істе бірегей-бірлікте
болған. Әсіресе орыстың алдыңғы қатарлы зиялыларымен қоян-қолтық араласқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ зиялыларының қоғамдық-
саяси қызметі бойынша саяси және рухани көзқарастарын зерттеу барысында
табылған тың деректік материалдар негізінде жаңа көзқарастар тұрғысынан
талдай отырып, олардың құндылықтарын айқындап көрсету – зерттеу жұмысының
басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылып отыр:
- ХІХ ғ. екінші жартысы-ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәнедиетінің қазақ
зиялыларының қалыптасуына ықпалдастығы мен әсерін сипаттау;
- ХХ ғ. қазақ зиялыларының қоғамдық-тарихи көзқарасын айқындау;
- ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының дүниетанымын,
тұжырымдамаларын көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақ халқын мәдени-ағартушылық дамытуға үлес қосқан
қазақ зиялылары, оқымысты ғалым-ағартушылары.
Зерттеу пәні: Қазақ зиялыларының саяси және рухани көзқарастарына
тарихи талдау жасау.
Зерттеудің методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын
талдау барысында мен соңғы жылдары Отандық тарих ғылымындағы болып жатқан
түбегейлі өзгерістерді негізге алдым. Міне, сондықтан да мен өз зерттеуімде
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдарды, сыннан өткен, жаңа
көзқарастар тұрғысынан жазылған отандық және шет елдік зерттеулерді
басшылыққа алдым.
Дипломдық зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізіне
диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын және өркениеттілік, салыстырмалық,
талдау, жинақтау мен қорыту, сонымен қатар жүйелілік әдістер арқылы бердім.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы алға қойылған міндеттердің
өзектілігінен, тарихнамасын зерттеуден, қазақ зиялыларының саяси-
шығармашылық және ғылыми еңбектерінің тарихы осы уақытқа дейін толық және
шынайы тұрғыдан зерттелмеуінен туындайды. Дипломдық жұмыстың ғылыми
жаңалығы – мәселенің кешенді түрде зерттелуінде.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Интеллигенция тарихы: түсінігі, пайда болу кезеңдері және дамуы
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша талдау
Ешқандай қоғам интеллигенциясыз болмайды. Әсіресе соңғы екі жүз жылда
интеллигенция қарқынды дамыды және ірі қоғамдық және өндірістік күшке
айналды. Ақыл мен ой еңбегінің кеңеюі, рухани өндіріс көлемінің артуы,
интеллигенцияның сандық және кәсіптік өсуіне жағдай жасады.
Интеллигенция феномені өте күрделі, тарих, философия және социология
еңбектерінде Интеллигенция ұғымына нақты анықтама жоқ. Тарих ғылымында
интеллигенция туралы көп айтылады. Бұл тақырыпта мен интеллигенция ұғымының
пайда болуы тарихын ашуға тырыстым. Аталған ғылыми мәселенің әдіснамалық
негізі ретінде кешенді әдісті пайдаландым.
Бір жағынан алғанда интеллигенцияның әр тобын осы үлкен әлеуметтік
топтың бөлшегі ретінде зерттеу де маңызды. Мұндай әдіс интеллигенцияда
болатын үздіксіз байланыстарды ашуға мүмкіндік береді.
Ұзақ жылдар бойы интеллигенцияны сипаттау кезінде оны белгілі бір
әлеуметтік құрылымға жатқызатын таптық әдіс пайдаланылып келді. Сондықтан
бұл әдіс әдебиеттерде ұзақ тұрақтай алмады. Мұндай әдіс интеллигенцияны
ерекше әлеуметтік топ ретінде бөлуге ғана емес, оның мәнін ашуға да
мүмкіндік беретін сапалық сипаттамаларды анықтауды мақсат етіп қоя алмады.
Л.Гуревич айтқандай Бүгін біреулер интеллигенцияның экономикалық
жағдайының нашарлауы мен әлеуметтік статусының төмендеуі туралы дабыл қағып
жатса, екіншілері билікті интеллигенция басып алды деп сыңға алады. Бұл
екі жағдай да интеллигенция түсінігіне әр түрлі мазмұн береді.
Интеллигенция термині Ресейде пайда болды және оның авторы
П.Д.Боборыкин деген түсінік кең тараған. Соған қарамастан Гизо, Гегель,
Маркс, Энгельс. Сонымен қатар басқа да елдердің әр түрлі ойшылдарының
интеллигенция түсінігін қолдану және зерттеу нысаны көптеп кездеседі.
Отандық тарихтың мазмұнын байытып, осы кезге дейін қалыптасқан тарихи
таным жүйесін қайта қарауда дәстүрлі тоталитарлық жүйенің әдістемелік
негіздерінен бас тарта отырып, оны алмастыратын тың негіздер батыл тұрғыда
іздестіріліп, зерттеу барысында қолданысқа енгізіліп келеді. Қоғам дамуының
заңдылықтарын айқындап, тарихи үдерістерге баға беруде интеллигенция
теориясы ұтымды тәсіл ретінде шетелдік қоғамдық ғылымдарда сәтті қолданыс
табуда. Таптық қағидаларға балама позиция ұстанатын бұл концепция әзірге
отандық тарих ғылымында іргелі зерттеу жұмыстарына негіз бола қойған жоқ.
Отан тарихының ең күрделі де түйінді нысаны болған Түркістан тарихы,
әсіресе оның ұлттық-мемлекеттік мәжелеуге дейінгі кезеңі белгілі деңгейде
зерттелгенімен бұл тақырып концептуалды тұрғыда терең қарастыруды қажет
етеді. Өйткені ғылыми зерттеу бағыттары алдыңғы қатарға шығарып отырған
күрделі тарихи үдерістердің себеп, салдарлы байланыстарын, ортақ
заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындау ғылыми зерттеу жұмыстарында тың
әдістемелік тәсілдерді қолданып, жаңа бағыттарды игеруді қажет етеді.
Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияны отарлауы нәтижесінде
құрылған әкімшілік-мемлекеттік бірлік ретінде Түркістан генерал-
губернаторлығы мен кеңестік негіздегі Түркістан автономиялы республикасының
тарихы отандық тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар
аударуды қажет етеді. Тарихи жағдайлармен Түркістанға қосылған қазақ елі
мен жерінің ұлттық мемлекеттілігімізді қалыптастырудағы маңызы өте зор.
Жарты ғасыр әкімшілік-территориялық оқшаулық жағдайында бұл өлкеде
патшалық, кеңестік биліктер отарлық тәртіпке тән озбырлықпен еркін ой-
сананы бұғаулап, ұлттық рухани болмысты деформациялау саясатын жүргізді.
Бұл саясат, әсіресе, өлкеде мемлекеттік билік құрылымдарының қалыптасуы мен
ұлттық интеллигенция жүйесінің орнығуындағы кереғарлықтардан айқын
байқалды.
Осыған байланысты өлкеде ұлыдержавалық шовинизмге қарсы кең өріс алған
түркілік бірлік идеясы мен кеңестік тәртіптің ұлттық-территориялық межелеу
арқылы ұлт республикаларын құру саясаты да тәуелсіздік идеологиясы
талаптарына сай дәстүрлі тұжырымдардың ықпалынан арылып қазіргі заманғы
әдістемелік тұрғыда қайта бағалауды қажет етеді.
Қазақстан мен Орта Азия республикалары тәуелсіздігінің бастауында
тұрған бұл қозғалыстарды бірін-бірі толықтыратын біртұтас ортақ
құндылықтарымен және бірін-бірі қайталамайтын ерекшеліктерімен дара
құбылыстар ретінде қарастыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр. Бұл мәселеге
интеллигенция теориясы тұрғысынан назар аударылар болса онда тарихи
танымның игілігіне айналатын соны нәтижелерге қол жеткен болар еді.
Өйткені, бұл қозғалыстардың идеялық сабақтастығы мен бағдарламалық
мақсаттарының сәйкестігі үйлестіруші факторларының ортақтығымен бірге
олардың басқарушы интеллигенция өкілдерінің де саяси көзқарасы мен рухани-
мәдени ұстанымдарының ортақтығынан туындап жатты. Бұндай саяси, мәдени-
рухани ортақ ұстанымдардың негізділігі қазіргі бауырлас мемлекеттер
арасындағы интеграциялық ықпалдастықты одан әрі өрбітуге жаңа тыныс береді.
- тақырып өзектілігінің үшінші қыры – қазіргі заманғы тарихи таным
тәсілдерінің бірі ретінде интеллигенция теориясы концепциясын қолдану
мүмкіндігінен туындайды. Еліміздің тарихи Ресей мен Кеңес Одағы құрамындағы
даму факторларының жүйесінде саяси басқару факторы маңызды орын алып келді.
Бұл жағдай мемлекеттік басқарудың субъектісі болған интеллигенцияның рөлін
арттыра түседі. Түркістан өлкесінде іске асырылған кез-келген модернизация
осындай себептермен “жоғарыдан төменге“ қарай бағытталғаны белгілі.
Тоталитарлық билік қоғамдық дамудың эволюциялық ырғағына қарсы жүргізген
саясаты терең әлеуметтік, саяси күйзелістерге ұрындырғандықтан да осының
бәріне тікелей жауапты билік басындағы басқарушы интеллигенцияның қоғамдық
құбылысқа айналған болмысын тану қажет-ақ. Осы міндетті шешуде жаңа
әдістемелік тәсілдің маңызы арта түседі деп есептейміз.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар мен бұрынғы кезеңдегі
интеллигенцияайналымы үлгісінің түбірінен өзгергеніне қарамастан
интеллигенция бұрынғысынша еліміздегі саяси үдерістің маңызды факторы болып
отыр. Соңғы кездегі саяси, әлеуметтік талдаулар көрсетіп отырғандай
елімізде қалыптасқан мемлекеттік билік құрылымдарында интеллигенция өзінің
ролін нығайтып келеді. Бұл үдерістің алдағы уақытта да жалғаса түсетін
тенденциясы байқалуда. Дәстүрлі қоғамдағы әлеуметтік институттардың билік
құрылымдарын қалыптастыруда ұстанған құндылық бағдарлары қазіргі кезде де
маңызын жойған жоқ [2]. Демек қоғамдық өмірде интеллигенция ықпалының артуы
Қазақстанда интеллигенцияқалыптастырушы үдерістердің генезисін тарихи
деректік материалдар негізінде концептуалдық тұрғыда зерттеудің маңыздылығы
тақырыптың барынша өзекті екендігі танытады.
“Интеллигенция концепциясының қалыптасуы, тарихнамасы және теориялық
әдістемелік негіздері” деп аталған бірінші тарауда отандық және шетелдік
зерттеулерде негізделген интеллигенция теориясының ғылыми мектептері,
бағыттары талданып, тақырып бойынша жүйелі тарихнамалық шолу жасалды және
мәселенің теориялық-әдістемелік негіздері қарастырылды.
Қоғам мен мемлекеттік билік құрылымының арақатынасы ежелгі дәуірден
ойшылдар мен саясаткерлерді қызықтырған мәселеге айналды. Кунфуцзы, Платон
Афинский, Аристотель еңбектерінде әділеттілік қағидасымен құрылған жетілген
қоғамның үлгісі жасалды.
Интеллигенция мәселесінде Н. Макиавелли (1469-1527 жж.) тұтастай ғылыми
көзқарастар жүйесін негіздеп, арыстанның табандылығы мен түлкінің
айлакерлігін үйлестіре алатын билеушінің бейнесін жасап, билік шыңына өз
қажыр-қайратының арқасында, тағдырдың сәттілігімен, отандастарының
қолдауымен немесе қылмыс жасау сияқты үш тәсілмен жетуге болады деп
есептеді. Интеллигенция мен қоғамның ара-қатынасы туралы идеялар Томмас
Гоббстың, Ж. Боденнің, Вольтердің көзқарастарында одан әрі дамытылды.
Г.В.Ф. Гегель әлемдік тарихты әлемдік рухтың қызметімен, оның парасатты
және қоғам үшін аса қажетті еркімен байланыстырып, тарихтағы ұлы адамның
рөлін бағалауға қатысты интеллигенция теориясын жаңа деңгейге көтерді.
Мемлекетті күштеу құралын заңды негізде қолданып, адамдардың адамдарға
билік жасауының қатынасы ретінде қарастырған М. Вебердің билікті заңды деп
танудың негізділігін айқындаған көзқарастары билік құрылымдарына талдау
жасауда әдістемелік тәсіл ретінде тиімді қолданыла бастады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс саяси билік бір таптың екінші тапты басып-
жаншуда қолданатын күштеу құралы деп бағалап, революция барысында
пролетариат билеуші тапқа айналып, таптық қарама-қарсылықтың шарттарын,
тіпті тап ретіндегі өзінің де билігін жояды деген тұжырым жасады.
Орыс қоғамында интеллигенцияға қатысты ойлар Феофан Прокопович, А.М.
Курбский, Симеон Полоцкий, В.Н. Татищевтің еңбектерінде одан әрі дамытылды.
Халық пен интеллигенцияның өзара қарым-қатынасы туралы П.И. Пестель, М.А.
Бакунин, П.А. Кропоткин және В.О. Ключевскийдің ойларында құнды идеялар
көрініс тапты.
Интеллигенциялық теориядағы социал-демократиялық идеялар Ресейде Г.В.
Плеханов пен В.И. Лениннің еңбектерінен орын алды. Плеханов ұлы адам
өндіргіш күштердің дамуына ықпал ете алмағанымен қоғамдық қатынастардың,
қоғамдық сананың өзгерісін аңғара алса, соған сәйкес тарихи оқиғаларға да
ықпал жасай алған болар еді деген қорытындыға келеді.
Социализм таптар жойылған қоғамда орнайды деп сенген В.И. Ленин
буржуазияны жеңген пролетариат саяси билікті қолға алып, қаналушыдан
қанаушы тапқа айналады деп есептеді. Социалистік басқару жүйесі нақты
мәселелермен бетпе-бет келгенде жалпыадамзаттық құндылықтармен сыйыспайтын
қателіктерге ұрындырды. Пролетариат қолына билік тиген соң таптық идеяларға
елігіп, кез-келген күшті таптап тастайтын көзсіз тобырға айналды. Ленин
өмірінің соңында интеллигенция қалыптастыру жүйесін жетілдірудің шараларын
ұсынғанымен кеңестік билік құрылымы біртіндеп партиялық номенклатураға
ұласты.
Интеллигенция мәселесі орыс ойшылдарының шетелдік өкілдері-философтар
Н.А. Бердяев, И.А. Ильин, С.Л. Франк, әлеуметтанушы П.А. Сорокин сияқты
ғалымдарды да қатты қызықтырды. Дегенмен мәселені әр қырынан қарастырған
ғылыми бағыттар мен мектептер интеллигенцияның қалыптасуы мен қызметінің
заңдылықтарын анықтай алмады. Интеллигенция мәселесін жүйелі зерттеу ХХ ғ.
соңы – ХХІ ғ. басында ғана барынша қарқынды қолға алынды.
Отандық тарихта әдістемелік тәсіл ретінде интеллигенция теориясы үлгісінің
бұрын қолданылмауынан азаматтық, интеллектуалдық тарих міндеттеріне сай
тақырып тарихнамасын жүйелі түрде үш топқа бөлеміз. Бірінші, Түркістан және
Алаш ұлт-азаттық қозғалысы; екінші, ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен
қызметі; үшінші, тұлғатану бағытында жүргізілген зерттеулер.
Алғашқы бағыттағы зерттеу жұмыстары тақырыптық, желілік тұрғыда барынша
кең ауқымда жүргізілді және ол зерттеулердің теориялық-әдістемелік
тәсілдері де алуан түрлі болып келеді. Осы тұрғыда Х. Әбжановтың “Ұлт-
азаттық қозғалыстың үш мәнді белгісі бар: біріншісі - қозғалысқа
жалпыұлттық идеяның тән болуы; екіншісі - қозғалыс алға қойған негізгі
мақсаттың анық та ашық түрде мемлекеттік билік мәселесіне келіп тірелуі;
үшіншісі – қозғалыс басында ұлт зиялыларының саяси көрегендік, қолбасшылық,
кемелдік, дипломатиялық әбжілдік, харизмасы өткір қасиеттері бойында бар
көрнекті өкілдердің тұруы” [3] деген тұжырымы отандық интеллигенция
тарихнамасын талдауға жаңа тыныс береді.
Х. Әбжанов ұлттық интеллигенцияға қоғамдық саяси құбылыс ретінде баға
беріп, Шәкәрім қажының “Ең жақсы адам не қылған кісі?” деген сауалына “ел
тағдырын шешер биліктің екі тізгін, бір шылбыры кемелдің, үздіктің
үздігінің қолында болуы қажет. Топты жарып шыққан осындай кемелдерді,
осындай үздіктерді ғана ұлттық интеллигенция деген айдармен айшықтауға
негіз бар” [24] деген ғалымның жауабы тарихи танымдағы интеллигенция
ұғымының ұлттық мазмұнын айқындайды.
Интеллигенция теориясының қағидалары қазақ қоғамы үшін біршама бейтаныс
көрінуі мүмкін. Әйтсе де басты қағидалары мен ұстанымдары дәстүрлі
қоғамдағы әлеуметтік институттардың мемлекеттік билік құрылымдарын
қалыптастыратын қоғамдық қатынастар жүйесіне ортақ екендігі белгілі болып
отыр. Тарихнамалық талдау көз жеткізіп отырған бұл ғылыми ақиқат
элитологиялық концепция мүмкіндіктерін отан тарихын зерделеуде батыл
қолдануға болады деп тұжырым жасауға итермелейді.
Дамыған елдердің индустриялды даму дәуіріне енуімен бұқараның рөлі
артып, олардың билікке қоятын талабы күшейді. Бұл жағдай күштеуге
негізделген азшылықтың билігін танытатын дәстүрлі басқару түрінің
тиімсіздігіне көз жеткізіп, интеллигенция теориясын жетілдіруге
ынталандырды.
Гаэтано Моска басқарушылар аз санды болғанымен, барлық саяси қызметті
атқарып, билікті монополизациялайды және бағыныштыларды ерікті-еріксіз
тәсілдерімен басқарады дей келіп, саяси таптың билік басында тұратын
индивид премьер-министр немесе сувереннен әлдеқайда нақты билікке ие король
жанындағы мажордом болуы да мүмкін екендігін айтады. Басқа жағдайда
сайланған президенттің орнына президенттің сайлаудағы жеңісін қамтамасыз
еткен ықпалды саясаткер билік жүргізеді. Оның пікірінше жабайы қоғамда
соғыста ерлік көрсету, ендігі бір қоғамда байлық – билеуші таптың басым
белгісіне айналды [25]. Кейбір елдерде билеуші тапқа енудің бір ғана жолы -
ақсүйектік орта дүниеге келді.
В. Парето интеллигенцияға өз қызметінің сапасымен барынша жоғары
көрсеткішке ие адамдар деп анықтама беріп, оларды басқарушы интеллигенция
және басқаруға қатыспайтын интеллигенция деп бөледі [26]. Ол
интеллигенцияның халықты бағындыруда күш пен құқықты бөліп атайды. Күштің
көмегімен билік жүргізушілерді арыстандар, ал билікті қулықтың көмегімен
ұстап тұратындарды түлкілер деп атады. Интеллигенцияның бірінші тобы
қатаң күштеу тәсілдеріне сүйенсе, екінші тобы үгіт-насихат пен саяси айла-
шарғыға иек артады деп есептейді.
Роберт Михельс қираған ескі мемлекеттің үйіндісіне орнаған жаңа тапсыз
қоғам да интеллигенцияны қажет етеді, өйткені қоғамдық байлықтарды тиімді
басқару шенеуніктер тобының ауқымды жүйесін жасақтау арқылы ғана мүмкін
болады дейді. Маркс капиталистік және коммунистік қоғамның арасында
пролетариаттың революциялық диктатурасына сәйкес келетін экономикалық кезең
болуы тиіс десе, Михельс оны өліп бара жатқан буржуазияның қолынан билік
скипетрін алуға күші мен дәті жеткен социалист көсемдердің диктатурасы
болады деп атайды. Көсемдер бұқараның жаратуымен дүниеге келіп, оның
әміршісіне айналады, адам өз қолымен жасағанының өзіне билік жүргізуіне жол
береді, бұқара үкіметтің әрекетсіздігіне төзбегенімен көсемдердің
әділетсіздігіне кешіріммен қарайды, содан да үкіметке қарағанда өз
көсемдеріне көп құлақ асады деген Михельстің пікірлері кеңестік қоғамның
билік заңдылықтарын талдауға мүмкіндік береді.
Қазақ топырағында дүниеге келген Қорқыт, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,
Қожа Ахмет Ясауилердің еңбектерінен мемлекеттік билікке қатысты жоғарыда
айтылған теориялар мен концепцияларға ортақ, ұқсас ойлар мен идеяларды
көптеп кездестіреміз. Әйтсе де Ясауидің камил инсан-толық адам
концепциясы сияқты интеллигенциялық ойларға жақын төлтума идеялар да жоқ
емес. Хандық дәуірдегі жыраулар поэзиясында кездесетін қазіргі заманғы
интеллигенция теориясына тән қоғамдық ой-сана жетістіктері орыс
мәдениетінің ықпалынсыз қалыптасқан дербес құбылыс болса, орыс мәдениетімен
ықпалдасқан Шоқан мен Абай көзқарастары интеллигенция теориясындағы ұлттық
мазмұнды байытуға қызмет етті.
Интеллигенция феномені саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық,
әскери, кәсіптік сияқты жеке категориялардан тұрады. Соның ішінде
интеллигенция және саяси басшылық ұғымы билік феноменімен тығыз байланысты.
Соған сәйкес интеллигенция өз қатарына стратегиялық маңызды шешімдер
қабылдайтын тұлғаларды топтастырады деген тұжырым биліктің сипатына талдау
жасауға мүмкіндік береді. Интеллигенция мақсаттарының, құлық нормалары мен
стереотиптерінің жақындығы бойынша біріккен, көбіне салыстырмалы болса да
қуаттайтын ортақ құндылықтары бар әлеуметтік қауымдастық [27] деген
анықтама саяси құбылысты тарихи тұрғыда қарастыруда басшылыққа алынады.
Интеллигенцияның билік мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның
міндетті түрде саяси сипатта болуы шарт емес. Интеллигенция мүмкіндіктері
экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде
көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал
жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Интеллигенция қызметінің маңызды белгісі – халықтық шешімдер қабылдау
және қабылданған шешімдерді бұқаралық сана мен құлық деңгейіне дейін
жеткізуді қамтамасыз ету. Осыған байланысты қазіргі заманғы қоғамда
орныққан билік көлбеуінің үш деңгейлі пирамидасы ерекшеленеді: жоғары
деңгейде – билеуші интеллигенция; екінші деңгейде – жоғарыдағылардың
қабылдаған шешімдерін таратушы саяси топ; үшінші деңгей – пирамиданың
ұлтанын басқару нысаны болатын бұқара көпшілік құрайды. Бұл тұжырым
интеллигенциялық концепцияның таптық-формациялық теориядан ең басты
ерекшелігін айқындайды.
Интеллигенциятанудың маңызды категорияларының бірі – контринтеллигенция
статусы бойынша билік құрылымдарына енбегенімен стратегиялық маңызды
шешімдердің қабылдануына елеулі ықпал жасайтын тұлғаларды біріктіреді.
Әдетте, контринтеллигенция құрамына саяси оппозицияның жоғарғы эшелонын
қосамыз.
Интеллигенция құрылымы қалыптасуының маңызды негіздерінің бірі -
интеллигенциялық бөліктің саяси ықпалының қоғамдық-саяси, құқықтық-нормалық
тұрғыда институттану деңгейіне байланысты. Саяси ықпалының институттық
мазмұн алуы деңгейіне қарай интеллигенцияны жетекшілер (көсемдер) және
бюрократтар деп шартты түрде екіге бөлуге болады. Бюрократтар атқарушы
билік құрылымдарында жоғары позиция иемденген барлық деңгейдегі және
лауазымдағы әкімшілік басшыларын қамтиды. Саяси жетекшілер категориясына
саяси қызметпен кәсіптік тұрғыда айналысатын және саяси шешімдер қабылдауға
жоғары деңгейде ықпалы бар, бірақ атқарушы билік құрылымдарынан тыс
тұлғалар енеді.
Интеллигенциядан тыс топтардан өз құрамына мүше тарту сипатына қарай
интеллигенция айналымы қоғамдық-саяси мазмұн алады. Әртүрлі әлеуметтік
топтар өкілдерінің өз қатарына еркін енуіне мүмкіндік беретіні ашық
интеллигенция деп, айналым үдерісі өзін-өзі жаңғырту сипатында болса, онда
ол жабық интеллигенция деп аталады.
Интеллигенцияның жеке құрамы саяси үдерісте ықпалды позиция иемденген
нақты тұлғалардың жалпы жиынтығын құрайды. Ал интеллигенцияның сапалық
құрамы – интеллигенциялық топтың басым бөлігіне тән типтік белгілердің,
құлық нормалары мен стереотиптерінің әлеуметтік-психологиялық сапаларының
жиынтығы. Тарихи тұрғыда интеллигенцияның сапалық құрамы ерекше назар
аударуды қажет етеді. Нақты тәжірибені зерттеу нысанына айналдырған
көптеген саясаттанушылар интеллигенцияны барынша кең ұғымда қарастырып,
оған биліктің жоғары эшелонына енетін жетекшілерді ғана емес, сонымен бірге
жергілікті ықпалы бар тұлғаларды да, партия белсенділерін де қосады.
Қоғамды интеллигенциялық және интеллигенциядан тыс топтар деп бөлгенде
оларды билікке әлеумет үшін маңызды стратегиялық шешімдер қабылдауға қатысу
деңгейіне қарай бөліп отырғанымыз назарда болуы керек. Содан да зерттеу
барысында интеллигенция терминіне билеуші топ, басқарушы орта,
биліктің жоғары эшелоны деген ұғымдар синоним ретінде қолданылады.
Кез-келген философиялық-тарихи теория жаңа концепция жасауға мүмкіндік
бергенімен қандай да бір теорияға сүйеніп, қандай да бір қоғамдық
қатынастарды сипаттау тек бір тарихи шекара көлемінде ғана өзін ақтай
алады. Осы тұрғыда интеллигенциялық теория концепциясының тарихи
шарттылығы оның танымдық негізін құраған тәсілдері арқылы танылады.
Қоғамның әлеуметтік және саяси жіктелуінің жолайрығындағы бұл өлшемнің
қандай қоғамға болса да тән ортақ белгілері бар. Тарихи танымдағы
интеллигенция теориясы отандық тарихтың мазмұнын тың тұжырымдармен байытып,
жаңа желілерін тарқатуға мүмкіндік береді. Интеллектуалдық тарихтың
мақсаттарымен үндесетін бұл концепция отандық тарих ғылымына жаңа тыныс
беруі тиіс.
Соңғы кезге дейін отандық тарих ғылымының ғылыми зерттеу қызметінде
интеллигенция теориясының әдістемелік мүмкіндіктері толық игерілмей келеді.
Интеллигенция теориясынан туындаған әдістемелік тәсіл қоғам дамуындағы
күрделі тарихи үдерістерді билік құрылымдарының қызметі түрінде терең
тануға мүмкіндік береді. Әйтсе де ол қоғамдық дамудағы әлеуметтік ақиқаттың
тарихи өлшемдерінің жиынтығы болғандықтан да қоғамдық жүйелердің, билік
құрылымдардың ауысуындағы мәдени, рухани құндылықтардың сабақтастығы мен
жаңғыруы деңгейін айқындауға қызмет жасайды. Бұл үдерістің мәні қоғам
тұрақтылығының өлшемі болғандықтан аталған тәсілдің тарихи танымдағы маңызы
зор. Таптық-формациялық теория мен интеллигенция теориясының әдістемелік
өлшемдері бір-біріне бара-бар ұғымдар болғанымен олар қоғам дамуының тарихи
заңдылықтарын танудағы әмбебап тәсіл бола алмайды, содан да оларды бірден-
бір дұрыс өлшем деп қабылдау ғылыми ақиқатқа қиянат болған болар еді.
Ұлттық интеллигенция феноменін дәстүрлі ұлттық интеллигенцияның
тарихи Ресей мен Кеңес өкіметінің қоғамды модернизациялау үдерісінің
жағымды және жағымсыз факторлары ықпалымен мазмұндық, түрлік тұрғыда
күрделі өзгеріске түсіп, жаңа қоғамдық талаптарға сай өз құрылымын жаңғырта
алған, сол арқылы күрделі қоғамдық-саяси жағдайда ұлттық мүдденің
бірден–бір қозғаушы күшіне айналған қоғамдық құбылыс деп бағалаған орынды.
Қазақ ұлттық мемлекеттігінің билік құрылымдарының теориялық мәселелері
қоғамдық дамудың рухани-адамгершілік және мәдени-әлеуметтік факторларын
ескеріп, ұлттық мүддені жалпыадамзаттық құндылықтармен ұластыру арқылы
шешілмек. Бұл мәселеде қоғамдық дамудағы ұлттық ерекшеліктерге басымдық
берілуі тиіс. Интеллигенция категориясы белгілі бір мәдени-рухани
дәстүрлерде қалыптасып, орныққан, біртұтас азаматтық қауымдастық негізде
топтасқан қоғамның барлық құндылықтарының жинақтаушысы, жаңғыртушысы
болатын саяси-әлеуметтік топ. Ал ұлттық интеллигенция категориясы мемлекет
құрушы қазақ ұлтының төңірегіне топтасқан саяси-әлеуметтік қауымдастықтың
жоғары тобын білдіретін қазақстандық интеллигенция ұғымында орнығуы
керек.
Интеллигенцияның күрделі саяси-әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі
заңдылықтарына сай өз қатарын толықтырып, саяси-әлеуметтік бағдарын өзгерте
алғанымен оның қызметінің тиімділігі белгілі дәрежеде мемлекеттің саясатына
тәуелді болып келеді. Демек, қоғамның интеллигенция қалыптастырушы орта
болғаны сияқты интеллигенциялық құрылым да мемлекеттің қоғамдық-саяси,
мәдени-әлеуметтік институттарын қалыптастыруға тікелей басшылық жасайды.
Бұл өзара байланыстың үйлесімділігі қоғам дамуының деңгейін анықтайды.
Түркістан тарихын интеллигенция теориясы концепциясының тұрғысында кешенді
және жүйелі түрде талдау қазіргі заман тарихының қоғамдық-мемлекеттік
бағдардағы ұлттық мүдденің қалыптасуы мен іске асу эволюциясын айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл жағдай өз кезегінде қазіргі тәуелсіздігіміздің
бастауында тұрған ұлттық интеллигенция өкілдерінің қызметіне баға берумен
бірге қоғамдық дамуға ықпал жасаған тарихи үдерістердің заңдылығын жан-
жақты тануға негіз болады. Отан тарихындағы күрделі мәселелерді зерделеуде
интеллигенция теориясының концептуалдық әдіс-тәсілдер кешені саяси,
әкімшілік, этникалық, аймақтық, шығармашылық, кәсіптік интеллигенция
түрінде жаңа желілерді қарастыруға және тарихи танымда тың көзқарас
қалыптастыруға негіз қалайды.
Отан тарихының кеңестік кезеңінде таптық көзқараспен қалыптасқан
қоғамдық-саяси қағидалар мен ұстанымдардың шынайы мазмұнын ашуда таптық
теорияға балама ретінде қолданылатын интеллигенция теориясы қазіргі кездегі
таным тәсілдерінің әралуандығына қарамастан өзінің позициясын орнықтырып
келеді.
Интеллигенция категориясының мемлекеттік билік құрылымдарын жасақтау
және оның басқарушы, атқарушы әрекеттерін қамтамасыз ету қызметі қазіргі
кезде кәсіпқой үкімет құру түріне мемлекеттік маңыз алып отыр. Демек, ХХ ғ.
басындағы ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен қызметінің тарихын қазіргі
қоғамдағы ұлттық интеллигенция болмысымен шендестіре қарастыру тарихи
танымға тың серпін беріп, қоғамдық-саяси даму үдерісін талдау және бағалау
тәсілі ретінде мәселенің қолданбалық маңызын арттыра түседі.
Теориялық-әдістемелік концепция ретінде интеллигенция теориясы
пәнаралық шекарасы нақты айқындала қойған жоқ, содан да бұл концептуалдық
бағыттың тарихи аспектісін айқындаумен бірге саясаттану, әлеуметтану
ғылымдарының зерттеу тәсілдерін тарихи таным мақсаттарына қолдану
мүмкіндігі іздестірілуі тиіс. Мәселенің осылайша қойылуы отандық тарих
ғылымының мазмұнын жаңартуда интеллигенция теориясының теориялық-
әдістемелік және ғылыми танымдық мүмкіндіктерін одан әрі дамытуға ықпал
жасайтын болады.
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық әдіснамалық
зерттеу нысаны ретінде.
Интеллигенция тарихын жан-жақты зерттеу. Оны тұтас әлеуметтік топ
ретінде де күрделі динамикалық жүйе ретінде де зерттеуге кешенді әдіс
қолдануды талап етеді. Қазіргі кезде ғылыми және көркем әдебиет
интеллигенциясының топтарын зерттеу маңызды міндет болып табылады.
Білімділік және зиялылық ұғымдарының ара қатынасын талдау кезінде
интеллигенция түсінігін, оның қоғамдағы орны мен рөлін анықтауға ерекше мән
беру тарихшылардың, философтармен, социологтардың маңызды ісіне айналуда.
Жоғарыда айтылғандай интеллигенция түсінігін анықтауда жалпылама
критерилерді бөліп қарау қиындығы кедергі келтіреді.
Қоғамымыздың жаңаруы кеңестік отан тарихының ғана емес, әдеби және
ғылыми-өндірістік интеллигенцияның тарихнамасының өзекті мәселелерін
зерттеуге оң әсерін тигізуде. Әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның
Қазақстан интеллигенциясының құрамында ерекше әлеуметтік-мәдени құрылым
ретінде айқындалуы Қазақстанда ақпараттық-технологиялық қоғамның қалыптаса
бастауымен және оның ғылыми-техникалық жағынан дамуымен тығыз байланысты.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында: Біздің балаларымыз
білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер
қайраткерлері, магазиндердің иелері, мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар
мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және спортшылары болады.
...Біздің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар
жоғары ақы төленетін жақсы оқытып үйретілген, Қазақстан мен қазақстан
халқына мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола
отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады, – деп, оның ішінде
инженерлерге үлкен үміт артады.
Қазақстаннның әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенциясының тарихын
өз алдына бөлек қарастырып, объективті бағасын беру – бүгінгі заман
талабына сай қажеттіліктен туындап отыр. Әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенция қоғамның рухани-имандылық негізіне ықпал етуші күшке
айналғаны өз алдына, ол интеллигенцияның негізгі топтарының бірі болып
саналады. Тарих ғылымының соңғы жылдары дамуы интеллигенция тарихнамасы
мәселесін әр қырынан зерделеуге жол ашуда. Сондықтан әдеби және ғылыми-
өндірістік интеллигенция тарихнамасы дегеніміз кезектегі емес, объективті
процестерге жауап беріп, оның Қазақстандағы тарих ғылымында көрініс табуын
айқындау болып саналады. Тарихнама қарастырып отырған мәселеге байланысты
еңбектерді тізіп, шолу жасаумен шектелмей, тақырыпты ғылыми негізде нақты-
тарихи және теориялық-методологиялық жағын айқындауымен де өзекті.
Жаңа танымдық материалдардың қазақстандық тарихнамаға енгізілуі де
мәселенің өзектілігін ашады. Тәуелсіз Қазақстан біраз табыстарға жетті.
Отандық және әлемдік тарихнамада Қазақстанның әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенциясының тарихнамасы арнайы түрде зерттеуді қажет ететін тақырып
болғандықтан, біз таңдаған тақырыптың өз деңгейінде зерттелмеуі, бұрын
жарияланбаған деректердің молдығы – айтылатын мәселелерді нақты айқындай
отырып, ғалымдардың арнайы ғылыми концепцияларын талдауға жол ашады.
Әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның кеңестік кезеңдегі
тарихын зерттеу ХХ ғасыр басынан бастау алатындығы белгілі. Осы уақыт
аралығында зерттеушілер ғылыми айналымға Қазақстан әдеби және ғылыми-
өндірістік интеллигенциясының қалыптасуы тарихы, әлеуметтік, демографиялық
дамуы мәселелерін айқындайтын көлемді еңбектер жазып, нақты тарихи
деректерді енгізді. Алайда Қазақстан әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенциясының тарихнамасы арнайы зерттелген жоқ. Сондықтан да әдеби
және ғылыми-өндірістік интеллигенция мәселесі бойынша бұрын жарияланбаған
деректерді арнайы талдай отырып, кең ғылыми зерттеу нысанына шек
болғандықтан, қазіргі таңдағы талаптар мүддесінен шығуға жол ашады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенцияның тарихнамасы Отан тарихы ғылымында кешенді түрде
қарастырылған жоқ. Оның қалыптасуы, сан және сапа жағынан өсуі,
тоталитарлық жүйе жағдайындағы тағдыры, жоғары оқу орындарында даярлануы,
мемлекеттің оларға ұстанған саясаты кейбір зерттеу еңбектерде,
диссертацияларда, ғылыми мақалаларда, тарихнамалық шолуға арналған
жинақтарда жанама түрде қамтылған.
1917-шы жылдардан бастап 1980-ші жылдардың соңына дейінгі аралықта
Қазақстан тарихнамасы маркстік ілімге сүйеніп, теориялық-концептуалдық
негізі де соған байланысты дамыды. Мәселені зерттеуге белгілі бір шек
қойылуы, зерттеудің теориялық-методологиялық базасының аясын тарылтты.
Мұрағат құжаттарын өз деңгейінде пайдалануға мүмкіндік берілмей, қатаң
цензураның орнығуы зерттеушілерге құнды мәліметтерді ғылыми айналымға
енгізуіне мүмкіндік бермеді. Сондықтан біз қарастырып отырған мәселенің
теориялық қырларын жаңа ғылыми негізде қалыптастыру қажеттігі айқын сезіле
бастады.
Тарихнамашы ғалым Г.Ф. Дахшлейгердің Историография Советского
Казахстана еңбегінің жарық көруі, ғылыми пайымдаулардың, қорытындылардың
белгілі-бір қорының жинақталуымен байланысты. Автор қазақ халқының
социализмге өту барысында орыс және туысқан халықтармен бірге теңсіздікті
жойып, әлеуметтік – экономикалық және мәдени жағынан теңеліп кеңестік
жұмысшы табы мен интелллигенция қалыптасуына көңіл бөлінді деген
тұжырымдама жасайды.
Ғалым Ш.Ю. Тастанов 1970-ші жылдардың басында жарық көрген еңбегінде
Қазақстандағы әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның қалыптасуына,
саны мен құрылымы, кәсіби білімі мен ұлттық құрамына байланысты құжаттары
мол мәліметтер береді. Автор интеллигенцияның зерттеу эволюциясын көрсете
отырып, интеллигенция кеңестік қоғамның ерекше әлеуметтік тобы ретінде ой
еңбегімен кәсіби түрде айналыса отырып, оның болашақта дамуы, қоғамдық
өмірдегі орны, рөлі зерттелмей отырғандығын айтады. Қазақстанда ұлттық
интеллигенция да, тіптен инженер-техникалық кадрлар да болған жоқ деп
түйіндейді. Автор бұл зерттеу еңбектің басты мәселесі – Қазақстанды мысалға
ала отырып, бұрын артта қалған халықтардың капиталистік даму сатысына
соқпай социалистік интеллигецияның қалыптастып дамуы заңдылығын ашып
көрсетуде деп тұжырымдайды.
Интеллигенция тарихнамасы бойынша ең алғашқы еңбектердің қатарына 1980-
ші жылдардың ортасында жазылған В.К. Януловтың зерттеулерін жатқызған жөн.
Автор Историография истории рабочего класса, крестьянства и интеллигенции
Казахстана в 1960-1970 гг. (Л., 1986) кандидаттық диссертациясы мен
мақалаларында инженер-техникалық интеллигенцияны соғысқа дейін қалыптаса
бастады деген Ш.Ю. Тастановтың ойын түйіндей отырып, оның толығымен
қалыптасуы соғыстан кейін республикада техникалық жоғары оқу орындары
жүйесінің құрылуымен байланыстырғанын дұрыс деп санайды. Әрі автор оның
қалыптасуын 1970-ші жылдардың басына қарай деп көрсетуі қажет еді деген өз
пікірін білдіреді. Автор Қазақстан интеллигенциясы мәселелеріне арналған
еңбектердің көлемі артып келе жатқандығына қарамастан, жұмысшы табы мен
шаруалар тарихын зерттеуге қарағанда, интеллигенция тарихын зерттеу
Қазақстандағы мәдени құрылыс тарихымен байланысты ғана мән беріліп
отырғандығын сабақтайды.
1980-ші жылдардың басынан бастап партияның таптық идеялық саяси
мүддесін білдіріп, белгіленген ұстанымдардан ауытқи алмаушылық тарихнама
ғылымының дамуын тежегендігіне қарамастан, әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенция мамандарын даярлау мен тәрбиелеу мәселесін зерттеудің
теориялық-методологиялық негіздерін белсендендіруге көңіл бөлінді.
80-ші жылдары Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының
әлеуметтік дамуындағы негізгі тенденциялар талданып сараланған бірден-бір
зерттеу монография – С.С. Әбубәкіровтің Қазақстан инженерлік-техникалық
интеллигенциясы атты еңбек. Бұл монографияда 1946-1960-шы жылдары
Қазақстан инженерлік-техникалық интеллигенциясының әлеуметтік дамуындағы
негізгі тенденциялар талданып, сараланған. Атап айтқанда мамандардың
республиканың экономикалық потенциалын арттыруға, өнертабыстық істер мен
рационализаторлық қозғалысты алға бастыруға, ғылым мен техниканың
жетістіктерін, озат тәжірибені өндіріске енгізуге қосқан үлестері, жаңа
адамды қалыптастырудағы рөлі қарастырылады.
Еліміз егемендік алып, ұлттық төл тарихымыз бен тарихнамамызға жаңа
серпіліс келе бастаған 1990-шы жылдардың бас кезінде әдіснамалық жағынан
маркстік-лениндік концепциядан бас тартып, қандай да болмасын мәселеге
өркениетті көзқарас тұрғысында зерделеуге кең жол ашылды. Алаш зиялыларының
тарихын зерттеп, оны ғылым әлемінде жұршылыққа танытуда ғалымдар М.Қ.
Қозыбаев, К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев еңбектерінен таным-парасат биігіне
ұмтылғаны байқалды.
Зерттеу парадигмасы ауысуына байланысты, біз қарастырып отырған
мәселенің теориялық-концептуальдық базасын тереңнен зерттеуге ерекше мән
беріле бастады. Осы тұрғыда ғалым Ә.М. Ауанасова ұзақ уақыт бойы қазақ
интелллигенциясы өкілдерінің озық идеялары, бағдарламалары, көзқарастары
біржақты қарастырылып, тереңнен зерттелмегендігін негіздей отырып, ақиқатын
айтатын оның уақыты жетті, – деген пікір айтады.
Интеллигенция тарихнамасында Х.М. Әбжанов пен Л.Я. Гуревичтердің
еңбектерінің сүбелі орын алатындағын атап өткен жөн. Ғалымдар біз
қарастырып отырған мәселені әдіснамалық жағынан негіздеген пікірлер мен
көзқарастарында ашық айтқан.
Қазақстан интеллигенциясының әлеуметтік-кәсіби жағынан жіктеліп, оның
топтарын әр қырынан зерттеуге 1990-шы жылдары жете мән беріле бастады.
Әдіснамалық еңбектер ретінде олардың интеллигенция тарихындағы маңыздылығы
зор.
1990-шы жылдардың соңы 2000-ші жылдардың басында да интеллигенция
тарихын зерттеуге деген зерттеушілердің қызығушылығы толастаған жоқ. Жаңа
әдіснама және зерттеу тәсілдерін қолдана отырып, өркениетті көзқараспен
талдау жүргізіп, нақты мәселелер бойынша өзіндік пікірлерін білдіруде біраз
зерттеулер жүргізілді.
Әдіснама және тарихи зерттеу тәсілдері тұрғысынан алып қарағанда К.Л.
Есмағамбетовтың Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасына арнаған еңбегі
ерекше орын алады. Ғалым Қазақстан тарих ғылымының көптеген жылдар бойы
өзімен-өзі болуы, дүниежүзілік тарих ғылымынан бөлек, томаға-тұйық жағдайда
дамуы онда мешеу методология мен зерттеу әдістерінің, тарихи шындықтан
алшақ концепциялар мен тұжырымдардың орнығуына соқтырғандығын саралай
отырып, қазіргі уақытта оның алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі өзін
біртұтас дүниежүзілік тарих ғылымының ажырамас бөлігі екендігін сезіну және
осы негізде шетелдік тарихнамамен тұрақты шығармашылық қатынас орнату болып
табылады, – деп ой толғаған.
Біз қарастырып отырған мәселеге қатысты тарихнамалық зерттеу жүргізген
ғалымдар қатарында Р.М. Жұмашевты ерекше атаған жөн. Ол интеллигенция
біліммен қатар рухани құндылықтарды да тұтынушы деп ой қорытады.
Кеңестік және посткеңестік кезеңдегі зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне
талдау жасай отырып, кеңес өкіметі орнағаннан бастап интеллигенция,
өндірістік-техникалық интеллигенцияның теориялық, методологиялық
мәселелерін зерттеу төңірегінде пікірталастар туындады.
Әйтсе де интеллигенцияға байланысты жарық көрген тарихи, философиялық,
әлеуметтану саласындағы еңбектерде интеллигенция түсінігіне нақты
көзқарас қалыптаспаған. Таластың негізгі себебі – интеллигенцияның мәнінде
ғана емес, шеңберінің өсуі, әлеуметтік топ ретіндегі белгілеріне де
байланысты.
Интеллигенция тарихын теориялық-концептуалдық тұрғыда зерттеп, қоғам
дамуындағы орны мен рөлін анықтауда кеңестік тарихшыларға әсер еткен
оқиғалардың өзіндік тарихы бар. Мәселен, В.И. Ленин интеллигенцияға барлық
білімді адамдарды, ерікті кәсіп өкілдерін, дене еңбегі өкілдерінен
айырмашылығы бар ой еңбегі өкілдері жатады деген концепция қалыптастырды.
Лениндік анықтама интеллигенция тарихын зерттеуші кеңестік ғалымдардың
концепциялық негізіне айналды.
Сталиндік жүйе кезенінде интеллигенцияға қоғамда өзіндік дүниетанымы
жоқ, белгілі бір таптың мүддесін қорғайтын, ой еңбегімен айналысатын
әлеуметтік жік деген түсінік қалыптасты.
Өркениетті көзқарас тұрғысында баға берген М. Шоқай Ұлттық зиялылар
деп кімдерді айтамыз. Бір қарағанда жеңіл көрінгенмен, шын мәніне келгенде
бұл сұрауға дұрыс жауап қайыру оңай емес. Оқыған, тәрбие көрген адамның
бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың ұлттың зиялысы
қатарына қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше,
белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-
мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды ғана зиялы деп айтуға болады.
Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік
дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар кіре алады, – деп пайымдайды.
Біз оның зиялылар өз халқына қызмет етудің, халықпен ортақ тіл табыса
білудің неғұрлым тиімді жолдарын таба білулері керек деген ойының қазіргі
уақыт талабымен сабақтасып жатқандығын байқаймыз.
Кеңестік тарихнамада интеллигенция мәселесінің партиялығы, таптық және
әлеуметтік ерекшеліктерінің қарастырылуына мән берілді. Әлеуметтік жағынан
интеллигенция деп кеңестік қоғамдағы негізгі таптар жұмысшы мен еңбекші
шаруалардың арасындағы әлеуметтік топ, ал этикалық жағынан рухани өндіріс
саласымен айналысып, ерекше рухани сапалы-интеллигенттілік қасиетімен
ерекшеленетін адамдардың тобы деген түсінік қалыптасты.
1960-шы жылдардан бастап интеллигенцияның тарихта алатын орнына, рөліне
терең мән беріле бастады. Интеллигенция жөніндегі қалыптасқан маркстік-
лениндік догматикалық талап өзгеріп, ғалымдар өз алдарына жаңа күрделі
міндеттерді шешуді мақсат етіп қойды.
Интеллигенция анықтамасын қалыптастыруда М.Н. Руткевич, В.С. Семенов,
С.Л. Сенявский сынды ғалымдар көп еңбек сіңірді. М.Н. Руткевич
интеллигенцияны жоғары немесе орта арнаулы білімді талап ететін биік өрелі
ой еңбегімен айналысатын еңбекшілердің үлкен тобы ретінде қарастыра келіп,
оған мамандар орнында істеп жүрген практиктерді де жатқызады.
1980-ші жылдардың басында интеллигенция анықтамасын қалыптастыруда
әлеуметтік кәсіби ерекшеліктерімен қатар, оның қоғамдағы саяси, мәдени
үдерістердегі орны мен рөліне мән беріле бастады.
1980-ші жылдардың соңы мен 1990-шы жылдардың басынан қазақ
интеллигенциясына байланысты концепция жаңаша зерделенді. Осы жылдары
жарияланған басылымдарда интеллигенция ұғымы, қоғамды жаңғыртудағы
интеллектуалдық еңбектің рөлі, интеллигенцияға ұстанған өкімет саясаты,
интеллигенция мен халықтың арасындағы қатынастар қарастырылды (Н.А.
Амрекулов, Н.Э. Масанов, Л.Я. Гуревич).
Академик М.Қ. Қозыбаев интеллигенция методологиясын түзеуге үлкен үлес
қосты. Ғалымның пайымдауынша еліне елеулі, халқына қалаулы жандар –
зиялылар ел жұртына қызмет етуді бақыт санайтын ұлттың ұяты мен мияты –
болып табылады деп пайымдайды [19, 238 б.].
1990-шы жылдардың басында интеллигенция тарихын теориялық-
методологиялық жағынан жаңаша зерделеген Х.М. Әбжанов пен Л.Я. Гуревич
интеллигенцияны оның қоғамдық прогрестегі қызметі анықтайды, негізгі дұрыс
белгісі – сыни шығармашылық, ескіні қолдамай, экономикалық, ғылыми-
техникалық және әлеуметік-саяси салада болсын жаңалықты іздеуі қажет – деп
ой қорытады. Ә. Әлпейісовпен бірлесіп жазған еңбегінде интеллигенция
қауымын еңбегінің күрделілігіне, антропосоциогенез процесіне әсері және
ондағы орнына қарай бірнеше топқа бөліп қарау керектігін айтып,
интеллигенцияның үш құрамдас бөліктен тұратындығын: 1) интеллектуалдар; 2)
мамандар; 3) жартылай интеллигенттер екендігін алға тартады.
Интеллектуалдар деп қызметімен немесе шығармашылығымен танымның,
практиканың, прогрестің жаңа бір қырын ашқан, келесі баспалдағына аттауға
негіз қалаған ой еңбегі адамдарының жүзден – жүйрік, мыңнан – тұлпар шыққан
саңлақтарын атап жатқызады. Интеллигенция дегеніміз ой еңбегімен кәсіби
түрде айналысушы адамдар қауымы-деп пайымдайды [20, 29 б.].
Зерттеушілер Ә. Пірманов пен А. Қапаева, Е.Т. Берлібаев, С.Т.
Рысбекова, Р.М. Жұмашев, Г.М. Какенова, т.б. диссертацияларында
интеллигенция концепциясын қалыптастыруда ой еңбегімен кәсіби айналысушылар
деген көзқараспен қатар, ұлттық және адамзаттық асыл қасиеттердің тарихи
тәжірибеден өткен әр түрлі қырларын бойына сіңірген және оны ой қорыту
жүйелері арқылы дамытып, нәтижесін халық игілігі үшін жұмсап қана қоймай,
оның қоғам алдындағы жауапкершілігі зор екендігін дәйектеген.
Өндірістік-техникалық интеллигенцияға теориялық пайымдаулар жасау Отан
тарихы ғылымының негізгі бағыттарының бірі болып саналады. Өндірістік-
техникалық интеллигенцияның алғаш қарастырылуы ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында
А.Е. Бейлин, В.А. Шмелев, А.И. Иванов, В.Л. Швейцердың еңбектерінде көрініс
тапты. Авторлар алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ТАРИХЫ: ТҮСІННІГІ, ПАЙДА БОЛУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық
әдіснамалық зерттеу нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3 Интеллигенция тарихын кезеңдерге бөлудің теория-әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЗАҚ
ЗИЯЛЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ӘСЕРІ ... ... ...25
2.1 Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ интеллигенциясының
ахуалы ... ... ... ... ... ..25
2.2 XX ғасырда қазақ зиялыларының қалыптасуының
алғышарттары ... ... ... ... 28
2.3 ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ зиялыларының саяси қызметі ... .36
3. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТАРИХТАҒЫ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Ұлт зиялыларының қазақ халқының рухани өміріндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақ ағартушыларының мәдениетке қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...50
3.3 Қазақ зиялыларының ғылымдағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 88
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары
көрсетіліп, олардың шығармашық қызметі зерттелген. Тамыры терең бір-бірімен
замандас болған зиялылар өкілдерінің саяси және рухани көзқарастарына
тарихи талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ зиялыларының саяси қызметінде ерекше орны
бар Алаш Орда тарихына да аттай 90 жыл толды. Ел тәуелсіздігін аңсаған Алаш
арыстары қазақ халқының алдындағы өзінің азаматтық міндетін орындады.
Олардың ұлттық идеясы әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасуы
тұжырымдамасында Қазақстан тарихы ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң
үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен
тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған еді [1]. Міне осы
міндеттерді шешу үрдісінде бітім бейнесі замана талабына сай келетін жаңа
зерттеулердің қатары көбейуде.
Қазақстан тарихының, сондай өзіне ерекше назар аудартатын іргелі
тақырыптарының бірі қазақ интеллигенциясының отарлық кезеңдегі
Қазақстандағы қызметі болып табылады.
Орыс пен қазақ халқының өзара байланысының тарихи тамырлары тереңде
жатыр. Бірақта, соның ішіндегі оқиғалардың шиеленісуімен бізді ең бір
қызықтыратын кезең ХХ ғасырдың басы болып табылады. Оның себебі:
Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени дамуға аянбай ат салысқан, оған
жетекшілік еткен белгілі қоғам қайраткерлерінің қызметі мен өмірінің сан-
қырын ашатын деректердің молдығы. Сонымен қатар, аталған тарихи кезеңнің
тағы бір сипатты белгісі қазақ және орыс интеллигенциясының өзіндік бір
әріптестігі, ғылыми байланыстары қазіргі заман тұрғысынан әділетті түрде
бағасын беру арқылы айқындалмақ.
Міне, осы жағынан алғанда, орыс мәдениеті зор рухани қуаттың көзі
болды. Екінші жағынан, қазақ халқының аса үздік өкілдерінің де Ресей
әкімшілік шенеуніктерінің қатарына белсене ене бастағандығы да осы кезеңде
еді. Әрине бұның барлығы аса қатал отарлау саясаты жағдайында жүріп жатқан
болатын. Еңбір қызықтысы жүргізілген шаралардың нәтижесі патша өкіметінің
мақсатынан ауытқып та кетіп жатты. Патша өкіметінің күштеп шоқындыру,
орыстандыру, ұлы орыстық шовинизімі жөнінде де айтуға болады. Бұның бәрі
әрине көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде айтылды. Ал, мәселенің екінші
бір жағы ағарту ісінің, ғылыми зерттеу жұмыстарының, шаруашылықтағы оңды
өзгерістердің орын алғандығын жоққа шығаруға болмайды. Орыс ұлттық
интеллигенциясымен қоян-қолтық араласа жүріп, қазақтың ұлттық саяси элитасы
тәуелсіздік идеясын алға тартып, қазіргі егеменді Қазақстанның болашағын
жасаған еді. Отарлық мүддеден туындаған ғылыми әскери экспидициялар да өз
мақсаттарынан асып түсіп, қазақ халқының тарихына, этногенезіне,
экономикасына баса көңіл аударып, аса құнды мәліметтер жинағаны да ақиқат.
Сондықтан, осындай аумалы-төкпелі заманда азаматтық ар-ожданын сақтап,
нағыз интеллигент екендігін көрсете білген, өзіндік ұстанымы бар қазақ
зиялыларының ғылыми мұрасының Қазақстан тарихында өзіндік орны бар десек
жаңылыспаймыз.
1905 жылы жазда революциялық өрлеу барысында патша өкіметі еңбекші
халықтың наразылығынан, шет аймақтардағы халық қозғалысынан қорықты. Егер
бұл қозғалыс орталықтағы революциялық ағынмен қосылып кетсе, үлкен қауіп
төндіретіні даусыз еді. Сондықтан 1905 жылы 6-шы тамызда Мемлекеттік Дума
жөніндегі патша манифесі басқа “бұратаналармен” бірге қазақ еліне де
депутат сайлау құқын берді. Қазақ зиялылары осы істің бас-қасында жүріп ірі
мәселелерді көтеріп, саяси сауатын аша бастады. Бұл кездегі қазақ қоғамында
белгілі бір қоғамдық ұстанымда үгіт-насихат жұмысын жүргізе алатын саяси
ұйымдар жоқ еді. Міне, осындай жағдайда думаға даярлық мерзімінің тар
қыспағына іліккен ұлт зиялылары тұңғыш рет саяси партия құру әрекетін қолға
алды.
Қазақ қоғамындағы саяси-идеялық күрестің шиеленісуіне түрткі болған
және ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясында маңызды белес болған тарихи
оқиға – 1917 жылғы Қазан төңкерісі: Ақпан революциясынан кейін ұйымдық
жағынан Алаш партиясының төңірегінен біріккен ұлт зиялыларының арасынан
Қазан төңкерісінен кейін қазақ халқы үшін социализм идеяларын құп көріп,
бүлікшіл-большевиктік жолға ауыса бастаған зиялылар тарапынан (С.Сейфуллин,
К.Төгісов, М.Әйтпенов, Ш.Әлжанов т.б.) саяси күш қалыптаса бастады. Алаш
партиясы мен оны қолдаған ұйымдарға “Бірлік”, “Жанар”, “Талап”, “Жас
азамат” , “Үш жүз” партиясы, Ақмоладағы С.Сейфуллин басқарған “Жас қазақ”
ұйымы, Омбыдағы Демократияшыл Жастар Одағы алаштық идеологияға қарсы күресе
отырып, қазақ халқын бостандыққа жеткізудің большевиктік жолын таңдаған
болатын. Төңкерісшіл ұйымдардың қазақ халқына саяси ықпалы күшті болмаса
да, оларға дем беруші орыс большевиктерінің көмегі арқасында елеулі саяси
күшке айналды. Ақпан революциясынан кейін ұлт зиялылары арасында неге жік
туды? Қазақ зиялыларының бір тобы неге большевиктік жолға ауысты? Оның
басты себебі Уақытша үкімет Қазақстан үшін де, Ресей үшін де маңызды
мәселені (жер мәселесі, автономия т.б.) бірден шеше алмады, оны Құрылтай
жиналысының құзырына ысыра берді. Уақытша үкіметтің осындай шарасыздығы
халықтың көңілін қайтарды. Сонымен қым-қиғаш оқиғалар арнасында қазақ
зиялыларының қалыптасуы мен шыңдалуы жүріп жатты
Қазақ зиялы қауымы өзі теңдес халықтардың алдыңғы қатарлы зиялыларымен
араласып, шығармашылық байланыста, қоғамдық-саяси істе бірегей-бірлікте
болған. Әсіресе орыстың алдыңғы қатарлы зиялыларымен қоян-қолтық араласқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ зиялыларының қоғамдық-
саяси қызметі бойынша саяси және рухани көзқарастарын зерттеу барысында
табылған тың деректік материалдар негізінде жаңа көзқарастар тұрғысынан
талдай отырып, олардың құндылықтарын айқындап көрсету – зерттеу жұмысының
басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылып отыр:
- ХІХ ғ. екінші жартысы-ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәнедиетінің қазақ
зиялыларының қалыптасуына ықпалдастығы мен әсерін сипаттау;
- ХХ ғ. қазақ зиялыларының қоғамдық-тарихи көзқарасын айқындау;
- ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының дүниетанымын,
тұжырымдамаларын көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақ халқын мәдени-ағартушылық дамытуға үлес қосқан
қазақ зиялылары, оқымысты ғалым-ағартушылары.
Зерттеу пәні: Қазақ зиялыларының саяси және рухани көзқарастарына
тарихи талдау жасау.
Зерттеудің методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын
талдау барысында мен соңғы жылдары Отандық тарих ғылымындағы болып жатқан
түбегейлі өзгерістерді негізге алдым. Міне, сондықтан да мен өз зерттеуімде
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдарды, сыннан өткен, жаңа
көзқарастар тұрғысынан жазылған отандық және шет елдік зерттеулерді
басшылыққа алдым.
Дипломдық зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізіне
диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын және өркениеттілік, салыстырмалық,
талдау, жинақтау мен қорыту, сонымен қатар жүйелілік әдістер арқылы бердім.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы алға қойылған міндеттердің
өзектілігінен, тарихнамасын зерттеуден, қазақ зиялыларының саяси-
шығармашылық және ғылыми еңбектерінің тарихы осы уақытқа дейін толық және
шынайы тұрғыдан зерттелмеуінен туындайды. Дипломдық жұмыстың ғылыми
жаңалығы – мәселенің кешенді түрде зерттелуінде.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Интеллигенция тарихы: түсінігі, пайда болу кезеңдері және дамуы
1.1 Интеллигенция концепциясына қысқаша талдау
Ешқандай қоғам интеллигенциясыз болмайды. Әсіресе соңғы екі жүз жылда
интеллигенция қарқынды дамыды және ірі қоғамдық және өндірістік күшке
айналды. Ақыл мен ой еңбегінің кеңеюі, рухани өндіріс көлемінің артуы,
интеллигенцияның сандық және кәсіптік өсуіне жағдай жасады.
Интеллигенция феномені өте күрделі, тарих, философия және социология
еңбектерінде Интеллигенция ұғымына нақты анықтама жоқ. Тарих ғылымында
интеллигенция туралы көп айтылады. Бұл тақырыпта мен интеллигенция ұғымының
пайда болуы тарихын ашуға тырыстым. Аталған ғылыми мәселенің әдіснамалық
негізі ретінде кешенді әдісті пайдаландым.
Бір жағынан алғанда интеллигенцияның әр тобын осы үлкен әлеуметтік
топтың бөлшегі ретінде зерттеу де маңызды. Мұндай әдіс интеллигенцияда
болатын үздіксіз байланыстарды ашуға мүмкіндік береді.
Ұзақ жылдар бойы интеллигенцияны сипаттау кезінде оны белгілі бір
әлеуметтік құрылымға жатқызатын таптық әдіс пайдаланылып келді. Сондықтан
бұл әдіс әдебиеттерде ұзақ тұрақтай алмады. Мұндай әдіс интеллигенцияны
ерекше әлеуметтік топ ретінде бөлуге ғана емес, оның мәнін ашуға да
мүмкіндік беретін сапалық сипаттамаларды анықтауды мақсат етіп қоя алмады.
Л.Гуревич айтқандай Бүгін біреулер интеллигенцияның экономикалық
жағдайының нашарлауы мен әлеуметтік статусының төмендеуі туралы дабыл қағып
жатса, екіншілері билікті интеллигенция басып алды деп сыңға алады. Бұл
екі жағдай да интеллигенция түсінігіне әр түрлі мазмұн береді.
Интеллигенция термині Ресейде пайда болды және оның авторы
П.Д.Боборыкин деген түсінік кең тараған. Соған қарамастан Гизо, Гегель,
Маркс, Энгельс. Сонымен қатар басқа да елдердің әр түрлі ойшылдарының
интеллигенция түсінігін қолдану және зерттеу нысаны көптеп кездеседі.
Отандық тарихтың мазмұнын байытып, осы кезге дейін қалыптасқан тарихи
таным жүйесін қайта қарауда дәстүрлі тоталитарлық жүйенің әдістемелік
негіздерінен бас тарта отырып, оны алмастыратын тың негіздер батыл тұрғыда
іздестіріліп, зерттеу барысында қолданысқа енгізіліп келеді. Қоғам дамуының
заңдылықтарын айқындап, тарихи үдерістерге баға беруде интеллигенция
теориясы ұтымды тәсіл ретінде шетелдік қоғамдық ғылымдарда сәтті қолданыс
табуда. Таптық қағидаларға балама позиция ұстанатын бұл концепция әзірге
отандық тарих ғылымында іргелі зерттеу жұмыстарына негіз бола қойған жоқ.
Отан тарихының ең күрделі де түйінді нысаны болған Түркістан тарихы,
әсіресе оның ұлттық-мемлекеттік мәжелеуге дейінгі кезеңі белгілі деңгейде
зерттелгенімен бұл тақырып концептуалды тұрғыда терең қарастыруды қажет
етеді. Өйткені ғылыми зерттеу бағыттары алдыңғы қатарға шығарып отырған
күрделі тарихи үдерістердің себеп, салдарлы байланыстарын, ортақ
заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындау ғылыми зерттеу жұмыстарында тың
әдістемелік тәсілдерді қолданып, жаңа бағыттарды игеруді қажет етеді.
Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияны отарлауы нәтижесінде
құрылған әкімшілік-мемлекеттік бірлік ретінде Түркістан генерал-
губернаторлығы мен кеңестік негіздегі Түркістан автономиялы республикасының
тарихы отандық тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар
аударуды қажет етеді. Тарихи жағдайлармен Түркістанға қосылған қазақ елі
мен жерінің ұлттық мемлекеттілігімізді қалыптастырудағы маңызы өте зор.
Жарты ғасыр әкімшілік-территориялық оқшаулық жағдайында бұл өлкеде
патшалық, кеңестік биліктер отарлық тәртіпке тән озбырлықпен еркін ой-
сананы бұғаулап, ұлттық рухани болмысты деформациялау саясатын жүргізді.
Бұл саясат, әсіресе, өлкеде мемлекеттік билік құрылымдарының қалыптасуы мен
ұлттық интеллигенция жүйесінің орнығуындағы кереғарлықтардан айқын
байқалды.
Осыған байланысты өлкеде ұлыдержавалық шовинизмге қарсы кең өріс алған
түркілік бірлік идеясы мен кеңестік тәртіптің ұлттық-территориялық межелеу
арқылы ұлт республикаларын құру саясаты да тәуелсіздік идеологиясы
талаптарына сай дәстүрлі тұжырымдардың ықпалынан арылып қазіргі заманғы
әдістемелік тұрғыда қайта бағалауды қажет етеді.
Қазақстан мен Орта Азия республикалары тәуелсіздігінің бастауында
тұрған бұл қозғалыстарды бірін-бірі толықтыратын біртұтас ортақ
құндылықтарымен және бірін-бірі қайталамайтын ерекшеліктерімен дара
құбылыстар ретінде қарастыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр. Бұл мәселеге
интеллигенция теориясы тұрғысынан назар аударылар болса онда тарихи
танымның игілігіне айналатын соны нәтижелерге қол жеткен болар еді.
Өйткені, бұл қозғалыстардың идеялық сабақтастығы мен бағдарламалық
мақсаттарының сәйкестігі үйлестіруші факторларының ортақтығымен бірге
олардың басқарушы интеллигенция өкілдерінің де саяси көзқарасы мен рухани-
мәдени ұстанымдарының ортақтығынан туындап жатты. Бұндай саяси, мәдени-
рухани ортақ ұстанымдардың негізділігі қазіргі бауырлас мемлекеттер
арасындағы интеграциялық ықпалдастықты одан әрі өрбітуге жаңа тыныс береді.
- тақырып өзектілігінің үшінші қыры – қазіргі заманғы тарихи таным
тәсілдерінің бірі ретінде интеллигенция теориясы концепциясын қолдану
мүмкіндігінен туындайды. Еліміздің тарихи Ресей мен Кеңес Одағы құрамындағы
даму факторларының жүйесінде саяси басқару факторы маңызды орын алып келді.
Бұл жағдай мемлекеттік басқарудың субъектісі болған интеллигенцияның рөлін
арттыра түседі. Түркістан өлкесінде іске асырылған кез-келген модернизация
осындай себептермен “жоғарыдан төменге“ қарай бағытталғаны белгілі.
Тоталитарлық билік қоғамдық дамудың эволюциялық ырғағына қарсы жүргізген
саясаты терең әлеуметтік, саяси күйзелістерге ұрындырғандықтан да осының
бәріне тікелей жауапты билік басындағы басқарушы интеллигенцияның қоғамдық
құбылысқа айналған болмысын тану қажет-ақ. Осы міндетті шешуде жаңа
әдістемелік тәсілдің маңызы арта түседі деп есептейміз.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар мен бұрынғы кезеңдегі
интеллигенцияайналымы үлгісінің түбірінен өзгергеніне қарамастан
интеллигенция бұрынғысынша еліміздегі саяси үдерістің маңызды факторы болып
отыр. Соңғы кездегі саяси, әлеуметтік талдаулар көрсетіп отырғандай
елімізде қалыптасқан мемлекеттік билік құрылымдарында интеллигенция өзінің
ролін нығайтып келеді. Бұл үдерістің алдағы уақытта да жалғаса түсетін
тенденциясы байқалуда. Дәстүрлі қоғамдағы әлеуметтік институттардың билік
құрылымдарын қалыптастыруда ұстанған құндылық бағдарлары қазіргі кезде де
маңызын жойған жоқ [2]. Демек қоғамдық өмірде интеллигенция ықпалының артуы
Қазақстанда интеллигенцияқалыптастырушы үдерістердің генезисін тарихи
деректік материалдар негізінде концептуалдық тұрғыда зерттеудің маңыздылығы
тақырыптың барынша өзекті екендігі танытады.
“Интеллигенция концепциясының қалыптасуы, тарихнамасы және теориялық
әдістемелік негіздері” деп аталған бірінші тарауда отандық және шетелдік
зерттеулерде негізделген интеллигенция теориясының ғылыми мектептері,
бағыттары талданып, тақырып бойынша жүйелі тарихнамалық шолу жасалды және
мәселенің теориялық-әдістемелік негіздері қарастырылды.
Қоғам мен мемлекеттік билік құрылымының арақатынасы ежелгі дәуірден
ойшылдар мен саясаткерлерді қызықтырған мәселеге айналды. Кунфуцзы, Платон
Афинский, Аристотель еңбектерінде әділеттілік қағидасымен құрылған жетілген
қоғамның үлгісі жасалды.
Интеллигенция мәселесінде Н. Макиавелли (1469-1527 жж.) тұтастай ғылыми
көзқарастар жүйесін негіздеп, арыстанның табандылығы мен түлкінің
айлакерлігін үйлестіре алатын билеушінің бейнесін жасап, билік шыңына өз
қажыр-қайратының арқасында, тағдырдың сәттілігімен, отандастарының
қолдауымен немесе қылмыс жасау сияқты үш тәсілмен жетуге болады деп
есептеді. Интеллигенция мен қоғамның ара-қатынасы туралы идеялар Томмас
Гоббстың, Ж. Боденнің, Вольтердің көзқарастарында одан әрі дамытылды.
Г.В.Ф. Гегель әлемдік тарихты әлемдік рухтың қызметімен, оның парасатты
және қоғам үшін аса қажетті еркімен байланыстырып, тарихтағы ұлы адамның
рөлін бағалауға қатысты интеллигенция теориясын жаңа деңгейге көтерді.
Мемлекетті күштеу құралын заңды негізде қолданып, адамдардың адамдарға
билік жасауының қатынасы ретінде қарастырған М. Вебердің билікті заңды деп
танудың негізділігін айқындаған көзқарастары билік құрылымдарына талдау
жасауда әдістемелік тәсіл ретінде тиімді қолданыла бастады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс саяси билік бір таптың екінші тапты басып-
жаншуда қолданатын күштеу құралы деп бағалап, революция барысында
пролетариат билеуші тапқа айналып, таптық қарама-қарсылықтың шарттарын,
тіпті тап ретіндегі өзінің де билігін жояды деген тұжырым жасады.
Орыс қоғамында интеллигенцияға қатысты ойлар Феофан Прокопович, А.М.
Курбский, Симеон Полоцкий, В.Н. Татищевтің еңбектерінде одан әрі дамытылды.
Халық пен интеллигенцияның өзара қарым-қатынасы туралы П.И. Пестель, М.А.
Бакунин, П.А. Кропоткин және В.О. Ключевскийдің ойларында құнды идеялар
көрініс тапты.
Интеллигенциялық теориядағы социал-демократиялық идеялар Ресейде Г.В.
Плеханов пен В.И. Лениннің еңбектерінен орын алды. Плеханов ұлы адам
өндіргіш күштердің дамуына ықпал ете алмағанымен қоғамдық қатынастардың,
қоғамдық сананың өзгерісін аңғара алса, соған сәйкес тарихи оқиғаларға да
ықпал жасай алған болар еді деген қорытындыға келеді.
Социализм таптар жойылған қоғамда орнайды деп сенген В.И. Ленин
буржуазияны жеңген пролетариат саяси билікті қолға алып, қаналушыдан
қанаушы тапқа айналады деп есептеді. Социалистік басқару жүйесі нақты
мәселелермен бетпе-бет келгенде жалпыадамзаттық құндылықтармен сыйыспайтын
қателіктерге ұрындырды. Пролетариат қолына билік тиген соң таптық идеяларға
елігіп, кез-келген күшті таптап тастайтын көзсіз тобырға айналды. Ленин
өмірінің соңында интеллигенция қалыптастыру жүйесін жетілдірудің шараларын
ұсынғанымен кеңестік билік құрылымы біртіндеп партиялық номенклатураға
ұласты.
Интеллигенция мәселесі орыс ойшылдарының шетелдік өкілдері-философтар
Н.А. Бердяев, И.А. Ильин, С.Л. Франк, әлеуметтанушы П.А. Сорокин сияқты
ғалымдарды да қатты қызықтырды. Дегенмен мәселені әр қырынан қарастырған
ғылыми бағыттар мен мектептер интеллигенцияның қалыптасуы мен қызметінің
заңдылықтарын анықтай алмады. Интеллигенция мәселесін жүйелі зерттеу ХХ ғ.
соңы – ХХІ ғ. басында ғана барынша қарқынды қолға алынды.
Отандық тарихта әдістемелік тәсіл ретінде интеллигенция теориясы үлгісінің
бұрын қолданылмауынан азаматтық, интеллектуалдық тарих міндеттеріне сай
тақырып тарихнамасын жүйелі түрде үш топқа бөлеміз. Бірінші, Түркістан және
Алаш ұлт-азаттық қозғалысы; екінші, ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен
қызметі; үшінші, тұлғатану бағытында жүргізілген зерттеулер.
Алғашқы бағыттағы зерттеу жұмыстары тақырыптық, желілік тұрғыда барынша
кең ауқымда жүргізілді және ол зерттеулердің теориялық-әдістемелік
тәсілдері де алуан түрлі болып келеді. Осы тұрғыда Х. Әбжановтың “Ұлт-
азаттық қозғалыстың үш мәнді белгісі бар: біріншісі - қозғалысқа
жалпыұлттық идеяның тән болуы; екіншісі - қозғалыс алға қойған негізгі
мақсаттың анық та ашық түрде мемлекеттік билік мәселесіне келіп тірелуі;
үшіншісі – қозғалыс басында ұлт зиялыларының саяси көрегендік, қолбасшылық,
кемелдік, дипломатиялық әбжілдік, харизмасы өткір қасиеттері бойында бар
көрнекті өкілдердің тұруы” [3] деген тұжырымы отандық интеллигенция
тарихнамасын талдауға жаңа тыныс береді.
Х. Әбжанов ұлттық интеллигенцияға қоғамдық саяси құбылыс ретінде баға
беріп, Шәкәрім қажының “Ең жақсы адам не қылған кісі?” деген сауалына “ел
тағдырын шешер биліктің екі тізгін, бір шылбыры кемелдің, үздіктің
үздігінің қолында болуы қажет. Топты жарып шыққан осындай кемелдерді,
осындай үздіктерді ғана ұлттық интеллигенция деген айдармен айшықтауға
негіз бар” [24] деген ғалымның жауабы тарихи танымдағы интеллигенция
ұғымының ұлттық мазмұнын айқындайды.
Интеллигенция теориясының қағидалары қазақ қоғамы үшін біршама бейтаныс
көрінуі мүмкін. Әйтсе де басты қағидалары мен ұстанымдары дәстүрлі
қоғамдағы әлеуметтік институттардың мемлекеттік билік құрылымдарын
қалыптастыратын қоғамдық қатынастар жүйесіне ортақ екендігі белгілі болып
отыр. Тарихнамалық талдау көз жеткізіп отырған бұл ғылыми ақиқат
элитологиялық концепция мүмкіндіктерін отан тарихын зерделеуде батыл
қолдануға болады деп тұжырым жасауға итермелейді.
Дамыған елдердің индустриялды даму дәуіріне енуімен бұқараның рөлі
артып, олардың билікке қоятын талабы күшейді. Бұл жағдай күштеуге
негізделген азшылықтың билігін танытатын дәстүрлі басқару түрінің
тиімсіздігіне көз жеткізіп, интеллигенция теориясын жетілдіруге
ынталандырды.
Гаэтано Моска басқарушылар аз санды болғанымен, барлық саяси қызметті
атқарып, билікті монополизациялайды және бағыныштыларды ерікті-еріксіз
тәсілдерімен басқарады дей келіп, саяси таптың билік басында тұратын
индивид премьер-министр немесе сувереннен әлдеқайда нақты билікке ие король
жанындағы мажордом болуы да мүмкін екендігін айтады. Басқа жағдайда
сайланған президенттің орнына президенттің сайлаудағы жеңісін қамтамасыз
еткен ықпалды саясаткер билік жүргізеді. Оның пікірінше жабайы қоғамда
соғыста ерлік көрсету, ендігі бір қоғамда байлық – билеуші таптың басым
белгісіне айналды [25]. Кейбір елдерде билеуші тапқа енудің бір ғана жолы -
ақсүйектік орта дүниеге келді.
В. Парето интеллигенцияға өз қызметінің сапасымен барынша жоғары
көрсеткішке ие адамдар деп анықтама беріп, оларды басқарушы интеллигенция
және басқаруға қатыспайтын интеллигенция деп бөледі [26]. Ол
интеллигенцияның халықты бағындыруда күш пен құқықты бөліп атайды. Күштің
көмегімен билік жүргізушілерді арыстандар, ал билікті қулықтың көмегімен
ұстап тұратындарды түлкілер деп атады. Интеллигенцияның бірінші тобы
қатаң күштеу тәсілдеріне сүйенсе, екінші тобы үгіт-насихат пен саяси айла-
шарғыға иек артады деп есептейді.
Роберт Михельс қираған ескі мемлекеттің үйіндісіне орнаған жаңа тапсыз
қоғам да интеллигенцияны қажет етеді, өйткені қоғамдық байлықтарды тиімді
басқару шенеуніктер тобының ауқымды жүйесін жасақтау арқылы ғана мүмкін
болады дейді. Маркс капиталистік және коммунистік қоғамның арасында
пролетариаттың революциялық диктатурасына сәйкес келетін экономикалық кезең
болуы тиіс десе, Михельс оны өліп бара жатқан буржуазияның қолынан билік
скипетрін алуға күші мен дәті жеткен социалист көсемдердің диктатурасы
болады деп атайды. Көсемдер бұқараның жаратуымен дүниеге келіп, оның
әміршісіне айналады, адам өз қолымен жасағанының өзіне билік жүргізуіне жол
береді, бұқара үкіметтің әрекетсіздігіне төзбегенімен көсемдердің
әділетсіздігіне кешіріммен қарайды, содан да үкіметке қарағанда өз
көсемдеріне көп құлақ асады деген Михельстің пікірлері кеңестік қоғамның
билік заңдылықтарын талдауға мүмкіндік береді.
Қазақ топырағында дүниеге келген Қорқыт, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,
Қожа Ахмет Ясауилердің еңбектерінен мемлекеттік билікке қатысты жоғарыда
айтылған теориялар мен концепцияларға ортақ, ұқсас ойлар мен идеяларды
көптеп кездестіреміз. Әйтсе де Ясауидің камил инсан-толық адам
концепциясы сияқты интеллигенциялық ойларға жақын төлтума идеялар да жоқ
емес. Хандық дәуірдегі жыраулар поэзиясында кездесетін қазіргі заманғы
интеллигенция теориясына тән қоғамдық ой-сана жетістіктері орыс
мәдениетінің ықпалынсыз қалыптасқан дербес құбылыс болса, орыс мәдениетімен
ықпалдасқан Шоқан мен Абай көзқарастары интеллигенция теориясындағы ұлттық
мазмұнды байытуға қызмет етті.
Интеллигенция феномені саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық,
әскери, кәсіптік сияқты жеке категориялардан тұрады. Соның ішінде
интеллигенция және саяси басшылық ұғымы билік феноменімен тығыз байланысты.
Соған сәйкес интеллигенция өз қатарына стратегиялық маңызды шешімдер
қабылдайтын тұлғаларды топтастырады деген тұжырым биліктің сипатына талдау
жасауға мүмкіндік береді. Интеллигенция мақсаттарының, құлық нормалары мен
стереотиптерінің жақындығы бойынша біріккен, көбіне салыстырмалы болса да
қуаттайтын ортақ құндылықтары бар әлеуметтік қауымдастық [27] деген
анықтама саяси құбылысты тарихи тұрғыда қарастыруда басшылыққа алынады.
Интеллигенцияның билік мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның
міндетті түрде саяси сипатта болуы шарт емес. Интеллигенция мүмкіндіктері
экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде
көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал
жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Интеллигенция қызметінің маңызды белгісі – халықтық шешімдер қабылдау
және қабылданған шешімдерді бұқаралық сана мен құлық деңгейіне дейін
жеткізуді қамтамасыз ету. Осыған байланысты қазіргі заманғы қоғамда
орныққан билік көлбеуінің үш деңгейлі пирамидасы ерекшеленеді: жоғары
деңгейде – билеуші интеллигенция; екінші деңгейде – жоғарыдағылардың
қабылдаған шешімдерін таратушы саяси топ; үшінші деңгей – пирамиданың
ұлтанын басқару нысаны болатын бұқара көпшілік құрайды. Бұл тұжырым
интеллигенциялық концепцияның таптық-формациялық теориядан ең басты
ерекшелігін айқындайды.
Интеллигенциятанудың маңызды категорияларының бірі – контринтеллигенция
статусы бойынша билік құрылымдарына енбегенімен стратегиялық маңызды
шешімдердің қабылдануына елеулі ықпал жасайтын тұлғаларды біріктіреді.
Әдетте, контринтеллигенция құрамына саяси оппозицияның жоғарғы эшелонын
қосамыз.
Интеллигенция құрылымы қалыптасуының маңызды негіздерінің бірі -
интеллигенциялық бөліктің саяси ықпалының қоғамдық-саяси, құқықтық-нормалық
тұрғыда институттану деңгейіне байланысты. Саяси ықпалының институттық
мазмұн алуы деңгейіне қарай интеллигенцияны жетекшілер (көсемдер) және
бюрократтар деп шартты түрде екіге бөлуге болады. Бюрократтар атқарушы
билік құрылымдарында жоғары позиция иемденген барлық деңгейдегі және
лауазымдағы әкімшілік басшыларын қамтиды. Саяси жетекшілер категориясына
саяси қызметпен кәсіптік тұрғыда айналысатын және саяси шешімдер қабылдауға
жоғары деңгейде ықпалы бар, бірақ атқарушы билік құрылымдарынан тыс
тұлғалар енеді.
Интеллигенциядан тыс топтардан өз құрамына мүше тарту сипатына қарай
интеллигенция айналымы қоғамдық-саяси мазмұн алады. Әртүрлі әлеуметтік
топтар өкілдерінің өз қатарына еркін енуіне мүмкіндік беретіні ашық
интеллигенция деп, айналым үдерісі өзін-өзі жаңғырту сипатында болса, онда
ол жабық интеллигенция деп аталады.
Интеллигенцияның жеке құрамы саяси үдерісте ықпалды позиция иемденген
нақты тұлғалардың жалпы жиынтығын құрайды. Ал интеллигенцияның сапалық
құрамы – интеллигенциялық топтың басым бөлігіне тән типтік белгілердің,
құлық нормалары мен стереотиптерінің әлеуметтік-психологиялық сапаларының
жиынтығы. Тарихи тұрғыда интеллигенцияның сапалық құрамы ерекше назар
аударуды қажет етеді. Нақты тәжірибені зерттеу нысанына айналдырған
көптеген саясаттанушылар интеллигенцияны барынша кең ұғымда қарастырып,
оған биліктің жоғары эшелонына енетін жетекшілерді ғана емес, сонымен бірге
жергілікті ықпалы бар тұлғаларды да, партия белсенділерін де қосады.
Қоғамды интеллигенциялық және интеллигенциядан тыс топтар деп бөлгенде
оларды билікке әлеумет үшін маңызды стратегиялық шешімдер қабылдауға қатысу
деңгейіне қарай бөліп отырғанымыз назарда болуы керек. Содан да зерттеу
барысында интеллигенция терминіне билеуші топ, басқарушы орта,
биліктің жоғары эшелоны деген ұғымдар синоним ретінде қолданылады.
Кез-келген философиялық-тарихи теория жаңа концепция жасауға мүмкіндік
бергенімен қандай да бір теорияға сүйеніп, қандай да бір қоғамдық
қатынастарды сипаттау тек бір тарихи шекара көлемінде ғана өзін ақтай
алады. Осы тұрғыда интеллигенциялық теория концепциясының тарихи
шарттылығы оның танымдық негізін құраған тәсілдері арқылы танылады.
Қоғамның әлеуметтік және саяси жіктелуінің жолайрығындағы бұл өлшемнің
қандай қоғамға болса да тән ортақ белгілері бар. Тарихи танымдағы
интеллигенция теориясы отандық тарихтың мазмұнын тың тұжырымдармен байытып,
жаңа желілерін тарқатуға мүмкіндік береді. Интеллектуалдық тарихтың
мақсаттарымен үндесетін бұл концепция отандық тарих ғылымына жаңа тыныс
беруі тиіс.
Соңғы кезге дейін отандық тарих ғылымының ғылыми зерттеу қызметінде
интеллигенция теориясының әдістемелік мүмкіндіктері толық игерілмей келеді.
Интеллигенция теориясынан туындаған әдістемелік тәсіл қоғам дамуындағы
күрделі тарихи үдерістерді билік құрылымдарының қызметі түрінде терең
тануға мүмкіндік береді. Әйтсе де ол қоғамдық дамудағы әлеуметтік ақиқаттың
тарихи өлшемдерінің жиынтығы болғандықтан да қоғамдық жүйелердің, билік
құрылымдардың ауысуындағы мәдени, рухани құндылықтардың сабақтастығы мен
жаңғыруы деңгейін айқындауға қызмет жасайды. Бұл үдерістің мәні қоғам
тұрақтылығының өлшемі болғандықтан аталған тәсілдің тарихи танымдағы маңызы
зор. Таптық-формациялық теория мен интеллигенция теориясының әдістемелік
өлшемдері бір-біріне бара-бар ұғымдар болғанымен олар қоғам дамуының тарихи
заңдылықтарын танудағы әмбебап тәсіл бола алмайды, содан да оларды бірден-
бір дұрыс өлшем деп қабылдау ғылыми ақиқатқа қиянат болған болар еді.
Ұлттық интеллигенция феноменін дәстүрлі ұлттық интеллигенцияның
тарихи Ресей мен Кеңес өкіметінің қоғамды модернизациялау үдерісінің
жағымды және жағымсыз факторлары ықпалымен мазмұндық, түрлік тұрғыда
күрделі өзгеріске түсіп, жаңа қоғамдық талаптарға сай өз құрылымын жаңғырта
алған, сол арқылы күрделі қоғамдық-саяси жағдайда ұлттық мүдденің
бірден–бір қозғаушы күшіне айналған қоғамдық құбылыс деп бағалаған орынды.
Қазақ ұлттық мемлекеттігінің билік құрылымдарының теориялық мәселелері
қоғамдық дамудың рухани-адамгершілік және мәдени-әлеуметтік факторларын
ескеріп, ұлттық мүддені жалпыадамзаттық құндылықтармен ұластыру арқылы
шешілмек. Бұл мәселеде қоғамдық дамудағы ұлттық ерекшеліктерге басымдық
берілуі тиіс. Интеллигенция категориясы белгілі бір мәдени-рухани
дәстүрлерде қалыптасып, орныққан, біртұтас азаматтық қауымдастық негізде
топтасқан қоғамның барлық құндылықтарының жинақтаушысы, жаңғыртушысы
болатын саяси-әлеуметтік топ. Ал ұлттық интеллигенция категориясы мемлекет
құрушы қазақ ұлтының төңірегіне топтасқан саяси-әлеуметтік қауымдастықтың
жоғары тобын білдіретін қазақстандық интеллигенция ұғымында орнығуы
керек.
Интеллигенцияның күрделі саяси-әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі
заңдылықтарына сай өз қатарын толықтырып, саяси-әлеуметтік бағдарын өзгерте
алғанымен оның қызметінің тиімділігі белгілі дәрежеде мемлекеттің саясатына
тәуелді болып келеді. Демек, қоғамның интеллигенция қалыптастырушы орта
болғаны сияқты интеллигенциялық құрылым да мемлекеттің қоғамдық-саяси,
мәдени-әлеуметтік институттарын қалыптастыруға тікелей басшылық жасайды.
Бұл өзара байланыстың үйлесімділігі қоғам дамуының деңгейін анықтайды.
Түркістан тарихын интеллигенция теориясы концепциясының тұрғысында кешенді
және жүйелі түрде талдау қазіргі заман тарихының қоғамдық-мемлекеттік
бағдардағы ұлттық мүдденің қалыптасуы мен іске асу эволюциясын айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл жағдай өз кезегінде қазіргі тәуелсіздігіміздің
бастауында тұрған ұлттық интеллигенция өкілдерінің қызметіне баға берумен
бірге қоғамдық дамуға ықпал жасаған тарихи үдерістердің заңдылығын жан-
жақты тануға негіз болады. Отан тарихындағы күрделі мәселелерді зерделеуде
интеллигенция теориясының концептуалдық әдіс-тәсілдер кешені саяси,
әкімшілік, этникалық, аймақтық, шығармашылық, кәсіптік интеллигенция
түрінде жаңа желілерді қарастыруға және тарихи танымда тың көзқарас
қалыптастыруға негіз қалайды.
Отан тарихының кеңестік кезеңінде таптық көзқараспен қалыптасқан
қоғамдық-саяси қағидалар мен ұстанымдардың шынайы мазмұнын ашуда таптық
теорияға балама ретінде қолданылатын интеллигенция теориясы қазіргі кездегі
таным тәсілдерінің әралуандығына қарамастан өзінің позициясын орнықтырып
келеді.
Интеллигенция категориясының мемлекеттік билік құрылымдарын жасақтау
және оның басқарушы, атқарушы әрекеттерін қамтамасыз ету қызметі қазіргі
кезде кәсіпқой үкімет құру түріне мемлекеттік маңыз алып отыр. Демек, ХХ ғ.
басындағы ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен қызметінің тарихын қазіргі
қоғамдағы ұлттық интеллигенция болмысымен шендестіре қарастыру тарихи
танымға тың серпін беріп, қоғамдық-саяси даму үдерісін талдау және бағалау
тәсілі ретінде мәселенің қолданбалық маңызын арттыра түседі.
Теориялық-әдістемелік концепция ретінде интеллигенция теориясы
пәнаралық шекарасы нақты айқындала қойған жоқ, содан да бұл концептуалдық
бағыттың тарихи аспектісін айқындаумен бірге саясаттану, әлеуметтану
ғылымдарының зерттеу тәсілдерін тарихи таным мақсаттарына қолдану
мүмкіндігі іздестірілуі тиіс. Мәселенің осылайша қойылуы отандық тарих
ғылымының мазмұнын жаңартуда интеллигенция теориясының теориялық-
әдістемелік және ғылыми танымдық мүмкіндіктерін одан әрі дамытуға ықпал
жасайтын болады.
1.2 Ғылыми және көркем әдебиет интеллигенциясы теориялық әдіснамалық
зерттеу нысаны ретінде.
Интеллигенция тарихын жан-жақты зерттеу. Оны тұтас әлеуметтік топ
ретінде де күрделі динамикалық жүйе ретінде де зерттеуге кешенді әдіс
қолдануды талап етеді. Қазіргі кезде ғылыми және көркем әдебиет
интеллигенциясының топтарын зерттеу маңызды міндет болып табылады.
Білімділік және зиялылық ұғымдарының ара қатынасын талдау кезінде
интеллигенция түсінігін, оның қоғамдағы орны мен рөлін анықтауға ерекше мән
беру тарихшылардың, философтармен, социологтардың маңызды ісіне айналуда.
Жоғарыда айтылғандай интеллигенция түсінігін анықтауда жалпылама
критерилерді бөліп қарау қиындығы кедергі келтіреді.
Қоғамымыздың жаңаруы кеңестік отан тарихының ғана емес, әдеби және
ғылыми-өндірістік интеллигенцияның тарихнамасының өзекті мәселелерін
зерттеуге оң әсерін тигізуде. Әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның
Қазақстан интеллигенциясының құрамында ерекше әлеуметтік-мәдени құрылым
ретінде айқындалуы Қазақстанда ақпараттық-технологиялық қоғамның қалыптаса
бастауымен және оның ғылыми-техникалық жағынан дамуымен тығыз байланысты.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында: Біздің балаларымыз
білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер
қайраткерлері, магазиндердің иелері, мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар
мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және спортшылары болады.
...Біздің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар
жоғары ақы төленетін жақсы оқытып үйретілген, Қазақстан мен қазақстан
халқына мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола
отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады, – деп, оның ішінде
инженерлерге үлкен үміт артады.
Қазақстаннның әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенциясының тарихын
өз алдына бөлек қарастырып, объективті бағасын беру – бүгінгі заман
талабына сай қажеттіліктен туындап отыр. Әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенция қоғамның рухани-имандылық негізіне ықпал етуші күшке
айналғаны өз алдына, ол интеллигенцияның негізгі топтарының бірі болып
саналады. Тарих ғылымының соңғы жылдары дамуы интеллигенция тарихнамасы
мәселесін әр қырынан зерделеуге жол ашуда. Сондықтан әдеби және ғылыми-
өндірістік интеллигенция тарихнамасы дегеніміз кезектегі емес, объективті
процестерге жауап беріп, оның Қазақстандағы тарих ғылымында көрініс табуын
айқындау болып саналады. Тарихнама қарастырып отырған мәселеге байланысты
еңбектерді тізіп, шолу жасаумен шектелмей, тақырыпты ғылыми негізде нақты-
тарихи және теориялық-методологиялық жағын айқындауымен де өзекті.
Жаңа танымдық материалдардың қазақстандық тарихнамаға енгізілуі де
мәселенің өзектілігін ашады. Тәуелсіз Қазақстан біраз табыстарға жетті.
Отандық және әлемдік тарихнамада Қазақстанның әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенциясының тарихнамасы арнайы түрде зерттеуді қажет ететін тақырып
болғандықтан, біз таңдаған тақырыптың өз деңгейінде зерттелмеуі, бұрын
жарияланбаған деректердің молдығы – айтылатын мәселелерді нақты айқындай
отырып, ғалымдардың арнайы ғылыми концепцияларын талдауға жол ашады.
Әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның кеңестік кезеңдегі
тарихын зерттеу ХХ ғасыр басынан бастау алатындығы белгілі. Осы уақыт
аралығында зерттеушілер ғылыми айналымға Қазақстан әдеби және ғылыми-
өндірістік интеллигенциясының қалыптасуы тарихы, әлеуметтік, демографиялық
дамуы мәселелерін айқындайтын көлемді еңбектер жазып, нақты тарихи
деректерді енгізді. Алайда Қазақстан әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенциясының тарихнамасы арнайы зерттелген жоқ. Сондықтан да әдеби
және ғылыми-өндірістік интеллигенция мәселесі бойынша бұрын жарияланбаған
деректерді арнайы талдай отырып, кең ғылыми зерттеу нысанына шек
болғандықтан, қазіргі таңдағы талаптар мүддесінен шығуға жол ашады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенцияның тарихнамасы Отан тарихы ғылымында кешенді түрде
қарастырылған жоқ. Оның қалыптасуы, сан және сапа жағынан өсуі,
тоталитарлық жүйе жағдайындағы тағдыры, жоғары оқу орындарында даярлануы,
мемлекеттің оларға ұстанған саясаты кейбір зерттеу еңбектерде,
диссертацияларда, ғылыми мақалаларда, тарихнамалық шолуға арналған
жинақтарда жанама түрде қамтылған.
1917-шы жылдардан бастап 1980-ші жылдардың соңына дейінгі аралықта
Қазақстан тарихнамасы маркстік ілімге сүйеніп, теориялық-концептуалдық
негізі де соған байланысты дамыды. Мәселені зерттеуге белгілі бір шек
қойылуы, зерттеудің теориялық-методологиялық базасының аясын тарылтты.
Мұрағат құжаттарын өз деңгейінде пайдалануға мүмкіндік берілмей, қатаң
цензураның орнығуы зерттеушілерге құнды мәліметтерді ғылыми айналымға
енгізуіне мүмкіндік бермеді. Сондықтан біз қарастырып отырған мәселенің
теориялық қырларын жаңа ғылыми негізде қалыптастыру қажеттігі айқын сезіле
бастады.
Тарихнамашы ғалым Г.Ф. Дахшлейгердің Историография Советского
Казахстана еңбегінің жарық көруі, ғылыми пайымдаулардың, қорытындылардың
белгілі-бір қорының жинақталуымен байланысты. Автор қазақ халқының
социализмге өту барысында орыс және туысқан халықтармен бірге теңсіздікті
жойып, әлеуметтік – экономикалық және мәдени жағынан теңеліп кеңестік
жұмысшы табы мен интелллигенция қалыптасуына көңіл бөлінді деген
тұжырымдама жасайды.
Ғалым Ш.Ю. Тастанов 1970-ші жылдардың басында жарық көрген еңбегінде
Қазақстандағы әдеби және ғылыми-өндірістік интеллигенцияның қалыптасуына,
саны мен құрылымы, кәсіби білімі мен ұлттық құрамына байланысты құжаттары
мол мәліметтер береді. Автор интеллигенцияның зерттеу эволюциясын көрсете
отырып, интеллигенция кеңестік қоғамның ерекше әлеуметтік тобы ретінде ой
еңбегімен кәсіби түрде айналыса отырып, оның болашақта дамуы, қоғамдық
өмірдегі орны, рөлі зерттелмей отырғандығын айтады. Қазақстанда ұлттық
интеллигенция да, тіптен инженер-техникалық кадрлар да болған жоқ деп
түйіндейді. Автор бұл зерттеу еңбектің басты мәселесі – Қазақстанды мысалға
ала отырып, бұрын артта қалған халықтардың капиталистік даму сатысына
соқпай социалистік интеллигецияның қалыптастып дамуы заңдылығын ашып
көрсетуде деп тұжырымдайды.
Интеллигенция тарихнамасы бойынша ең алғашқы еңбектердің қатарына 1980-
ші жылдардың ортасында жазылған В.К. Януловтың зерттеулерін жатқызған жөн.
Автор Историография истории рабочего класса, крестьянства и интеллигенции
Казахстана в 1960-1970 гг. (Л., 1986) кандидаттық диссертациясы мен
мақалаларында инженер-техникалық интеллигенцияны соғысқа дейін қалыптаса
бастады деген Ш.Ю. Тастановтың ойын түйіндей отырып, оның толығымен
қалыптасуы соғыстан кейін республикада техникалық жоғары оқу орындары
жүйесінің құрылуымен байланыстырғанын дұрыс деп санайды. Әрі автор оның
қалыптасуын 1970-ші жылдардың басына қарай деп көрсетуі қажет еді деген өз
пікірін білдіреді. Автор Қазақстан интеллигенциясы мәселелеріне арналған
еңбектердің көлемі артып келе жатқандығына қарамастан, жұмысшы табы мен
шаруалар тарихын зерттеуге қарағанда, интеллигенция тарихын зерттеу
Қазақстандағы мәдени құрылыс тарихымен байланысты ғана мән беріліп
отырғандығын сабақтайды.
1980-ші жылдардың басынан бастап партияның таптық идеялық саяси
мүддесін білдіріп, белгіленген ұстанымдардан ауытқи алмаушылық тарихнама
ғылымының дамуын тежегендігіне қарамастан, әдеби және ғылыми-өндірістік
интеллигенция мамандарын даярлау мен тәрбиелеу мәселесін зерттеудің
теориялық-методологиялық негіздерін белсендендіруге көңіл бөлінді.
80-ші жылдары Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының
әлеуметтік дамуындағы негізгі тенденциялар талданып сараланған бірден-бір
зерттеу монография – С.С. Әбубәкіровтің Қазақстан инженерлік-техникалық
интеллигенциясы атты еңбек. Бұл монографияда 1946-1960-шы жылдары
Қазақстан инженерлік-техникалық интеллигенциясының әлеуметтік дамуындағы
негізгі тенденциялар талданып, сараланған. Атап айтқанда мамандардың
республиканың экономикалық потенциалын арттыруға, өнертабыстық істер мен
рационализаторлық қозғалысты алға бастыруға, ғылым мен техниканың
жетістіктерін, озат тәжірибені өндіріске енгізуге қосқан үлестері, жаңа
адамды қалыптастырудағы рөлі қарастырылады.
Еліміз егемендік алып, ұлттық төл тарихымыз бен тарихнамамызға жаңа
серпіліс келе бастаған 1990-шы жылдардың бас кезінде әдіснамалық жағынан
маркстік-лениндік концепциядан бас тартып, қандай да болмасын мәселеге
өркениетті көзқарас тұрғысында зерделеуге кең жол ашылды. Алаш зиялыларының
тарихын зерттеп, оны ғылым әлемінде жұршылыққа танытуда ғалымдар М.Қ.
Қозыбаев, К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев еңбектерінен таным-парасат биігіне
ұмтылғаны байқалды.
Зерттеу парадигмасы ауысуына байланысты, біз қарастырып отырған
мәселенің теориялық-концептуальдық базасын тереңнен зерттеуге ерекше мән
беріле бастады. Осы тұрғыда ғалым Ә.М. Ауанасова ұзақ уақыт бойы қазақ
интелллигенциясы өкілдерінің озық идеялары, бағдарламалары, көзқарастары
біржақты қарастырылып, тереңнен зерттелмегендігін негіздей отырып, ақиқатын
айтатын оның уақыты жетті, – деген пікір айтады.
Интеллигенция тарихнамасында Х.М. Әбжанов пен Л.Я. Гуревичтердің
еңбектерінің сүбелі орын алатындағын атап өткен жөн. Ғалымдар біз
қарастырып отырған мәселені әдіснамалық жағынан негіздеген пікірлер мен
көзқарастарында ашық айтқан.
Қазақстан интеллигенциясының әлеуметтік-кәсіби жағынан жіктеліп, оның
топтарын әр қырынан зерттеуге 1990-шы жылдары жете мән беріле бастады.
Әдіснамалық еңбектер ретінде олардың интеллигенция тарихындағы маңыздылығы
зор.
1990-шы жылдардың соңы 2000-ші жылдардың басында да интеллигенция
тарихын зерттеуге деген зерттеушілердің қызығушылығы толастаған жоқ. Жаңа
әдіснама және зерттеу тәсілдерін қолдана отырып, өркениетті көзқараспен
талдау жүргізіп, нақты мәселелер бойынша өзіндік пікірлерін білдіруде біраз
зерттеулер жүргізілді.
Әдіснама және тарихи зерттеу тәсілдері тұрғысынан алып қарағанда К.Л.
Есмағамбетовтың Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасына арнаған еңбегі
ерекше орын алады. Ғалым Қазақстан тарих ғылымының көптеген жылдар бойы
өзімен-өзі болуы, дүниежүзілік тарих ғылымынан бөлек, томаға-тұйық жағдайда
дамуы онда мешеу методология мен зерттеу әдістерінің, тарихи шындықтан
алшақ концепциялар мен тұжырымдардың орнығуына соқтырғандығын саралай
отырып, қазіргі уақытта оның алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі өзін
біртұтас дүниежүзілік тарих ғылымының ажырамас бөлігі екендігін сезіну және
осы негізде шетелдік тарихнамамен тұрақты шығармашылық қатынас орнату болып
табылады, – деп ой толғаған.
Біз қарастырып отырған мәселеге қатысты тарихнамалық зерттеу жүргізген
ғалымдар қатарында Р.М. Жұмашевты ерекше атаған жөн. Ол интеллигенция
біліммен қатар рухани құндылықтарды да тұтынушы деп ой қорытады.
Кеңестік және посткеңестік кезеңдегі зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне
талдау жасай отырып, кеңес өкіметі орнағаннан бастап интеллигенция,
өндірістік-техникалық интеллигенцияның теориялық, методологиялық
мәселелерін зерттеу төңірегінде пікірталастар туындады.
Әйтсе де интеллигенцияға байланысты жарық көрген тарихи, философиялық,
әлеуметтану саласындағы еңбектерде интеллигенция түсінігіне нақты
көзқарас қалыптаспаған. Таластың негізгі себебі – интеллигенцияның мәнінде
ғана емес, шеңберінің өсуі, әлеуметтік топ ретіндегі белгілеріне де
байланысты.
Интеллигенция тарихын теориялық-концептуалдық тұрғыда зерттеп, қоғам
дамуындағы орны мен рөлін анықтауда кеңестік тарихшыларға әсер еткен
оқиғалардың өзіндік тарихы бар. Мәселен, В.И. Ленин интеллигенцияға барлық
білімді адамдарды, ерікті кәсіп өкілдерін, дене еңбегі өкілдерінен
айырмашылығы бар ой еңбегі өкілдері жатады деген концепция қалыптастырды.
Лениндік анықтама интеллигенция тарихын зерттеуші кеңестік ғалымдардың
концепциялық негізіне айналды.
Сталиндік жүйе кезенінде интеллигенцияға қоғамда өзіндік дүниетанымы
жоқ, белгілі бір таптың мүддесін қорғайтын, ой еңбегімен айналысатын
әлеуметтік жік деген түсінік қалыптасты.
Өркениетті көзқарас тұрғысында баға берген М. Шоқай Ұлттық зиялылар
деп кімдерді айтамыз. Бір қарағанда жеңіл көрінгенмен, шын мәніне келгенде
бұл сұрауға дұрыс жауап қайыру оңай емес. Оқыған, тәрбие көрген адамның
бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың ұлттың зиялысы
қатарына қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше,
белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-
мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды ғана зиялы деп айтуға болады.
Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік
дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар кіре алады, – деп пайымдайды.
Біз оның зиялылар өз халқына қызмет етудің, халықпен ортақ тіл табыса
білудің неғұрлым тиімді жолдарын таба білулері керек деген ойының қазіргі
уақыт талабымен сабақтасып жатқандығын байқаймыз.
Кеңестік тарихнамада интеллигенция мәселесінің партиялығы, таптық және
әлеуметтік ерекшеліктерінің қарастырылуына мән берілді. Әлеуметтік жағынан
интеллигенция деп кеңестік қоғамдағы негізгі таптар жұмысшы мен еңбекші
шаруалардың арасындағы әлеуметтік топ, ал этикалық жағынан рухани өндіріс
саласымен айналысып, ерекше рухани сапалы-интеллигенттілік қасиетімен
ерекшеленетін адамдардың тобы деген түсінік қалыптасты.
1960-шы жылдардан бастап интеллигенцияның тарихта алатын орнына, рөліне
терең мән беріле бастады. Интеллигенция жөніндегі қалыптасқан маркстік-
лениндік догматикалық талап өзгеріп, ғалымдар өз алдарына жаңа күрделі
міндеттерді шешуді мақсат етіп қойды.
Интеллигенция анықтамасын қалыптастыруда М.Н. Руткевич, В.С. Семенов,
С.Л. Сенявский сынды ғалымдар көп еңбек сіңірді. М.Н. Руткевич
интеллигенцияны жоғары немесе орта арнаулы білімді талап ететін биік өрелі
ой еңбегімен айналысатын еңбекшілердің үлкен тобы ретінде қарастыра келіп,
оған мамандар орнында істеп жүрген практиктерді де жатқызады.
1980-ші жылдардың басында интеллигенция анықтамасын қалыптастыруда
әлеуметтік кәсіби ерекшеліктерімен қатар, оның қоғамдағы саяси, мәдени
үдерістердегі орны мен рөліне мән беріле бастады.
1980-ші жылдардың соңы мен 1990-шы жылдардың басынан қазақ
интеллигенциясына байланысты концепция жаңаша зерделенді. Осы жылдары
жарияланған басылымдарда интеллигенция ұғымы, қоғамды жаңғыртудағы
интеллектуалдық еңбектің рөлі, интеллигенцияға ұстанған өкімет саясаты,
интеллигенция мен халықтың арасындағы қатынастар қарастырылды (Н.А.
Амрекулов, Н.Э. Масанов, Л.Я. Гуревич).
Академик М.Қ. Қозыбаев интеллигенция методологиясын түзеуге үлкен үлес
қосты. Ғалымның пайымдауынша еліне елеулі, халқына қалаулы жандар –
зиялылар ел жұртына қызмет етуді бақыт санайтын ұлттың ұяты мен мияты –
болып табылады деп пайымдайды [19, 238 б.].
1990-шы жылдардың басында интеллигенция тарихын теориялық-
методологиялық жағынан жаңаша зерделеген Х.М. Әбжанов пен Л.Я. Гуревич
интеллигенцияны оның қоғамдық прогрестегі қызметі анықтайды, негізгі дұрыс
белгісі – сыни шығармашылық, ескіні қолдамай, экономикалық, ғылыми-
техникалық және әлеуметік-саяси салада болсын жаңалықты іздеуі қажет – деп
ой қорытады. Ә. Әлпейісовпен бірлесіп жазған еңбегінде интеллигенция
қауымын еңбегінің күрделілігіне, антропосоциогенез процесіне әсері және
ондағы орнына қарай бірнеше топқа бөліп қарау керектігін айтып,
интеллигенцияның үш құрамдас бөліктен тұратындығын: 1) интеллектуалдар; 2)
мамандар; 3) жартылай интеллигенттер екендігін алға тартады.
Интеллектуалдар деп қызметімен немесе шығармашылығымен танымның,
практиканың, прогрестің жаңа бір қырын ашқан, келесі баспалдағына аттауға
негіз қалаған ой еңбегі адамдарының жүзден – жүйрік, мыңнан – тұлпар шыққан
саңлақтарын атап жатқызады. Интеллигенция дегеніміз ой еңбегімен кәсіби
түрде айналысушы адамдар қауымы-деп пайымдайды [20, 29 б.].
Зерттеушілер Ә. Пірманов пен А. Қапаева, Е.Т. Берлібаев, С.Т.
Рысбекова, Р.М. Жұмашев, Г.М. Какенова, т.б. диссертацияларында
интеллигенция концепциясын қалыптастыруда ой еңбегімен кәсіби айналысушылар
деген көзқараспен қатар, ұлттық және адамзаттық асыл қасиеттердің тарихи
тәжірибеден өткен әр түрлі қырларын бойына сіңірген және оны ой қорыту
жүйелері арқылы дамытып, нәтижесін халық игілігі үшін жұмсап қана қоймай,
оның қоғам алдындағы жауапкершілігі зор екендігін дәйектеген.
Өндірістік-техникалық интеллигенцияға теориялық пайымдаулар жасау Отан
тарихы ғылымының негізгі бағыттарының бірі болып саналады. Өндірістік-
техникалық интеллигенцияның алғаш қарастырылуы ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында
А.Е. Бейлин, В.А. Шмелев, А.И. Иванов, В.Л. Швейцердың еңбектерінде көрініс
тапты. Авторлар алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz