Қазақстан тарихындағы Ислам діні
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес билігіне дейінгі Қазақстандағы Ислам діні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақ халқында ислам дінінің ықпалына ұшыраған көне заманнан
қалған
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Ислам дінінің Қазақстанға келуі және
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Патша үкіметінің XVIII ғасырдағы ислам дініне қатысты
саясаты ... ... ... ...31
2. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстандағы Ислам
діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Кеңес үкіметінің Қазақстандағы Ислам дініне қатысты
саясаты ... ... ... ... ...37
2.2 Қазақстандағы цензорлық органдардың дінге қарсы жүргізген күресі
... ... 40
3. Тәуелсіз Қазақстандағы Ислам
діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Қазіргі Қазақстандағы Ислам дінінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Қазақстандағы діни экстремизм мен
терроризм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 50
3.3 Қазақстандағы мемлекет және дін қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адамзат тарихының барлық өркениеттерінде
ең өзекті және субстанциональді факторға ие болған мәселелердің бірі - діни
мәселелер болып табылады. Әрбір өркениет - бұл міндетті іргетасты шешуге
ұмтылып, әдіснамалық кемшіліктерге жол берді. Бізге ең жақын өркениет -
кеңестік тоталитарлық жүйе де бұл мәселені радикалды, түпкілікті шешуге
ұмтылып, уақыт көрсеткеніндей сәткіздіктерге ұшырады. Еуропалық қатаң
рационалистік идеялардың бір нұсқасы ретінде көрінген кеңестік коммунистік
жүйе жеңілістерінің бірін дінге қатысты теориялық және әдіснамалық
дәрменсіздігі құрайды. Кеңес жылдарында жинақталған теориялық және
әдіснамалық тәжірибелерді бүгінгі қоғамдық ғылымдар жеткен жетістіктер
тұрғысынан бағамдау, тәжірибелік сараптамалар жүргізу -тарих ғылымының
өзекті мәселелері кешенін құрайды. Кеңестік жүйе ыдырағаннан кейін және
идеологиялық өктемдіктен арылу, бұрынғы Кеңес республикаларында дін
мәселесінің шешілуін жақындатқандай көрінген. Алайда, парадоксальдылығы
сонда, жаңа тарихи жағдайларда діни факторлар жаңа қырынан көрініп және
қазіргі мәдени үдерістерге белсенді араласып, саяси күшті құрауға
ұмтылуда. Осы тұрғыдан Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Біз бұқара санасындағы
діншілдіктің артуына әзір болуымыз керек, онда тұрған қатерлі ештеңе жоқ.
Жалпы дін өздігінен өнегелі ақиқаттан бөтен ештеңе үйретпейді. Жалғыз-ақ,
бізге қауіп төндіретіні: діни біліміміздің деңгейі онша жоғары
болмай отырғаны [1.14], - деген ескертпесі бүгінде айрықша теориялық-
әдіснамалық мағынаға ие.
Тәуелсіздік жылдары Отандық қоғамдық ғылымдарда, оның ішінде тарих
ғылымында да дінтану бағытында өзгерістер мен жаңарулар қалыптасты.
Егемендіктің алғашқы жылдарындағы діни, мәдени тәжірибелер бұл бағыттағы
өзгерістер легіне Қазақстан қоғамының теориялық және әдіснамалық жағынан
әлі жеткілікті дайын еместігін, біліміміздің деңгейі онша жоғары болмай
отырғанын көрсетті. Бұл, әсіресе, діннің сыртқы атрибуттарына басым бағыт
беріліп, оның ішкі шынайы мазмұнын игерудегі іркілістерден көрінеді.
Жаңадан жүздеген мешіттер, діни бірлестік-басқармалар, мекемелер, арнайы
оқу орындары ашылғанымен діни құндылықтарды толыққанды игеруде
сәйкессіздіктер туындап отырғанын да атап өткен жөн. Атақты ақын, ғалым
және белгілі қоғам қайраткері О. Сүлейменов айтқандай: Қазіргі бізде білім
мен наным-діннің арасында үйлесімсіздік бар. Қазақстанда мектептерге
қарағанда мешіттер көбірек салынуда [2]. Мұның барлығы дінтанудың
тәрбиелік мазмұнын теориялық және әдіснамалық жағынан жетілдіруді талап
етеді. Мәселенің күрделілігі сондай, кейде мектептер мен арнайы орта оқу
орындарындағы кейбір ұстаздар мен тәрбиешілердің өзі қарапайым діни ұғымдар
мен анықтамаларды ажырата алмайтын болып шықты. Мысалы дін мен
конфессия ұғымдарын ажырата алмау, сондай-ақ қазақтардың ислам дінінің
қай ағым-тармағына жататындығын анау-мынау емес, зиялылардың кейбір
өкілдерінің есеп бере алмау жағдайлары да кездесіп отырғаны жасырын емес.
Қазақстандағы діни үдерістер қазіргі әлемдік діни ахуалдың құрамдас
бөлімі. Дәстүрлі емес діни ағымдардың посткеңестік кеңістіктегі
белсенділігі Қазақстан ғана емес, басқа да бұрынғы кеңес республикалары
халықтарының қоғамдық пікірінде кеселді қабылдануда. Өйткені
постхристиандық немесе секуляризацияланған Батыс Еуропа өркениеті діни
экстремизмге қарсы өздерін барлық құқықтық және заңнамалық, нормативтік
құжаттармен, теориялық-әдісамалық құралдармен қамтамасыз етіп алған. Ал
бұрынғы кеңес республикаларында мұндай механизмдер толыққанды жасалынбаған.
Бұдан діни-өркениеттік мәселелер Батыс өркениеті үшін өзекті емес деген
тұжырым жасалынбауы тиіс. Әңгіме өркениеттік діни толеранттылықтың деңгейі
жайында болып отыр. Әділдік үшін айта кету керек, елдегі діни ахуалды
мемлекеттік тұрғыда реттеуде Қазақстан билігі аз жұмыс атқарған жоқ. Оның
бірден бір көріністері ХХІ ғасырдың басында Астана қаласында әлемдік
дәстүрлі діңдердің үш бірдей конгресінің өтуі.
Әлемдік дәстүрлі діндердің І құрылтайы 2003 жылдың 23-24 қыркүйегінде,
ІІ құрылтайы 2006 жылдың 12-13 қыркүйегінде, ІІІ құрылтай 2009 жылы 1-2
шілдеде өткізілді. Сьездерде әртүрлі әлемдік ресми діндер мен
конфессиялардың жоғарғы басшылары қазіргі заманғы діни үдерістердің барысын
талқылап, өркениеттердің арасындағы халықаралық бейбітшілікті сақтаудағы
әлемдік діңдердің жауапкершілігіне айрықша мән беріп, діни экстремизмнің
кез келген көріністерін айыптады. Католик шіркеуі басшысы Рим папасының
тұнғыш рет Қазақстанға келіп литургия өткізуі де, біздің еліміздің осы
бағытта атқарып жатқан сындарлы саясатының жемісі. Бұл, әсіресе, 130 дан
астам ұлттар мекендейтін Қазақстан үшін өзекті. Осы орайда Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылдың 22 шілдесіндегі
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін оқу орындарында 2009-2010
оқу жылының басталуы туралы деп аталатын № 353 бұйрығының маңызы ерекше
[3.34.]. Осы оқу жылынан бастап, елімізде Дінтану сабағының мектеп
бағдарламасына енгізілуі, мектеп мұғалімдері үшін аса жауапты сәттердің
бірі болды. Мұның барлығы мәселені стратегиялық тұрғыдан шешудегі маңызды
іс-шаралар. Алайда, жаңа дінтану пәнінің еңгізілуі, алғашқы оқулықтардың
төңірегіндегі қызу айтыс-тартыстардың туындағанын да біз қалыпты қабылдауға
үйренуіміз қажет [4]. Дискуссияның барысы жаңа пәнді оқытудың теориялық
және әдістемелік аспектілерінің өзектілігіне арналды, келелі пікірлер
білдірілді. Олар негізінен жаңа пәнді оқытудың практикалық мәселелеріне
арналды [5.46-47.] және пәнді оқыту тарих пәні мұғалімдеріне жүктелген
дұрыс деген пікір айтылды.
Зерттеу нысаны. Қазақстан тарихындағы және Тәуелсіздік жылдарындағы
Ислам дінінің ролі мен маңызы зерттеу нысанына айналды.
Зерттеу пәні. Қазақстан мектептеріндегі Қазақстан тарихы пәнін
оқытудың әдістемелік аспектілерінің ерекшеліктері мен мәселелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты Ислам дінінің Қазақстан тарихының қалыптасуындағы өзіндік маңызды
орнын айқындау. Мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей нақты
міндеттер қойылды.
- Ислам дінінің шығуы, құрылымы, Қазақстанға келуі мен таралуын
зерделеу;
- Қазақстанның мемлекет болып қалыптасуындағы Ислам дінінің атқарған
ролін сараптау;
- Тәуелсіз Қазақстанның діни ахуалына сипаттама беру;
- Бүгінгі Қазақстандағы жаңа діни ағымдар (дәстүрлі емес) шығуының
обьективтік және субьективтік алғышарттарын түсіндіру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес әдістемелік талдау
негізінде жинақтау, қорыту, жүйелеу, талдау және сараптаумен қатар
логикалық ой қорыту, жалпы діни салыстырмалы әдіс қолданылды.
Диплом тақырыбының хронологиялық ауқымы. Тәуелсіздік жылдары Дінтану
пәнінің Қазақстан мектептерінде оқытылуының әдістемелік мәселелеріне
арналғандықтан негізінен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы уақытымен
шектеледі. Діни тақырыптарды оқытудың әдістемелік мәселелері кеңес жылдары
да қарастырылып, зерттеулер қолданымға түскенімен зерттеудің мерзімдік
шегін кеңейтпейді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып алғаш рет Отан тарихы
ғылымының зерттеу пәні ретінде қарастырылғандықтан қол жеткен нәтижелерде
жаңа болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кеңес билігіне дейінгі Қазақстандағы Ислам діні
1.1 Қазақ халқында ислам дінінің ықпалына ұшыраған көне заманнан
қалған сенімдер
Қазақстандағы мемлекет құраушы ұлт қазақ және түркі тілдес басқа да
халықтардың дәстүрлі діні Ислам. Оқушылар тарих оқулықтарынан Қазақстан
территориясын мекендеген ежелгі түркі халықтарының діни наным–сенімдерінен
хабардар. Сондықтан оқушылардың бұрынғы сыныптардан алған білімдеріне
сүйене отырып, олардың діни санасын онан әрі өркениетті арнада дамыту -
мектеп тарихшы мұғалімінің міндеті. Мұғалімнен талап етілетін теориялық
және әдістемелік ұстаным Дінтану оқулығында берілген оқу мәтіндерінің
мазмұнын жоғарғы деңгейде баяндау, жинақтау және жүйелеу болып табылады.
Бүгінгі уақыт биігінен көне түріктердің діни наным–сенімдеріне бойлау,
белгілі бір қиындықтар мен күрделіліктер тудыратына хақ. Бұл орайда,
мектеп мұғалімі тек отандық тарих материалдарына сүйенумен шектелмей,
оқушыларға жақсы таныс ежелгі Мысыр, Қосөзен, Үнді, Қытай өркениеттері
халықтарының діни наным- сенімдеріндегі көпқұдайшылық, пұтқа
табынушылық сипатына көктей шолу жасап, әсіресе, грек–рим өркениетіндегі
көпқұдайлшылық дәстүрлерге мейілінше толығырақ тоқталғаны абзал. Пұтқа
табынушылық терминінен гөрі көпқұдайшылық сөзін жиі қолдану тиімдірек
қой деп ойлаймыз. Өйткені бұл термин, оқушылардың қабылдауына жеңілірек әрі
тиімдірек. Осылайша, оқушылардың көне түркі діни нанымдарына байлануына
қажетті алғышарттар жасалынады. Көпқұдайшылық сипаттағы наным түсініктер
ежелгі түркілерге де тән [12.22]. Ежелгі грек–римдіктердің құдайлар
пантеонының құрамы қаншалықты көп болса, ол көне түріктерде де кем
болмаған, оларға иерархиялылық тән болса, көне түріктерде де мұндай
үрдістер орын алған. Айырмашылық – грек құдайлары Бас құдайы – Зевстің
алдында еркіндеу болса, түріктердің бас құдайы – Көк Тәңірі барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы. Алайда, түріктер көк тәңірмен қатар,
таудың, жердің, бұлақтын, өзеннің, талдың, төрт түлік т.б. иелері бар деп
сенген. Олардың құрметіне де бағыштап құрбандық шалып отырған. Демек, көне
түріктердің нанымында да көпқұдайшылық элементер болған деп, оның
Евразиялық жағдайдағы ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Көне түріктік
наным–сенімдер элементтерінің әлі күнге дейін қазақтардың діни санасында
бейнеленетіндігін, өзіндік уникалды феномен ретінде атап өту –
оқушылардың отандық тарихқа, ұлттық менталитетке деген қызығушылығын
арттыра түседі. Мұғалімнің бүгінгі қазақтардың бата бергенде тәңір
жарылқасын сөз тіркесін қолданатындығын біреуді құттықтағанда құтты
болсын айтатынын, бақилық болған әруақтың әр бейсенбі сайын дұға
дәмететініне сеніп иіс шығаратынын – жеті күлше тарататынын айтса да
жеткілікті. Көне түріктердің ат қою дәстүрінде Ай, Жұлдыз, Күн, Тау, Гүл,
Теңіз есімдерінің әлі күнге дейін сақталғанын еске салуда сындарлы
әдістемелік уәждердің бірі. Ер балалар арасында кездесетін Айбек,
Жұлдызбек, Күнбек, Таубек, Теңізбай, ал қыз балалар арасында кездесетін
Айман, Шолпан, Гүлнұр, Айнұр және т.б. осы дәлелдер мен дәйектер тізбесінен
орын алады. Мұндай есімдердің қазіргі көрші түркі тектес исламдық
дәстүрлер мықтап сақталған халықтарда аз кездесетінін алға тартқан абзал.
Мысалы, көрші өзбек халқында мұндай есім қою дәстүрі танымал емес.
Олардың ат қою дәстүрінде таза ислам – арабтық есімдер басым келеді.
Осылайша, қазіргі қазақтың діни санасының алуан қырлары мен сырларына әр
дәрежеделілігіне оқушылардың назарын аударуға болады. Тұжырымдай келгенде,
көне түріктік діни наным-сенімдерінің қазіргі қазақтың қоғамдық санасында
көрініс беруінің сақталуы негізінде, шеткері аймақтық ислам -
периферийный ислам ұғымын енгізген абзал. Ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстан территориясындағы діндер тақырыбын оқыту және зерттеу отандық
тарихтың құрамдас бөлімі болып табылады. Барлық діндердің дамуы тарихы
болғаны сияқты Қазақстандағы ислам дінінің өзіндік тарихы болып, елдің
ежелгі және орта ғасырларындағы мәдени және рухани өмірінде елеулі рөл
атқарды. Ислам дінінің Қазақстан жерінде таралуы үлкен тарихи кезеңдерді
құрады. VIII ғасырдан бастау алған бұл үрдіс XIX – ғасырға дейін жалғасты
және Отандық тарихтағы аса күрделі қоғамдық саяси және мәдени құбылысты
құрады.
Дүниеге діни көзқарас ретінде ислам діні Шығыс елдерінде кең таралды.
Адамдардың діни санасын бейнелейтін, олардан белгілі бір мінез-құлық
ережелерін орындауды талап ететін бұл көзқарас күрделі философиялық
системаны, әлеуметтік-саяси өмірді қамтиды. Бұған бір-біріне қайшы келетін
сан алуан діни нанымдардың элементтері енді. Өзінің сырттай дербестігіне
қарамастан басқа діни идеологиялар сияқты оның да шынайы тәуелсіздігі
болмады. Қоғам дамуының реалды процестерімен байланысты болған ислам діні
қоғамдық таптардың экономикалық, саяси және мәдени мүдделерін бейнелейді.
Осы діннің өзіне ғана тән пердесінің тасасында ғасырлар бойы тарихтың
сұрапыл уақиғалары болып жатты.
VI ғасырдың орта шенінде Қазқстанның барлық территориясы Түрік
қағанының құрамына енді. Бұл көшпелі түркі тайпалары құрған ірі мемлекеттік
ұйым болатын. Оның Қытаймен байланысы болды. Осының негізінде Қазақстанда
буддизм дінінің ықпалы күшейді. Шығыс елдермен байланыстың күшеюі қазақ
даласына ирандық дуалистік дін(зороастризмнің енуінеқолайлы жағдай туғызды.
Шығыс түркі тайпалары арасында манихей діні де таралды. Бұл дінді тұтушылар
әлеуметтік теңдікті және халыққа материалдық игіліктерді бірдей бөлуді
талап етті.
Қазақстанда христиан діні де болды. Бұл діндегілер несториан сектасының
мүшелері еді. Олар насрани деп аталды. Самарқан, Бұхара, Пішпек қалаларында
христан дінінің монастырьлары мен шіркеулері болды. Бұл дінді шет елдіктер
ғана емес, сонымен бірге кейбір көшпелі түркі тайпалары, кейіннен монғол
тайпалары да қабылдады. Самарқан қаласында VI ғасырда несториандық эпископ,
ал VII ғасырда митрополит болды. Европаның көптеген феодалдық елдерінде кең
таралған христиан діні неліктен қазақ даласына орын тебе алмады?
Қазақтардың өмірінде бұл дінге тірек болатындай жағдай болмады, олардың
арасында тайпалық құдайларға табыну салты басым еді және рулық-туысқандық
қатынастар берік болды. Христиан дінінде бірінші орынға мұндай қатынастар
емес, христиандардың діни бірлігі қойылды.
Әр түрлі діни және филсофиалық системалар ислам дініне ықпалын тигізді.
Парсы дінінің әсерімен бұл дінде өлмейтін жан, о дүние туралы ілім
қалыптасады. Яхуди, христиан діндерінің кейбір элементтерін бойына сіңірген
ислам діні өзі таралған елдерде басқа діни көзқарастармен толығып
отырды.Ескі ирактық, египеттік, сириялық, анатолиялық және ирандық
діндер,—дейді Ю.И.Рустамов —ислам дініне белгілі дәрежеде әсер етті. Тіпті
үнділік және ауғандық діни нанымдары да ислам дінінің идеологиясына енді.
Мал шаруашылығын кәсіп еткен көшпелі қазақ тайпалары ұзақ уақыт рулық
құрылыс жағдайында өмір сүрді. Олардың сол кездегі діни нанымдары мен
табыну салттары рухты, ата-баба аруағын, табиғаттың мылқау күштерін
қадірлеу, яғни шаман діні еді. Бұл дін алғашқы қауымдық құрылыстың күйреуі
және соған байланысты осы процестің діни идеологияда бейнелеуі ретінде
ақсүйектер тобы қалыптасқан заманда шықты. Шаман дініне де, ислам дініне де
бір құдайға табынушылық тән болды. Ислам діні шамандық діни нанымдарға
мұсылмандық сипат беріп, оларды өз бойына сіңіріп алды. Халықтардың ежелден
келе жатқан діни нанымдарына икемделу ислам дінінің алғашқы күнінен бастап
осы заманға дейін даму тарихынан көрініп келеді. Қазақ даласында да бір
құдай идеясы рулық-тайпалық бытыраңқылыққа қарсы күресуге көмектесті. Бұл
күрестің діни пішін алуы ол кезде орынды еді. Жаңа дін қанаушы таптарға
керекті және пайдалы болды, өйткені ол таптық езгі мен әлеуметтік
теңсіздікті—адамдардың бай, кедей болып бөлінуін жақтады.
Тотемизм. Қазақ халқының діни сенімінде тотемистік сенім болды және
олардың әдет-ғұрпының қалыптасуында, тұрмысында жан-жақты рөл атқарды деп
ойлауға негіз бар. Мысалы, ескі жыл есебіндегі он екі жануардың атымен
байланысты атаулар. Оған қоса үй жануарларының әрқайсының иесі бар деп
біліп, ат қойып айдар таққан: Зеңгі баба, Ойсыл қара, Шопан ата, Жылқышы
немесе Қамбар ата т.б. оған байланысты аңызды да бәріміз бала кезімізден
біліп өстік. "Хайуанаттарға байланысты ертегілерді аңдап отырсаң, жан-
жануарлар турасындағы бұлдыр көріністерді көреміз. Одан мифтік, діни
түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік
түсініктерді аңғарамыз" (Әуезов). Сонымен бірге, Қазақ халқындағы
тотемизмдік элементтерінің бір түрі "табу" болып табылады, яғни, бір
нәрсеге тиым салу мағынасын білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар
мен өсімдіктердің адамға қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін
болса, табуда кейбір жануарлар мен өсімдіктер "қасиетті" деп ұғынылып,
олардың өз атын атауға тыйым салынған. Егер өз атын атаса, зиян келтіреді
деп түсінген. Мысалы. қасқырдың атын қасқыр демей "ит-құс", "ұзынқұлақ"
сияқты атаулар берген. Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің
ата-енесін, қайын-қайнаға, абысын-ажын, қайын сіңілі, өз ерінің аты т.б.
атамауының негізі де осы табуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын
түрлі жағымды-жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің
нәтижесі деп түсінгендіктен, олардың киесіне ұшырамас үшін әр түрлі жол-
жоралғылар, қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау
қалыптасқан. Қазақ арасында "Сақтансаң сақтаймын" деп Құдай айтыпты деген
сөздің төркіні де өте тереңде жатыр. Мүмкіндігінше адамның сақтануға тиісті
құбылыс-нысаналарын атап кетейік: жын, пері, дию, шайтан, обыр, албасты,
күлдіргіш, әбілет, монтаны, матру, сұқ, уббе, бәдік, жезтырнақ, шимұрын,
қарғу, аусыл, шешек, жалмауыз (Амантурлин). т.б.
Анимизм. Қазақтар дүниедегі жан-жануар, аң-құстар әр үйдің, жеке
адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі - Рухы бар деп түсінген. С.А.
Токаревтың зерттеулері көрсеткендей, әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден
бері тіршілік етіп келе жатқан рухтас "мыс" құдіреті болады. Ал марқұм
болғандардың жандары "кормос", бірақ ешбір байланыссыз (Токарев).
"Аспан рухы", "Жер-су рухы", "Таудың рухы" т.б. Л. П. Потаповтың
анықтамасынша, "оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп
кеткен" Потапов Л. П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік
этнография. – Москва. 1969. –35 б. Мұнда таулардың, өзен мен көлдердің
киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп
құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух-бейнесін емес, өзін тіріге
санап қастерлеу ісін кереміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір көне
түрі -анимизм деп аталады (Штернберг). Жалпы анимизмнің қазіргі кездердегі
барлық діни жүйелерге өзек болғандығы және жай ғана құбылыстан күрделі
құбылысқа қарай өрлей дамығаны ғылымда мәлім жайт.
Фетишизм. Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы
түрлеріне қысқаша шолу жасайық:
1) қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы уызын өздері
ішпейді. Мәнісі аруақтарға арнау.
Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз малшының түнде
күзетшінің қызметін атқарады деген сенімнен туған. Жас нәрестенің бесігіне
әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т.б. жыртқыш аңдардың
терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі "жын-шайтандардан"
сақтайды деген сенімге саяды.
Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын мазарларды
көреміз. Бұл кейбір зерттеушілердің пікірінше фетиштік сенімнің мұсылман
дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.
Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз
тию", "тіл тиюден" сақтайтын түрін қазақтарда тұмар деп атаған. Мұнда
"қырғыз немесе қырғыз әйелі өзімен бірге үш бұрышты өзін сақтайтын аяттар
жазылған тұмар тағады. Ол адамды бақытсыздықтан сақтайды деп сенеді"
(Левшин). деген пікір орынды.
Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін
байқауға болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесі не
терісі т.б. болса, кейіннен мұсылмандықтың енуіне байланысты тұмарға
құраннан аяттар жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген
түрлерінің қазақ халқының ерекшелігіне байланысты мұсылман-дыққа да ықпал
жасағанын көреміз.
Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан
белгілі. Жайылым-қонысқа байланысты жан-жалдар, барымта - мал айдап кету,
қыз алып қашу, қанды кек тәрізді ұдайы болып жататын жайсыз әрекеттер,
бөлшектенудің де зардабы аз болған жоқ. Тіпті трайболистік көзқарастардың
зәрі әлі күнге дейін толығымен жойылып бітпегенін еске алсақ, ұлттық
тұтастығымызды нығайту барысында бұл мәселенің қаншалықты азаматтық
жауапкершілікті талап ететінін бажайлау қиын емес. Сол кезеңдерде мұндай
жағдайларда қатаң тәртіпті сақтап отыру қажет болды. Бұл үшін жалпы
мемлекеттік, тайпалы билікпен қоса халықтың нанымдық-сенімдік дүниетанымы
да саяси жауапкершілікті бағыттап отыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.
Аруаққа сену. Ата-ананы сыйлап пір тұту -халықтың асыл қасиеттерінің
бірі. Өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, әлпештеп өсірген ана алдындағы қарыз
сенімі әр адамның адамгершілік деңгейінің елшемі, азаматтық жауапкершілігі
болып саналады. Ата-бабалар аруағына сыйыну салты арғы замандардан келе
жатқан ұлы дәстүрді сақтау, жалғастыру, алға апару жауапкершілігінен туған.
"Өлі риза болмай, тірі жарымас" деген қанатты сөз де осы сарынды тағылым.
Ал аруақ дегеніміздің өзі бұл ғұмырдан өткен адамның рухы. "Аруақ" - күш,
қуат, дем деген ауыспалы мағынасы бар "рухтың" кепше түрі (Бекмұхамедов)
негізінен араб тілінен ауысқан сөз. Аруаққа сыйыну - тіршілікте іске
асырған істеріне байланысты айрықша қасиет иесі саналған аталардың рухымен
қанаттану, мұрагерлік жауапкершілікке талаптану ұғымын білдіреді. Аруаққа
сыйыну салты ұрпақты жауапкершілікке тәрбиелеуде, патриоттық сезімді
ұштауда орасан зор әлеуметтік мәнді болған және бола да бермек. "Қазақтар
әдетте ата-баба аруағын Алладан да құдіретті деп түсінген" (Ақтаев) деген
ұсыныстың жаны бар. Аруақтың кейінгі ұрпақтың ой-сезімі мен нанымына
әсерінің құдіретін осыдан-ақ байқауға болады. Ата-бабаны қастерлеу ғұрпы-
қоғам мен адам тануға көмектесетін жауапкершілікті мүмкіндік. Халқына
ерекше еңбегі сіңген, ақыл ойымен, адамгершілігімен, имандылығымен белгілі
болған жандардың өмірін кейінгі ұрпаққа өнеге ету-ұлттық қасиеттерді сақтау
мұратындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бұл дәстүр сабақтастығын
қамтамасыз етіп, халықтың ауыз бірлігін және ынтымақтастығын арттырады.
Ортақ мақсатты орындаудағы жауапкершілігін күшейтеді.
Ауыл түрғындары арасында әруақтарга, тірілер мен өлілер арасында
жүмбақ байланыстар бар екеніне сенім күшеймесе, кеміген жоқ. Мәселен, Үлкен
Қаратал ауылында жыл құрғатпай өмірден озған туыстарына арнап қатым-қат оқу
дәстүрге айналган.
Мұндағы әр отбасында о дүниелік барлық ағайын-туыстарының тізімдері
жазылған. Қатымға барлық туыстар, көршілер, молда шақырылады. Олар үйге
кіре берісте: Түсірген қатпым сауапты болсын, қатым сауапты болсын,
құдай қабылдасын деген тілектер білдіреді. Қарттар мен құрметті меймандар
таңдалган бөлмедегі қадірлі дастарқан басында, қалған ер азаматтар мен
әйелдер жеке бөлмелерде (немесе бөлек дастарқан басында), жастар ас үйінде
жайғасады. Көбінесе қысқы соғым басы әкелініп, мол дастарқан жасалады.
Әдетте меймандарға алдымен тәтті тағамдары бар шәй, сонан соң басты ас (ет,
палау), бұдан кейін тағы да шәй ұсынылады. Әр ас алдында молда құран оқиды.
Басты асқа келгенде даусы ашық та үнді туыстардың бірі тізімдегі өмірден
озган ағайындардың есімдерін оқып шыгады. Жиналғандар бас киімдерін шешпеуі
тиіс.
Бізбен әңгімелескен Күршім ауданында тұратын келіншек жыл сайын
туыстарымен бірге қатым-қат (арасында әжесі де болған) оқытып келген. Ол
тұрмысқа шығып, Үлкен Қараталға қоныс аударғаннан кейін әжесін еске алуын
қояды. Содан болар әжесі түн құрғатпай оның түсіне кіреді. Бірде келіншек
Күршімдегі туыстарына қонаққа барғанда түсі жайлы анасын хабардар етеді.
Анасы одан: Сен әжеңді еске алып Құран оқыдың ба? - деп сұрайды. Осы
келіншектің туыстарының біріне де түсінде атасы кіріп: Мен жаурадым,
аяғымды жапшы, - деп өтініпті. Қазақтардың дағдысы бойынша өмірден озган
адам үшін бір жыл ішінде қабір үсті құрылыстары тұрғызылуы керек. Ал
жоғарыда сөз болған ақсақалдың бейітінде әлдеқандай себептермен күмбез
орнатылмапты. Осы оқигадан кейін оның артында қалған туыстары дереу мазар
тұргызады.
Әруақтарга сену күні бүгінге дейін бүкіл Қазақстанда терең етек
жайган. Мәселен, славяндармен салыстырғанда қазақтардың зираты үрей,
қорқыныш тудыратындай мәнде емес. Айталық, қараталдықтардың баяндауынша,
егер жолда боран соқса, таяу арадагы бейіттердің басына барып, Құран оқыса,
әруақтар қолдап аман қалады деген сенім бар.
Қазақтар үшін әруақтарга сенімді (исламга дейінгі ата-бабалар рухын
құрметтеу) исламның қасиетті кітабымен ұштастыру жөн және бұл назар
аударарлық жәйт болса керек. Халықтық, исламга дейінгі және нормативтік
ислам бастау болган мүндай рухани синкретизм қазіргі қазақ азаматының
рухани мәдениеті мен тұрмысының құрылымына елеулі ықпал етеді. Аруаққа
сиыну, аруақты қастерлеу - қазақ үшін имандылық жолы, бұл дегеніміз
жауапкершіліктің басты моральдық-этикалық құрылымының бірі. Неғұрлым
тереңнен тамыр алатын құндылықтық қазыналарымызға сенетін болсақ, болашақта
ұлттың нақтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін болады.
Халқымыздың көшпенді руханияты, оның өзіндік менталитеті тек жеке пәндердің
үлесіне ғана тиісті емес, қюғамдық жаңа қатынастарға да қажетті дүние. Ол
дегеніміз -азаматтық, қоғамдық және галамдық жауапкершілікке бастайтын
мәнді әрекеттердің бастауы деген сөз.
Тәңірге сенушілік. Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда
әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл
құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде
адамдарға азық-түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі
ниетінен туған еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз
жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да
заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің үғымдарындағы ең биік шыңды Хан-
Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық
көрінісін Аспанға саю қазақ халқында көпке дейін сақталып келді.
Аспанға құдіретті күшті Құдай тұрғысынан мұқият жасалынған талдау мен
көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің
дүниетанымдық түрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым
нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде
уағыздалуы арасында сәйкестік бар (Орынбеков).
Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам
қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге
әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:
1) Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу;
2) Ата-бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау;
3) Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата-бабалар қалыптастырған
тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу. Бұл қағидалардың кез келген діни
сананың дүниетанымында, моральдық-этикалық нормаларына негіз екендігі
ақиқат шындық. Сонымен бірге, "олар көзге керінбейтін және көрінетіннің
бәрін жаратушы деп ездері мойындайтын бір Құдайға ғана иланады, оны осы
дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз
құдайын намаз оқып, дұға қылып құрметтемейді" (Плано Карпини... ) деген
пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері
болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік
дінінде де бар. Мәселен, буддизм "4 ақиқатты" сыйлауға, христиандық "3
түрлі кейіптегі жалғыз құдайды", мұсылмандық "Алладан басқа құдай жоқтығын,
Мұхаммед оның пайғамбары" екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні
аспанды - Ата, жерді - Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі
мақсаты - адамды "о дүниеде" көретін азаптан қорғау, құтқару болса,
Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу
болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын,
қалыптасқан қағидаларын "сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан,
тұрмысынан, мінез-құлқынан, салт-дәстүр мен енерінен іздеген дұрыс"
(Қараманұлы) деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық
жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы
емес пе.
Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының
алғашқы діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар
үшін дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер-Судың
өзара берік байланысы шын мәніндегі езара қарым-қатынас женіндегі пайымды
ойға жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі
құдайдың қасиеттері бар Кек аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб
географы Әл-Максидидің айтуынша: "Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым
білдіреді. Кейбіреулері Тәңір деп аспанның кекшілдігін айтады, басқалары
Тәңірді аспан ретінде түсінеді" дейді (История Казахской ССР.). Жер-Су атты
құдайдың қастерленуі қоршаған орта мен әлеуметтік-саяси жағдайларға орай
өзімнің және езгенің жері деп белуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің
этникалық тобының жеріне саюы осы табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет
етті. Яғни, рухани жауапкершілікті арттырудын ідеологиясын тапты. Өзінің
ата-бабаларының өмір сүрген жері, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан
су заңды түрде сыйынып, мінажат ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің
қалдықтары осы уақытқа дейін сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі —аспан
әке, Жер-Судың - ана арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы
байланыс түрінде қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь - ер, Инь - әйелдік
бастама сияқты). Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы,
баққан малдың көп өсім беруі сол Жер - ананың берекеттілігінде еді. Бұған
дәлел - Наурыз мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.
Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін болды деген
тұжырым жасауға негіз жасайды. Себебі, барлық құдайлардың басты Құдайы
Тәңірі деп білді, ол өмірдің барлық салаларында ықпалдық қасиеттке ие деп
түсінді. Тәңірге табынуды, оның қадір қасиетін марапаттауды әскери және
саяси басшылар мемлекеттік ресми сипат беру үшін қолданды. Яки,
идеологиялық қалқандық қызметте атқарды. Әмеңгерлік салтындағы, династиялық
сипаттағы үнемі болып тұратын талас - тартыстар мен қақтығыстар Қағандар
Құдайының негізін жасауға ұмтылыс туғызды. Сөйтіп тақ пен билікке таласты
тоқтатуға әрекеттенді. Бұдан сол кезеңдерде-ақ діни тағылымдар жүйесінің
саяси бағытқа айнала білгенін байқауға болады. Осылайша: "көне түрік
мемлекеті Тәңірінің өмірімен пайда болды" (Кляшторный) деген аңыз өмірге
келді. Бұл діннің саясаттануының шыңы және тақ иесінің билік етуге заңды
мұрагер екенін дәлелдеу үшін пайдаланды. Тіпті қазіргі 21 ғасырдың соңында
қалыптасқан жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары да оң қолдарына қасиетті
жазбалар атанған діни кітаптарды ұстап тұрып ант беруді салтқа айналдырды.
Сондықтан да, бабаларымыздың мемлекетінің құрылымына киелі мән беруге
ұмтылысындағы түсініктеріне ықыласпен және олар қалыптастырған Тәңірдің
құзырына қатысты жауапкершіліктің мағынасына ыждахаттылықпен қарауымыз
керек.
Кез келген діннің негізі - дүниетаным, дүниеге кезқарас жүйесі
екендігі мәлім. Халықтың өзіндік тұрмыс-салтын туындатқан дүниетаным діннің
де өзіндік болмыс-бітімін қалыптастырды. Яғни, Тәңірілік дінінде пайғамбар,
әулие, құдай сезі жазылған кітап т.б. болмағанын, тағылымдары ұрпақтан -
ұрпаққа ауысып отырғанының езі мұрагерлік жауапкершіліктің үлгісі деп
қарауға болады. Жүздеген ұрпақтың өмір тәжірибесінен сұрыпталған бұл
дүниетаным табиғат пен адам барлығының, болмысының туыстығын баянды етумен
қатар, бірден-бір және бұлжымас ақиқат ретіндегі Тәңірге, жалпығаламдық
құдіретті күшке табыну салтын қарастырды. "Құдай" ұғымындағы "Тәңірі"
сөзінің кене түркі тіліндегі түсінігі "көк", "аспан" (Көне түркі сөздігі)
деген мағына беретіндігі оның күллі ғаламға, табиғатқа көктің құдіреті
жүреді деп сенуінде.
Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық
жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы,
ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің "Теңирчилик" (Улуттук философиянын
уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай
сенім күйі емес, кешпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани-мәдени
және экономикалық-саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан (Өмұралиев). Сол
сияқты Қазақстандық ғалым А.Ю. Никонов езінің "Алтун Битиг. Тенгрианство"
(мифы древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских
народов мира) (Никонов) тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап
діни қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді.
Яғни, діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық
деңгейде де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік
қалыптың қайта жанданып, емірімізге нәр берері анық.
Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни,
көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы
да сол аспанның "мейірімді ықыласына" тікелей байланысты екен. Тайпаларды
біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті "пассионарность" (Гумилев)
екендігіне дәлелдемелер де баршылық. Ал, "пассионарлықты" географиялық
ортаның қасиеті, яки "табиғи жауапкершіліктің негізі" деп қарастырсақ,
Тәңіріліктің Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз-өзінен
туындайтын мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми
қисынға жақын келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар
Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты
ардақтау салты,. адамды немесе ата-бабаны құрметтеу салты құралады.
Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын
түйсініп, ой-өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық
ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін
адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы
дүниедегі тұрмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың ешпей
кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету
шарт. Яғни жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл - Тәңірлік
тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық
формасының реалистік тұрғысы.
Тәңіршілдік ерекшеліктерін бөліп керсетуге болады: '
1) тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған,
табиғатқа табыну және сыйыну салтынан өрбіген, евразиялық кеңістікте
өркениеттік дәрежеге жеткен, ұлттық дін деп санауға негіздер бар;
2) тәңірі - діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап
құдіретті күш. Адамның күнделікті тіршілік ағымына араласпайды. Бірақ,
әрбір құбылысқа қатысты реттеуші рухани бастаулары бар;
3) өзіндік жора-салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым ету,
құрбандық шалу, аруақтарға арнап ас беру, тасаттық беру т.б.;
4) өзіндік мерекелері: наурыз-жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің
теңелу кезеңі; сабантой, соғым басы; киелі құстарды құрметтеуі - аққу,
қарлығаш, көгершін; сыйлы күн-сәрсенбі тәрізді ырымдары бар;
5) көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер,
әмір етілген жазбаша ережелер, "күнә", "тозақ", "жұмақ", "тазартқыш"
жөніндегі қағидалары жоқ;
6) құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес.
Өйткені Көк Тәңірі әркімнің жүрегінде, адами ниетінде болуға тиісті;
7) діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер шарын
мекендеген халықтардың бәріне ортақ деген қағиданы ұстанады. Тек аңыз
бойынша жерді мекендеуші 74 халықтың 4-еуіне ғана бақсылық, шамандық
ықыласқа ие болғандықтан өзіндік сенімге рұқсат берілген;
8) адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай
бағаланады;
9) тәңірілік дінінде талап бойынша үш қағиданы орындау міндет: Тәңірі
алдында, ата-баба алдындағы және ұрпақ алдындағы парыздар яки
жауапкершілікті міндеттер.
Тәңірілік дінінің түп тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, езіндік
ерекшеліктері әлі де кеп зерделеуді, талдау мен пайымдауларды күтіп тұрғаны
ақиқат нәрсе.'Мысалы, қазақ халқының табиғатпен, Тәңіріне етене екендігін
мына бір зерттеуден де көруге болады. "Тәңірі арқылы қазақтар тылсым
ғарышты, яғни жұлдыздардың құпия сырын жетік білген Жердегі адамға нәсіпті
де Тәңірі бұйыртады. "Тәңірі жазғанынан асып кете алмайсың", -деп босқа
айтпаған болар. Жұлдызың жоғары болсын деп бір-біріне тілек тілегенде
жұлдыздардың құпиясын білгендер ғана айта алады. Көне заманда өмір сүрген
Апостол Павелдің (біздің жыл санауымыздың 14 жылы туып, 67 жылы дүниеден
еткен) "Жұлдыздарда өткен мен болашақтың ізі бар, адам алақанында
жаратушының басқан мөрі бар" деген сөзі бар екен. Ендеше, Тәңірінің жазуы
да адам алақанында болғаны ғой. Расында да адам алақаны - аспан әлемінің
кішігірім картасы сияқты. Мысалы, адам қолында он саусақ бар. Қазақшалап
айтсақ бас бармақтың астында Венера (Шолпан) жұлдызының сызығы бар
делінеді. Оны Венера бектері дейді. Венера жұлдызы күннің тууы мен батуына
әсер етеді. Яғни күн шыққанда және батқанда жанында "демеп" күш беріп
Венера жүреді екен. Венераның грекше аты - Геспер, түрікше - Гессер.
Алақандағы сұқ саусақ пен бас бармақтың арасынан басталған сызық бас
бармақты бөктерлей, доғалана тартылып барып білезік тұсқа, яғни қол мен
білектің қосылар тұсына тіреледі. Бұл Венера сызығы - яғни Венера сызығы
адамның тууы мен өлуіне жауап береді. Демек, адамның ұзақ өмір сүруіне куш-
қуатты Гессер жұлдызы береді екен. Сұқ саусақты Юпитер басқарады.
Астрологияда Юпитер 12 жылда жаңарып отырады. Яғни Юпитер мүшел жасқа жауап
береді. Әрбір мүшел өткен соң, қазақтар Тәңірге құдайы атап, тағы да жас
сұрайды. Мұндай салт-дәстүр қазақтан басқа ешбір халықта жоқ, Ал үшінші
саусақ - ортан Теректі Сатурн басқарады. Бұл саусақта адамның тағдыры
жазылған екен. Яғни Тәңірінің жазуы осы саусақта болғаны ғой. Ал жүрек
қағысы, қан тамырларына Нептун жауап береді дейді, осы Нептун басқаратын
төртінші саусақты - шылдыр шүмек деп атаған. Сылдырлап ағып жатқан таза
судың дыбысы, шүмек - су жүретін жол.
Адам өміріндегі табиғаттың төрт күші: су, от, жер, дуаны қолдағы
саусақтарға жұлдыздар арқылы орналастыра білген. Бесінші - кішкентай
бөбекке (шынашаққа) адам баласының не нәрсеге қабілетті екеніне Марс жауап
береді дейді. Яғни тәрбиені сәбидің жас кезінен бастау керек. Және де оның
қабілетін дұрыс ажырата білу қажет. Адам өз алақанындағы ғарыштың құпия
сырын ашып, өз өмірінде салт-дәстүрге айналдырып пайдаланып отырған"
(Сәрсенбина). Сөйтіп Тәңірілікке қатысты астрологиялық таным негізінде
адамның сана-сезімі мен салт дәстүрі тұрған. Яғни, жауапкершілік сезімін
дүниетанымдық жолмен сара жолға қоя білген.
Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген
сенімді бұл кеңістікке Эрке хан 78 жылы әкеліпті. Түркілер Тәңірінің ұлын
Гессер (от) деп білген. Оны өздерінің ең бірінші пайғамбары деп таныған
екен. Түркілердің отты құдірет тұтып, отқа сыйынатыны да, адам бақи
дүниеден қайтқаннан кейін қырық күнге дейін сол үйдің ішіне шырақ
жағатынын, от жағып түтін түтететіні де осы иланымға байланысты болуы
керек. Сонымен бірге әлі күнге дейін ашуланған адамның "Кесір атсын", "От
атсын"деп қарғануы да осы түсінікте құдіретті бір күштің барлығына сенуі.
Қорыта келгенде ежелгі Тәңірілік діні бізге езінің антологиясымен -
екі ұдай өзара бірлік құдайы туралы ілімі; космологиясымен - өзара қарым-
қатынастық мүмкіндіктері бар үш дүние тұжырымдамасымен; жанама әлемдерімен
- жеті қат көк аспан, жеті қат Жер асты; этикасымен - адалдық, уәде бұзбау,
жалғандықты айыптау; мифологиясымен - көк Тәңірі, көк бөрі;
демонологиясымен - ата-баба аруақтарының табиғат рухынан айырма-шылығы
жайлы дүниетанымдық негіздемелерімен келіп жетті. Яғни, діни сенім қалпында
әлеуметтік қызмет жасай отырып қоғамдағы адамдардың Жаратушы алдындағы,
қоғам мен әлеумет алдындағы, отбасы мен ауыл-аймақ алдындағы
жауапкершілікті парыздарының орындалуын қатаң қадағалаушы рөлін мүлтіксіз
атқарды.
Әулиелерді пір тұту. Біз төменде Әулиелерді пір тұту тақырыбына
белгілі ғалым С. Әжіғали, Е. Оразбектің Қазақтардың дінге сенгіштігі атты
мақаласын негізге алдық.
Әулиелерге табыну Қазақстан мен Орта Азиядагы түркі тілді халықтардың
дінінде айрықша орын алады. Негізінде ортодоксальді (алған бағыттан,
ұстанган принциптен қайтпайтын) мұсылмандық қағидаларына қайшы әулиеге
табынушылық өз кезегінде ислам тегінде кең қанат жайып келеді. Ата-
бабаларды, жергілікті желеп-жебеуші рухтарды құрметтеуге негізделген бұл
ғибадат табынушылық феодалдық қоғам идеологиясында (санасында) жеке отбасы
ғана емес, бүкіл ру-тайпалардың әл-ауқатының артуы деп түсінгендіктен
қоғамның әлеуметтік саласына бойлай енді. Сол себепті бұл айрықша
құбылыстың сарқыншақтары бүгінгі таңда да берік орын алып отыр.
Қазақстанда әулиеге табынудың қалдықтарын әдебиеттерде атап
көрсетілгеніндей, зерттеу қиыншылықтарынан және оның атүсті зерттелуінен,
көбінесе Ахмет Ясауи мен оның шәкірттерінің өмірбаяндарын зерттеу мен
толықтыру сияқты жайттармен шектеліп отырғанымен түсіндіруге болады.
Сонымен қатар жер-жердегі өулиелерді пір тұтудың әр қилы көріністері жайлы
мол деректер тиісінше қарастырылмай келеді.
Мәселен, Талдықорған облысының Киров ауданында (негізінен жалайыр руы
тұрады) жергілікті Балпық, Ескелді, Қабылиса және Жолбарыс әулиелерге
табыну белгілері анық байқалады.
Осы XVIII ғасырда өмір сүрген тарихи тұлғалардың (Қабылисадан
басқалары) мүрделері шамамен бір атызда, яғни Қаратал мен Көксу өзендері
қосылған сағада (Амангелді ауылының оңтүстігіне қарай) орналасқан. Сірә,
бұл өңірде жалайырлардың бас қыстауы болса керек. Аталған тұлғалар жүрт
үшін атқарған істерімен ғана халқының құрметіне ие болған. Балпық, Ескелді,
Қабылиса есімдері жаумен шайқастар кезінде айбат беретін ұранга айналған.
Мұнда әулиеге табынып, пір тұтудың ата-бабалар рухын ардақтап, әруақтарға
сыйынумен тонның ішкі бауындай қиысып жатқанына көз жеткізуге болады.
Әдетте әулие деген ұғым көріпкелдік, шындықты болжау, жалғандықты
әшкерелеуге қабылеттілікті білдіреді. Алайда аталған әулиелердің бұл
әрекеттері уақыт өте келе өзінің маңызын біршама жоғалтқандай болып,
емшілік қабілетіне орын бере бастады. Мұнымен қатар тұрғындар арасында
әулиелер өз ұрпағын қамқорына ала жүреді деген сенім болды. Мәселен, бізбен
әңгімелескен адамдардың бірі майданда жүргенде түсінде Балпық әулиені
көргенін айтты. Содан келер күні ол үш дүркін жараланса да аман қалды.
Айтушы өзін ажал аузынан аты аталған әулие алып қалды деген сенімде.
Әулие қамқоршы болғандықтан, оны құрмет тұту парыз саналады. Әулие
жерленген қабірге жақындаған кезде көлікті тоқтату керек. Дене сияқты
нанымдар кең тараған. Мәселен, 70 жастағы әйел (Амангелді ауылы) өзінің
Балпық атаның ұрпағы екеніне қарамастан қасиетті орындарга келгенде немесе
айналып өткенде автокөліктен (арбадан) түсіп, 1-2 шақырым жаяу жүретінін
айтты. Әдетте ырымшыл адамдар өулиені ескермегендердің қалай жазаланғандығы
жайында көп мысалдар келтіреді.
Жалпы әулиелерді пір тұту соңғы 20 жыл көлемінде Қазақстанның ауыл
тұрғындарының (оған кейде қалалықтар да қосылады) дінге сенгіштігі
тұрғысынан қарағанда кеңірек тарады. 1980 жылдардың өзінде Жетісудың
зерттелген аудандарында дінге нанушылардың, жергілікті молдалардың
әулиелерге, ең алдымен қасиетті орындарды безендіру тұрысына баса көңіл
аудара бастағандығы айқын болды. Әулиелердің бейіттерінде дінге сенушілер
мен табынушылар қаржысымен мазарлар тұрғызылды. Әдетте олардың жанында
қасиетті ағаштар, шүберектер байланған бұтақтар өсіп тұрады. Дара ағаштар
мен бұлақтарды өулие деп қарайды. Солардың бірі аңызға қарағанда Тарғын
батыр тыныққан Жалаулы мекеніндегі (Ақтекше ауылы) қасиетті ағаш, Қапал
ауданындағы шипалы қайнарды да (Арасан әулие) соған қосуға болады. Алайда
1980 жылдардың ортасында қасиетті орындарга табынудың аталған түрлері әлі
тарала қоймаған еді. Бұл тұста ауыл тұрғындары арасында әулиелерге сену
дінге нанушылар қатарында қартаң адамдар мен әйелдердің белгілі бір
топтарының ішінде ғана сақталғанды. Қасиетті зираттарға арнайы, негізінен
емделу мақсатымен: ауыр дертке шалдыққан адамдар, нәресте көтермеген
әйелдер (жастары әр түрлі) және тағы басқалар келіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес билігіне дейінгі Қазақстандағы Ислам діні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақ халқында ислам дінінің ықпалына ұшыраған көне заманнан
қалған
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Ислам дінінің Қазақстанға келуі және
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Патша үкіметінің XVIII ғасырдағы ислам дініне қатысты
саясаты ... ... ... ...31
2. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстандағы Ислам
діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Кеңес үкіметінің Қазақстандағы Ислам дініне қатысты
саясаты ... ... ... ... ...37
2.2 Қазақстандағы цензорлық органдардың дінге қарсы жүргізген күресі
... ... 40
3. Тәуелсіз Қазақстандағы Ислам
діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Қазіргі Қазақстандағы Ислам дінінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Қазақстандағы діни экстремизм мен
терроризм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 50
3.3 Қазақстандағы мемлекет және дін қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адамзат тарихының барлық өркениеттерінде
ең өзекті және субстанциональді факторға ие болған мәселелердің бірі - діни
мәселелер болып табылады. Әрбір өркениет - бұл міндетті іргетасты шешуге
ұмтылып, әдіснамалық кемшіліктерге жол берді. Бізге ең жақын өркениет -
кеңестік тоталитарлық жүйе де бұл мәселені радикалды, түпкілікті шешуге
ұмтылып, уақыт көрсеткеніндей сәткіздіктерге ұшырады. Еуропалық қатаң
рационалистік идеялардың бір нұсқасы ретінде көрінген кеңестік коммунистік
жүйе жеңілістерінің бірін дінге қатысты теориялық және әдіснамалық
дәрменсіздігі құрайды. Кеңес жылдарында жинақталған теориялық және
әдіснамалық тәжірибелерді бүгінгі қоғамдық ғылымдар жеткен жетістіктер
тұрғысынан бағамдау, тәжірибелік сараптамалар жүргізу -тарих ғылымының
өзекті мәселелері кешенін құрайды. Кеңестік жүйе ыдырағаннан кейін және
идеологиялық өктемдіктен арылу, бұрынғы Кеңес республикаларында дін
мәселесінің шешілуін жақындатқандай көрінген. Алайда, парадоксальдылығы
сонда, жаңа тарихи жағдайларда діни факторлар жаңа қырынан көрініп және
қазіргі мәдени үдерістерге белсенді араласып, саяси күшті құрауға
ұмтылуда. Осы тұрғыдан Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Біз бұқара санасындағы
діншілдіктің артуына әзір болуымыз керек, онда тұрған қатерлі ештеңе жоқ.
Жалпы дін өздігінен өнегелі ақиқаттан бөтен ештеңе үйретпейді. Жалғыз-ақ,
бізге қауіп төндіретіні: діни біліміміздің деңгейі онша жоғары
болмай отырғаны [1.14], - деген ескертпесі бүгінде айрықша теориялық-
әдіснамалық мағынаға ие.
Тәуелсіздік жылдары Отандық қоғамдық ғылымдарда, оның ішінде тарих
ғылымында да дінтану бағытында өзгерістер мен жаңарулар қалыптасты.
Егемендіктің алғашқы жылдарындағы діни, мәдени тәжірибелер бұл бағыттағы
өзгерістер легіне Қазақстан қоғамының теориялық және әдіснамалық жағынан
әлі жеткілікті дайын еместігін, біліміміздің деңгейі онша жоғары болмай
отырғанын көрсетті. Бұл, әсіресе, діннің сыртқы атрибуттарына басым бағыт
беріліп, оның ішкі шынайы мазмұнын игерудегі іркілістерден көрінеді.
Жаңадан жүздеген мешіттер, діни бірлестік-басқармалар, мекемелер, арнайы
оқу орындары ашылғанымен діни құндылықтарды толыққанды игеруде
сәйкессіздіктер туындап отырғанын да атап өткен жөн. Атақты ақын, ғалым
және белгілі қоғам қайраткері О. Сүлейменов айтқандай: Қазіргі бізде білім
мен наным-діннің арасында үйлесімсіздік бар. Қазақстанда мектептерге
қарағанда мешіттер көбірек салынуда [2]. Мұның барлығы дінтанудың
тәрбиелік мазмұнын теориялық және әдіснамалық жағынан жетілдіруді талап
етеді. Мәселенің күрделілігі сондай, кейде мектептер мен арнайы орта оқу
орындарындағы кейбір ұстаздар мен тәрбиешілердің өзі қарапайым діни ұғымдар
мен анықтамаларды ажырата алмайтын болып шықты. Мысалы дін мен
конфессия ұғымдарын ажырата алмау, сондай-ақ қазақтардың ислам дінінің
қай ағым-тармағына жататындығын анау-мынау емес, зиялылардың кейбір
өкілдерінің есеп бере алмау жағдайлары да кездесіп отырғаны жасырын емес.
Қазақстандағы діни үдерістер қазіргі әлемдік діни ахуалдың құрамдас
бөлімі. Дәстүрлі емес діни ағымдардың посткеңестік кеңістіктегі
белсенділігі Қазақстан ғана емес, басқа да бұрынғы кеңес республикалары
халықтарының қоғамдық пікірінде кеселді қабылдануда. Өйткені
постхристиандық немесе секуляризацияланған Батыс Еуропа өркениеті діни
экстремизмге қарсы өздерін барлық құқықтық және заңнамалық, нормативтік
құжаттармен, теориялық-әдісамалық құралдармен қамтамасыз етіп алған. Ал
бұрынғы кеңес республикаларында мұндай механизмдер толыққанды жасалынбаған.
Бұдан діни-өркениеттік мәселелер Батыс өркениеті үшін өзекті емес деген
тұжырым жасалынбауы тиіс. Әңгіме өркениеттік діни толеранттылықтың деңгейі
жайында болып отыр. Әділдік үшін айта кету керек, елдегі діни ахуалды
мемлекеттік тұрғыда реттеуде Қазақстан билігі аз жұмыс атқарған жоқ. Оның
бірден бір көріністері ХХІ ғасырдың басында Астана қаласында әлемдік
дәстүрлі діңдердің үш бірдей конгресінің өтуі.
Әлемдік дәстүрлі діндердің І құрылтайы 2003 жылдың 23-24 қыркүйегінде,
ІІ құрылтайы 2006 жылдың 12-13 қыркүйегінде, ІІІ құрылтай 2009 жылы 1-2
шілдеде өткізілді. Сьездерде әртүрлі әлемдік ресми діндер мен
конфессиялардың жоғарғы басшылары қазіргі заманғы діни үдерістердің барысын
талқылап, өркениеттердің арасындағы халықаралық бейбітшілікті сақтаудағы
әлемдік діңдердің жауапкершілігіне айрықша мән беріп, діни экстремизмнің
кез келген көріністерін айыптады. Католик шіркеуі басшысы Рим папасының
тұнғыш рет Қазақстанға келіп литургия өткізуі де, біздің еліміздің осы
бағытта атқарып жатқан сындарлы саясатының жемісі. Бұл, әсіресе, 130 дан
астам ұлттар мекендейтін Қазақстан үшін өзекті. Осы орайда Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылдың 22 шілдесіндегі
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін оқу орындарында 2009-2010
оқу жылының басталуы туралы деп аталатын № 353 бұйрығының маңызы ерекше
[3.34.]. Осы оқу жылынан бастап, елімізде Дінтану сабағының мектеп
бағдарламасына енгізілуі, мектеп мұғалімдері үшін аса жауапты сәттердің
бірі болды. Мұның барлығы мәселені стратегиялық тұрғыдан шешудегі маңызды
іс-шаралар. Алайда, жаңа дінтану пәнінің еңгізілуі, алғашқы оқулықтардың
төңірегіндегі қызу айтыс-тартыстардың туындағанын да біз қалыпты қабылдауға
үйренуіміз қажет [4]. Дискуссияның барысы жаңа пәнді оқытудың теориялық
және әдістемелік аспектілерінің өзектілігіне арналды, келелі пікірлер
білдірілді. Олар негізінен жаңа пәнді оқытудың практикалық мәселелеріне
арналды [5.46-47.] және пәнді оқыту тарих пәні мұғалімдеріне жүктелген
дұрыс деген пікір айтылды.
Зерттеу нысаны. Қазақстан тарихындағы және Тәуелсіздік жылдарындағы
Ислам дінінің ролі мен маңызы зерттеу нысанына айналды.
Зерттеу пәні. Қазақстан мектептеріндегі Қазақстан тарихы пәнін
оқытудың әдістемелік аспектілерінің ерекшеліктері мен мәселелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты Ислам дінінің Қазақстан тарихының қалыптасуындағы өзіндік маңызды
орнын айқындау. Мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей нақты
міндеттер қойылды.
- Ислам дінінің шығуы, құрылымы, Қазақстанға келуі мен таралуын
зерделеу;
- Қазақстанның мемлекет болып қалыптасуындағы Ислам дінінің атқарған
ролін сараптау;
- Тәуелсіз Қазақстанның діни ахуалына сипаттама беру;
- Бүгінгі Қазақстандағы жаңа діни ағымдар (дәстүрлі емес) шығуының
обьективтік және субьективтік алғышарттарын түсіндіру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес әдістемелік талдау
негізінде жинақтау, қорыту, жүйелеу, талдау және сараптаумен қатар
логикалық ой қорыту, жалпы діни салыстырмалы әдіс қолданылды.
Диплом тақырыбының хронологиялық ауқымы. Тәуелсіздік жылдары Дінтану
пәнінің Қазақстан мектептерінде оқытылуының әдістемелік мәселелеріне
арналғандықтан негізінен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы уақытымен
шектеледі. Діни тақырыптарды оқытудың әдістемелік мәселелері кеңес жылдары
да қарастырылып, зерттеулер қолданымға түскенімен зерттеудің мерзімдік
шегін кеңейтпейді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып алғаш рет Отан тарихы
ғылымының зерттеу пәні ретінде қарастырылғандықтан қол жеткен нәтижелерде
жаңа болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кеңес билігіне дейінгі Қазақстандағы Ислам діні
1.1 Қазақ халқында ислам дінінің ықпалына ұшыраған көне заманнан
қалған сенімдер
Қазақстандағы мемлекет құраушы ұлт қазақ және түркі тілдес басқа да
халықтардың дәстүрлі діні Ислам. Оқушылар тарих оқулықтарынан Қазақстан
территориясын мекендеген ежелгі түркі халықтарының діни наным–сенімдерінен
хабардар. Сондықтан оқушылардың бұрынғы сыныптардан алған білімдеріне
сүйене отырып, олардың діни санасын онан әрі өркениетті арнада дамыту -
мектеп тарихшы мұғалімінің міндеті. Мұғалімнен талап етілетін теориялық
және әдістемелік ұстаным Дінтану оқулығында берілген оқу мәтіндерінің
мазмұнын жоғарғы деңгейде баяндау, жинақтау және жүйелеу болып табылады.
Бүгінгі уақыт биігінен көне түріктердің діни наным–сенімдеріне бойлау,
белгілі бір қиындықтар мен күрделіліктер тудыратына хақ. Бұл орайда,
мектеп мұғалімі тек отандық тарих материалдарына сүйенумен шектелмей,
оқушыларға жақсы таныс ежелгі Мысыр, Қосөзен, Үнді, Қытай өркениеттері
халықтарының діни наным- сенімдеріндегі көпқұдайшылық, пұтқа
табынушылық сипатына көктей шолу жасап, әсіресе, грек–рим өркениетіндегі
көпқұдайлшылық дәстүрлерге мейілінше толығырақ тоқталғаны абзал. Пұтқа
табынушылық терминінен гөрі көпқұдайшылық сөзін жиі қолдану тиімдірек
қой деп ойлаймыз. Өйткені бұл термин, оқушылардың қабылдауына жеңілірек әрі
тиімдірек. Осылайша, оқушылардың көне түркі діни нанымдарына байлануына
қажетті алғышарттар жасалынады. Көпқұдайшылық сипаттағы наным түсініктер
ежелгі түркілерге де тән [12.22]. Ежелгі грек–римдіктердің құдайлар
пантеонының құрамы қаншалықты көп болса, ол көне түріктерде де кем
болмаған, оларға иерархиялылық тән болса, көне түріктерде де мұндай
үрдістер орын алған. Айырмашылық – грек құдайлары Бас құдайы – Зевстің
алдында еркіндеу болса, түріктердің бас құдайы – Көк Тәңірі барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы. Алайда, түріктер көк тәңірмен қатар,
таудың, жердің, бұлақтын, өзеннің, талдың, төрт түлік т.б. иелері бар деп
сенген. Олардың құрметіне де бағыштап құрбандық шалып отырған. Демек, көне
түріктердің нанымында да көпқұдайшылық элементер болған деп, оның
Евразиялық жағдайдағы ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Көне түріктік
наным–сенімдер элементтерінің әлі күнге дейін қазақтардың діни санасында
бейнеленетіндігін, өзіндік уникалды феномен ретінде атап өту –
оқушылардың отандық тарихқа, ұлттық менталитетке деген қызығушылығын
арттыра түседі. Мұғалімнің бүгінгі қазақтардың бата бергенде тәңір
жарылқасын сөз тіркесін қолданатындығын біреуді құттықтағанда құтты
болсын айтатынын, бақилық болған әруақтың әр бейсенбі сайын дұға
дәмететініне сеніп иіс шығаратынын – жеті күлше тарататынын айтса да
жеткілікті. Көне түріктердің ат қою дәстүрінде Ай, Жұлдыз, Күн, Тау, Гүл,
Теңіз есімдерінің әлі күнге дейін сақталғанын еске салуда сындарлы
әдістемелік уәждердің бірі. Ер балалар арасында кездесетін Айбек,
Жұлдызбек, Күнбек, Таубек, Теңізбай, ал қыз балалар арасында кездесетін
Айман, Шолпан, Гүлнұр, Айнұр және т.б. осы дәлелдер мен дәйектер тізбесінен
орын алады. Мұндай есімдердің қазіргі көрші түркі тектес исламдық
дәстүрлер мықтап сақталған халықтарда аз кездесетінін алға тартқан абзал.
Мысалы, көрші өзбек халқында мұндай есім қою дәстүрі танымал емес.
Олардың ат қою дәстүрінде таза ислам – арабтық есімдер басым келеді.
Осылайша, қазіргі қазақтың діни санасының алуан қырлары мен сырларына әр
дәрежеделілігіне оқушылардың назарын аударуға болады. Тұжырымдай келгенде,
көне түріктік діни наным-сенімдерінің қазіргі қазақтың қоғамдық санасында
көрініс беруінің сақталуы негізінде, шеткері аймақтық ислам -
периферийный ислам ұғымын енгізген абзал. Ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстан территориясындағы діндер тақырыбын оқыту және зерттеу отандық
тарихтың құрамдас бөлімі болып табылады. Барлық діндердің дамуы тарихы
болғаны сияқты Қазақстандағы ислам дінінің өзіндік тарихы болып, елдің
ежелгі және орта ғасырларындағы мәдени және рухани өмірінде елеулі рөл
атқарды. Ислам дінінің Қазақстан жерінде таралуы үлкен тарихи кезеңдерді
құрады. VIII ғасырдан бастау алған бұл үрдіс XIX – ғасырға дейін жалғасты
және Отандық тарихтағы аса күрделі қоғамдық саяси және мәдени құбылысты
құрады.
Дүниеге діни көзқарас ретінде ислам діні Шығыс елдерінде кең таралды.
Адамдардың діни санасын бейнелейтін, олардан белгілі бір мінез-құлық
ережелерін орындауды талап ететін бұл көзқарас күрделі философиялық
системаны, әлеуметтік-саяси өмірді қамтиды. Бұған бір-біріне қайшы келетін
сан алуан діни нанымдардың элементтері енді. Өзінің сырттай дербестігіне
қарамастан басқа діни идеологиялар сияқты оның да шынайы тәуелсіздігі
болмады. Қоғам дамуының реалды процестерімен байланысты болған ислам діні
қоғамдық таптардың экономикалық, саяси және мәдени мүдделерін бейнелейді.
Осы діннің өзіне ғана тән пердесінің тасасында ғасырлар бойы тарихтың
сұрапыл уақиғалары болып жатты.
VI ғасырдың орта шенінде Қазқстанның барлық территориясы Түрік
қағанының құрамына енді. Бұл көшпелі түркі тайпалары құрған ірі мемлекеттік
ұйым болатын. Оның Қытаймен байланысы болды. Осының негізінде Қазақстанда
буддизм дінінің ықпалы күшейді. Шығыс елдермен байланыстың күшеюі қазақ
даласына ирандық дуалистік дін(зороастризмнің енуінеқолайлы жағдай туғызды.
Шығыс түркі тайпалары арасында манихей діні де таралды. Бұл дінді тұтушылар
әлеуметтік теңдікті және халыққа материалдық игіліктерді бірдей бөлуді
талап етті.
Қазақстанда христиан діні де болды. Бұл діндегілер несториан сектасының
мүшелері еді. Олар насрани деп аталды. Самарқан, Бұхара, Пішпек қалаларында
христан дінінің монастырьлары мен шіркеулері болды. Бұл дінді шет елдіктер
ғана емес, сонымен бірге кейбір көшпелі түркі тайпалары, кейіннен монғол
тайпалары да қабылдады. Самарқан қаласында VI ғасырда несториандық эпископ,
ал VII ғасырда митрополит болды. Европаның көптеген феодалдық елдерінде кең
таралған христиан діні неліктен қазақ даласына орын тебе алмады?
Қазақтардың өмірінде бұл дінге тірек болатындай жағдай болмады, олардың
арасында тайпалық құдайларға табыну салты басым еді және рулық-туысқандық
қатынастар берік болды. Христиан дінінде бірінші орынға мұндай қатынастар
емес, христиандардың діни бірлігі қойылды.
Әр түрлі діни және филсофиалық системалар ислам дініне ықпалын тигізді.
Парсы дінінің әсерімен бұл дінде өлмейтін жан, о дүние туралы ілім
қалыптасады. Яхуди, христиан діндерінің кейбір элементтерін бойына сіңірген
ислам діні өзі таралған елдерде басқа діни көзқарастармен толығып
отырды.Ескі ирактық, египеттік, сириялық, анатолиялық және ирандық
діндер,—дейді Ю.И.Рустамов —ислам дініне белгілі дәрежеде әсер етті. Тіпті
үнділік және ауғандық діни нанымдары да ислам дінінің идеологиясына енді.
Мал шаруашылығын кәсіп еткен көшпелі қазақ тайпалары ұзақ уақыт рулық
құрылыс жағдайында өмір сүрді. Олардың сол кездегі діни нанымдары мен
табыну салттары рухты, ата-баба аруағын, табиғаттың мылқау күштерін
қадірлеу, яғни шаман діні еді. Бұл дін алғашқы қауымдық құрылыстың күйреуі
және соған байланысты осы процестің діни идеологияда бейнелеуі ретінде
ақсүйектер тобы қалыптасқан заманда шықты. Шаман дініне де, ислам дініне де
бір құдайға табынушылық тән болды. Ислам діні шамандық діни нанымдарға
мұсылмандық сипат беріп, оларды өз бойына сіңіріп алды. Халықтардың ежелден
келе жатқан діни нанымдарына икемделу ислам дінінің алғашқы күнінен бастап
осы заманға дейін даму тарихынан көрініп келеді. Қазақ даласында да бір
құдай идеясы рулық-тайпалық бытыраңқылыққа қарсы күресуге көмектесті. Бұл
күрестің діни пішін алуы ол кезде орынды еді. Жаңа дін қанаушы таптарға
керекті және пайдалы болды, өйткені ол таптық езгі мен әлеуметтік
теңсіздікті—адамдардың бай, кедей болып бөлінуін жақтады.
Тотемизм. Қазақ халқының діни сенімінде тотемистік сенім болды және
олардың әдет-ғұрпының қалыптасуында, тұрмысында жан-жақты рөл атқарды деп
ойлауға негіз бар. Мысалы, ескі жыл есебіндегі он екі жануардың атымен
байланысты атаулар. Оған қоса үй жануарларының әрқайсының иесі бар деп
біліп, ат қойып айдар таққан: Зеңгі баба, Ойсыл қара, Шопан ата, Жылқышы
немесе Қамбар ата т.б. оған байланысты аңызды да бәріміз бала кезімізден
біліп өстік. "Хайуанаттарға байланысты ертегілерді аңдап отырсаң, жан-
жануарлар турасындағы бұлдыр көріністерді көреміз. Одан мифтік, діни
түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік
түсініктерді аңғарамыз" (Әуезов). Сонымен бірге, Қазақ халқындағы
тотемизмдік элементтерінің бір түрі "табу" болып табылады, яғни, бір
нәрсеге тиым салу мағынасын білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар
мен өсімдіктердің адамға қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін
болса, табуда кейбір жануарлар мен өсімдіктер "қасиетті" деп ұғынылып,
олардың өз атын атауға тыйым салынған. Егер өз атын атаса, зиян келтіреді
деп түсінген. Мысалы. қасқырдың атын қасқыр демей "ит-құс", "ұзынқұлақ"
сияқты атаулар берген. Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің
ата-енесін, қайын-қайнаға, абысын-ажын, қайын сіңілі, өз ерінің аты т.б.
атамауының негізі де осы табуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын
түрлі жағымды-жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің
нәтижесі деп түсінгендіктен, олардың киесіне ұшырамас үшін әр түрлі жол-
жоралғылар, қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау
қалыптасқан. Қазақ арасында "Сақтансаң сақтаймын" деп Құдай айтыпты деген
сөздің төркіні де өте тереңде жатыр. Мүмкіндігінше адамның сақтануға тиісті
құбылыс-нысаналарын атап кетейік: жын, пері, дию, шайтан, обыр, албасты,
күлдіргіш, әбілет, монтаны, матру, сұқ, уббе, бәдік, жезтырнақ, шимұрын,
қарғу, аусыл, шешек, жалмауыз (Амантурлин). т.б.
Анимизм. Қазақтар дүниедегі жан-жануар, аң-құстар әр үйдің, жеке
адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі - Рухы бар деп түсінген. С.А.
Токаревтың зерттеулері көрсеткендей, әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден
бері тіршілік етіп келе жатқан рухтас "мыс" құдіреті болады. Ал марқұм
болғандардың жандары "кормос", бірақ ешбір байланыссыз (Токарев).
"Аспан рухы", "Жер-су рухы", "Таудың рухы" т.б. Л. П. Потаповтың
анықтамасынша, "оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп
кеткен" Потапов Л. П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік
этнография. – Москва. 1969. –35 б. Мұнда таулардың, өзен мен көлдердің
киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп
құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух-бейнесін емес, өзін тіріге
санап қастерлеу ісін кереміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір көне
түрі -анимизм деп аталады (Штернберг). Жалпы анимизмнің қазіргі кездердегі
барлық діни жүйелерге өзек болғандығы және жай ғана құбылыстан күрделі
құбылысқа қарай өрлей дамығаны ғылымда мәлім жайт.
Фетишизм. Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы
түрлеріне қысқаша шолу жасайық:
1) қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы уызын өздері
ішпейді. Мәнісі аруақтарға арнау.
Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз малшының түнде
күзетшінің қызметін атқарады деген сенімнен туған. Жас нәрестенің бесігіне
әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т.б. жыртқыш аңдардың
терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі "жын-шайтандардан"
сақтайды деген сенімге саяды.
Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын мазарларды
көреміз. Бұл кейбір зерттеушілердің пікірінше фетиштік сенімнің мұсылман
дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.
Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз
тию", "тіл тиюден" сақтайтын түрін қазақтарда тұмар деп атаған. Мұнда
"қырғыз немесе қырғыз әйелі өзімен бірге үш бұрышты өзін сақтайтын аяттар
жазылған тұмар тағады. Ол адамды бақытсыздықтан сақтайды деп сенеді"
(Левшин). деген пікір орынды.
Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін
байқауға болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесі не
терісі т.б. болса, кейіннен мұсылмандықтың енуіне байланысты тұмарға
құраннан аяттар жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген
түрлерінің қазақ халқының ерекшелігіне байланысты мұсылман-дыққа да ықпал
жасағанын көреміз.
Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан
белгілі. Жайылым-қонысқа байланысты жан-жалдар, барымта - мал айдап кету,
қыз алып қашу, қанды кек тәрізді ұдайы болып жататын жайсыз әрекеттер,
бөлшектенудің де зардабы аз болған жоқ. Тіпті трайболистік көзқарастардың
зәрі әлі күнге дейін толығымен жойылып бітпегенін еске алсақ, ұлттық
тұтастығымызды нығайту барысында бұл мәселенің қаншалықты азаматтық
жауапкершілікті талап ететінін бажайлау қиын емес. Сол кезеңдерде мұндай
жағдайларда қатаң тәртіпті сақтап отыру қажет болды. Бұл үшін жалпы
мемлекеттік, тайпалы билікпен қоса халықтың нанымдық-сенімдік дүниетанымы
да саяси жауапкершілікті бағыттап отыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.
Аруаққа сену. Ата-ананы сыйлап пір тұту -халықтың асыл қасиеттерінің
бірі. Өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, әлпештеп өсірген ана алдындағы қарыз
сенімі әр адамның адамгершілік деңгейінің елшемі, азаматтық жауапкершілігі
болып саналады. Ата-бабалар аруағына сыйыну салты арғы замандардан келе
жатқан ұлы дәстүрді сақтау, жалғастыру, алға апару жауапкершілігінен туған.
"Өлі риза болмай, тірі жарымас" деген қанатты сөз де осы сарынды тағылым.
Ал аруақ дегеніміздің өзі бұл ғұмырдан өткен адамның рухы. "Аруақ" - күш,
қуат, дем деген ауыспалы мағынасы бар "рухтың" кепше түрі (Бекмұхамедов)
негізінен араб тілінен ауысқан сөз. Аруаққа сыйыну - тіршілікте іске
асырған істеріне байланысты айрықша қасиет иесі саналған аталардың рухымен
қанаттану, мұрагерлік жауапкершілікке талаптану ұғымын білдіреді. Аруаққа
сыйыну салты ұрпақты жауапкершілікке тәрбиелеуде, патриоттық сезімді
ұштауда орасан зор әлеуметтік мәнді болған және бола да бермек. "Қазақтар
әдетте ата-баба аруағын Алладан да құдіретті деп түсінген" (Ақтаев) деген
ұсыныстың жаны бар. Аруақтың кейінгі ұрпақтың ой-сезімі мен нанымына
әсерінің құдіретін осыдан-ақ байқауға болады. Ата-бабаны қастерлеу ғұрпы-
қоғам мен адам тануға көмектесетін жауапкершілікті мүмкіндік. Халқына
ерекше еңбегі сіңген, ақыл ойымен, адамгершілігімен, имандылығымен белгілі
болған жандардың өмірін кейінгі ұрпаққа өнеге ету-ұлттық қасиеттерді сақтау
мұратындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бұл дәстүр сабақтастығын
қамтамасыз етіп, халықтың ауыз бірлігін және ынтымақтастығын арттырады.
Ортақ мақсатты орындаудағы жауапкершілігін күшейтеді.
Ауыл түрғындары арасында әруақтарга, тірілер мен өлілер арасында
жүмбақ байланыстар бар екеніне сенім күшеймесе, кеміген жоқ. Мәселен, Үлкен
Қаратал ауылында жыл құрғатпай өмірден озған туыстарына арнап қатым-қат оқу
дәстүрге айналган.
Мұндағы әр отбасында о дүниелік барлық ағайын-туыстарының тізімдері
жазылған. Қатымға барлық туыстар, көршілер, молда шақырылады. Олар үйге
кіре берісте: Түсірген қатпым сауапты болсын, қатым сауапты болсын,
құдай қабылдасын деген тілектер білдіреді. Қарттар мен құрметті меймандар
таңдалган бөлмедегі қадірлі дастарқан басында, қалған ер азаматтар мен
әйелдер жеке бөлмелерде (немесе бөлек дастарқан басында), жастар ас үйінде
жайғасады. Көбінесе қысқы соғым басы әкелініп, мол дастарқан жасалады.
Әдетте меймандарға алдымен тәтті тағамдары бар шәй, сонан соң басты ас (ет,
палау), бұдан кейін тағы да шәй ұсынылады. Әр ас алдында молда құран оқиды.
Басты асқа келгенде даусы ашық та үнді туыстардың бірі тізімдегі өмірден
озган ағайындардың есімдерін оқып шыгады. Жиналғандар бас киімдерін шешпеуі
тиіс.
Бізбен әңгімелескен Күршім ауданында тұратын келіншек жыл сайын
туыстарымен бірге қатым-қат (арасында әжесі де болған) оқытып келген. Ол
тұрмысқа шығып, Үлкен Қараталға қоныс аударғаннан кейін әжесін еске алуын
қояды. Содан болар әжесі түн құрғатпай оның түсіне кіреді. Бірде келіншек
Күршімдегі туыстарына қонаққа барғанда түсі жайлы анасын хабардар етеді.
Анасы одан: Сен әжеңді еске алып Құран оқыдың ба? - деп сұрайды. Осы
келіншектің туыстарының біріне де түсінде атасы кіріп: Мен жаурадым,
аяғымды жапшы, - деп өтініпті. Қазақтардың дағдысы бойынша өмірден озган
адам үшін бір жыл ішінде қабір үсті құрылыстары тұрғызылуы керек. Ал
жоғарыда сөз болған ақсақалдың бейітінде әлдеқандай себептермен күмбез
орнатылмапты. Осы оқигадан кейін оның артында қалған туыстары дереу мазар
тұргызады.
Әруақтарга сену күні бүгінге дейін бүкіл Қазақстанда терең етек
жайган. Мәселен, славяндармен салыстырғанда қазақтардың зираты үрей,
қорқыныш тудыратындай мәнде емес. Айталық, қараталдықтардың баяндауынша,
егер жолда боран соқса, таяу арадагы бейіттердің басына барып, Құран оқыса,
әруақтар қолдап аман қалады деген сенім бар.
Қазақтар үшін әруақтарга сенімді (исламга дейінгі ата-бабалар рухын
құрметтеу) исламның қасиетті кітабымен ұштастыру жөн және бұл назар
аударарлық жәйт болса керек. Халықтық, исламга дейінгі және нормативтік
ислам бастау болган мүндай рухани синкретизм қазіргі қазақ азаматының
рухани мәдениеті мен тұрмысының құрылымына елеулі ықпал етеді. Аруаққа
сиыну, аруақты қастерлеу - қазақ үшін имандылық жолы, бұл дегеніміз
жауапкершіліктің басты моральдық-этикалық құрылымының бірі. Неғұрлым
тереңнен тамыр алатын құндылықтық қазыналарымызға сенетін болсақ, болашақта
ұлттың нақтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін болады.
Халқымыздың көшпенді руханияты, оның өзіндік менталитеті тек жеке пәндердің
үлесіне ғана тиісті емес, қюғамдық жаңа қатынастарға да қажетті дүние. Ол
дегеніміз -азаматтық, қоғамдық және галамдық жауапкершілікке бастайтын
мәнді әрекеттердің бастауы деген сөз.
Тәңірге сенушілік. Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда
әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл
құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде
адамдарға азық-түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі
ниетінен туған еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз
жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да
заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің үғымдарындағы ең биік шыңды Хан-
Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық
көрінісін Аспанға саю қазақ халқында көпке дейін сақталып келді.
Аспанға құдіретті күшті Құдай тұрғысынан мұқият жасалынған талдау мен
көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің
дүниетанымдық түрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым
нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде
уағыздалуы арасында сәйкестік бар (Орынбеков).
Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам
қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге
әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:
1) Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу;
2) Ата-бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау;
3) Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата-бабалар қалыптастырған
тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу. Бұл қағидалардың кез келген діни
сананың дүниетанымында, моральдық-этикалық нормаларына негіз екендігі
ақиқат шындық. Сонымен бірге, "олар көзге керінбейтін және көрінетіннің
бәрін жаратушы деп ездері мойындайтын бір Құдайға ғана иланады, оны осы
дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз
құдайын намаз оқып, дұға қылып құрметтемейді" (Плано Карпини... ) деген
пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері
болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік
дінінде де бар. Мәселен, буддизм "4 ақиқатты" сыйлауға, христиандық "3
түрлі кейіптегі жалғыз құдайды", мұсылмандық "Алладан басқа құдай жоқтығын,
Мұхаммед оның пайғамбары" екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні
аспанды - Ата, жерді - Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі
мақсаты - адамды "о дүниеде" көретін азаптан қорғау, құтқару болса,
Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу
болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын,
қалыптасқан қағидаларын "сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан,
тұрмысынан, мінез-құлқынан, салт-дәстүр мен енерінен іздеген дұрыс"
(Қараманұлы) деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық
жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы
емес пе.
Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының
алғашқы діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар
үшін дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер-Судың
өзара берік байланысы шын мәніндегі езара қарым-қатынас женіндегі пайымды
ойға жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі
құдайдың қасиеттері бар Кек аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб
географы Әл-Максидидің айтуынша: "Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым
білдіреді. Кейбіреулері Тәңір деп аспанның кекшілдігін айтады, басқалары
Тәңірді аспан ретінде түсінеді" дейді (История Казахской ССР.). Жер-Су атты
құдайдың қастерленуі қоршаған орта мен әлеуметтік-саяси жағдайларға орай
өзімнің және езгенің жері деп белуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің
этникалық тобының жеріне саюы осы табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет
етті. Яғни, рухани жауапкершілікті арттырудын ідеологиясын тапты. Өзінің
ата-бабаларының өмір сүрген жері, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан
су заңды түрде сыйынып, мінажат ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің
қалдықтары осы уақытқа дейін сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі —аспан
әке, Жер-Судың - ана арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы
байланыс түрінде қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь - ер, Инь - әйелдік
бастама сияқты). Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы,
баққан малдың көп өсім беруі сол Жер - ананың берекеттілігінде еді. Бұған
дәлел - Наурыз мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.
Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін болды деген
тұжырым жасауға негіз жасайды. Себебі, барлық құдайлардың басты Құдайы
Тәңірі деп білді, ол өмірдің барлық салаларында ықпалдық қасиеттке ие деп
түсінді. Тәңірге табынуды, оның қадір қасиетін марапаттауды әскери және
саяси басшылар мемлекеттік ресми сипат беру үшін қолданды. Яки,
идеологиялық қалқандық қызметте атқарды. Әмеңгерлік салтындағы, династиялық
сипаттағы үнемі болып тұратын талас - тартыстар мен қақтығыстар Қағандар
Құдайының негізін жасауға ұмтылыс туғызды. Сөйтіп тақ пен билікке таласты
тоқтатуға әрекеттенді. Бұдан сол кезеңдерде-ақ діни тағылымдар жүйесінің
саяси бағытқа айнала білгенін байқауға болады. Осылайша: "көне түрік
мемлекеті Тәңірінің өмірімен пайда болды" (Кляшторный) деген аңыз өмірге
келді. Бұл діннің саясаттануының шыңы және тақ иесінің билік етуге заңды
мұрагер екенін дәлелдеу үшін пайдаланды. Тіпті қазіргі 21 ғасырдың соңында
қалыптасқан жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары да оң қолдарына қасиетті
жазбалар атанған діни кітаптарды ұстап тұрып ант беруді салтқа айналдырды.
Сондықтан да, бабаларымыздың мемлекетінің құрылымына киелі мән беруге
ұмтылысындағы түсініктеріне ықыласпен және олар қалыптастырған Тәңірдің
құзырына қатысты жауапкершіліктің мағынасына ыждахаттылықпен қарауымыз
керек.
Кез келген діннің негізі - дүниетаным, дүниеге кезқарас жүйесі
екендігі мәлім. Халықтың өзіндік тұрмыс-салтын туындатқан дүниетаным діннің
де өзіндік болмыс-бітімін қалыптастырды. Яғни, Тәңірілік дінінде пайғамбар,
әулие, құдай сезі жазылған кітап т.б. болмағанын, тағылымдары ұрпақтан -
ұрпаққа ауысып отырғанының езі мұрагерлік жауапкершіліктің үлгісі деп
қарауға болады. Жүздеген ұрпақтың өмір тәжірибесінен сұрыпталған бұл
дүниетаным табиғат пен адам барлығының, болмысының туыстығын баянды етумен
қатар, бірден-бір және бұлжымас ақиқат ретіндегі Тәңірге, жалпығаламдық
құдіретті күшке табыну салтын қарастырды. "Құдай" ұғымындағы "Тәңірі"
сөзінің кене түркі тіліндегі түсінігі "көк", "аспан" (Көне түркі сөздігі)
деген мағына беретіндігі оның күллі ғаламға, табиғатқа көктің құдіреті
жүреді деп сенуінде.
Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық
жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы,
ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің "Теңирчилик" (Улуттук философиянын
уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай
сенім күйі емес, кешпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани-мәдени
және экономикалық-саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан (Өмұралиев). Сол
сияқты Қазақстандық ғалым А.Ю. Никонов езінің "Алтун Битиг. Тенгрианство"
(мифы древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских
народов мира) (Никонов) тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап
діни қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді.
Яғни, діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық
деңгейде де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік
қалыптың қайта жанданып, емірімізге нәр берері анық.
Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни,
көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы
да сол аспанның "мейірімді ықыласына" тікелей байланысты екен. Тайпаларды
біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті "пассионарность" (Гумилев)
екендігіне дәлелдемелер де баршылық. Ал, "пассионарлықты" географиялық
ортаның қасиеті, яки "табиғи жауапкершіліктің негізі" деп қарастырсақ,
Тәңіріліктің Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз-өзінен
туындайтын мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми
қисынға жақын келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар
Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты
ардақтау салты,. адамды немесе ата-бабаны құрметтеу салты құралады.
Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын
түйсініп, ой-өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық
ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін
адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы
дүниедегі тұрмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың ешпей
кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету
шарт. Яғни жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл - Тәңірлік
тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық
формасының реалистік тұрғысы.
Тәңіршілдік ерекшеліктерін бөліп керсетуге болады: '
1) тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған,
табиғатқа табыну және сыйыну салтынан өрбіген, евразиялық кеңістікте
өркениеттік дәрежеге жеткен, ұлттық дін деп санауға негіздер бар;
2) тәңірі - діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап
құдіретті күш. Адамның күнделікті тіршілік ағымына араласпайды. Бірақ,
әрбір құбылысқа қатысты реттеуші рухани бастаулары бар;
3) өзіндік жора-салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым ету,
құрбандық шалу, аруақтарға арнап ас беру, тасаттық беру т.б.;
4) өзіндік мерекелері: наурыз-жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің
теңелу кезеңі; сабантой, соғым басы; киелі құстарды құрметтеуі - аққу,
қарлығаш, көгершін; сыйлы күн-сәрсенбі тәрізді ырымдары бар;
5) көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер,
әмір етілген жазбаша ережелер, "күнә", "тозақ", "жұмақ", "тазартқыш"
жөніндегі қағидалары жоқ;
6) құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес.
Өйткені Көк Тәңірі әркімнің жүрегінде, адами ниетінде болуға тиісті;
7) діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер шарын
мекендеген халықтардың бәріне ортақ деген қағиданы ұстанады. Тек аңыз
бойынша жерді мекендеуші 74 халықтың 4-еуіне ғана бақсылық, шамандық
ықыласқа ие болғандықтан өзіндік сенімге рұқсат берілген;
8) адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай
бағаланады;
9) тәңірілік дінінде талап бойынша үш қағиданы орындау міндет: Тәңірі
алдында, ата-баба алдындағы және ұрпақ алдындағы парыздар яки
жауапкершілікті міндеттер.
Тәңірілік дінінің түп тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, езіндік
ерекшеліктері әлі де кеп зерделеуді, талдау мен пайымдауларды күтіп тұрғаны
ақиқат нәрсе.'Мысалы, қазақ халқының табиғатпен, Тәңіріне етене екендігін
мына бір зерттеуден де көруге болады. "Тәңірі арқылы қазақтар тылсым
ғарышты, яғни жұлдыздардың құпия сырын жетік білген Жердегі адамға нәсіпті
де Тәңірі бұйыртады. "Тәңірі жазғанынан асып кете алмайсың", -деп босқа
айтпаған болар. Жұлдызың жоғары болсын деп бір-біріне тілек тілегенде
жұлдыздардың құпиясын білгендер ғана айта алады. Көне заманда өмір сүрген
Апостол Павелдің (біздің жыл санауымыздың 14 жылы туып, 67 жылы дүниеден
еткен) "Жұлдыздарда өткен мен болашақтың ізі бар, адам алақанында
жаратушының басқан мөрі бар" деген сөзі бар екен. Ендеше, Тәңірінің жазуы
да адам алақанында болғаны ғой. Расында да адам алақаны - аспан әлемінің
кішігірім картасы сияқты. Мысалы, адам қолында он саусақ бар. Қазақшалап
айтсақ бас бармақтың астында Венера (Шолпан) жұлдызының сызығы бар
делінеді. Оны Венера бектері дейді. Венера жұлдызы күннің тууы мен батуына
әсер етеді. Яғни күн шыққанда және батқанда жанында "демеп" күш беріп
Венера жүреді екен. Венераның грекше аты - Геспер, түрікше - Гессер.
Алақандағы сұқ саусақ пен бас бармақтың арасынан басталған сызық бас
бармақты бөктерлей, доғалана тартылып барып білезік тұсқа, яғни қол мен
білектің қосылар тұсына тіреледі. Бұл Венера сызығы - яғни Венера сызығы
адамның тууы мен өлуіне жауап береді. Демек, адамның ұзақ өмір сүруіне куш-
қуатты Гессер жұлдызы береді екен. Сұқ саусақты Юпитер басқарады.
Астрологияда Юпитер 12 жылда жаңарып отырады. Яғни Юпитер мүшел жасқа жауап
береді. Әрбір мүшел өткен соң, қазақтар Тәңірге құдайы атап, тағы да жас
сұрайды. Мұндай салт-дәстүр қазақтан басқа ешбір халықта жоқ, Ал үшінші
саусақ - ортан Теректі Сатурн басқарады. Бұл саусақта адамның тағдыры
жазылған екен. Яғни Тәңірінің жазуы осы саусақта болғаны ғой. Ал жүрек
қағысы, қан тамырларына Нептун жауап береді дейді, осы Нептун басқаратын
төртінші саусақты - шылдыр шүмек деп атаған. Сылдырлап ағып жатқан таза
судың дыбысы, шүмек - су жүретін жол.
Адам өміріндегі табиғаттың төрт күші: су, от, жер, дуаны қолдағы
саусақтарға жұлдыздар арқылы орналастыра білген. Бесінші - кішкентай
бөбекке (шынашаққа) адам баласының не нәрсеге қабілетті екеніне Марс жауап
береді дейді. Яғни тәрбиені сәбидің жас кезінен бастау керек. Және де оның
қабілетін дұрыс ажырата білу қажет. Адам өз алақанындағы ғарыштың құпия
сырын ашып, өз өмірінде салт-дәстүрге айналдырып пайдаланып отырған"
(Сәрсенбина). Сөйтіп Тәңірілікке қатысты астрологиялық таным негізінде
адамның сана-сезімі мен салт дәстүрі тұрған. Яғни, жауапкершілік сезімін
дүниетанымдық жолмен сара жолға қоя білген.
Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген
сенімді бұл кеңістікке Эрке хан 78 жылы әкеліпті. Түркілер Тәңірінің ұлын
Гессер (от) деп білген. Оны өздерінің ең бірінші пайғамбары деп таныған
екен. Түркілердің отты құдірет тұтып, отқа сыйынатыны да, адам бақи
дүниеден қайтқаннан кейін қырық күнге дейін сол үйдің ішіне шырақ
жағатынын, от жағып түтін түтететіні де осы иланымға байланысты болуы
керек. Сонымен бірге әлі күнге дейін ашуланған адамның "Кесір атсын", "От
атсын"деп қарғануы да осы түсінікте құдіретті бір күштің барлығына сенуі.
Қорыта келгенде ежелгі Тәңірілік діні бізге езінің антологиясымен -
екі ұдай өзара бірлік құдайы туралы ілімі; космологиясымен - өзара қарым-
қатынастық мүмкіндіктері бар үш дүние тұжырымдамасымен; жанама әлемдерімен
- жеті қат көк аспан, жеті қат Жер асты; этикасымен - адалдық, уәде бұзбау,
жалғандықты айыптау; мифологиясымен - көк Тәңірі, көк бөрі;
демонологиясымен - ата-баба аруақтарының табиғат рухынан айырма-шылығы
жайлы дүниетанымдық негіздемелерімен келіп жетті. Яғни, діни сенім қалпында
әлеуметтік қызмет жасай отырып қоғамдағы адамдардың Жаратушы алдындағы,
қоғам мен әлеумет алдындағы, отбасы мен ауыл-аймақ алдындағы
жауапкершілікті парыздарының орындалуын қатаң қадағалаушы рөлін мүлтіксіз
атқарды.
Әулиелерді пір тұту. Біз төменде Әулиелерді пір тұту тақырыбына
белгілі ғалым С. Әжіғали, Е. Оразбектің Қазақтардың дінге сенгіштігі атты
мақаласын негізге алдық.
Әулиелерге табыну Қазақстан мен Орта Азиядагы түркі тілді халықтардың
дінінде айрықша орын алады. Негізінде ортодоксальді (алған бағыттан,
ұстанган принциптен қайтпайтын) мұсылмандық қағидаларына қайшы әулиеге
табынушылық өз кезегінде ислам тегінде кең қанат жайып келеді. Ата-
бабаларды, жергілікті желеп-жебеуші рухтарды құрметтеуге негізделген бұл
ғибадат табынушылық феодалдық қоғам идеологиясында (санасында) жеке отбасы
ғана емес, бүкіл ру-тайпалардың әл-ауқатының артуы деп түсінгендіктен
қоғамның әлеуметтік саласына бойлай енді. Сол себепті бұл айрықша
құбылыстың сарқыншақтары бүгінгі таңда да берік орын алып отыр.
Қазақстанда әулиеге табынудың қалдықтарын әдебиеттерде атап
көрсетілгеніндей, зерттеу қиыншылықтарынан және оның атүсті зерттелуінен,
көбінесе Ахмет Ясауи мен оның шәкірттерінің өмірбаяндарын зерттеу мен
толықтыру сияқты жайттармен шектеліп отырғанымен түсіндіруге болады.
Сонымен қатар жер-жердегі өулиелерді пір тұтудың әр қилы көріністері жайлы
мол деректер тиісінше қарастырылмай келеді.
Мәселен, Талдықорған облысының Киров ауданында (негізінен жалайыр руы
тұрады) жергілікті Балпық, Ескелді, Қабылиса және Жолбарыс әулиелерге
табыну белгілері анық байқалады.
Осы XVIII ғасырда өмір сүрген тарихи тұлғалардың (Қабылисадан
басқалары) мүрделері шамамен бір атызда, яғни Қаратал мен Көксу өзендері
қосылған сағада (Амангелді ауылының оңтүстігіне қарай) орналасқан. Сірә,
бұл өңірде жалайырлардың бас қыстауы болса керек. Аталған тұлғалар жүрт
үшін атқарған істерімен ғана халқының құрметіне ие болған. Балпық, Ескелді,
Қабылиса есімдері жаумен шайқастар кезінде айбат беретін ұранга айналған.
Мұнда әулиеге табынып, пір тұтудың ата-бабалар рухын ардақтап, әруақтарға
сыйынумен тонның ішкі бауындай қиысып жатқанына көз жеткізуге болады.
Әдетте әулие деген ұғым көріпкелдік, шындықты болжау, жалғандықты
әшкерелеуге қабылеттілікті білдіреді. Алайда аталған әулиелердің бұл
әрекеттері уақыт өте келе өзінің маңызын біршама жоғалтқандай болып,
емшілік қабілетіне орын бере бастады. Мұнымен қатар тұрғындар арасында
әулиелер өз ұрпағын қамқорына ала жүреді деген сенім болды. Мәселен, бізбен
әңгімелескен адамдардың бірі майданда жүргенде түсінде Балпық әулиені
көргенін айтты. Содан келер күні ол үш дүркін жараланса да аман қалды.
Айтушы өзін ажал аузынан аты аталған әулие алып қалды деген сенімде.
Әулие қамқоршы болғандықтан, оны құрмет тұту парыз саналады. Әулие
жерленген қабірге жақындаған кезде көлікті тоқтату керек. Дене сияқты
нанымдар кең тараған. Мәселен, 70 жастағы әйел (Амангелді ауылы) өзінің
Балпық атаның ұрпағы екеніне қарамастан қасиетті орындарга келгенде немесе
айналып өткенде автокөліктен (арбадан) түсіп, 1-2 шақырым жаяу жүретінін
айтты. Әдетте ырымшыл адамдар өулиені ескермегендердің қалай жазаланғандығы
жайында көп мысалдар келтіреді.
Жалпы әулиелерді пір тұту соңғы 20 жыл көлемінде Қазақстанның ауыл
тұрғындарының (оған кейде қалалықтар да қосылады) дінге сенгіштігі
тұрғысынан қарағанда кеңірек тарады. 1980 жылдардың өзінде Жетісудың
зерттелген аудандарында дінге нанушылардың, жергілікті молдалардың
әулиелерге, ең алдымен қасиетті орындарды безендіру тұрысына баса көңіл
аудара бастағандығы айқын болды. Әулиелердің бейіттерінде дінге сенушілер
мен табынушылар қаржысымен мазарлар тұрғызылды. Әдетте олардың жанында
қасиетті ағаштар, шүберектер байланған бұтақтар өсіп тұрады. Дара ағаштар
мен бұлақтарды өулие деп қарайды. Солардың бірі аңызға қарағанда Тарғын
батыр тыныққан Жалаулы мекеніндегі (Ақтекше ауылы) қасиетті ағаш, Қапал
ауданындағы шипалы қайнарды да (Арасан әулие) соған қосуға болады. Алайда
1980 жылдардың ортасында қасиетті орындарга табынудың аталған түрлері әлі
тарала қоймаған еді. Бұл тұста ауыл тұрғындары арасында әулиелерге сену
дінге нанушылар қатарында қартаң адамдар мен әйелдердің белгілі бір
топтарының ішінде ғана сақталғанды. Қасиетті зираттарға арнайы, негізінен
емделу мақсатымен: ауыр дертке шалдыққан адамдар, нәресте көтермеген
әйелдер (жастары әр түрлі) және тағы басқалар келіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz