Тың және тыңайған жерлерді игеру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары ... ... ...6
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Қазақ мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан жеріне келген мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық
мамандарын даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЗАРДАПТАРЫ ... ... ... ...42
3.1 Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси.экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Халықтың тұрмысы және экологиялық, әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары ... ... ...6
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Қазақ мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан жеріне келген мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық
мамандарын даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЗАРДАПТАРЫ ... ... ... ...42
3.1 Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси.экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Халықтың тұрмысы және экологиялық, әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын шешкен тың эпопеясы болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: «Әр елдің тарихында дәуірлік сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру ең басты оқиға болып саналады...», - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шындықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта електен өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман арасында біршама ара-қашықтық байқалғанымен, тың эпопеясы осы күнге дейін әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектерді саралап-зерттеудің, оған сипаттама беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап, келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер жинау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің болашақ үшін маңызын айқындау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап, олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын шешкен тың эпопеясы болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: «Әр елдің тарихында дәуірлік сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру ең басты оқиға болып саналады...», - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шындықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта електен өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман арасында біршама ара-қашықтық байқалғанымен, тың эпопеясы осы күнге дейін әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектерді саралап-зерттеудің, оған сипаттама беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап, келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер жинау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің болашақ үшін маңызын айқындау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап, олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты: Қазақстан халқына жолдауы // Дидар//, 2008, 7 ақпан.
2. Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. Жин., 25-т. 2-бөлім, Б.184-185
3. Юханович Д.И. Тың игеру тарихнамасының кейбір мәселелері: Кеңес қоғамы тарихының кейбір проблемалары, (Тарихнама). М., 1964; Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте. А., 1969; «Вопросы истории КПСС», 1975, №3, Б. 20-21.
4. Вопросы истории КПСС, 1984, №3, 114-б. «Партийная жизнь Казахстана», 1990, №9, Б.44.
5. Маданов Х. Тыңды көтеруге тарихнама жағынан қарағанда. Б.25.
6. Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Қазақстандағы тың жерлерді игеру. Алматы, 1985, Б.8.
7. Кулешов Б.И. Тың игерудегі тарихи тәжірибе. М., «Мысль», 1978, Б.27.
8. Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте. Алматы, 1969, Б. 47-48.
9. Бекмаханов Н.Е. Көп ұлтты Қазақстан мен Қырғызия халықтары капитализм дәуірінде. М., «Ғылым», Б.178.
10. Сердалин М. Мал шаруашылығын дамыту арқылы Батыс Сібірдің даласын тиімді пайдалану. Орыс өнеркәсібі мен саудасын өркендету қоғамының еңбектері. С-Петербург, 1900. Б.45.
11. Бөкейханов Ә. «Қырғыздар», С-Петербург, 1910. Б.87.
12. Куликов В.И. «Қырғыздар», С-Петербург, 1910. Б.56.
13. Коммунистік партия Қазақстандағы тың игеру жолындағы күресте.Б.51-52.
14. Климин И.И. КОКП аграрлық саясатын буржуазиялық фальсификациялауды сынау. (1946-1980 ж.ж.). М., МГУ баспасы, 1985, Б.31.
15. «Вопросы истории КПСС», 1975, №3, Б.20-23.
16. Козыбаев М. История и современность. Алматы, 1991, Б.225.
17. КОКП тарихы. 5-т. 2-кітап, М., 1980, Б.357.
18. Қазақ ССР тарихы. 5-т. Б.267.
19. Брежнев Л.И. КОКП аграрлық саясатының мәселелері және Қазақстандағы тың жерлерді игеру. Сөздері мен баяндамалары. М., 1980, Б.75.
20. «Степной маяк», 20 шілде, 1990. Б. 2.
21. Мәдениет және қоғамдық прогресс. Алматы, 1974, Б. 73.
22. Қазақстан 40 жылда. Стат. Жинақ. Алматы, 1937, 70-71; Б.94-95.
23. Моргун Ф. Тың туралы ойлар. М., 1969, Б.74.
24. Тыңдағы совхоздардың экономикасы. Алматы, 1980, Б.11.
25. Есіл өңірінің әлеуметтік-саяси тарихы. Целиноград, 1990, Б.128.
26. Хрущев Н.С. Таяудағы жылдарда ет, май және сүт өндіруді жеке адамның басына шаққанда АҚШ-қа қуып жету. М., 1957, Б.14.
27. «Казахстанская правда», 29 қараша, 1990. Б.3-5.
28. «Вопросы истории КПСС», 1988, № 9, Б.40.
29. «Егемен Қазақстан», 4 желтоқсан, 1992. Б.4.
30. «Егемен Қазақстан», 28 қазан, 1991. Б. 3-4.
31. Момынқұлов Е.// Қазақ тарихы, 2003 - № 4. Б.51.
32. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. А: Қазақпарат, 2001. Б.353-355.
33. Байсарина Қ. Қазақ Ордасы. 2003. №3, Б.56.
34. Акмолинский аграрный университет им. С.Сейфуллина. Ақмола, 1997.Б. 5.
35. Құдайбергенов А. За высокую культуру села. А., «Казахстан», 1976. С.19.
36. Л.И.Брежнев «Тың». 1978. Б.9.
37. Байсарина Қ. «Тың» тақсіреттері /«Қазақ тарихы» журналы, 2003-5.Б.47-49.
38. Абдирайымова А.С. Тың және тыңайған жерлерді игеру: тарихы мен тағылымы//Хабаршы/ Әл-Фараби атындағы ҚҰУ, тарих сериясы, №2. А., 2009, Б.107-110.
39. Байсарина Қ.Қ. 1950-1960 жылдардағы мал шаруашылығының табыстары мен бағдарыстық көріністері /»Отан тарихы»журналы, 2008, №2. Б.2.
40. Күзембаев Н.К. Подъем материального благосостояния и культурного уровня сельского населения Казахстана. А., 1964. С. 56-58.
41. Сельское хозяйство Казахстана. №4, 1963. С.5.
42. Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Москва, 1959, С.86.
43. Акмолинская правда. 01.09.1954г. Б.2.
44. Әбдіхалықова Ғ. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру. Б.102.
45. Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал). № 9, 2009. Б.58.
46. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992. Б.216.
47. Жамбылов Д. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. Алматы, 2001, Б.132.
48. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2005. Б.592.
49. Әбуев Қ. Қазақ тарихының «Ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994. Б.44.
50. Райханов Н. Тың игерудің оңы мен солы. Ақиқат, 1994, № 5. Б.4.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты: Қазақстан халқына жолдауы // Дидар//, 2008, 7 ақпан.
2. Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. Жин., 25-т. 2-бөлім, Б.184-185
3. Юханович Д.И. Тың игеру тарихнамасының кейбір мәселелері: Кеңес қоғамы тарихының кейбір проблемалары, (Тарихнама). М., 1964; Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте. А., 1969; «Вопросы истории КПСС», 1975, №3, Б. 20-21.
4. Вопросы истории КПСС, 1984, №3, 114-б. «Партийная жизнь Казахстана», 1990, №9, Б.44.
5. Маданов Х. Тыңды көтеруге тарихнама жағынан қарағанда. Б.25.
6. Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Қазақстандағы тың жерлерді игеру. Алматы, 1985, Б.8.
7. Кулешов Б.И. Тың игерудегі тарихи тәжірибе. М., «Мысль», 1978, Б.27.
8. Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте. Алматы, 1969, Б. 47-48.
9. Бекмаханов Н.Е. Көп ұлтты Қазақстан мен Қырғызия халықтары капитализм дәуірінде. М., «Ғылым», Б.178.
10. Сердалин М. Мал шаруашылығын дамыту арқылы Батыс Сібірдің даласын тиімді пайдалану. Орыс өнеркәсібі мен саудасын өркендету қоғамының еңбектері. С-Петербург, 1900. Б.45.
11. Бөкейханов Ә. «Қырғыздар», С-Петербург, 1910. Б.87.
12. Куликов В.И. «Қырғыздар», С-Петербург, 1910. Б.56.
13. Коммунистік партия Қазақстандағы тың игеру жолындағы күресте.Б.51-52.
14. Климин И.И. КОКП аграрлық саясатын буржуазиялық фальсификациялауды сынау. (1946-1980 ж.ж.). М., МГУ баспасы, 1985, Б.31.
15. «Вопросы истории КПСС», 1975, №3, Б.20-23.
16. Козыбаев М. История и современность. Алматы, 1991, Б.225.
17. КОКП тарихы. 5-т. 2-кітап, М., 1980, Б.357.
18. Қазақ ССР тарихы. 5-т. Б.267.
19. Брежнев Л.И. КОКП аграрлық саясатының мәселелері және Қазақстандағы тың жерлерді игеру. Сөздері мен баяндамалары. М., 1980, Б.75.
20. «Степной маяк», 20 шілде, 1990. Б. 2.
21. Мәдениет және қоғамдық прогресс. Алматы, 1974, Б. 73.
22. Қазақстан 40 жылда. Стат. Жинақ. Алматы, 1937, 70-71; Б.94-95.
23. Моргун Ф. Тың туралы ойлар. М., 1969, Б.74.
24. Тыңдағы совхоздардың экономикасы. Алматы, 1980, Б.11.
25. Есіл өңірінің әлеуметтік-саяси тарихы. Целиноград, 1990, Б.128.
26. Хрущев Н.С. Таяудағы жылдарда ет, май және сүт өндіруді жеке адамның басына шаққанда АҚШ-қа қуып жету. М., 1957, Б.14.
27. «Казахстанская правда», 29 қараша, 1990. Б.3-5.
28. «Вопросы истории КПСС», 1988, № 9, Б.40.
29. «Егемен Қазақстан», 4 желтоқсан, 1992. Б.4.
30. «Егемен Қазақстан», 28 қазан, 1991. Б. 3-4.
31. Момынқұлов Е.// Қазақ тарихы, 2003 - № 4. Б.51.
32. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. А: Қазақпарат, 2001. Б.353-355.
33. Байсарина Қ. Қазақ Ордасы. 2003. №3, Б.56.
34. Акмолинский аграрный университет им. С.Сейфуллина. Ақмола, 1997.Б. 5.
35. Құдайбергенов А. За высокую культуру села. А., «Казахстан», 1976. С.19.
36. Л.И.Брежнев «Тың». 1978. Б.9.
37. Байсарина Қ. «Тың» тақсіреттері /«Қазақ тарихы» журналы, 2003-5.Б.47-49.
38. Абдирайымова А.С. Тың және тыңайған жерлерді игеру: тарихы мен тағылымы//Хабаршы/ Әл-Фараби атындағы ҚҰУ, тарих сериясы, №2. А., 2009, Б.107-110.
39. Байсарина Қ.Қ. 1950-1960 жылдардағы мал шаруашылығының табыстары мен бағдарыстық көріністері /»Отан тарихы»журналы, 2008, №2. Б.2.
40. Күзембаев Н.К. Подъем материального благосостояния и культурного уровня сельского населения Казахстана. А., 1964. С. 56-58.
41. Сельское хозяйство Казахстана. №4, 1963. С.5.
42. Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Москва, 1959, С.86.
43. Акмолинская правда. 01.09.1954г. Б.2.
44. Әбдіхалықова Ғ. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру. Б.102.
45. Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал). № 9, 2009. Б.58.
46. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992. Б.216.
47. Жамбылов Д. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. Алматы, 2001, Б.132.
48. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2005. Б.592.
49. Әбуев Қ. Қазақ тарихының «Ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994. Б.44.
50. Райханов Н. Тың игерудің оңы мен солы. Ақиқат, 1994, № 5. Б.4.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары
... ... ...6
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН
ДАЯРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Қазақ
мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан жеріне келген
мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық
мамандарын
даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 36
3 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЗАРДАПТАРЫ ... ... ... ...42
3.1 Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Халықтың тұрмысы және экологиялық, әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін
оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз
жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға
қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын
шешкен тың эпопеясы болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: Әр елдің тарихында дәуірлік
сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген
әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай
аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру
ең басты оқиға болып саналады..., - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шындықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде
басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек.
Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар.
Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта електен
өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман
арасында біршама ара-қашықтық байқалғанымен, тың эпопеясы осы күнге дейін
әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және
тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектерді саралап-зерттеудің, оған сипаттама
беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және
тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап,
келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік,
экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің
тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер
жинау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің
болашақ үшін маңызын айқындау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен
қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап,
олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
Зерттеу объектісі. Қазақстан жеріндегі 1954 жылғы тың және тыңайған
жерлерді игерудің себептері мен салдары,маңызы.1954 жылдан басталған
Қазақстан жеріндегі тың эпопеясы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді.
Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар
қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен
кейін тың туралы алғашқы тарихи, әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес
жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл
еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша
60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп
жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген.
60-жылдардың ІІ жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі
басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды.
В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды.
СОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың роліне айрықша орын
берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу,
ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі
мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да проблемалар Коммунистік партия Қазақстандағы тың
жерді игеру жолындағы күресте деген коллектвтік монографияда,
В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л.Ковальский мен
Х.М.Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да
еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі
бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты
көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау
тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың
жерлерді игеру – өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген
сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Тың тақырыбына арналған материалдардың саны өте көп болғанымен сапасы
ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектерді, олардың авторларын саралай отырып,
олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың
көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек.
Тың көтеру жайлы Калиев Г.А., Абылхожин Ж.Б., Завражнов А.И., Әленова
Қ.Т. т.б. ғалымдардың еңбектерінде тың игерудің себептері мен салдары,
жалпы сипаттамасы жайлы ой қозғалғанымен, тың игерудің Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына әсері, пайдасы жайлы берілген
мәліметтер кем де кем.
Бұл зерттеу жұмысында біз тың игерудің себептері мен салдары,
экологиялық жағдайы, тың игеру жылдарында қажырлы еңбек еткен мамандар
жайлы сөз қозғамақпыз.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеу барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-
салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру
сияқты жалпы ғылыми, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Оның үстіне саяси тарихты зерттеу ғылымнан өткен күннің тарихи-саяси және
әлеуметтік-мәдени дәйектерінен ой қорытқанда барынша шынайы болуды,
саяси–идеологиялық феномендердің көп түрлі және қарама-қайшылықты жағдайын
ескеруді талап ететін болғандықтан тарихи тәсілдерді қолдана отырып, тың
және тыңайған жерлерді игеру мәселесін зерттеуде зерттеу нысанасының
көпнұсқалығы, олардың өзара байланысы мен ішкі тәуелділігі сияқты
ерекшеліктер ескерілді. Тарихты қайта жазып шығу қағидасы емес, дәстүрлі
тарихи танымдағы білімдерді толықтыратын, теріске шығаратын немесе
қуаттайтын тың деректер мен тұжырымдар ұсыну қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және практикалық құндылығы. Егер 1954 жылғы
Қазақстан жеріндегі тың және тыңайған жерлерді игеруді зерттеп, толық
саралай білсек, келешекте еліміздің даму стратегиясы анықтала түсіп,
болашағы баянды болмақ, әрі тыңды игеруге белсене ат салысқан тұлғаларды
зерттеп, олардың елді дамытуға қосқан үлесін анықтау арқылы сол заманның
ерекшелігін, халықтың жағдайын, ел тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді.
Диплом жұмысының практикалық құндылығы ретінде Қазақстан жеріндегі тың
игерудің тарихына қатысты мәліметтер мен деректер мектеп оқушылары мен
жоғары оқу орындары студенттері үшін дереккөздер болатынын айтуға болады.
Сол сияқты зерттеу жұмысында қалыптасқан әдістемелік тәсілдер ұлы
тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты зерттеп, тарихи таным
нысанына айналдыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Тақырыптың теориялық-
әдістемелік негіздемесі диплом жұмысында арнайы қарастырылды.
Диплом жұмысының практикалық базасы болып қазіргі кездегі өлкенің
тарихын зерттеушілердің еңбектері табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың өзектілігі,
зерттелу жайы, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеу әдісі, ғылыми болжамы,
оның тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалды.
Ал негізгі бөлімде тың және тыңайған жерлерді игерудің тарихы мен
тағылымына, маңызына, себептері мен салдарына, экологиялық сипатына, тыңды
игеруге қатынасқан ұлы тұлғалар жайындағы деректерге тоқталынды.
Қорытынды бөлімде көзделген мақсат-міндеттердің орындалуы жайында сөз
қозғалды.
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1. Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары
Қазақстан тарихында әлі де болса толық бағасын алмаған күрделі
мәселелердің бірі – тың және тыңайған жерлерді игерудің қорытындылары мен
салдары болып табылады. Сол кезеңде тың игеру тарихы сол заманғы
идеологияға сай, жоғары бағаланып, тек жағымды жақтарынан ғана жазылғаны
мәлім. ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Кеңес өкіметінің аграрлық салада
жүзеге асырған реформаларының нәтижесіз аяқталуының салдарынан, жылдан-
жылға азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындай түсті. 1953 жылғы наурызда
Сталин басшы болғаннан кейін, аграрлы саясаттағы түзетулерге сай, қол
жеткен алғашқы жетістіктерге қарамастан, Н.С.Хрущев төңірегіндегілер тез
арада ауыл шаруашылығының тарихта болмаған өсуінің қамтамасыз ету үмітімен
тың және тыңайған жерлерді игеру реформасын шұғыл жүзеге асыруға кірісті.
Осы тың игеру кезінде жетістіктермен қатар елеулі қателіктер де жіберілді.
Әуелі, оның экономикалық тиімділігіне келер болсақ, тың және тыңайған
жерлерді игеру ұзақ жылдар бойы бұрынғы Одақты ауыл халде ұстады. Тың
игеруші аудандарға бұрынғы негізгі астықты аудандардың есебінен мол қаржы,
техника, құрылыс материалдары, ауыл шаруашылық еңбеккерлері мен
құрылысшылар жіберілді. Ол жеткілікті ғылыми негізсіз, шұғыл түрде жүзеге
асырылды. Осы себептерге байланысты тың игерудің басты міндеті – астық
өндіруді арттыру күткен нәтижені әкелмеді. Экономистердің пікірінше, тыңға
кеткен қаржыны бұрынғы астық өндіруші аудандарға жұмсағанда одан әлдеқайда
көп табысқа жетуге болатын еді.
Соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығының жағдайы. Соғыстан кейінгі бірінші
жыл ауыл шаруашылығы үшін аса қиын болды. Құрғақшылық елдің, әсіресе оның
еуропалық бөлігінің ауыл шаруашылық жағдайына ете ауыр тиді. Жағдай жұмысшы
күшінің жетіспеушілігінен де ушықты; ауыл шаруашылық машиналардың көп
бөлігі соғыс жылдарында істен шықты, ал жаңадан алынатын машиналар саны аз
болды. Басқарудың әкімшілік, күштеу тәсілдерінің, экономикалық заңдарды
есепке алмаудың зардаптары ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. Жер
өңдеу мәдениеті төмен болып, қоғамдық мал шаруашылығы нашар дамыды.
Ауыл шаруашылығының ауыр жағдайының себептеріне талдау жүргізген ел
басшылығы шаруашылық және партия органдарын бұрынғы колхоз және совхоздарға
қатысты бұра тартушылықтарды жоюға міндеттеді. 1949 жылға қарай қабылданған
қаулы бойынша Қазақстанның колхоздарына түрлі ұйымдардың 214 млн сом
қарызы, көп мал, техника, 540 мыңға жуық, заңсыз тартып алынған жер
қайтарылып беріліп, әкімшілік-шаруашылық басқару аппараты елеулі түрде
қысқарды. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық жағынан жабдықталуын
шұғыл жақсарту мақсатында мемлекет қосымша қаражат бөлді. Ауыл шаруашылығы
мамандарын даярлау және қайта даярлаудың жүйесі жолға қойылды. Колхоздар
мен совхоздарға қызмет көрсетуге тиіс машина-трактор станцияларын (МТС)
техникамен жабдықтауға үлкен көмек көрсетілді. Төртінші бесжылдықтың соңына
қарай республика МТС-тары күшейіп, колхоздардың 95%-ына қызмет көрсетті, ал
бұл көрсеткіш 1946 жылы 76% ғана болған еді. Соған қарамастан, үкімет
қабылдаған іс-шаралар ойдағыдай нәтиже бермеді. Өндірісті арттыру үшін ұсақ
колхоздар ірі колхоздарға біріктірілді. Колхоздарды қысқа мерзім ішінде
ірілендіру жаппай сипат алды, нәтижесінде Қазақстандағы олардың саны 6 737-
ден (1945 жыл) 2 047-ге (1952 жыл) дейін қысқарды.
Қабылданған іс-шаралар ауыл шаруашылығының жағдайын біршама жақсартты.
МТС техникасы неғұрлым тиімді пайдаланыла бастады. Егін, мал өнімдері
бойынша белгіленген жоспарды асыра орындау үшін қосымша төлемдер енгізілді.
Мал басының саны артты. Бесжылдық ішінде суарылатын жерлер ауданы 16%-ға
артты.
Ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшілік жүйесі. Дегенмен
республиканың ауыл шаруашылығы бүкіл КСРО — ның ауыл шаруашылығы сияқты
азық-түліктегі, өнеркәсіптегі, шикі заттағы халық сұранысын қанағаттандыра
алмады. Бұған колхоздарды, жалпы ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесі себеп болды. Жоғарыдан жоспарлау, бюрократиялық аппараттың
күш көрсетуі өндірушіні өндіріс құралдарынан да, еңбек нәтижелерінен де
шеттетті. Колхозшылардың еңбегіне ақы өніммен төленді (азық-түлік, киім-
кешек). Колхозшыларда төлқұжат болмады, олардың есебі селолық кеңестер
жасаған тізімдер арқылы ғана жүргізілді. Бұл олардың мекенжайын еркін
өзгертуіне мүмкіндік бермеді, олар заңды түрде колхозға байланды, басыбайлы
шаруалар сипатында болды.
Ауыл еңбекшілерінің жағдайына тура немесе жанама түрде әсер еткен
барлық қиыншылықтарға, бұра тарту мен жаңсақ есептерге қарамастан олар елді
қолдарынан келгенше азық-түлікпен қамтамасыз ете берді. Еңбек ерлігі мен
батырлығының үлгілері де аз емес еді.
Соғыстан кейінгі жылдары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығында дамудың
біржақтылығын жоюдың кажеттілігі анық сезілді.
Аграрлық секторды дамытуды ынталандыру үшін мемлекет шаруашылықтардың
бұрынғы қарыздарын жойып, салық келемі елеулі түрде азайды. Ет, сүт, жүн,
картоп, көкөністің сатып алу бағасы кетерілді. Дегенмен ауыл шаруашылық
өндірісі жүйесін жақсартуға бағытталған реформалар қалыптасқан шаруашылық
жүргізу кұрылымының негіздеріне әсер етпеді, өміршіл-әкімшіл жүйе әлі де
үстемдік етуін жалғастыра берді.
Мәскеу басшылығы Қазақстанда астықтың және басқа ауыл шаруашылық өнімі
ендірісін шұғыл арттыра алатын мүмкіндіктер бар деп есептеді. Сондықтан да
өкімет билігінің жоғарғы деңгейінде дәнді дақылдар егетін алқаптардың
аумағын кеңейту үшін тың және тыңайған жерлерді игеру идеясы пайда болды.
Міндеттерді табысты жүзеге асыру үшін Н.С.Хрущев республикалық басшылықты
нығайту керек деп шешті 1954 жылы, ақпанда Қазақстан Компартиясының ОК-
нің бірінші хатшылығына Қазақстанда ешкімге белгісіз П.К.Пономаренко
сайланды. Ж.Шаяхметовті қызметінен алу мәселесін Кремльде шағын топқана
шешті. Шын мәнінде Н.Хрущев бұл кезеңде өзінің кадрларын түрлі орындарға
қоя бастаған болатын, ал Ж.Шаяхметов болса тың жерлерді тез арада меңгеру
идеясын қолдамады.
Одақ ведомстволары қабылдаған Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру
туралы, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы бойынша Қазақстанның
солтүстік аудандарында, Сібірде, Оралда және Солтүстік Кавказда дәнді
дақылдар егуді шұғыл арада арттыру туралы шешім шығарылды. Жаңа жерлерді
игеру есебінен 1954-1955 жылдарда 13 млн гектар жер жыртылып, 1955 жылы
одан 1100-1200 млн пұт астық алу жоспарланды.
КСРО-да тың көтеруге байланысты белгіленген тапсырма 1954 жылғы
тамыздың басына қарай орындалды: 13,4 млн гектар жер немесе жоспар бойынша
103,2%, оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн гектардан аса тың жер жыртылды.
Тамызда Астық өндіруді молайту үшін тың және тыңайған жерлерді одан әрі
қарай игеру туралы жаңа қаулы қабылданды. Онда 1956 жылы тың жерлердегі
дәнді дақылдар егуге арналған аудан көлемін 28-30 млн гектарға дейін
жеткізу міндеті қойылды. Ғалымдардың тың жерлерді осыншама кең көлемде
игеру өзін-өзі ақтамайтындығы туралы пікірлерін ешкім есепке алмады. 1955
жылы тың жерлерде жоспарланған 7,5 млн гектардың орнына 9,4 млн гектар жер
жыртылды. Тың жерлерді игерудің басым көпшілігі негізінен Қазақстанның
солтустігіндегі алты облыста — Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан,
Көкшетау, Торғай және Павлодар облыстарында жузеге асырылды.
Республика еңбекшілерінің алдында 6,3 млн гектар тың және тыңайған
жерді игеру арқылы дәнді дақылдар өнімін арттыру міндеті тұрды.
Партия комитеттерінің қысымымен жалпы жиындарда жоғарылатылған
міндеттемелер қабылданды, олар әрдайым орындала бермеді және жүзеге аспады.
Нәтижесінде тек 1954 жылдың өзінде қосьмша 636 мың гектар тың және тыңайған
жерлер жыртылды. Тек сол жылы ғана колхоздар және МТС-тap 4847 мың, ал
совхоздар 3 684 мың гектар жаңа жерлерді игерді. Осылайша, тың және
тыңайған жерлерді көтеру туралы екі жылға есептелген мемлекеттік жоспар
елеулі қарқынмен бір жыл ішінде жүзеге асты. Республикада жаппай жолдар
салынып, жаңа елді мекендер тұрғызылды.
Қазақстан аумағына тың игерушілерді қоныстандыру. Тың жерлерді игеру
үшін мыңдаған ауыл шаруашылық өндірісінің мамандары, ұйымдастырушылары
аттандырылды. Тың игеру кезінде бұрын-сонды болмаған көлемде жаппай
коныстандыру ісі жүзеге асырылды. Қоныстандыру ісін ұйымдастыру 1938 жылы
құрылған Бас қоныстандыру басқармасына жүктелді. 1954 жылы Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің Жер халық комиссариатының құрамында миграциялық
үрдістерді реттеу енгізілді. 1954 жылдан 1963 жылға дейін Қазакстанға
Одақтың әр түрлі республикаларынан — Украина, РКФСР, Белоруссия, Молдавия
және Литвадан мыңдаған отбасылар қоныстандырылды. Қазақстандық тың игеруге
Болгария азаматтары және Қытай Халық Республикасының қазақ репатрианттары
да қатысты. 1954 жылдың бірінші жартысында тек Ақмола облысына ғана 20
мыңнан астам адам тың көтеруге келді. Бұған қоса, өнеркәсіп орындарының
ұжымдары ауыл шаруашылығына, тың және тыңайған жерлерді игеруге 1 386 маман
мен механизаторлар жіберді. Осылайша, мысалы, Ақмола облысының ауыл
шаруашылық кәсіподағының облыстық комитетінен 300, Қазсельмаш зауытынан
121 адам, оның ішінде дипломы бар 5 инженер келді. 1954-1955 жылдары
совхоздарға 4,5 мың маман жіберілсе, 1959 жылы оларда 15 мыңнан астам
жоғары және орта білімді мамандар еңбек етті. Тек 1953-1958 жылдары ауыл
шаруашылығына 266,6 мың механизатор мамандар жіберілді. Ең танымал тың
игерушілердің бірі Михаил Довжик болды. Ол Қазакстанға 1954 жылы наурызда
алғашқы тың игерушілердің қатарында келді. Ынтымақты бригада құрған
М.Довжик Ақмола облысындағы ауыл шаруашылық техникасын пайдалануда жаңашыл
болды. Ерен еңбегі үшін М.Довжик Социалистік Еңбек Ері атағына ие болып,
жоғарғы заң шығарушы орган — Қазакстанның Жоғарғы Кеңесіне депутат болып
сайланды.
Еңбекшілерге, келіп жатқан тың игерушілерге елеулі жеңілдіктер көрсету,
сондай-ақ өндірістік жоспарды орындаған совхоз жұмысшыларына және олардың
еңбек сіңірген жылдары үшін елеулі сыйақылар беру арқылы тың игеруге қолдау
көрсетілді. Тың игерушілер қоныстану орнына жеке мүлкімен тегін көшіп
келді, отағасына бір жолғы берілетін ақшалай жәрдем келемі 500-1000, ал
отбасының әр мүшесіне берілетін жәрдем келемі 150-200 сом болды, үй салуға
10 жылға 10 мың сом несие берілді (оның 35%-ын мемлекет ез мойнына алды),
мал алуға 1500-2000 сом көлемінде несие берілді, 1,5 центнер астық немесе
үн түріндегі азық-түлік қарызы беріліп, тың игерушілер ауыл шаруашылығы
салығынан 2-5 жылға босатылды. 1954-1959 жылдары Қазақстанның тың жерлерін
игеруге 20 млрд-тай сом қаражат жұмсалды.
Қазақстан аумағына жұмыс күші, көлік құралдарын, құрал-саймандар
жұмылдырылды. Осының бәрін үйлестіру, адамдарды орналастырып, оларды азық-
түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз ету, мәдени-көпшілік мекемелерінің
жүйесін жолға қою қажет болды.
Тың жерлерді игеруге байланысты кеңес кезіндегі еңбектер мен
басылымдарда көптеген қателесушілік, бұрмалаушылық және бұра тартушылық
айтылмады. Тың игеру тек мамандар мен шынайы энтузиастарды ғана емес, көп
ақша табуды ойлаған кездейсоқ адамдарды да өзіне тартты. Мысалы,
зерттеушілердің пікірі бойынша, алғашқы 2 жылда Солтүстік Қазақстанға
келген 650 мың адамның тек 130 мыңы ғана тың игеру үшін қажет болды. Тың
игерілген облыстардың бірқатарында осының салдарынан құқық тәртібі бұзылып,
мемлекет қаржысын талантаражға салу, ұрлау орын алды.
Ең алдымен Қазақстанға келген тың көтерушілер арасында арамтамақтар мен
қылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда Қазақстанға келген 650 мың тың
игерушінің 150 мыңы ғана механизаторлар болды. Нәтижесінде, көптеген тәртіп
бұзұшылдықтар, қылмыстар болып тұрды.
50-ші және одан кейінгі жылдары аудан облыс ішіндегі негізгі астық және
мал шаруашылығы аудандары болып табылады. Сол жылдары аудандық комитет
Ертіс өзені жағалауында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс пен картоп
егісін кеңейту, сондай-ақ көкөністің ерте егілетін сорттарын өсіру үшін
жылыжайлар мен көшетхана шаруашылықтарын құру жөнінде шешім қабылдады. Жаңа
кеңшарларда көптеген мәдени-ағарту мекемелері салынды: мектептер, мәдениет
үйлері, дәрігерлік амбулаториялар. Ұжымдық шаруашылық маңындағы базарларда
Пресновский және Ямышевский кеңшарлары ірілендірілді. Жаңаауыл мен
Павлодарский кеңшарлары бірігіп, Павлодарский кеңшары болды. 1962
жылдың басында ұжымдық шаруашылықтар мен кейбір кеңшарлар бөлімшелерінің
базасында тағы да үш жаңа кеңшарлар құрылды: Заря, Маяк және Маралды.
Ефремовка ауылында Павлодар МТС базасында жаңа мамандандырылған шошқа
өсіретін Ефремовский кеңшары құрылды. Пресное ауылында Авангард құс
кеңшары, ал Мичуринде – Плодопитомник қоян өсіру кеңшары ұйымдастырылды.
Сонымен, ауданда 14 кеңшар мен 2 ұжымшар – Киров және Тельман атындағы
ұжымшар болды [6, 8 б].
1953 жылы И.Сталиннің басқан жүгеріші Н.Хрущев билік басына келе сала
бүкіл Кеңес Одағын нанға тойдыруға белсене кірісті. 1954 жылдың 2
наурызында КОКП Орталық комитетінің Пленумында Елде астық өндірісін одан
әрі ұлғайту, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылданды.
Осыдан бір айдан кейін-ақ Ақмола облысының даласына бірі Алматыдан,
екіншісі Ресейден екі эшелон алғашқы тың игерушілер келіп түсті. Тек 1954-
1956 жылдары Қазақстанға Ресей мен Украинадан, Молдавия мен Белоруссиядан,
басқа да одақтас республикалардан 640 мың тың игеруші келді. Соның үштен
біріне жуығы Ақмола өңірін қоныстанды. Бұрын мыңғырған малдың болғаны сары
далада бірінен соң бірі Целинный, Московский, Славянский тектес
жүздеген колхоздар мен совхоздар, кенттер пайда болды. Тыңды техникамен
қамтамасыз етіп, өндірілген астықты шығару үшін 1955 жылы Атбасар-Шортанды
темір жолы тартылды. 1953-1956 жылдары Ақмола облысы бойынша 2,5 млн гектар
тың жер игерілді. Бұл қалалардың дамуына үлкен әсер етті. Ауыл шаруашылығы
машиналарын жасайтын зауыт салынып, үлкен-үлкен зертханаар мен ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығы іске қосылды.
1960 жылдардың аяғына қарай Қазақстанда 25 миллион гектар тың жер
игеріліп, егін шаруашылығымен айналысатын 333 совхоз болыпты. Мемлекетке
астық сату 1960 жылы 10,5 млн тоннадан асты.
1960 жылдың 26 желтоқсанында Н.Хрущев Қазақстанның Көкшетау, Қостанай,
Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарынан Тың өлкесін құру
туралы өкімге қол қойды. 1960-1963 жылдар аралығында Т.Соколов, 1963-1965
жылдар аралығында Ф.Коломиец Тың өлкесінің І хатшысы болды. 1961 жылы
Ақмола қаласының аты Целиноград болып өзгертілді. Бұл өлке қағаз бойынша
Қазақстанға, Алматыға қарағанымен, іс жүзінде Мәскеуге тікелей бағынатын
еді. Бұл Қазақстанды бөлшектеу идеясының жүзеге асырылуының басы болыпты.
Н.Хрущев 1962 жылы Шығыс Қазақстан өлкесін ашуды, кейін оны Ресейдің Алтай
өлкесінің құрамына енгізуді ойластырғаны кейіннен талай рет жазылды. Сол
жылдары Шымкент облысының мақта өсіретін 5 ауданы Өзбекстанға беріліп
кетті, ал Маңғыстауды Түрікменстанға беруге дайындық жүріп жатты. Осы арам
пиғылға Қазақстанның ұлтжанды азаматтары, әсіресе, сол кезде Қазақ КСРП
Министрлер Кеңесінің төрағасы болған Жұмабек Тәшенов батыл қарсы шығып,
болдырмай тастады. Осыдан кейін қызметтен тайдырылса да, Жұмабек Тәшенов
Кремльдің қазақ жерін ыдыратуға бағытталған даярлық әрекеттеріне ашық қарсы
шығып отырды.
1963 жылы Мәскеуде Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан,
Мақаш Тәтім, өте терең ойлы Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия
Мұхамбетова сынды жастар құрған Жас тұлпар атты ұйым жұмыс істей бастады.
Кейін бұл қоғам өрісін едәуір кеңейтті. Семейде – Тайшұбар, Қарағандыда –
Жас қазақ ұйымдары жұмыс істеді. Бірақ мұның бәрі бауырын жаза алмай,
бесікте тұншықтырылды. Дегенмен, қазақ жерінің біртұтастығын қорғап қалуда
бұлардың бәрі де тарихта алтын әріппен жазылардай із қалдырған болатын.
1965 жылы Тың өлкесі таратылып тынды.
Елде тағы бір дүрбелең тудырған оқиға – 1979 жылы Қазақстанның
орталығында Неміс автономиясын құру идеясы болатын. Ұлы Отан соғысына
дейін өмір сүрген Поволжье Неміс автономиялық республикасы таратылып
жіберілгеннен кейін 1960 жылдары батыс Кеңес Одағынан неміс ұлтынан шыққан
адамдардың азаматтық құқықтарын қорғауды қатты талап етеді. Ал сол жылдары
кеңестік немістердің тарихи отанына қоныс аударуы кең жайылып бара жатқан
болатын. Осыдан келіп 1976 жылы Ю.Андропов бастаған комиссия құрылып, екі
жылдан кейін ол қазақ жерінде немістер үшін автономия құру ұсынысымен
шықты. Сөйтіп, 1979 жылдың 31 мамырында Целиноград, Павлодар, Қарағанды,
Көкшетау облыстарының 5 ауданының орталығы Ерейментау болатын, халқының
саны 200 мың адам, оның 30 мыңы немістер болатын Неміс автономиялы облысын
құру туралы қаулы СОКП Орталық комитетінде қабылданды.
Бұл хабарды естіген қазақ жастары ашуға мінді. 16 маусым күні таңғы
сағат 8-дің шамасында Целиноградтың бірнеше жерінде бас қосқан жастар
колонна-колонна болып келіп, сағат 10-да орталық алаңға жиналып қарсылығын
айтты. Жастар 19 маусымда тағы да митингіге шығатынын, сол кезде Неміс
автономиясын құру туралы қаулы жойылмайтын болса, бұл қозғалыс
бүкілхалықтық сипат алатынын ескертті [2, 184-185б].
19 маусымда жастарға ересек адамдар мен соғыс ардагерлері, жұмысшылар
мен ауыл шаруашылығы еңбеккерлері қосылып, ұзын саны 20 мыңға жуық адам
жиналды. Бұл күндері Целиноград толқуы Кремльде қызу талқыланып жатқан
болатын. Қазақ жастарының бұл әрекеті Кремльді аяр ойынан бас тартуға
мәжбүр етті. Сол күнгі митингіде Мәскеуден тың хабар алып отырған облыстық
партия комитетінің бірінші хатшысы Н.Морозов неміс автономиясының
құрылмайтынын жариялады.
Сөйтіп, Ақмол-Целиноград өңірінде тарих таспасына іліккен осы екі үлкен
оқиға бүкіл ұлт тағдырына әсер еткен еді. 1979 жылы Целиноград жастарының
бас көтеруі Кеңес Одағының империялық амбициясына берілген бірінші соққы
болды. Ол оқиға туралы кезінде бүкіл әлем баспасөзі жарыса жазған болатын.
Қалай дегенмен де, тың көтеру Қазақстанды әлемдік аренадағы ірі астықты
елдердің біріне айналдырды. Бірнеше рет миллиардтан астам пұттап астық
өндірген еліміз үшін бидай – негізгі экспорттық өніміміздің бірі. Кеңестік
заманда астық жинау кезеңіне бүкіл елімізбен бірге маңғыстаулықтар да жыл
сайын колонна-колонналап көлік жеберіп, атсалысқан болатын. Ал бүгінде
астықтың негізгі экспорттық жолдарының бірі біздің Маңғыстау арқылы өтеді.
Ақтау теңіз портында салынған астық терминалы арқылы қазақ наны дүниенің
түкпір-түкпіріне тарап жатыр...
Тың жерлерді игеруге кеткен шығын қайтарылып келе бастады. 1957 жылы
жаңа кеңшарлар оларды ұйымдастыруға кеткен шығындарды толық өтеді және 26
миллион рубль табыс әкелді. Облыс Қазақстанда астық өндіретін ірі өңірдің
қатарына қосылды. Біздің өңір астықтың жоғары шығымдылығымен ерекшеленеді,
70-80 жылдары өнеркәсіп өндірісінің көлік-құрылыс салаларының жылдам өсуі
байқалды. Облыста 92 өнеркәсіп кәсіпорны, олардың 14-і одақтық және 38-і
республикалық байланста болды. Машина жасау өнімдері басты деп есептелді.
Облыстың өнеркәсіп өндірісі жалпы көлемде оның үлестік саламғы 46 пайыз
болды. Екінші орын тамақ өнеркәсібі саласына тиесілі – 34,8 пайыз. Қалған
көлемдер жеңіл өнеркәсіп, энергетика және т.б. салаларға тиесілі.
Еліміздің басқа өңірлеріндегі сияқты облыс өнеркәсібі біржақты дамыды
және қорғаныстық сипаттағы кәсіпорындарды қалыптастыруға және дамытуға
бағытталды. 1990 жылдан бастап рыноктық қатынастағы көпсалалы экономика
басталды. Машина жасау кешенінің бұрынғы қорғаныс кешенінің кәсіпорындары
құрайды: АҚ, ЖШС-і және т.б. Солтүстік Қазақстандық алты зауыт
республикалық бағдарламаға енгізілген.
Ауыр өнеркәсіп кешенін қайта құру барысында 5953 шаруа қожалықтары, 321
шаруашылық серіктестіктері, 11 акционерлік қоғамдар, 4 өндірістік
кооперативтер құрылды және жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы алқабының аумағы
8,4 млн гектар. Соңғы 7 жыл ішінде жыртылған жерлер аумағы негізінен аз
өнімді жерлерді айналымнан шығару есебінен 0,6 гектарға қысқарды.
Мәдени-ағарту мекемелерінің мемлекеттік жүйесіне мәдениеттің 355 нысаны
кіреді, олардың ішінде 11 мұражай, Н.Погодин атындағы облыстық драма
театры, С.Мұқанов атындағы қазақтың сазды теледрама театры, облыстық
филармония және қуыршақ театры, 270 кітапхана, 70 клубтар мен мәдениет
үйлері бар. Телевидение 4 арна арқылы хабарлар береді.
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын орны
Қоғамдық өмірдің барлық жақтарын қайта құру біздің арғы және бергі
тарихымызды ой елегінен өткізіп, орын алған проблемаларды алдыңғы қатарға
шығаруға мүмкіндік берді. Біздің заманымыздың ең өткір де үлкен
проблемаларының бірі халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету еді. СОКП-нің 27
съезінде осындай ұйғарым жасалып, артынан ол 28 съезде тағы қайталанды.
Алайда дүние жүзінің алтыдан бір бөлігінде осындай мүмкіндікті жүзеге
асыруда Коммунистік партия барынша дәрменсіздік танытты. Сөйтіп, КПСС
Маркстің сөзімен айтқанда халықтың ең бірінші қажетті сұранымын шеше
алмай тарихи аренадан табан тайдыруға мәжбүр болды [2, 184-185 б].
Дүние жүзі бойынша көлемі ең үлкен құнарлы жерлерге ие бола тұрып, елді
нансыз, азық-түліксіз қалдыруға СОКП-ға оншалықты даналық қажет емес еді.
Әттең, қоғамымыз аграрлық саясатты дұрыс жүргізе білмеудің нәтижесінде
бүгінгідей тығырыққа тірелді. Ғалымдар осынау дағдарыстың сырын анықтау
үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тарихына, соның ішінде 1954-1964 жылдарға
назар аударуда. Бұл кезең елінің тарихындағы Тың эпопеясы жылдары деп
аталды.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді.
Осы проблема жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Бір сөзбен айтқанда елдің бәрі даңғаза, құрғақ сөзге әуес бола
бастады. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар
қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен
кейін тың туралы алғашқы тарихи әдеби шолу пайда болды [3, 20-21 б].Одан-
соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған [4, 44 б ].
Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен
брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп
көңіл бөлінбеген [5, 25 б].
60-жылдардың екінші жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи
дәуірі басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды.
В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды.
СОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың рөліне айрықша орын
берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу,
ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі
мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да проблемалар Коммунистік партия Қазақстандағы тың
жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.
Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л. Ковальский мен Х.М.
Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да
еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі
бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты
көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау
тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың
жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген
сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Жоғарыда аталған кітаптар авторларының бірі былай деп жазады. 80-
жылдардың орта кезіне дейінгі еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән еді.
Солардың ең бастысы 60-жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны жүзеге
асыру Н.С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л.И. Брежневтің идеясы делініп
келді. Ал, шын мәнінде бұл идеяның кімге жататынын білу үшін С. Ковальский
мен Х. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы жерлер В.И.
Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына ендірілді деп
жазады авторлар [6, 8 б].
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен бастау алғанын
бірқатар авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған. Мысалы, В.И.
Куликов 1978 жылы шыққан жоғарыда аталған кітабында: 50-60 жылдары тың
жерлерді жаппай игеру, тың жерлерді айналымға енгізу жөніндегі лениндік
саясатты одан әрі өмірге ендіру болып табылады деп жазады [7, 27 б].
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер
туралы өзіндік пікірлерін білдіре алмады. Кеңестік тарихнамада бұл ежелден
және берік қалыптасқан идея болатын. Мысалға, Коммунистік партия
Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте атты коллективтік
еңбекті алайық. Онда: Ғасырлар бойы бос жатқан жерлерді жаппай игеру
программасы СОКП Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде
қабылданды деп жазылған [8, 47-48 б].Мұндай пікір В.И. Куликовтың
кітабында да кездеседі. Ал енді бұл және басқа да еңбектерде дәл осы
жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел басқыншыларынан қорғап келгені,
бұл жерде жер пайдалану мен өмір сүрудің нақтылы жүйесі қалыптасқанын
жоғарыдағы авторлардың бірде-біреуі ауызға алмайды. Ешкім де бұл идеяны
қолдамайды.
Бұл мәселе қазіргі саясатымызға сабақ болуы керек. Әсіресе, нарықтық
қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын
жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бір кездері жіберген
қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты еріксіз
кеңестендіру және жаппай ұжымдастыру саясатының неге апарып соққаны қазір
әркімге де белгілі.
Үшіншіден, жаңа жерлерді жалғыз біз ғана емеспіз. Бірақ мәселе мүлде
басқада. Мысалы, американдықтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі Орта
Батыстағы миллиондаған тың жерлерді шаруашылық айналымына енгізген
болатын. Ал Ресей империясының 18-ғасырдан бастап біздің өлкедегі бос
жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша үкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап
есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Ф. Щербина комиссиясын жіберген
болатын. Ол комиссияның іріктеген жер мөлшері игерілгенннен кейін тағы да
В. Кузнецов, К. Пален басқарған экспедиция жіберілген. Олардың мақсаты
жөнінде былай делінген: Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию
для искания, осмотра, и зачисления – свободных казенных земель. Осы
экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде қазақтардың ұпайынан
ондаған миллион десятина жер алқабы тартып алынып, қазақтар әскери
әкімшілігі мен келімсектерді орналастыратын учаскелер басқаруына берілген.
Мысалы, 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни 12 жылда қазақтардан 4 млн.
десятина жер шектеліп алынса, келесі 7 жылда (1906-1912 ж.ж.) – 17 млн.
десятина жер алынды [9, 178 б]. Ал 17 жылға дейін мұндай жер көлемі 45 млн.
десятинадан асып түсті. Сөйтіп жердің шұрайлысын, судың тұнығын келімсектер
иеленіп кетті, бүгінгі күнге дейін иеленіп отыр.
Столыпиннің жаңа аграрлық реформасына сәйкес патша өкіметі
келімсектерді қазынаның жеріне үйлестіру Ережесін жасады. Оған сәйкес
қазақ жеріне келімсектердің келіп орналасуы таудан құлаған селдей сарқырай
жөнелді. Тек 1897-1916 жылдар аралығында қазақ жеріне 1,5 млн. адам
қоныстанды. Миллиондаған десятина шұрайлы жер жыртылуына байланысты мал
өрісі күрт тарылды. Жергілікті халықтың жағдайы нашарлай түсті және олардың
наразылығын тудырды. Патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы стихиялық
қозғалыс 1916-жылғы қарулы көтеріліспен ұласты. Көріп отырғанымыздай
қазақтың жерін шаруашылық тұрғысынан игеру патша заманында басталған.
Жерді шаруашылық қажетіне тиімді пайдалануға кім қарсы? Әңгіме тыңды көтеру
туралы шешім қабылданғанда ешкімнің оны шапшаң игеруден туатын ықтимал
зардаптары жайлы ойланбағандығы хақында болып отыр. Ал қазақтың алып
даласын өрескел жыртудың ақыры халықты қырсыққа ұшырататындығын ешкім біліп
сезбеді деп кесіп айту қисынсыз. Себебі сонау 1900 жылы-ақ Көкшетаулық
көрнекті журналист, оқымысты Мәмбетәлі Сердалин ғылыми қоғам мәжілісінде
баяндама жасап, Россия жұртшылығын ескерткен еді. Тыңды шапшаңдата игеру
инициаторлары Мәмбетәлінің еңбектерінен хабардар болмағанымен, аса көрнекті
топырақ танушы ғалым В.В. Докучаевтың 1892 жылы ойластырылмай жыртып
тастағандықтан, Россияның Оңтүстік бөлігі өте баяу болса да, ұдайы түрде
құрғап, қу тақырға айналып бара жатыр деп жазғандығын білуге тиіс еді.
Сол В.В. Докучаевтың айтқандарына сүйене отырып, Мәмбетәлі Егер
Россияның Европалық далаларын қалай болса солай жыртып тастаудың зардаптары
осындай болса, онда Сібірдің ұлан-байтақ шалқар даласын жырту қандай
қатерлі зардаптарға әкеліп соғар екен деп жазған еді [10, 45 б]. Мәмбетәлі
Сердалин қазақ даласының мал шаруашылығымен айналысуға қолайлы екенін және
оның өнімін егіс аймақтарының өнімімен тығыз байланыстыра отырып, зор
табысқа жетуге болатынын ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Қазақ зиялыларының
тағы да бір аса көрнекті өкілі Әлихан Бөкейханов (1887-1937 ж.ж.) та осыны
ескерткен. 1910 жылы Петербургтен шыққан Қырғыздар (Қазақтар) атты
кітабында: Егер қазақ даласына шаруаларды асығыс түрде қоныс аударуды
жалғастыру тоқтатылмаса, онда таяу арада тың жерлер түгел жыртылып тынады.
Ал мұндай тыңсыз дала айтақырға айналып, одан өнім алынбайды деп жазған
болатын [11, 87 б]. Алайда қазақ ғалымдарының алысты болжай білетін
көрегендік пікірімен де, болжауымен де ол кезде және одан кейін Кеңестік
дәуірде де келісіп, санасқан ешкім болмады.
Міне, осылайша құрметті ғалымдардың, Қазақстанның бос жатқан құнарлы
жерлері тек Кеңес үкіметі орнатылғаннан кейін ғана игеріле басталды деген
пікірлері шындыққа жанаспайды. Дегенмен, әділін айтсақ, С. Ковальский мен
Х. Маданов Қазақстан тыңының игеріле басталуын басқа ізденушілердей тек
ақпан-наурыз (1954 ж.) СОКП пленумынан кейін ғана демеулерінің өзі кезінде
біздің тарихнамадағы үлкен жаңалық болып табылған.
Төртіншіден, жоғарыда аталған авторлардың партия ауыл шаруашылығын
социалистік тұрғысынан қайта құруды басқара отырып, лениндік принциптерді
іске асырды деген пікірлерімен бүгіндері келісе қою қиын. Солардың бірі,
мынадай тұжырым: в борьбе против идейных противников партия успешно
приодолела в последующем сопротивление правых уклонистов и феодально-
байских националистов, обеспечила создание в целинных районах сети
совхозов, организовала сплошную коллективизацию и, руководствуясь ленинским
учением, на современном этапе принимает меры к дальнейшему улучшению
использования земли... [12, 56 б ].
Тың жөнінде жол тартқан ізденушілердің көпшілігі партияның аграрлық
саясатын қызғыштай қорғап, жер саясаты жөнінде Мәмбетәлі Сердалин, Әлихан
Бөкейханов сияқты ой топшылаған адамдарды теріс пиғылды деп жерден алып,
жерге салды. Сөйтіп, олар партия қазақ халқының ұлттық дәстүрін сақтап
қалды, көшпенді халықты отырықшылыққа айналдырып, бақытқа қолын жеткізді
деп көкіді. Олардың пікірінше жерді жаппай жыртуға қарсы болғандарды, қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін ескеру қажеттігін айтқан Чаянов, Макаров,
Рыбниковтарға ұсақ буржуазиялық ағымның өкілдері, олар түк түсінбейді деген
ұғым тудырды. Қазақстанда тыңды көтеруге сақтықпен қарау керек деп пікір
білдірген С.П. Швецов, А.Н. Челинцов және М. Сириус сияқты ғалымдарға
көрнекті партия басшылары қатты соққы берді деп дәріптей жазғандарына не
дерсің. Көрнектісі сол баяғы Филипп Голощекин мен оның үзеңгілестері, сол
тұста олардан көрнекті басшылар республикада болмағаны белгілі болды ғой.
Тың жерлерді игеру шет ел тарихнамасында да кеңінен орын алды. Осы
тақырыпқа арналған жариялымдарға шет ел ғалымдары жерді жаппай жыртуға аса
сақтықпен қарап, оның зор шығынға ұшырататынын және бұрын-соңды болып
көрмеген экологиялық зардаптарға әкеп соғатынын ескерткен болатын. Олардың
бір бөлігі туған жұрты басқа жердегі адамдарды Қазақстанға жаппай
қоныстандыру жергілікті тұрғындардың ұлттық мүдделеріне қиғаш келетіндігін,
тыңды игеру олардың тілегін ескермей жүргізілетінін нұсқап көрсетті.
Кеңес тарихнамасында Батыс елдегі зерттеушілердің тың эпопеясы хақында
айтқандары назардан тыс қалдырылған жоқ. Бірақ, ондай авторлардың атына
айтылған сынның дәлелінің нашарлығы, көп ретте әдепсіздікке, тіпті
аңғырттыққа жол берілгендігі көзге ұрады. Біздің аграрлық саясатымызды,
оның көпе-көрінеу кемшіліктерін сынға алудың кез келген көрінісі
буржуазиялық бұрмалаушылық ретінде қабылданғаны мәлім.
Мысал үшін жоғарыда аталған коллективтік монографияда батыс
зерттеушілері О.Шиллердің Сол бөлінген қаржыларды егіншілікпен көптен
айналысып келе жатқан аудандарға жұмсау тәуекел етушілік шығынынан азырақ
болмаушы ма еді?, Р. Лэрдің: Батыстың көптеген экономистері кеңес ауыл
шаруашылығы проблемаларының пайда болуының басты себебі колхозшылардың
экономикалық инициативасы жоқтығында деп білді деген сыни пікірлері
келтіріліп, олар былайша әшкереленіпті: Мұндай тұжырымдар қаһарман кеңес
халқына көлеңке түсіреді, жұмысшы табының коммунизм жолындағы күресінің
рөлін төмендетеді. Сондай-ақ, кеңестік құрылыстың мәнін бұрмалайды.
Мәселені осылайша қойған жағдайда социалистік ауыл шаруашылығында және тың
жерлерді игеру барысында орын алған жекелеген кешіліктерді буржуазиялық
авторлар өмірде жоқ заңдылыққа айналдырып көрсетеді [13, 51-52 б]. Тегі
белгілі бір уақыттан кейін біздің, өзіміз өзімізді сол өмірде жоқ
заңдылықтар үшін де, жекелеген кемшіліктер үшін де сынайтынымызды қайдан
білсін.
Мұндай мықты дәлелдер СОКП-ның аграрлық саясатын буржуазиялық
бұрмалауға сын деген кітапта да келтіріліп, буржуазиялық тарихшылардың
пікірлерінде тың игерудің қаһармандық эпопеясын бүркемелеп, оны патша
үкіметінің қоңыс аударушылық саясатымен қатар қоюға ұмтылыс байқалады
делінеді [14, 31 б]. Жалпы алғанда, батыс тарихшыларын әшкерелеу осы тектес
болып кете береді. Тарихи есептеу көрсеткеніндей, тың және тыңайған
жерлерді игеруге арналған әдебиет өте көп.Тарихшылардың айтуына қарағанда
1975 жылдарға дейін аталмыш тақырыпқа 1,5 мың жұмыс арналыпты [15, 20-23
б]. Алайда соңғы кезде бұл деректер қайта қаралуда. Х. Мадановтың есебіне
сәйкес 50-70-жылдардың аралығында тың көтеру тарихына бес мыңнан астам
еңбек арналған. Бұдан туатын қорытынды 70-жылдарға дейін тың тақырыбы
жұртшылық назарында болғанын көрсетеді. Бірақ жетпісінші жылдардың
ортасынан бастап аталмыш тақырыпқа деген құштарлық бәсеңдей бастаған.
Ақырғы рет тың тақырыбы 1984 жылы Тың эпопеясының отыз жылдығына орай
көтерілді.
Тың тақырыбына арналған матеиалдардың саны өте көп болғанымен сапасы
ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектерді, олардың авторларын саралай отырып,
олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың
көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек. Әрине, бұл авторлардың кінәсі
емес, сол кезде әлеуметтік тапсырыс солай болатын. Қазір тарихшылардың
алдында мынандай мақсат тұр: қоғамда зерттелмеген бір де бір ақтаңдақ
болмауға тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға
тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді
игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан
оны қайта зерттеп, қайта електен өткізген жөн. Бірден айта кетейік, мұнда
мәселе жалпы тың жерді игеру идеясы туралы емес, оның әдістері, көлемі,
кезеңі, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және экологиялық
зардаптарында. Қазірдің өзінде 1992 жылы ТМД елдерінде азық-түлік тапшылығы
сезіліп отырғаны анықталды. Кейбір аймақтарда үлеске салу әдетке кірді,
жекелеген жерлерде нанға карточка жүйесі енгізілді. Ал келешекте бұл мәселе
одан әрі тереңдей бермек.
Сонымен қатар нан тағамдары мен жарма тұтыну бірден өсіп кетті. Мұндай
жағдайда бар сенім шет елден сатып алатын астықта. Патшалық Россия
революцияға дейін астықты шет елге өзі шығаратын. Және оның астық сатудағы
үлесі 40 пайызға жететін. Қазір 30 жылдан астам ол астықты өзі сатып алады.
Экономика саласындағы үлкен олқылықтардың себебін анықтау үшін ғалымдар
құбылыстың басталуына көз жіберіп отыр. Аграрлық өндірістің тоқырауы мен
құлдырауы 20-30-жылдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
қалыптасуына байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Шын мәнінде бұл
қатынастар шаруаларға қарсы жүргізілген саясат болды, күшпен
орнықтырылғандықтан өнімнің көбеюіне ықпал жасалмады. Ұжымдастыруды
жеделдету де өз зиянын тигізбей қалған жоқ. Қазақстанда аталмыш шара
тұрғылықты халықтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмірін өзгертумен тығыз
байланысты болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары
... ... ...6
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН
ДАЯРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Қазақ
мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан жеріне келген
мамандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық
мамандарын
даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 36
3 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЗАРДАПТАРЫ ... ... ... ...42
3.1 Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Халықтың тұрмысы және экологиялық, әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін
оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз
жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға
қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын
шешкен тың эпопеясы болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: Әр елдің тарихында дәуірлік
сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген
әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай
аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру
ең басты оқиға болып саналады..., - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шындықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде
басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек.
Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар.
Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта електен
өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман
арасында біршама ара-қашықтық байқалғанымен, тың эпопеясы осы күнге дейін
әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және
тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектерді саралап-зерттеудің, оған сипаттама
беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және
тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап,
келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік,
экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің
тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер
жинау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің
болашақ үшін маңызын айқындау;
- тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен
қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап,
олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
Зерттеу объектісі. Қазақстан жеріндегі 1954 жылғы тың және тыңайған
жерлерді игерудің себептері мен салдары,маңызы.1954 жылдан басталған
Қазақстан жеріндегі тың эпопеясы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді.
Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар
қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен
кейін тың туралы алғашқы тарихи, әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес
жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл
еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша
60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп
жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген.
60-жылдардың ІІ жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі
басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды.
В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды.
СОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың роліне айрықша орын
берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу,
ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі
мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да проблемалар Коммунистік партия Қазақстандағы тың
жерді игеру жолындағы күресте деген коллектвтік монографияда,
В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л.Ковальский мен
Х.М.Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да
еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі
бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты
көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау
тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың
жерлерді игеру – өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген
сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Тың тақырыбына арналған материалдардың саны өте көп болғанымен сапасы
ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектерді, олардың авторларын саралай отырып,
олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың
көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек.
Тың көтеру жайлы Калиев Г.А., Абылхожин Ж.Б., Завражнов А.И., Әленова
Қ.Т. т.б. ғалымдардың еңбектерінде тың игерудің себептері мен салдары,
жалпы сипаттамасы жайлы ой қозғалғанымен, тың игерудің Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына әсері, пайдасы жайлы берілген
мәліметтер кем де кем.
Бұл зерттеу жұмысында біз тың игерудің себептері мен салдары,
экологиялық жағдайы, тың игеру жылдарында қажырлы еңбек еткен мамандар
жайлы сөз қозғамақпыз.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеу барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-
салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру
сияқты жалпы ғылыми, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Оның үстіне саяси тарихты зерттеу ғылымнан өткен күннің тарихи-саяси және
әлеуметтік-мәдени дәйектерінен ой қорытқанда барынша шынайы болуды,
саяси–идеологиялық феномендердің көп түрлі және қарама-қайшылықты жағдайын
ескеруді талап ететін болғандықтан тарихи тәсілдерді қолдана отырып, тың
және тыңайған жерлерді игеру мәселесін зерттеуде зерттеу нысанасының
көпнұсқалығы, олардың өзара байланысы мен ішкі тәуелділігі сияқты
ерекшеліктер ескерілді. Тарихты қайта жазып шығу қағидасы емес, дәстүрлі
тарихи танымдағы білімдерді толықтыратын, теріске шығаратын немесе
қуаттайтын тың деректер мен тұжырымдар ұсыну қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және практикалық құндылығы. Егер 1954 жылғы
Қазақстан жеріндегі тың және тыңайған жерлерді игеруді зерттеп, толық
саралай білсек, келешекте еліміздің даму стратегиясы анықтала түсіп,
болашағы баянды болмақ, әрі тыңды игеруге белсене ат салысқан тұлғаларды
зерттеп, олардың елді дамытуға қосқан үлесін анықтау арқылы сол заманның
ерекшелігін, халықтың жағдайын, ел тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді.
Диплом жұмысының практикалық құндылығы ретінде Қазақстан жеріндегі тың
игерудің тарихына қатысты мәліметтер мен деректер мектеп оқушылары мен
жоғары оқу орындары студенттері үшін дереккөздер болатынын айтуға болады.
Сол сияқты зерттеу жұмысында қалыптасқан әдістемелік тәсілдер ұлы
тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты зерттеп, тарихи таным
нысанына айналдыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Тақырыптың теориялық-
әдістемелік негіздемесі диплом жұмысында арнайы қарастырылды.
Диплом жұмысының практикалық базасы болып қазіргі кездегі өлкенің
тарихын зерттеушілердің еңбектері табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың өзектілігі,
зерттелу жайы, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеу әдісі, ғылыми болжамы,
оның тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалды.
Ал негізгі бөлімде тың және тыңайған жерлерді игерудің тарихы мен
тағылымына, маңызына, себептері мен салдарына, экологиялық сипатына, тыңды
игеруге қатынасқан ұлы тұлғалар жайындағы деректерге тоқталынды.
Қорытынды бөлімде көзделген мақсат-міндеттердің орындалуы жайында сөз
қозғалды.
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1. Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғы шарттары
Қазақстан тарихында әлі де болса толық бағасын алмаған күрделі
мәселелердің бірі – тың және тыңайған жерлерді игерудің қорытындылары мен
салдары болып табылады. Сол кезеңде тың игеру тарихы сол заманғы
идеологияға сай, жоғары бағаланып, тек жағымды жақтарынан ғана жазылғаны
мәлім. ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Кеңес өкіметінің аграрлық салада
жүзеге асырған реформаларының нәтижесіз аяқталуының салдарынан, жылдан-
жылға азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындай түсті. 1953 жылғы наурызда
Сталин басшы болғаннан кейін, аграрлы саясаттағы түзетулерге сай, қол
жеткен алғашқы жетістіктерге қарамастан, Н.С.Хрущев төңірегіндегілер тез
арада ауыл шаруашылығының тарихта болмаған өсуінің қамтамасыз ету үмітімен
тың және тыңайған жерлерді игеру реформасын шұғыл жүзеге асыруға кірісті.
Осы тың игеру кезінде жетістіктермен қатар елеулі қателіктер де жіберілді.
Әуелі, оның экономикалық тиімділігіне келер болсақ, тың және тыңайған
жерлерді игеру ұзақ жылдар бойы бұрынғы Одақты ауыл халде ұстады. Тың
игеруші аудандарға бұрынғы негізгі астықты аудандардың есебінен мол қаржы,
техника, құрылыс материалдары, ауыл шаруашылық еңбеккерлері мен
құрылысшылар жіберілді. Ол жеткілікті ғылыми негізсіз, шұғыл түрде жүзеге
асырылды. Осы себептерге байланысты тың игерудің басты міндеті – астық
өндіруді арттыру күткен нәтижені әкелмеді. Экономистердің пікірінше, тыңға
кеткен қаржыны бұрынғы астық өндіруші аудандарға жұмсағанда одан әлдеқайда
көп табысқа жетуге болатын еді.
Соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығының жағдайы. Соғыстан кейінгі бірінші
жыл ауыл шаруашылығы үшін аса қиын болды. Құрғақшылық елдің, әсіресе оның
еуропалық бөлігінің ауыл шаруашылық жағдайына ете ауыр тиді. Жағдай жұмысшы
күшінің жетіспеушілігінен де ушықты; ауыл шаруашылық машиналардың көп
бөлігі соғыс жылдарында істен шықты, ал жаңадан алынатын машиналар саны аз
болды. Басқарудың әкімшілік, күштеу тәсілдерінің, экономикалық заңдарды
есепке алмаудың зардаптары ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. Жер
өңдеу мәдениеті төмен болып, қоғамдық мал шаруашылығы нашар дамыды.
Ауыл шаруашылығының ауыр жағдайының себептеріне талдау жүргізген ел
басшылығы шаруашылық және партия органдарын бұрынғы колхоз және совхоздарға
қатысты бұра тартушылықтарды жоюға міндеттеді. 1949 жылға қарай қабылданған
қаулы бойынша Қазақстанның колхоздарына түрлі ұйымдардың 214 млн сом
қарызы, көп мал, техника, 540 мыңға жуық, заңсыз тартып алынған жер
қайтарылып беріліп, әкімшілік-шаруашылық басқару аппараты елеулі түрде
қысқарды. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық жағынан жабдықталуын
шұғыл жақсарту мақсатында мемлекет қосымша қаражат бөлді. Ауыл шаруашылығы
мамандарын даярлау және қайта даярлаудың жүйесі жолға қойылды. Колхоздар
мен совхоздарға қызмет көрсетуге тиіс машина-трактор станцияларын (МТС)
техникамен жабдықтауға үлкен көмек көрсетілді. Төртінші бесжылдықтың соңына
қарай республика МТС-тары күшейіп, колхоздардың 95%-ына қызмет көрсетті, ал
бұл көрсеткіш 1946 жылы 76% ғана болған еді. Соған қарамастан, үкімет
қабылдаған іс-шаралар ойдағыдай нәтиже бермеді. Өндірісті арттыру үшін ұсақ
колхоздар ірі колхоздарға біріктірілді. Колхоздарды қысқа мерзім ішінде
ірілендіру жаппай сипат алды, нәтижесінде Қазақстандағы олардың саны 6 737-
ден (1945 жыл) 2 047-ге (1952 жыл) дейін қысқарды.
Қабылданған іс-шаралар ауыл шаруашылығының жағдайын біршама жақсартты.
МТС техникасы неғұрлым тиімді пайдаланыла бастады. Егін, мал өнімдері
бойынша белгіленген жоспарды асыра орындау үшін қосымша төлемдер енгізілді.
Мал басының саны артты. Бесжылдық ішінде суарылатын жерлер ауданы 16%-ға
артты.
Ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшілік жүйесі. Дегенмен
республиканың ауыл шаруашылығы бүкіл КСРО — ның ауыл шаруашылығы сияқты
азық-түліктегі, өнеркәсіптегі, шикі заттағы халық сұранысын қанағаттандыра
алмады. Бұған колхоздарды, жалпы ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесі себеп болды. Жоғарыдан жоспарлау, бюрократиялық аппараттың
күш көрсетуі өндірушіні өндіріс құралдарынан да, еңбек нәтижелерінен де
шеттетті. Колхозшылардың еңбегіне ақы өніммен төленді (азық-түлік, киім-
кешек). Колхозшыларда төлқұжат болмады, олардың есебі селолық кеңестер
жасаған тізімдер арқылы ғана жүргізілді. Бұл олардың мекенжайын еркін
өзгертуіне мүмкіндік бермеді, олар заңды түрде колхозға байланды, басыбайлы
шаруалар сипатында болды.
Ауыл еңбекшілерінің жағдайына тура немесе жанама түрде әсер еткен
барлық қиыншылықтарға, бұра тарту мен жаңсақ есептерге қарамастан олар елді
қолдарынан келгенше азық-түлікпен қамтамасыз ете берді. Еңбек ерлігі мен
батырлығының үлгілері де аз емес еді.
Соғыстан кейінгі жылдары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығында дамудың
біржақтылығын жоюдың кажеттілігі анық сезілді.
Аграрлық секторды дамытуды ынталандыру үшін мемлекет шаруашылықтардың
бұрынғы қарыздарын жойып, салық келемі елеулі түрде азайды. Ет, сүт, жүн,
картоп, көкөністің сатып алу бағасы кетерілді. Дегенмен ауыл шаруашылық
өндірісі жүйесін жақсартуға бағытталған реформалар қалыптасқан шаруашылық
жүргізу кұрылымының негіздеріне әсер етпеді, өміршіл-әкімшіл жүйе әлі де
үстемдік етуін жалғастыра берді.
Мәскеу басшылығы Қазақстанда астықтың және басқа ауыл шаруашылық өнімі
ендірісін шұғыл арттыра алатын мүмкіндіктер бар деп есептеді. Сондықтан да
өкімет билігінің жоғарғы деңгейінде дәнді дақылдар егетін алқаптардың
аумағын кеңейту үшін тың және тыңайған жерлерді игеру идеясы пайда болды.
Міндеттерді табысты жүзеге асыру үшін Н.С.Хрущев республикалық басшылықты
нығайту керек деп шешті 1954 жылы, ақпанда Қазақстан Компартиясының ОК-
нің бірінші хатшылығына Қазақстанда ешкімге белгісіз П.К.Пономаренко
сайланды. Ж.Шаяхметовті қызметінен алу мәселесін Кремльде шағын топқана
шешті. Шын мәнінде Н.Хрущев бұл кезеңде өзінің кадрларын түрлі орындарға
қоя бастаған болатын, ал Ж.Шаяхметов болса тың жерлерді тез арада меңгеру
идеясын қолдамады.
Одақ ведомстволары қабылдаған Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру
туралы, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы бойынша Қазақстанның
солтүстік аудандарында, Сібірде, Оралда және Солтүстік Кавказда дәнді
дақылдар егуді шұғыл арада арттыру туралы шешім шығарылды. Жаңа жерлерді
игеру есебінен 1954-1955 жылдарда 13 млн гектар жер жыртылып, 1955 жылы
одан 1100-1200 млн пұт астық алу жоспарланды.
КСРО-да тың көтеруге байланысты белгіленген тапсырма 1954 жылғы
тамыздың басына қарай орындалды: 13,4 млн гектар жер немесе жоспар бойынша
103,2%, оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн гектардан аса тың жер жыртылды.
Тамызда Астық өндіруді молайту үшін тың және тыңайған жерлерді одан әрі
қарай игеру туралы жаңа қаулы қабылданды. Онда 1956 жылы тың жерлердегі
дәнді дақылдар егуге арналған аудан көлемін 28-30 млн гектарға дейін
жеткізу міндеті қойылды. Ғалымдардың тың жерлерді осыншама кең көлемде
игеру өзін-өзі ақтамайтындығы туралы пікірлерін ешкім есепке алмады. 1955
жылы тың жерлерде жоспарланған 7,5 млн гектардың орнына 9,4 млн гектар жер
жыртылды. Тың жерлерді игерудің басым көпшілігі негізінен Қазақстанның
солтустігіндегі алты облыста — Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан,
Көкшетау, Торғай және Павлодар облыстарында жузеге асырылды.
Республика еңбекшілерінің алдында 6,3 млн гектар тың және тыңайған
жерді игеру арқылы дәнді дақылдар өнімін арттыру міндеті тұрды.
Партия комитеттерінің қысымымен жалпы жиындарда жоғарылатылған
міндеттемелер қабылданды, олар әрдайым орындала бермеді және жүзеге аспады.
Нәтижесінде тек 1954 жылдың өзінде қосьмша 636 мың гектар тың және тыңайған
жерлер жыртылды. Тек сол жылы ғана колхоздар және МТС-тap 4847 мың, ал
совхоздар 3 684 мың гектар жаңа жерлерді игерді. Осылайша, тың және
тыңайған жерлерді көтеру туралы екі жылға есептелген мемлекеттік жоспар
елеулі қарқынмен бір жыл ішінде жүзеге асты. Республикада жаппай жолдар
салынып, жаңа елді мекендер тұрғызылды.
Қазақстан аумағына тың игерушілерді қоныстандыру. Тың жерлерді игеру
үшін мыңдаған ауыл шаруашылық өндірісінің мамандары, ұйымдастырушылары
аттандырылды. Тың игеру кезінде бұрын-сонды болмаған көлемде жаппай
коныстандыру ісі жүзеге асырылды. Қоныстандыру ісін ұйымдастыру 1938 жылы
құрылған Бас қоныстандыру басқармасына жүктелді. 1954 жылы Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің Жер халық комиссариатының құрамында миграциялық
үрдістерді реттеу енгізілді. 1954 жылдан 1963 жылға дейін Қазакстанға
Одақтың әр түрлі республикаларынан — Украина, РКФСР, Белоруссия, Молдавия
және Литвадан мыңдаған отбасылар қоныстандырылды. Қазақстандық тың игеруге
Болгария азаматтары және Қытай Халық Республикасының қазақ репатрианттары
да қатысты. 1954 жылдың бірінші жартысында тек Ақмола облысына ғана 20
мыңнан астам адам тың көтеруге келді. Бұған қоса, өнеркәсіп орындарының
ұжымдары ауыл шаруашылығына, тың және тыңайған жерлерді игеруге 1 386 маман
мен механизаторлар жіберді. Осылайша, мысалы, Ақмола облысының ауыл
шаруашылық кәсіподағының облыстық комитетінен 300, Қазсельмаш зауытынан
121 адам, оның ішінде дипломы бар 5 инженер келді. 1954-1955 жылдары
совхоздарға 4,5 мың маман жіберілсе, 1959 жылы оларда 15 мыңнан астам
жоғары және орта білімді мамандар еңбек етті. Тек 1953-1958 жылдары ауыл
шаруашылығына 266,6 мың механизатор мамандар жіберілді. Ең танымал тың
игерушілердің бірі Михаил Довжик болды. Ол Қазакстанға 1954 жылы наурызда
алғашқы тың игерушілердің қатарында келді. Ынтымақты бригада құрған
М.Довжик Ақмола облысындағы ауыл шаруашылық техникасын пайдалануда жаңашыл
болды. Ерен еңбегі үшін М.Довжик Социалистік Еңбек Ері атағына ие болып,
жоғарғы заң шығарушы орган — Қазакстанның Жоғарғы Кеңесіне депутат болып
сайланды.
Еңбекшілерге, келіп жатқан тың игерушілерге елеулі жеңілдіктер көрсету,
сондай-ақ өндірістік жоспарды орындаған совхоз жұмысшыларына және олардың
еңбек сіңірген жылдары үшін елеулі сыйақылар беру арқылы тың игеруге қолдау
көрсетілді. Тың игерушілер қоныстану орнына жеке мүлкімен тегін көшіп
келді, отағасына бір жолғы берілетін ақшалай жәрдем келемі 500-1000, ал
отбасының әр мүшесіне берілетін жәрдем келемі 150-200 сом болды, үй салуға
10 жылға 10 мың сом несие берілді (оның 35%-ын мемлекет ез мойнына алды),
мал алуға 1500-2000 сом көлемінде несие берілді, 1,5 центнер астық немесе
үн түріндегі азық-түлік қарызы беріліп, тың игерушілер ауыл шаруашылығы
салығынан 2-5 жылға босатылды. 1954-1959 жылдары Қазақстанның тың жерлерін
игеруге 20 млрд-тай сом қаражат жұмсалды.
Қазақстан аумағына жұмыс күші, көлік құралдарын, құрал-саймандар
жұмылдырылды. Осының бәрін үйлестіру, адамдарды орналастырып, оларды азық-
түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз ету, мәдени-көпшілік мекемелерінің
жүйесін жолға қою қажет болды.
Тың жерлерді игеруге байланысты кеңес кезіндегі еңбектер мен
басылымдарда көптеген қателесушілік, бұрмалаушылық және бұра тартушылық
айтылмады. Тың игеру тек мамандар мен шынайы энтузиастарды ғана емес, көп
ақша табуды ойлаған кездейсоқ адамдарды да өзіне тартты. Мысалы,
зерттеушілердің пікірі бойынша, алғашқы 2 жылда Солтүстік Қазақстанға
келген 650 мың адамның тек 130 мыңы ғана тың игеру үшін қажет болды. Тың
игерілген облыстардың бірқатарында осының салдарынан құқық тәртібі бұзылып,
мемлекет қаржысын талантаражға салу, ұрлау орын алды.
Ең алдымен Қазақстанға келген тың көтерушілер арасында арамтамақтар мен
қылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда Қазақстанға келген 650 мың тың
игерушінің 150 мыңы ғана механизаторлар болды. Нәтижесінде, көптеген тәртіп
бұзұшылдықтар, қылмыстар болып тұрды.
50-ші және одан кейінгі жылдары аудан облыс ішіндегі негізгі астық және
мал шаруашылығы аудандары болып табылады. Сол жылдары аудандық комитет
Ертіс өзені жағалауында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс пен картоп
егісін кеңейту, сондай-ақ көкөністің ерте егілетін сорттарын өсіру үшін
жылыжайлар мен көшетхана шаруашылықтарын құру жөнінде шешім қабылдады. Жаңа
кеңшарларда көптеген мәдени-ағарту мекемелері салынды: мектептер, мәдениет
үйлері, дәрігерлік амбулаториялар. Ұжымдық шаруашылық маңындағы базарларда
Пресновский және Ямышевский кеңшарлары ірілендірілді. Жаңаауыл мен
Павлодарский кеңшарлары бірігіп, Павлодарский кеңшары болды. 1962
жылдың басында ұжымдық шаруашылықтар мен кейбір кеңшарлар бөлімшелерінің
базасында тағы да үш жаңа кеңшарлар құрылды: Заря, Маяк және Маралды.
Ефремовка ауылында Павлодар МТС базасында жаңа мамандандырылған шошқа
өсіретін Ефремовский кеңшары құрылды. Пресное ауылында Авангард құс
кеңшары, ал Мичуринде – Плодопитомник қоян өсіру кеңшары ұйымдастырылды.
Сонымен, ауданда 14 кеңшар мен 2 ұжымшар – Киров және Тельман атындағы
ұжымшар болды [6, 8 б].
1953 жылы И.Сталиннің басқан жүгеріші Н.Хрущев билік басына келе сала
бүкіл Кеңес Одағын нанға тойдыруға белсене кірісті. 1954 жылдың 2
наурызында КОКП Орталық комитетінің Пленумында Елде астық өндірісін одан
әрі ұлғайту, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылданды.
Осыдан бір айдан кейін-ақ Ақмола облысының даласына бірі Алматыдан,
екіншісі Ресейден екі эшелон алғашқы тың игерушілер келіп түсті. Тек 1954-
1956 жылдары Қазақстанға Ресей мен Украинадан, Молдавия мен Белоруссиядан,
басқа да одақтас республикалардан 640 мың тың игеруші келді. Соның үштен
біріне жуығы Ақмола өңірін қоныстанды. Бұрын мыңғырған малдың болғаны сары
далада бірінен соң бірі Целинный, Московский, Славянский тектес
жүздеген колхоздар мен совхоздар, кенттер пайда болды. Тыңды техникамен
қамтамасыз етіп, өндірілген астықты шығару үшін 1955 жылы Атбасар-Шортанды
темір жолы тартылды. 1953-1956 жылдары Ақмола облысы бойынша 2,5 млн гектар
тың жер игерілді. Бұл қалалардың дамуына үлкен әсер етті. Ауыл шаруашылығы
машиналарын жасайтын зауыт салынып, үлкен-үлкен зертханаар мен ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығы іске қосылды.
1960 жылдардың аяғына қарай Қазақстанда 25 миллион гектар тың жер
игеріліп, егін шаруашылығымен айналысатын 333 совхоз болыпты. Мемлекетке
астық сату 1960 жылы 10,5 млн тоннадан асты.
1960 жылдың 26 желтоқсанында Н.Хрущев Қазақстанның Көкшетау, Қостанай,
Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарынан Тың өлкесін құру
туралы өкімге қол қойды. 1960-1963 жылдар аралығында Т.Соколов, 1963-1965
жылдар аралығында Ф.Коломиец Тың өлкесінің І хатшысы болды. 1961 жылы
Ақмола қаласының аты Целиноград болып өзгертілді. Бұл өлке қағаз бойынша
Қазақстанға, Алматыға қарағанымен, іс жүзінде Мәскеуге тікелей бағынатын
еді. Бұл Қазақстанды бөлшектеу идеясының жүзеге асырылуының басы болыпты.
Н.Хрущев 1962 жылы Шығыс Қазақстан өлкесін ашуды, кейін оны Ресейдің Алтай
өлкесінің құрамына енгізуді ойластырғаны кейіннен талай рет жазылды. Сол
жылдары Шымкент облысының мақта өсіретін 5 ауданы Өзбекстанға беріліп
кетті, ал Маңғыстауды Түрікменстанға беруге дайындық жүріп жатты. Осы арам
пиғылға Қазақстанның ұлтжанды азаматтары, әсіресе, сол кезде Қазақ КСРП
Министрлер Кеңесінің төрағасы болған Жұмабек Тәшенов батыл қарсы шығып,
болдырмай тастады. Осыдан кейін қызметтен тайдырылса да, Жұмабек Тәшенов
Кремльдің қазақ жерін ыдыратуға бағытталған даярлық әрекеттеріне ашық қарсы
шығып отырды.
1963 жылы Мәскеуде Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан,
Мақаш Тәтім, өте терең ойлы Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия
Мұхамбетова сынды жастар құрған Жас тұлпар атты ұйым жұмыс істей бастады.
Кейін бұл қоғам өрісін едәуір кеңейтті. Семейде – Тайшұбар, Қарағандыда –
Жас қазақ ұйымдары жұмыс істеді. Бірақ мұның бәрі бауырын жаза алмай,
бесікте тұншықтырылды. Дегенмен, қазақ жерінің біртұтастығын қорғап қалуда
бұлардың бәрі де тарихта алтын әріппен жазылардай із қалдырған болатын.
1965 жылы Тың өлкесі таратылып тынды.
Елде тағы бір дүрбелең тудырған оқиға – 1979 жылы Қазақстанның
орталығында Неміс автономиясын құру идеясы болатын. Ұлы Отан соғысына
дейін өмір сүрген Поволжье Неміс автономиялық республикасы таратылып
жіберілгеннен кейін 1960 жылдары батыс Кеңес Одағынан неміс ұлтынан шыққан
адамдардың азаматтық құқықтарын қорғауды қатты талап етеді. Ал сол жылдары
кеңестік немістердің тарихи отанына қоныс аударуы кең жайылып бара жатқан
болатын. Осыдан келіп 1976 жылы Ю.Андропов бастаған комиссия құрылып, екі
жылдан кейін ол қазақ жерінде немістер үшін автономия құру ұсынысымен
шықты. Сөйтіп, 1979 жылдың 31 мамырында Целиноград, Павлодар, Қарағанды,
Көкшетау облыстарының 5 ауданының орталығы Ерейментау болатын, халқының
саны 200 мың адам, оның 30 мыңы немістер болатын Неміс автономиялы облысын
құру туралы қаулы СОКП Орталық комитетінде қабылданды.
Бұл хабарды естіген қазақ жастары ашуға мінді. 16 маусым күні таңғы
сағат 8-дің шамасында Целиноградтың бірнеше жерінде бас қосқан жастар
колонна-колонна болып келіп, сағат 10-да орталық алаңға жиналып қарсылығын
айтты. Жастар 19 маусымда тағы да митингіге шығатынын, сол кезде Неміс
автономиясын құру туралы қаулы жойылмайтын болса, бұл қозғалыс
бүкілхалықтық сипат алатынын ескертті [2, 184-185б].
19 маусымда жастарға ересек адамдар мен соғыс ардагерлері, жұмысшылар
мен ауыл шаруашылығы еңбеккерлері қосылып, ұзын саны 20 мыңға жуық адам
жиналды. Бұл күндері Целиноград толқуы Кремльде қызу талқыланып жатқан
болатын. Қазақ жастарының бұл әрекеті Кремльді аяр ойынан бас тартуға
мәжбүр етті. Сол күнгі митингіде Мәскеуден тың хабар алып отырған облыстық
партия комитетінің бірінші хатшысы Н.Морозов неміс автономиясының
құрылмайтынын жариялады.
Сөйтіп, Ақмол-Целиноград өңірінде тарих таспасына іліккен осы екі үлкен
оқиға бүкіл ұлт тағдырына әсер еткен еді. 1979 жылы Целиноград жастарының
бас көтеруі Кеңес Одағының империялық амбициясына берілген бірінші соққы
болды. Ол оқиға туралы кезінде бүкіл әлем баспасөзі жарыса жазған болатын.
Қалай дегенмен де, тың көтеру Қазақстанды әлемдік аренадағы ірі астықты
елдердің біріне айналдырды. Бірнеше рет миллиардтан астам пұттап астық
өндірген еліміз үшін бидай – негізгі экспорттық өніміміздің бірі. Кеңестік
заманда астық жинау кезеңіне бүкіл елімізбен бірге маңғыстаулықтар да жыл
сайын колонна-колонналап көлік жеберіп, атсалысқан болатын. Ал бүгінде
астықтың негізгі экспорттық жолдарының бірі біздің Маңғыстау арқылы өтеді.
Ақтау теңіз портында салынған астық терминалы арқылы қазақ наны дүниенің
түкпір-түкпіріне тарап жатыр...
Тың жерлерді игеруге кеткен шығын қайтарылып келе бастады. 1957 жылы
жаңа кеңшарлар оларды ұйымдастыруға кеткен шығындарды толық өтеді және 26
миллион рубль табыс әкелді. Облыс Қазақстанда астық өндіретін ірі өңірдің
қатарына қосылды. Біздің өңір астықтың жоғары шығымдылығымен ерекшеленеді,
70-80 жылдары өнеркәсіп өндірісінің көлік-құрылыс салаларының жылдам өсуі
байқалды. Облыста 92 өнеркәсіп кәсіпорны, олардың 14-і одақтық және 38-і
республикалық байланста болды. Машина жасау өнімдері басты деп есептелді.
Облыстың өнеркәсіп өндірісі жалпы көлемде оның үлестік саламғы 46 пайыз
болды. Екінші орын тамақ өнеркәсібі саласына тиесілі – 34,8 пайыз. Қалған
көлемдер жеңіл өнеркәсіп, энергетика және т.б. салаларға тиесілі.
Еліміздің басқа өңірлеріндегі сияқты облыс өнеркәсібі біржақты дамыды
және қорғаныстық сипаттағы кәсіпорындарды қалыптастыруға және дамытуға
бағытталды. 1990 жылдан бастап рыноктық қатынастағы көпсалалы экономика
басталды. Машина жасау кешенінің бұрынғы қорғаныс кешенінің кәсіпорындары
құрайды: АҚ, ЖШС-і және т.б. Солтүстік Қазақстандық алты зауыт
республикалық бағдарламаға енгізілген.
Ауыр өнеркәсіп кешенін қайта құру барысында 5953 шаруа қожалықтары, 321
шаруашылық серіктестіктері, 11 акционерлік қоғамдар, 4 өндірістік
кооперативтер құрылды және жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы алқабының аумағы
8,4 млн гектар. Соңғы 7 жыл ішінде жыртылған жерлер аумағы негізінен аз
өнімді жерлерді айналымнан шығару есебінен 0,6 гектарға қысқарды.
Мәдени-ағарту мекемелерінің мемлекеттік жүйесіне мәдениеттің 355 нысаны
кіреді, олардың ішінде 11 мұражай, Н.Погодин атындағы облыстық драма
театры, С.Мұқанов атындағы қазақтың сазды теледрама театры, облыстық
филармония және қуыршақ театры, 270 кітапхана, 70 клубтар мен мәдениет
үйлері бар. Телевидение 4 арна арқылы хабарлар береді.
1.2 Республикадағы астық өндірісінің дамуында тың игерудің алатын орны
Қоғамдық өмірдің барлық жақтарын қайта құру біздің арғы және бергі
тарихымызды ой елегінен өткізіп, орын алған проблемаларды алдыңғы қатарға
шығаруға мүмкіндік берді. Біздің заманымыздың ең өткір де үлкен
проблемаларының бірі халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету еді. СОКП-нің 27
съезінде осындай ұйғарым жасалып, артынан ол 28 съезде тағы қайталанды.
Алайда дүние жүзінің алтыдан бір бөлігінде осындай мүмкіндікті жүзеге
асыруда Коммунистік партия барынша дәрменсіздік танытты. Сөйтіп, КПСС
Маркстің сөзімен айтқанда халықтың ең бірінші қажетті сұранымын шеше
алмай тарихи аренадан табан тайдыруға мәжбүр болды [2, 184-185 б].
Дүние жүзі бойынша көлемі ең үлкен құнарлы жерлерге ие бола тұрып, елді
нансыз, азық-түліксіз қалдыруға СОКП-ға оншалықты даналық қажет емес еді.
Әттең, қоғамымыз аграрлық саясатты дұрыс жүргізе білмеудің нәтижесінде
бүгінгідей тығырыққа тірелді. Ғалымдар осынау дағдарыстың сырын анықтау
үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тарихына, соның ішінде 1954-1964 жылдарға
назар аударуда. Бұл кезең елінің тарихындағы Тың эпопеясы жылдары деп
аталды.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді.
Осы проблема жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Бір сөзбен айтқанда елдің бәрі даңғаза, құрғақ сөзге әуес бола
бастады. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар
қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен
кейін тың туралы алғашқы тарихи әдеби шолу пайда болды [3, 20-21 б].Одан-
соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған [4, 44 б ].
Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен
брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп
көңіл бөлінбеген [5, 25 б].
60-жылдардың екінші жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи
дәуірі басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды.
В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды.
СОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың рөліне айрықша орын
берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу,
ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі
мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да проблемалар Коммунистік партия Қазақстандағы тың
жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.
Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л. Ковальский мен Х.М.
Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да
еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі
бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты
көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау
тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың
жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген
сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Жоғарыда аталған кітаптар авторларының бірі былай деп жазады. 80-
жылдардың орта кезіне дейінгі еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән еді.
Солардың ең бастысы 60-жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны жүзеге
асыру Н.С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л.И. Брежневтің идеясы делініп
келді. Ал, шын мәнінде бұл идеяның кімге жататынын білу үшін С. Ковальский
мен Х. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы жерлер В.И.
Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына ендірілді деп
жазады авторлар [6, 8 б].
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен бастау алғанын
бірқатар авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған. Мысалы, В.И.
Куликов 1978 жылы шыққан жоғарыда аталған кітабында: 50-60 жылдары тың
жерлерді жаппай игеру, тың жерлерді айналымға енгізу жөніндегі лениндік
саясатты одан әрі өмірге ендіру болып табылады деп жазады [7, 27 б].
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер
туралы өзіндік пікірлерін білдіре алмады. Кеңестік тарихнамада бұл ежелден
және берік қалыптасқан идея болатын. Мысалға, Коммунистік партия
Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте атты коллективтік
еңбекті алайық. Онда: Ғасырлар бойы бос жатқан жерлерді жаппай игеру
программасы СОКП Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде
қабылданды деп жазылған [8, 47-48 б].Мұндай пікір В.И. Куликовтың
кітабында да кездеседі. Ал енді бұл және басқа да еңбектерде дәл осы
жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел басқыншыларынан қорғап келгені,
бұл жерде жер пайдалану мен өмір сүрудің нақтылы жүйесі қалыптасқанын
жоғарыдағы авторлардың бірде-біреуі ауызға алмайды. Ешкім де бұл идеяны
қолдамайды.
Бұл мәселе қазіргі саясатымызға сабақ болуы керек. Әсіресе, нарықтық
қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын
жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бір кездері жіберген
қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты еріксіз
кеңестендіру және жаппай ұжымдастыру саясатының неге апарып соққаны қазір
әркімге де белгілі.
Үшіншіден, жаңа жерлерді жалғыз біз ғана емеспіз. Бірақ мәселе мүлде
басқада. Мысалы, американдықтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі Орта
Батыстағы миллиондаған тың жерлерді шаруашылық айналымына енгізген
болатын. Ал Ресей империясының 18-ғасырдан бастап біздің өлкедегі бос
жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша үкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап
есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Ф. Щербина комиссиясын жіберген
болатын. Ол комиссияның іріктеген жер мөлшері игерілгенннен кейін тағы да
В. Кузнецов, К. Пален басқарған экспедиция жіберілген. Олардың мақсаты
жөнінде былай делінген: Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию
для искания, осмотра, и зачисления – свободных казенных земель. Осы
экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде қазақтардың ұпайынан
ондаған миллион десятина жер алқабы тартып алынып, қазақтар әскери
әкімшілігі мен келімсектерді орналастыратын учаскелер басқаруына берілген.
Мысалы, 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни 12 жылда қазақтардан 4 млн.
десятина жер шектеліп алынса, келесі 7 жылда (1906-1912 ж.ж.) – 17 млн.
десятина жер алынды [9, 178 б]. Ал 17 жылға дейін мұндай жер көлемі 45 млн.
десятинадан асып түсті. Сөйтіп жердің шұрайлысын, судың тұнығын келімсектер
иеленіп кетті, бүгінгі күнге дейін иеленіп отыр.
Столыпиннің жаңа аграрлық реформасына сәйкес патша өкіметі
келімсектерді қазынаның жеріне үйлестіру Ережесін жасады. Оған сәйкес
қазақ жеріне келімсектердің келіп орналасуы таудан құлаған селдей сарқырай
жөнелді. Тек 1897-1916 жылдар аралығында қазақ жеріне 1,5 млн. адам
қоныстанды. Миллиондаған десятина шұрайлы жер жыртылуына байланысты мал
өрісі күрт тарылды. Жергілікті халықтың жағдайы нашарлай түсті және олардың
наразылығын тудырды. Патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы стихиялық
қозғалыс 1916-жылғы қарулы көтеріліспен ұласты. Көріп отырғанымыздай
қазақтың жерін шаруашылық тұрғысынан игеру патша заманында басталған.
Жерді шаруашылық қажетіне тиімді пайдалануға кім қарсы? Әңгіме тыңды көтеру
туралы шешім қабылданғанда ешкімнің оны шапшаң игеруден туатын ықтимал
зардаптары жайлы ойланбағандығы хақында болып отыр. Ал қазақтың алып
даласын өрескел жыртудың ақыры халықты қырсыққа ұшырататындығын ешкім біліп
сезбеді деп кесіп айту қисынсыз. Себебі сонау 1900 жылы-ақ Көкшетаулық
көрнекті журналист, оқымысты Мәмбетәлі Сердалин ғылыми қоғам мәжілісінде
баяндама жасап, Россия жұртшылығын ескерткен еді. Тыңды шапшаңдата игеру
инициаторлары Мәмбетәлінің еңбектерінен хабардар болмағанымен, аса көрнекті
топырақ танушы ғалым В.В. Докучаевтың 1892 жылы ойластырылмай жыртып
тастағандықтан, Россияның Оңтүстік бөлігі өте баяу болса да, ұдайы түрде
құрғап, қу тақырға айналып бара жатыр деп жазғандығын білуге тиіс еді.
Сол В.В. Докучаевтың айтқандарына сүйене отырып, Мәмбетәлі Егер
Россияның Европалық далаларын қалай болса солай жыртып тастаудың зардаптары
осындай болса, онда Сібірдің ұлан-байтақ шалқар даласын жырту қандай
қатерлі зардаптарға әкеліп соғар екен деп жазған еді [10, 45 б]. Мәмбетәлі
Сердалин қазақ даласының мал шаруашылығымен айналысуға қолайлы екенін және
оның өнімін егіс аймақтарының өнімімен тығыз байланыстыра отырып, зор
табысқа жетуге болатынын ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Қазақ зиялыларының
тағы да бір аса көрнекті өкілі Әлихан Бөкейханов (1887-1937 ж.ж.) та осыны
ескерткен. 1910 жылы Петербургтен шыққан Қырғыздар (Қазақтар) атты
кітабында: Егер қазақ даласына шаруаларды асығыс түрде қоныс аударуды
жалғастыру тоқтатылмаса, онда таяу арада тың жерлер түгел жыртылып тынады.
Ал мұндай тыңсыз дала айтақырға айналып, одан өнім алынбайды деп жазған
болатын [11, 87 б]. Алайда қазақ ғалымдарының алысты болжай білетін
көрегендік пікірімен де, болжауымен де ол кезде және одан кейін Кеңестік
дәуірде де келісіп, санасқан ешкім болмады.
Міне, осылайша құрметті ғалымдардың, Қазақстанның бос жатқан құнарлы
жерлері тек Кеңес үкіметі орнатылғаннан кейін ғана игеріле басталды деген
пікірлері шындыққа жанаспайды. Дегенмен, әділін айтсақ, С. Ковальский мен
Х. Маданов Қазақстан тыңының игеріле басталуын басқа ізденушілердей тек
ақпан-наурыз (1954 ж.) СОКП пленумынан кейін ғана демеулерінің өзі кезінде
біздің тарихнамадағы үлкен жаңалық болып табылған.
Төртіншіден, жоғарыда аталған авторлардың партия ауыл шаруашылығын
социалистік тұрғысынан қайта құруды басқара отырып, лениндік принциптерді
іске асырды деген пікірлерімен бүгіндері келісе қою қиын. Солардың бірі,
мынадай тұжырым: в борьбе против идейных противников партия успешно
приодолела в последующем сопротивление правых уклонистов и феодально-
байских националистов, обеспечила создание в целинных районах сети
совхозов, организовала сплошную коллективизацию и, руководствуясь ленинским
учением, на современном этапе принимает меры к дальнейшему улучшению
использования земли... [12, 56 б ].
Тың жөнінде жол тартқан ізденушілердің көпшілігі партияның аграрлық
саясатын қызғыштай қорғап, жер саясаты жөнінде Мәмбетәлі Сердалин, Әлихан
Бөкейханов сияқты ой топшылаған адамдарды теріс пиғылды деп жерден алып,
жерге салды. Сөйтіп, олар партия қазақ халқының ұлттық дәстүрін сақтап
қалды, көшпенді халықты отырықшылыққа айналдырып, бақытқа қолын жеткізді
деп көкіді. Олардың пікірінше жерді жаппай жыртуға қарсы болғандарды, қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін ескеру қажеттігін айтқан Чаянов, Макаров,
Рыбниковтарға ұсақ буржуазиялық ағымның өкілдері, олар түк түсінбейді деген
ұғым тудырды. Қазақстанда тыңды көтеруге сақтықпен қарау керек деп пікір
білдірген С.П. Швецов, А.Н. Челинцов және М. Сириус сияқты ғалымдарға
көрнекті партия басшылары қатты соққы берді деп дәріптей жазғандарына не
дерсің. Көрнектісі сол баяғы Филипп Голощекин мен оның үзеңгілестері, сол
тұста олардан көрнекті басшылар республикада болмағаны белгілі болды ғой.
Тың жерлерді игеру шет ел тарихнамасында да кеңінен орын алды. Осы
тақырыпқа арналған жариялымдарға шет ел ғалымдары жерді жаппай жыртуға аса
сақтықпен қарап, оның зор шығынға ұшырататынын және бұрын-соңды болып
көрмеген экологиялық зардаптарға әкеп соғатынын ескерткен болатын. Олардың
бір бөлігі туған жұрты басқа жердегі адамдарды Қазақстанға жаппай
қоныстандыру жергілікті тұрғындардың ұлттық мүдделеріне қиғаш келетіндігін,
тыңды игеру олардың тілегін ескермей жүргізілетінін нұсқап көрсетті.
Кеңес тарихнамасында Батыс елдегі зерттеушілердің тың эпопеясы хақында
айтқандары назардан тыс қалдырылған жоқ. Бірақ, ондай авторлардың атына
айтылған сынның дәлелінің нашарлығы, көп ретте әдепсіздікке, тіпті
аңғырттыққа жол берілгендігі көзге ұрады. Біздің аграрлық саясатымызды,
оның көпе-көрінеу кемшіліктерін сынға алудың кез келген көрінісі
буржуазиялық бұрмалаушылық ретінде қабылданғаны мәлім.
Мысал үшін жоғарыда аталған коллективтік монографияда батыс
зерттеушілері О.Шиллердің Сол бөлінген қаржыларды егіншілікпен көптен
айналысып келе жатқан аудандарға жұмсау тәуекел етушілік шығынынан азырақ
болмаушы ма еді?, Р. Лэрдің: Батыстың көптеген экономистері кеңес ауыл
шаруашылығы проблемаларының пайда болуының басты себебі колхозшылардың
экономикалық инициативасы жоқтығында деп білді деген сыни пікірлері
келтіріліп, олар былайша әшкереленіпті: Мұндай тұжырымдар қаһарман кеңес
халқына көлеңке түсіреді, жұмысшы табының коммунизм жолындағы күресінің
рөлін төмендетеді. Сондай-ақ, кеңестік құрылыстың мәнін бұрмалайды.
Мәселені осылайша қойған жағдайда социалистік ауыл шаруашылығында және тың
жерлерді игеру барысында орын алған жекелеген кешіліктерді буржуазиялық
авторлар өмірде жоқ заңдылыққа айналдырып көрсетеді [13, 51-52 б]. Тегі
белгілі бір уақыттан кейін біздің, өзіміз өзімізді сол өмірде жоқ
заңдылықтар үшін де, жекелеген кемшіліктер үшін де сынайтынымызды қайдан
білсін.
Мұндай мықты дәлелдер СОКП-ның аграрлық саясатын буржуазиялық
бұрмалауға сын деген кітапта да келтіріліп, буржуазиялық тарихшылардың
пікірлерінде тың игерудің қаһармандық эпопеясын бүркемелеп, оны патша
үкіметінің қоңыс аударушылық саясатымен қатар қоюға ұмтылыс байқалады
делінеді [14, 31 б]. Жалпы алғанда, батыс тарихшыларын әшкерелеу осы тектес
болып кете береді. Тарихи есептеу көрсеткеніндей, тың және тыңайған
жерлерді игеруге арналған әдебиет өте көп.Тарихшылардың айтуына қарағанда
1975 жылдарға дейін аталмыш тақырыпқа 1,5 мың жұмыс арналыпты [15, 20-23
б]. Алайда соңғы кезде бұл деректер қайта қаралуда. Х. Мадановтың есебіне
сәйкес 50-70-жылдардың аралығында тың көтеру тарихына бес мыңнан астам
еңбек арналған. Бұдан туатын қорытынды 70-жылдарға дейін тың тақырыбы
жұртшылық назарында болғанын көрсетеді. Бірақ жетпісінші жылдардың
ортасынан бастап аталмыш тақырыпқа деген құштарлық бәсеңдей бастаған.
Ақырғы рет тың тақырыбы 1984 жылы Тың эпопеясының отыз жылдығына орай
көтерілді.
Тың тақырыбына арналған матеиалдардың саны өте көп болғанымен сапасы
ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектерді, олардың авторларын саралай отырып,
олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың
көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек. Әрине, бұл авторлардың кінәсі
емес, сол кезде әлеуметтік тапсырыс солай болатын. Қазір тарихшылардың
алдында мынандай мақсат тұр: қоғамда зерттелмеген бір де бір ақтаңдақ
болмауға тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға
тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді
игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан
оны қайта зерттеп, қайта електен өткізген жөн. Бірден айта кетейік, мұнда
мәселе жалпы тың жерді игеру идеясы туралы емес, оның әдістері, көлемі,
кезеңі, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және экологиялық
зардаптарында. Қазірдің өзінде 1992 жылы ТМД елдерінде азық-түлік тапшылығы
сезіліп отырғаны анықталды. Кейбір аймақтарда үлеске салу әдетке кірді,
жекелеген жерлерде нанға карточка жүйесі енгізілді. Ал келешекте бұл мәселе
одан әрі тереңдей бермек.
Сонымен қатар нан тағамдары мен жарма тұтыну бірден өсіп кетті. Мұндай
жағдайда бар сенім шет елден сатып алатын астықта. Патшалық Россия
революцияға дейін астықты шет елге өзі шығаратын. Және оның астық сатудағы
үлесі 40 пайызға жететін. Қазір 30 жылдан астам ол астықты өзі сатып алады.
Экономика саласындағы үлкен олқылықтардың себебін анықтау үшін ғалымдар
құбылыстың басталуына көз жіберіп отыр. Аграрлық өндірістің тоқырауы мен
құлдырауы 20-30-жылдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
қалыптасуына байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Шын мәнінде бұл
қатынастар шаруаларға қарсы жүргізілген саясат болды, күшпен
орнықтырылғандықтан өнімнің көбеюіне ықпал жасалмады. Ұжымдастыруды
жеделдету де өз зиянын тигізбей қалған жоқ. Қазақстанда аталмыш шара
тұрғылықты халықтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмірін өзгертумен тығыз
байланысты болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz