Тәуелсіздік кезеңіндегі прозаның қалыптасуы мен дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Эпикалық шығармалар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Өмір шындығы және тарихи шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Реалистік сипат пен көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Тәуелсіздік кезеңіндегі прозаның түрі мен сипаты (әңгімелер мен повестьтер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық идеяның көркем бейнеленуі ... ... ... ...37
2.2 Қазіргі қазақ прозасы және көркем антропология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Қазіргі қазақ прозасының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Эпикалық шығармалар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Өмір шындығы және тарихи шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Реалистік сипат пен көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Тәуелсіздік кезеңіндегі прозаның түрі мен сипаты (әңгімелер мен повестьтер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық идеяның көркем бейнеленуі ... ... ... ...37
2.2 Қазіргі қазақ прозасы және көркем антропология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Қазіргі қазақ прозасының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын танытуда мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңыздылығы анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған жылдар белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерi алыптары мерейтойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен әлем өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда «қазақ әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе алмай қалды» деген пікірлер тудырды. Алайда, көркемөнер тез күш жинап, уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр – поэзияны былай қойғанда, шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа тақырып, тың сюжеттерді алып келді.
«Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың басы. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрыңғыдай көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке келуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен бірге қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай талғаммен қайта қарауды керек етеді» [1, 10 б].
Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда «қазақ әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе алмай қалды» деген пікірлер тудырды. Алайда, көркемөнер тез күш жинап, уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр – поэзияны былай қойғанда, шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа тақырып, тың сюжеттерді алып келді.
«Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың басы. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрыңғыдай көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке келуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен бірге қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай талғаммен қайта қарауды керек етеді» [1, 10 б].
1. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
2. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208-б.
3. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
4. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
5. Егеубай А. Құлабыз. – Алматы: Жазушы, 2001. – 216 б.
6. Әл-Фараби Әбунәсір. Мәселелер мәні. Ғылымдардың шығуы туралы
// Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: Раритет, 2004. – 50-66 бб.
7. Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық / Құрастырған және алғы сөзін жазған Х.Ж.Сүйіншәлиев. 1-том: 564 б.; 2-том: 564 б.; 3-том: 548 б.). – Алматы: Ғылым, 2001.
8. Қабдолов З. Сөз өнері: әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1983. – 368 б.
9. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер.
– Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
10. Шәкәрімтану мәселелері: Сериялық ғылыми жинақ. «Атамекен» сериясы. – Алматы: Раритет, 2007. Т. 2. – 376 б.
11. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
12. Пушкин А.С. Пугачевтің тарихы. Ұлы Петрдің арабы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1956. – 132 б.
13. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі. – Алматы: Рауан, 1997. – 223 б.
14. Тебегенов Т.С. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
15. Қирабаев С.С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы: Жазушы, 1976.
– 300 б.
16. Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы: Роман-толғау (Айтылмай келген шындық). – Алматы: Дәуір, 1992. – 336 б.
17. Шаханов М. Желтоқсан эпопеясы: Деректі роман.. – Алматы: ЖШС «Жедел басу баспаханасы», 2006. Т. 1.– 624 б.
18. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
19. Адамзат өркениеті-тарих және қазіргі заман. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 5-9 шілде 2005 ж. – Алматы: Университет «Қайнар», 2005. – 266 б.
20. Сапаралы Б. Құнанбай қажы. – Алматы: Ер Дәулет, 1995. – 288 б.
21. Тоқтаров Р. Абайдың жұмбағы: Роман-хамса. – Алматы: Әл-Фараби, 1999. – 752 б.
22. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Дәуір, 1994.
– 446 б.
23. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
24. Әуезов М.О. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 10-т.
– Алматы; «Ғылым» ғылыми-баспа орталығы, 2003. – 456 б.
25. Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 354 б.
26. Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз. Роман. – Алматы: Жазушы, 1999. – 472 б.
27. Жұбатырұлы С. Абыржы. Роман. – Қызылорда: Тұмар, 2000. – 448 б.
28. Жиенбай Қ. Даңқ түрмесінің тұтқыны. Роман, әңгімелер, хикаят.
– Алматы: Өлке, 2002. – 320 б.
29. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т. 1. А-Ә. – Жалпы ред. басқ. ҚазССР ҒА корр. мүшесі А. И. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 696 б.
30. Досжан Дүкенбай. Алаң. Роман. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 272 б.
31. Ұлттық танымдағы мінездеу болмысы. Әлемдік рухани құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. І-том. 2007. – Б.210-216.
32. Қазір қазақ прозасындағы символикалық сипат // «Ана мен баланы мемлекет пен қоғам тарапынан қорғауды жетілдіру: әлеуметтік-саяси, экономикалық, құқықтық аспектілері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 1-том. 2009. – Б.251-254.
33. Қазіргі қазақ прозасының көркемдік әлемі. Аманжолов оқулары. Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуындағы ғылымның рөлі. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары, 4-бөлім. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2009. – Б.162-167.
34. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасында «жүрек» концепті. Materialy vi miedzynarodwej naukowi-praktycztj kqnferencji. Nauka iinowacja – 2010. 07-15 pazdziernika 2010 roku. Przemysi Nauka I studia 2010. Чехославакия: Прага, 2010. – С.69-74.
35. Қазіргі қазақ әңгімесі және ұлттық характер // «Ақтан Керейханұлының әдеби мұрасы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе: 2010. – Б.145-152.
36. Қазіргі қазақ прозасының көркем антропологиялық ерекшеліктері // Ақиқат: 2010. №10. – Б.125-133.
37. Қазіргі қазақ прозасы және ұлттық идея // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. 2010. №11-12. – Б.5-8.
38. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі тәуелсіздік идеясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2010. №12. – Б.12-19.
39. Қалихан Ысқақов. Мәдени мұра. Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. –Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – Б.103-109.
40. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі көне түркі бөрі тотемі // Түркология. 2010. №5-6. – Б.50-55.
41. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік танымы // Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Сүлеймен Демирел атындағы университет. 2010. – Б.15-22.
42. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кие концепті // Л.Н.Гумилов атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. 2010. №9. – Б.89-94.
43. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі ұлттық таным // Сүлеймен Демирел атындағы университеттің хабаршысы. 2010. №9. – Б.
44. Қазіргі қазақ прозасындағы исламдық мотив // Шығыстың аймақтық хабаршысы. 2010. – №4. – Б. 128-133.
45. Қазіргі қазақ әңгімесі және тотемдік ұғым // – Жамбыл: 2010. №4. Б.148-153.
46. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ повестеріндегі әлеуметтік талдау мәселесі // Тараз халықарлық конференциясының материалдары. 2010. – Б.
47. Қазіргі қазақ прозасының көркем антропологиялық ерекшеліктері // Научный мир Казахстана. 2010. №10. – Б.
48. Қазақ прозасындағы исламдық сарын // Қайнар университетінің хабаршысы. 2010. №11. – Б.
2. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208-б.
3. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
4. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
5. Егеубай А. Құлабыз. – Алматы: Жазушы, 2001. – 216 б.
6. Әл-Фараби Әбунәсір. Мәселелер мәні. Ғылымдардың шығуы туралы
// Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: Раритет, 2004. – 50-66 бб.
7. Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық / Құрастырған және алғы сөзін жазған Х.Ж.Сүйіншәлиев. 1-том: 564 б.; 2-том: 564 б.; 3-том: 548 б.). – Алматы: Ғылым, 2001.
8. Қабдолов З. Сөз өнері: әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1983. – 368 б.
9. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер.
– Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
10. Шәкәрімтану мәселелері: Сериялық ғылыми жинақ. «Атамекен» сериясы. – Алматы: Раритет, 2007. Т. 2. – 376 б.
11. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
12. Пушкин А.С. Пугачевтің тарихы. Ұлы Петрдің арабы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1956. – 132 б.
13. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі. – Алматы: Рауан, 1997. – 223 б.
14. Тебегенов Т.С. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
15. Қирабаев С.С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы: Жазушы, 1976.
– 300 б.
16. Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы: Роман-толғау (Айтылмай келген шындық). – Алматы: Дәуір, 1992. – 336 б.
17. Шаханов М. Желтоқсан эпопеясы: Деректі роман.. – Алматы: ЖШС «Жедел басу баспаханасы», 2006. Т. 1.– 624 б.
18. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
19. Адамзат өркениеті-тарих және қазіргі заман. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 5-9 шілде 2005 ж. – Алматы: Университет «Қайнар», 2005. – 266 б.
20. Сапаралы Б. Құнанбай қажы. – Алматы: Ер Дәулет, 1995. – 288 б.
21. Тоқтаров Р. Абайдың жұмбағы: Роман-хамса. – Алматы: Әл-Фараби, 1999. – 752 б.
22. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Дәуір, 1994.
– 446 б.
23. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
24. Әуезов М.О. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 10-т.
– Алматы; «Ғылым» ғылыми-баспа орталығы, 2003. – 456 б.
25. Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 354 б.
26. Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз. Роман. – Алматы: Жазушы, 1999. – 472 б.
27. Жұбатырұлы С. Абыржы. Роман. – Қызылорда: Тұмар, 2000. – 448 б.
28. Жиенбай Қ. Даңқ түрмесінің тұтқыны. Роман, әңгімелер, хикаят.
– Алматы: Өлке, 2002. – 320 б.
29. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т. 1. А-Ә. – Жалпы ред. басқ. ҚазССР ҒА корр. мүшесі А. И. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 696 б.
30. Досжан Дүкенбай. Алаң. Роман. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 272 б.
31. Ұлттық танымдағы мінездеу болмысы. Әлемдік рухани құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. І-том. 2007. – Б.210-216.
32. Қазір қазақ прозасындағы символикалық сипат // «Ана мен баланы мемлекет пен қоғам тарапынан қорғауды жетілдіру: әлеуметтік-саяси, экономикалық, құқықтық аспектілері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 1-том. 2009. – Б.251-254.
33. Қазіргі қазақ прозасының көркемдік әлемі. Аманжолов оқулары. Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуындағы ғылымның рөлі. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары, 4-бөлім. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2009. – Б.162-167.
34. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасында «жүрек» концепті. Materialy vi miedzynarodwej naukowi-praktycztj kqnferencji. Nauka iinowacja – 2010. 07-15 pazdziernika 2010 roku. Przemysi Nauka I studia 2010. Чехославакия: Прага, 2010. – С.69-74.
35. Қазіргі қазақ әңгімесі және ұлттық характер // «Ақтан Керейханұлының әдеби мұрасы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе: 2010. – Б.145-152.
36. Қазіргі қазақ прозасының көркем антропологиялық ерекшеліктері // Ақиқат: 2010. №10. – Б.125-133.
37. Қазіргі қазақ прозасы және ұлттық идея // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. 2010. №11-12. – Б.5-8.
38. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі тәуелсіздік идеясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2010. №12. – Б.12-19.
39. Қалихан Ысқақов. Мәдени мұра. Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. –Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – Б.103-109.
40. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі көне түркі бөрі тотемі // Түркология. 2010. №5-6. – Б.50-55.
41. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік танымы // Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Сүлеймен Демирел атындағы университет. 2010. – Б.15-22.
42. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кие концепті // Л.Н.Гумилов атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. 2010. №9. – Б.89-94.
43. Қазіргі қазақ әңгімесіндегі ұлттық таным // Сүлеймен Демирел атындағы университеттің хабаршысы. 2010. №9. – Б.
44. Қазіргі қазақ прозасындағы исламдық мотив // Шығыстың аймақтық хабаршысы. 2010. – №4. – Б. 128-133.
45. Қазіргі қазақ әңгімесі және тотемдік ұғым // – Жамбыл: 2010. №4. Б.148-153.
46. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ повестеріндегі әлеуметтік талдау мәселесі // Тараз халықарлық конференциясының материалдары. 2010. – Б.
47. Қазіргі қазақ прозасының көркем антропологиялық ерекшеліктері // Научный мир Казахстана. 2010. №10. – Б.
48. Қазақ прозасындағы исламдық сарын // Қайнар университетінің хабаршысы. 2010. №11. – Б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Эпикалық шығармалар
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .7
1.2 Өмір шындығы және тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Реалистік сипат пен көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...20
2. Тәуелсіздік кезеңіндегі прозаның түрі мен сипаты (әңгімелер мен
повестьтер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық идеяның көркем
бейнеленуі ... ... ... ...37
2.2 Қазіргі қазақ прозасы және көркем антропология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.3 Қазіргі қазақ прозасының көркемдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
КIРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы
тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр
шындығын танытуда мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге
асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында
болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi
тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман
ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи тақырыптағы эпикалық шығармалардың
маңыздылығы анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып,
дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған жылдар белестерi
халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi
тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы
классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерi алыптары мерейтойларының
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен әлем өркениетi кеңiстiгiнде
бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы көрнектi, кесек туындылардың
жаңаша жазылуына себепкер болды.
Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі
өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес
кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ
көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда қазақ
әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе
алмай қалды деген пікірлер тудырды. Алайда, көркемөнер тез күш жинап,
уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу
нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр – поэзияны былай қойғанда,
шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа
заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа
тақырып, тың сюжеттерді алып келді.
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың
басы. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрыңғыдай көп ұлтты мемлекеттің
құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен
ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке
келуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен
бірге қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай
талғаммен қайта қарауды керек етеді [1, 10 б].
Соңғы жиырма жыл ішінде жазылған прозалық туындылардағы көркемдік үлгі-
өнегелер өте күрделі. Ол қаламгерлердің ұлттық ауқымындағы шеберлік
нақыштарымен ғана шектелмей, әлем әдебиетіндегі көркемдік үрдістерді қазақ
топырағында жаңғырта, түлете білгендігімен көңіл аудартады. Тәуелсіздік
кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі (повестер мен әңгімелер) атты
диссертациялық жұмыс қазіргі қазақ прозасындағы өзгеше өрнек пен өрелі
ойдың мән-мазмұнын ашуға, бүгінгі заманның көкейкесті мәселелерінің қандай
көркемдік шешім тапқанын анықтауға бағытталып отыр.
Қазiргi қазақ прозасындағы көркем шығармаларда халық тарихының аса
елеулi кезеңдерi, тұлғалары уақыт шындығының мол деректерiн негiзге алып
жазылуда. Көп ғасырлар бойы басқыншылық-шапқыншылық соғыстарға, отарлау
езгiсiне, әдейi ұйымдастырылған ашаршылықтарға, босқыншы-лықтарға, саяси
қуғын-сүргiндерге және т.б. озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейiн
негiзгi халықтық-ұлттық дiлiн сақтаған қазақ ұрпақтарының әдебиет
шығармаларында көркем шындықпен бейнеленуi – аса зәру мәселе екендiгi
айқын сезiледi. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан
Әбiшұлы Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында (1996) кiтабындағы пiкiрiнiң
қазiргi қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдiк шешiм мәселелерiн
жүзеге асыруға тиянақты бағдар болатыны да күмәнсiз: Мен өз халқымның
көнбеске көнiп, шыдамасқа шыдай бiлетiн төзiмдiлiгiне қайран қаламын.
Мәңгiлiктiң қатыгез басқыны бiржолата шайып әкететiндей талай қилы кезең
тұсында қиналса да аман қалыпты. Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып
кетуге шақ қалды. Бiрақ өмiрге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан
жығылған еңсенi көтерiп, тәуекелге бел буғызды [1, 268-269 бб].
Бұл – қазақ халқының басынан өткен өмiр шындығы. ХХ ғасырдың
90-жылдары мен қазiргi ХХI ғасырдың басындағы қазақ проза
шығармаларында аталған тарихи кезеңдердiң өмiр шындығы эпикалық көлеммен
қамтылып жазыла бастады. Халықтың басынан өткен өмiр оқиғаларын, ондағы
жеке тұлғаларды, тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты
сипатымен қамту жүзеге асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып
нысаны болып келе жатқан проза жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз
өнері үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
әңгімелері – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстүрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті
қалыптаса бастады. Өзіне дейінгі көркемдік, шеберлік үрдісті озық дамыта
жалғастыра отырып, қазақ ақын-жазушылары халықтың тарихындағы бұрынғы-соңғы
қамтылмаған ақтаңдақ беттерді толтыруға кірісті. Осындай дәуірлік мәні бар
серпіліс қазақ прозасындағы тарихи романдар жазу үрдісінен анық байқалды.
Профессор Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім (1991) атты
монографиясында Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғанға дейінгі тарихи
тақырыпты игерудің поэтикалық үрдісіне және өзектілігіне ғылыми байыптау
жасалған: Тарихи дәуір шындығы тек тарихи шығармалар құрылы-мында ғана
емес, бүгінгі күн тақырыбына жазылған туындылардың сюжеттік және
композициялық желілерінде де кең көрініс тауып отыр. Соған орай, қазақ
әдебиетінің жеткен биігі мен асқан асуын анықтауда, пайымдап бағалауда
тарихи өткен дәуір шындығын суреттеуге арналған шығармалардың көркемдік
ерекшеліктерін арнайы қарастырудың маңызы жоғары екендігінде сөз жоқ [2, 3
б]. Зерттеуші осы пікірін Жазушы еңбегі [3] атты зерттеуінде тарихи
тақырыптағы кейбір романдарда нақты тарихи тұлғалардан гөрі ойдан
шығарылған көркемдік қиялға негізделген бейнелер де орын алатынын
қарастырған.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби тек (эпос, лирика, драма) жанрлары
әлем әдебиетінің классикалық деңгейіндегі туындылар болып саналады. Қазіргі
қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы
дамуында ұлт тарихының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі
аралығында бұрын кең түрде қамтылмаған ақтаңдақ беттерін толық қамтып жазу
үрдісі кеңінен өрістеуде. Сонымен бірге, көркем шығарманың мазмұны мен
пішінде бұрынғыдай саяси-идеологиялық қатаң бақылауға, шектеуге жалтақтап
жазудан да арылған хал-ахуал қалыптаса бастады. Көркем шығармалар арқылы
өмір шындығын өнер тілімен бейнелеудің мол мүмкіндігіне орай жұмыстарды
жүзеге асыру жүріп жатыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз мемлекет тұғырымен әлемге
танымал болып жаңа даму жолымен келе жатқан Қазақстанның көркем әдебиеті де
өркениет кеңістігіндегі өзіндік орнымен бағалануы – өзекті мәселе.
Сондықтан соңғы онжылдықтар белестерінде жазылған прозалық шығармаларды
тарихи шындық пен көркемдік шешім поэтикасы заңдылықтары бойынша саралап
қарастыру – еңбегімнің басты мақсаты. Осы мақсатты орындау үшін мынадай
міндеттерді орындау көзделді:
– Прозадағы өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі;
– Тарихилықтың көркемдік шындыққа негіз болуының ерекшеліктері;
– Кейіпкерлерді даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері;
– Тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясындағы қамтылуы;
– Прозалық шығармалардың идеялық-композициялық желісіндегі ұлттық-
этнографиялық сипат болмысы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
– Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының жаңа әдебиетіндегі проза
жанрындағы шығармалардың дамуына көркемдік негіз бастаулары (сақ, ғұн
дастандары, шежірелік туындылар, т.б.) эпикалық шығармалар сабақтастығы
заңдылығымен жаңаша байыпталды.
– Қазіргі қазақ прозасының мазмұны мен пішіні поэтикасына жаңа жазба
реалистік әдебиет үлгілерінің (хакім Абай, Ы. Алтынсарин, т.б.
шығармалары) классикалық көркемдік негіз болғандығы бағаланды.
– Қазақ прозасының әлем әдебиетіндегі үлгілермен тектесе дамуына ықпал
еткен ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы әдеби үдеріс, жеке
қаламгерлер туралы тұжырым жасалды.
– Қазақ прозасының қалыптасу, даму сабақтастығы теориялық-методологиялық
сабақтастығымен жүйеленді.
– Қазіргі жаңа романдардағы өмір шындығы мен тарихи шындық сабақ-
тасуындағы көркемдік жалғастық ықпалы айқындалды.
- Романдардағы табиғат аясындағы адам тіршілігінің шынайылығын ашу,
ұлттық-этнографиялық дәстүрлерді уақыт шындығымен сәйкестендіру, т.б.
көркемдік шешім эстетикасы ерекшеліктері күрделі сипатымен саралана
талданған.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ прозасы – ұлттық және жалпы әлемдік әдеби
үдеріс қозғалысы жүйесіндегі шығармалық еңбек нәтижелері. Қазақ тарихының
кезеңдерін қамтыған алдыңғы толқын суреткерлер ізімен кесек туындылар
жазған кейінгі толқын қаламгерлер шоғыры қазіргі қазақ оқырмандарының
ұлттық-тарихи санасын оятуға, жаңаша қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Бұл
орайда, І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы
парыз, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы (роман-хамса), С.Елубайдың Ақ боз
үй (роман-трилогия), Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
С.Жұбатырұлының Абыржы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы, М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы, Ғ.Құлахметтің Үйірі жоқ көкжал, С.Досановтың
Қылбұрау, Ұйық, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны, т.б. шығармалар
шоғыры тарихи шындық пен көркемдік шешім ерекшеліктерін арнайы қарастыру
нысанына алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ прозасы –
әлем әдебиетінің қлассикалық үрдіс деңгейінде дамып келе жатқан жанр.
Дәстүрлік және көркемдік негіздері – қазақтың фольклоры мен әдебиеті
мұралары. Әлем әдебиеттері классикалық үлгілерімен әртүрлі сипаттағы
ықпалдастықтар, байланыстар жағдайында жетілген, дамыған ұлттық сөз өнері
туындыларын қазіргі әдебиеттану қисындарымен саралау, байыптау арқылы біз
әлем өркениеті кеңістігіндегі өзіндік деңгейімізді анықтаймыз.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста көркем әдебиет дамуының теориялық-
методологиялық заңдылықтарына, қисындарына сүйене отырып, қазіргі қазақ
романдарына тән тарихи шындық пен көркемдік шешім мәселелерін саралауда
объективті-аналитикалық, тарихи-салыстырмалы, кешенді-жүйелі талдау
әдістері пайдаланылды. Тарихи-нақтылық пен тарихи-әдеби саралау, жүйелеу
әдістері басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму
сипаты
1.1 Эпикалық шығармалар сабақтастығы
Қазақ жазба әдебиетінің қазіргі заманғы эпикалық түрлерінің (поэма,
роман) тарихилықпен жазылуына эпикалық шығармалардың көркемдік негізі үлгі
болғандығы ақиқат. Осы арада белгілі әдебиеттанушы-ғалым Н. Келімбетовтің
сақ, ғұн дәуірі тарихи дастандарының поэтикасы хақындағы пікірі эпикалық
жанр шығармалары табиғатының қалыптасу, даму эволюциясын түсінуге
бағдарлайды: Сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген жоқтау, мақтау
түріндегі өлең үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, бертін келе Түрік
қағанаты тұсында жазылған ерлік жырларының шынайы көркем шығарма ретінде
қалыптасуына үлгі-өнеге, модель-форма болды [4, 11 б]. Бұл – қазақ
әдебиетіндегі кейінгі көп жанрлы жазбаша дәстүрдің дамуына негіз болған
үрдіс үлгісі.
Қазақ әдебиеті тарихының байырғы сақ, ғұн дәуірлеріндегі эпикалық
шығармаларының құрылысында халықтың қанатты сөздерінің, мақал-мәтелдерінің,
тұрмыс-салт өлеңдерінің, шешендік толғаныстарының – бәрінің тұтаса құралуы
қалыптасқан көркемдік үрдіс тағылымын дамытты. Жазбаша әдебиет кемелдене
дами келе көрнекті романдардағы кейіпкерлерді даралау, мінездеу,
оқиғалардың деректілік шындығы мен ойдан қосу тұтастығын үйлестіру – бәрі
де тарихилықтың негізділік заңдылығы жүйесін құрады.
Қазақ сөз өнері тарихындағы Көне түркі әдебиеті (VI-IX ғ.ғ.)
кезеңіндегі Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы,
Оғызнама мұраларында түркі тайпаларының өмір сүрген дәуірлері шындығы,
тарихи тұлғалардың қызметі, адамдар өмір сүрген географиялық кеңістік,
әлеуметтік орта тағылымы қамтылған. Ал, Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ
ғ.ғ.) кезеңіндегі мұраларда да халықтың сол шығармаларда сөз болған
тұлғаларының, әлеуметтік ортасының шындығы тарихилық заңдылығы аясында
қамтылған. Көрнекті әдебиеттанушы-ғалым А. Егеубай аталған ежелгі әдеби
мұралардағы кейіпкерлердің, жеке адамдар тұлғаларының тарихи негізділікпен
жазылғанын айтады, олардың тарих, философия, этнология зерттеулері үшін
нұсқалы материалдар, тарихи бағалы деректер [5, 163 б] беретін рухани арқау
екендігіне, философиялық, әлеуметтанушылық, әдеби-әдептілік, т.б. мәселе-
лерді қамтитын күрделі танымдық тағылымына ғылыми байыптаулар жасайды.
Зерттеуші ежелгі және ортағасырлық мұралардағы әдеби әдеп жүйелерін саралап
көрсетеді (1. Жан сымбаты, 2. Кісілік сымбаты, 3. Азаматтық сымбаты) де,
олардың тарихилыққа қатысты поэтикалық ерекшеліктерін ғылыми-теориялық
тұрғыда тұжырымдаған: Тарихи шындық пен көркем шындық арасындағы күрделі
метаморфоза да тарихилық негізде, тарихи кезеңдер аясында ұғынықтырақ,
қызғылықты көрінеді. ... ежелгі мұраларда тарихи тұлғалар мен тарихи
құбылыстарда ойдан қосу, әсірелеу аз байқалады. Байқалмайды деген де
шындыққа үйлеседі. Тарихи адамдар, тарихи оқиғалар бәз күйінде сипатталады.
Тарихи шындық қана емес, поэтикалық басқа да ең бір көркемдік таным
сарабынан өткен нышандарының өзі де тіршілік, тұрмыс көріністерінен қаз-
қалпында көшіріліп алынған. Кейінгі кезең мұраларында көркемдік шындық рухы
үстем түсе бастаған. Көркемдік шындық, көркемдік шарттылық көрініс берген
тұстарда эпикалық тыныс қиялы, қиял-ғажайып ертегілері сынды көркемдік
кеңістіктер туындады [5, 184 б]. Өнер туындыларына арқау болатын өмір
шындығы болмысын елестету үшін
Әбу Нәсір әл-Фарабидің Мәселелер мәні философиялық еңбегіндегі пікіріне
назар аударуға болады: Қозғалыс пен тыныштықтың басталуы, ол сыртқы қысым
немесе өмір, болмаса, табиғат деп аталады. Қозғалыстың кей түрлері еріксіз
болады, мұндайда олардың басталуын өсімдік жаны дейді немесе ерікті болуы
ықтимал... Уақыт осы қозғалыспен байланысты. Уақыттың шегі сәт деп аталады.
Қозғалыста уақыттың басы да, аяғы да болуы мүмкін емес. Осылайша, бір
жағынан, қозғалатын әлдене болуы тиіс, екінші жағынан, қозғаушы болуы
керек [6, 55 б]. Демек, өмір шындығы – қозғалыс пен тыныштықтың өзара
сабақтас құбылыстарынан құралатын тіршілік келбеті. Көркем шығарма-
лардағы өмір шындығы дамылсыз сапырылысқан үндес әрі қарама-қайшы-
лықты қозғалыстар жүйесін бейнелейді. Ал, тыныштық ұғымының өзі де өмір
шындығы қозғалыстарының аясында айқындалады. Тарихи кезеңдердегі
оқиғалардың өрістеуі мен белгілі бір нәтижелер арқылы аяқталуы да қозғалыс
пен тыныштық сабақтастығы тағылымын аңғартады.
Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар тарихи деректерді баяндау мен
көркем әдебиет бейнелеулері тұтасуы жолын қалыптастырған мұралар болып
саналады. Авторларының көзімен көрген оқиғаларын көркемдік талғаммен
сұрыптап, іріктеп жазуы арқылы уақыт шындығын жазбаша жүйелеудегі
қаламгерлік мәдениет үрдісіне де негіз қаланды. Шежірелік туындылардың
құрылысындағы елдің, ондағы көрнекті оқиғалардың қамтылуында туынды
авторларының мемлекет қайраткері тұғырындағы тұлғалық танымалдығы да елеулі
болды. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шындықпен кең көлемді көркем туындылар
жазу үрдісінде шежірелік шығармалар авторларының қайраткерлік, қаламгерлік
орындары да сөз өнері тарихындағы маңыздылығымен ерекшеленеді.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі жаңа жазба реалистік әдебиет
шығармалары да көркем әдебиетіміздегі тарихилықты жаңаша қалыптастыруда
маңызды орын алды. Хакім Абайдың эпикалық дастандарында, қара сөздерінде
өмір шындығы деректері, тарихи тұлғалар тағылымының көркем шындықпен
өрнектелуі әдеби сипатпен өрнектелді. Шоқан Уәлихановтың ғылыми-этно-
графиялық очерктері әдеби-тарихи сипатымен ұлттық және жалпыадамзаттық
рухани мұралар қатарына қосылды. Шоқан шығармалары ғылыми жазбаларды әдеби-
тарихи ерекшеліктер тұтастығымен жазудың әлемдік классикалық дәстүріне
сәйкес қазақ топырағында дамытудың іргетасын қалады. Ал, Ы.Алтынсариннің
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі жазбаша прозалық шығарма жазу үрдісі
жолындағы жаңа жазба реалистік әдебиет үлгілері болып саналады. Профессор
X.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріндегі Әбу Нәсір әл-Фарабидың,
Захир ад-дин Бабырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қосымұлы
Жалайырдың еңбектерін, хан-сұлтандардың, елшілердің жазысқан хаттарын,
шешен-билер сөздерін де прозалық шығармалардың алғашқы үлгілері қатарында
қарастыруды ұсынады. Зерттеуші қазақ прозасының әуелгі бастау кезеңіндегі
мұраларын айта отырып, Шоқан, Ыбырай, Абай өмір сүрген ғасырдағы осы
дәстүрлі дамудың жалғастығына баға берген. Түркістан уалаяты (1870),
Дала уалаяты газеттері мен Айқап журналының беттерінде жарияланған
мұралардың, шығармалардың, қазақ әдебиеті жанрларының, оның ішінде прозалық
шығармалардың мол жазыла бастауына себеп болғанын бағалайды. [7, 9-10 бб].
Академик З.Қабдолов былай дейді: Кең көлемді ... эпостың бұл түрінде
жазылған шығармалар шындықтың жекелеген эпизодтарын суреттеумен тынбайды,
әдеби шығармаларға арқау болған адам мен қоғам тіршілігін мейлінше кең
қамтып, алуан-алуан даму кезеңдерімен тұтас жүйелеп, толассыз қимыл-
қозғалыс қалпында жинақтайды. Адам мен қоғам өмірінің қандай ақиқаты
болсын, мұнда бүкіл тамыр тереңімен, қопарыла көрсетіледі де, оқырманның
көз алдында өзгеше бір әлем, бүтін бір тіршілік дүниесі пайда болады [8,
313-314 бб].
Қазіргі қазақ романдарының біразы XX ғ. 90-жылдары мен XXI ғ. басында
жарыққа шықты. Тарихының жаңа кезеңіне көшкен, байырғы жолы бұған дейінгі
талай мыңжылдықтардан басталған, қалыптасқан мемлекетіміздің, қазақ ұлтының
көркем әдебиеттегі бейнеленуі сөз арқауындағы дәстүрлі шығар-машылық үрдіс
аясында қарастырылады. Эпикалық шығармашылық үрдіс әдебиетіміздің Қазақ
хандығы (ХV-XVIII ғғ.) және ХІХ ғасырлар кезеңдеріндегі авторлы шежірелік
шығармалар Мәшһүр Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-
қазақ, һәм хандар шежіресі, т.б. қисса-дастандар, тарихи жырлар жанрлары
арқылы да жалғасты. Қазақ романистикасының қалыптасу, даму тарихында ХХ
ғасырдың бас кезіндегі эпикалық шығармалар айрықша орын алады.
Шәкәрімнің Әділ–Мария романының сюжеттік-композициялық желісінде ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылдарына ортақ өмір шындығының оқиғалары
арқау етіп алынған. Көлемді прозалық шығарманың мазмұны мен пішіні
жүйесінде классикалық әдеби шығармаларға тән әртүрлі көркемдік әдістер
тұтастығымен жазылғандығы байқалады. Романның идеялық-композициялық желісін
құрайтын мынадай мәселелер айқын қамтылған: біріншісі – ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдығы шамасындағы қазақ ауылының көшпелі тұрмыс жағдайының (қыстау мен
жайлау арасындағы көшу-қону, малды жаю, т.б.) көріністері; екіншісі –
қазақтың ұлттық-этнографиялық, ата-бабалық салт-дәстүрінің негізгі оқиға
нысаны болғандығы. Басты кейіпкерлер Әділдің әкесі Жақсыбай мен Марияның
әкесі Бақтыбайдың әуелі құда болып келіскені сюжеттік байланыс ретінде
көрінеді. Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы Шыңғыстауды кейіптеу тәсілі
сипатымен бейнелеген жерлері қазіргі қазақ романдарына көркемдік негіз
болғаны айқын байқалады. Мысалы, Әділ–Мария романында басты
кейіпкерлердің түнгі табиғат аясындағы қауышу сәтін лирикалық-психологиялық
бейнелеудің лирикалық және кейіптеулік тұтастықпен өрілген көркемдік-
әсерлілік сипаты айқын: Міне, осы іңірде туған толық Ай дәл Марияның
қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса да, көтеріле келе бозарып,
жоғарылағанда, әбден бойы үйренгендей маңқиып, жер жүзіне сүттей тұнық
сәулесін түсіріп, Айдың бетіндегі кісі пішінді қожыры қырындай қарап, Әділ
мен Марияның алғашқы қосылғанын көрмейінші! – деген сияқтанды-ау! Сонда,
кәрі Шыңғыстау, сен алыстан мұнарлатып, басыңды күнбатысқа беріп, көлденең
сұлап: Әділ мен Мария былай жатсашы! – дегендей бөктердің аласа адырын
бауырыңа қысып, төстегі елге жантая қарап жатпап па едің? [9, 501-502 бб].
Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы ұлттық-этнографиялық ерекшелік-
тердің суреттелуі де эпикалық шығармадағы тарихилық шынайылығын аңғартады.
Профессор Б.Майтановтың Әділ–Мария романына байланысты айтқан пікірі де
осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс сабақтастығына негізделген
жаңашылдығын дәйектейді: Көркемдік баяндау құрылымы жағынан
Әділ–Марияның екі түрлі өзгешелігі айдай анық. Бірі – композициялық
жүйедегі пейзаж қызметінің ауқымы, екінші – диалог формасын пьеса
үлгісіндей алу [10, 3-4 бб]. Жинақтап айтқанда, Шәкәрімнің Әділ–Мариясы
мен қазіргі қазақ романдары поэтикасындағы сабақтастық ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік үрдістері жетістіктерін дәлелдейді.
Қазақ тарихының бұрын жан-жақты қамтылмаған жақтарын кеңейте, тереңдете
жазуда қаламгерлер сөз арқауындағы бірнеше ғылымдар салаларының тұтасуы
жағдайында еңбек етуде. Ұлттық тарихтың көрнекті тұлғаларын, олар өмір
сүрген қоғамдық-әлеуметтік ортаның қайшылықты, тартысты күрделі болмысын
шығармашылық психологиясы көрігіне салып оқырмандарға ұсыну жауапты іс. Бұл
орайда, әдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақованың пікіріне назар аударамыз:
Шығармашылық психологиясы (психология творчества) – суреткердің өмірді
танудағы, мәдени қазынаны жасаушы ретіндегі жеке психологиясы, жаңа бір
туындының қиялда туғанынан бастап, оның аяқталуына дейінгі динамика, яғни
көркем шығарма жасаудағы жалпы және жекелеген заңдылық процесі [11, 228
б]. Демек, өмір шындығын тарихи шындық поэтикасы аясында бейнелеуде
қаламгердің шығармашылық психологиясы ең негізгі шешуші қызметті атқарады.
Қазіргі қазақ романы - ұлттық сөз өнері тарихындағы алдыңғы толқын
суреткерлер қалыптастырған көркемдік үрдістің жалғасқан көрсеткіші. Әрине,
қазақ сөз өнері алыптары да әлем әдебиеттеріндегі суреткерлер тағылымынан
өнеге алды. Бұл орайда, қазақтың рухани мәдениеті тарихына қатысты жақтары
жиі айтылатын А.С.Пушкин шығармашылығына назар аударуға болады.
А.С.Пушкиннің прозалық шығармалары мен қазіргі қазақ романдарына ортақ
тарихи шындық поэтикасының көркемдік үндестігі мәселесіне тоқталуға болады
[12, 5 б].
Қазіргі қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім
мәселелерін ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырудың өзектілігі сөз
арқауындағы осындай әлемдік классикалық үрдістер ықпалдастығы, сабақтастығы
жүйесімен байланысты бағаланады.
Қазіргі қазақ прозасындағы тарихи шындық поэтикасы бағдарымен жазылған
І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
3.Шүкіровтің Сыр бойы, Қ.Шабданұлының Қылмыс, Д.Досжановтың Ақ орда
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы, М.Мағауиннің Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, 1986 жыл, С. Елубаевтің Ақ боз үй және т.б. романдар
ұлттық әдебиетіміздің әлемдік тәжірибедегі үлгілермен үндестігін айқын
аңғартады. Аталған романдардағы ұлттық тарихымыздағы қайраткерлер
тұлғаларының, оқиғаларының барлығы да шындықты көркемдік шешіммен
өрнектеудегі қаламгерлер шеберліктерін, өзіндік мәнер- машықтарын танытады.
Бұл орайда, белгілі әдебиеттанушы ғалым, профессор Т.Н.Рахымжановтың пікірі
эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішіні жүйесіндегі өмір шындығы
бейнеленуінде авторлық ұстанымдар табиғатын түсінуге бағдар береді:
Қазіргі романның көркем бейнеленген объектісі – қоғамдағы әлеуметтік-
психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы, орталық және қосалқы
кейіпкердің ішкі менінің өсу, кемелдену эволюциясы болып табылады [13,
219 б]. Бұл пікір қазіргі қазақ романдарындағы тарихилықты, деректерді мол
қамтып жеткізетін эпикалық авторлық баяндаулар болмысын дәйектей түседі.
Әлем әдебиетіндегі тарихи шығармалар үрдісін ұстанған XX ғасырдың
90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасының роман
жанрындағы туындылары ұлттық сөз өнері қазынасын байыта түсті. Әлем
әдебиетінің алыптары (Л.Толстой, А.Пушкин, Р.Тагор, Ә.Хэмингуэй, М.Әуезов,
т.б.) шығармаларына тән тарихи шындық поэтикасы көркемдік үндестігі
байқалатын қазақ прозасының жаңа туындылары тәуелсіз Қазақстан әдебиетінің
өркениеттегі өзіндік тұғырын бейнелей түседі. Бұл - ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық дамудағы жетістіктерінің нақты көрсеткіші. Әдеби процесс-
әлем халықтары әдебиеттері дамуындағы елеулі туындылардың поэтикалық
ерекшеліктері жинақтала танылатын шығармашылық ізденістер арналарын
тұтастандыра танытатын ұғым. Профессор Т.Тебегенов: Әдеби процесс - рухани
құндылықтар тарихы... Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты тұтастай
елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық тағылымы мол
халық дүниетанымының айнасы [14, 11 б], - дейді. Демек, әдеби процесс
ұғымының аясында халық тарихының барлық кезеңдеріндегі сөз өнері
шығармашылығының үздіксіз дамуындағы қозғалысы, поэтикалық болмысы
қарастырылады. Әрине, рухани мәдениеттің негізгі арнасы көркем шығармалар -
үздіксіз туындап жататын әдеби даму қозғалысының жемісі. Бұл - әдеби
процесс.
Деректі романдар тағылымы деген екінші бөлімшеде қазақ
әдебиетінің арғы-бергі кеңістігіндегі шығармалардың реалистік сипатына
негіз болған ерекшелік-деректілік жайында сөз болады. Деректілік -
өнер туындыларының барлығын да адамдардың қабылдау дүниетанымын танытатын
өмір шындығының көрсеткіші. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті
дамуындағы шығармалардың, әсіресе прозалык туындылардың тарихи шындык пен
көркемдік шешім мәселелерін игеруі, қаламгерлердің шеберлікке шыңдалу
ізденістерін танытты. Бұл орайда, академик С.Қирабаевтың осы кезең әдебиеті
шығармаларын шынайы бағалаған пікірінің ғылыми-методологиялық негізділігі
айқын: Қазақ әдебиетінің тарихи шындыкқа тәнтілігі, көркемдікпен шешуге
ұмтылған проблемаларының молдығы мен тереңдігі прозада түрліше стильді,
формаларды туғызуда. Көркем шығарманың нақты өмірмен байланысын көрсетуде
документтіліктің де ролі артуда. Шындықты кең алып, баяу, мол тыныстылықпен
суреттеу үлгісіне характердің ішкі сырына үңілетін психологиялық тереңдік
пен философиялық ойшылдық қосылды. ... Тарихи шындықты дәлдікпен көрсете
отырып, өмірдегі өзгерістерді толық көркемдікпен бейнелеу, оның маңызды-
маңызды проблемаларын дөп баса білу, сол негізде коғам дамуының
заңдылыктарын дәлелдеу...толысқан суреткердің ғана қолынан келмек [15, 39
б]. Қазіргі қазақ әдебиеттануы ғылымында да осы жанрдағы шығармалар
поэтикасының табиғатына берілген нақты тұжырымдар (Т.Бекниязовтың пікірі)
деректі романдардың сипатын айқындауға бағдар береді [11, 78-79 бб].
Қазақ романдарының тарихилық негіздерін құрайтын кезеңдер шындығын
қамтыған осындай жанрдағы шығармалар қатарында С.Сейфуллиннің Тар жол,
тайғақ кешу, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мұстафинннің Көз көрген,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, Т.Жұртбаевтың Дулыға, Д.Досжановтың
Абақты және т.б. шығармалар деректілік сипатының молдығымен, нақтылығымен
ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар да тарихилық негізділікті
мол қамтитындығымен бағаланады. Ал, нақтылы деректілікке негізделген
шығармалар қатарында жазушылар Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы (деректі роман) туындылары айрықша дараланып көрінеді.
Бұл романдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан тарихының
материалдық және рухани мәдениет салаларындағы даму оқиғалары, кеңестік
кезеңнің жетістіктері мен кемшіліктері, көрнекті тарихи қайраткерлердің
әрқайсысына тән даралық сипаттары, қоғамның, мемлекеттің, әртүрлі шығар-
машылық, шаруашылық ортаның қарым-қатынастарындағы қайшылықтар мен
қақтығыстар – бәрі де нақтылы өмірлік деректер бойынша баяндалады.
Жазушы Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы (1992) атты эпикалық
шығармасына Роман-толғау (Айтылмай келген шындық) атты қосымша
тақырыптық атаулар қосыла беріліпті.
Қазақ тарихының аса күрделі оқиғаларға толы XX ғасырдың
70-80-жылдарындағы кезеңіндегі саяси идеологиялық бақылау
орындары мен Қазақстан Жазушылары Одағы арасындағы қарым-қатынастарды
деректі прозаның роман-толғау жанрындағы эпикалық туындымен қамтып жазуда
қаламгер шындық туралы өзіндік көзқарастарын халықтық бағалаумен
сабақтастық тұрғыда баяндауға тырысқан. Роман желісіндегі эпикалық
баяндауға негіз болған ұйым – Қазақстан Жазушылар Одағы. Тұйық өмірдің
құпиясы роман-толғауында Ә.Шәріповтің, Ә.Әлімжановтың, Ж.Молдаға-лиевтің,
О. Сүлейменовтің Қазақстан Жазушылар Одағын басқарған кезеңіндегі
қызметтерін атқаруына байланысты оқиғаларды қамтып жазған. Деректі прозалық
романның кейіпкерлері – тарихи тұлғалар [16, 300-301 бб]. Тұйық өмірдің
құпиясы романында қазақтың XX ғасырдағы көрнекті жазушылары
І.Есенберлиннің, Ә.Нұрпейісовтің, Т.Ахтановтың, С.Мұратбековтің тұлғалары
да біршама даралана бейнеленген.
Деректі романда Қазақстан тарихының аса көрнекті тұлғасы, көп жыл
республиканы басқарған Д.А.Қонаевтың Жазушылар Одағына, жекелеген дарынды
қаламгерлерге жасаған қамқорлығы біршама толық баяндалған.
Қазіргі деректі эпикалық прозалық шығармалардың көрнекті үлгілерінің
қатары 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық-азаттық көтерілісіне арналады.
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы (2006) атты деректі романының бірінші
кітабы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың игерілуін білдіретін
елеулі туынды. Желтоқсан эпопеясы деректі романының композициясында екі
мәселе сараланып көрінеді: біріншісі – автордың 1986 жылғы Желтоқсан
көтерілісі туралы көсемсөздік-философиялық ой-толғаулары мен тұжырымдары;
екіншісі – Желтоқсан көтерілісін айғақтайтын ресми құжаттар, естеліктер мен
деректі материалдар. Деректі романдағы осы бөліктерде ХХ ғасырдың 1986
жылғы Желтоқсан көтерілісі болған күндерден бастап қазіргі ХХІ ғасырдың осы
кітап шыққанға дейінгі аралықтағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік оқиғалары,
халқымыздың рухани өсуіне, өркендеуіне байланысты өзекті мәселелер
жинақталған. Деректі романның авторы ақын болғандықтан шығармадағы аталған
тарауларда стильдік қолданыстардың алуан түрі берілген. Шығармадағы
тараулардың тақырыптық сипатына орай суреттемелер де, диалогтар да,
авторлық дербес толғаныстары мен тұжырымдары да, ресми құжаттар (қаулылар,
мәжілісхаттар, анықтамалар, хаттар, т.б.), сонымен бірге оқиғалар
желісіндегі поэтикалық әсерлілікті күшейту қызметін атқарған өлеңдер де
аралас қолданылған.
Деректі романның әр алуан жанрлардың синтезі үлгісінде болуы қазақ сөз
өнері тарихындағы тарихнамалық-шежірелік туындылар жазу үрдісін еске
салады. Сөз арқауындағы Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы деректі
романдары жаңа дәуірдегі әдеби үдерістегі шежірелік-тарихнамалық және әдеби
шығарма поэтикасы тұтастығының көрінісіндей айқындалады.
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (2003) роман-диалогында Желтоқсан
көтерілісінен кейін ұлтшыл, жершіл, т.б. жалалар жабылып, аудандық
партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылған, бірақ қуғын-
сүргінге ұшыраса да әділетсіздіктен ықпаған, рухын жоғалтпаған қазақ
зиялысының тағдыры арқылы тоталитарлық жүйенің шаруашылық салаларында
жүрген қазақ азаматтарына да тигізген зардаптарын көреміз. Романдағы автор
мен кейіпкер диалогтары шығарманың поэтикалық мазмұны мен пішін
тұтастығымен өрілген. Академик З.Ахметов көркем шығармадағы диалогтың
кейіпкерлердің жан әлемін, қоршаған тіршілік қозғалыстарындағы өзіндік
орындарын анықтаудағы поэтикалық қызметін атап көрсеткен [11, 79-80 бб].
Диалог – деректі романдардың психологиялық сипатын күшейте түсетін
көркемдік тәсіл.
Деректі роман – қазіргі жазбаша әдебиеттің өзіндік жанрларының бірі.
Құрылысындағы деректі құжаттардың, естелік әңгімелердің мол болуымен бірге
туынды авторларының көркем шындық бейнелеулері де қолданылатын-дығы оларды
ерекшелендіріп тұрады. М. Шахановтың Желтоқсан эпопеясы деректі романының
Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі тіл мүддесі атты
тоғызыншы бөлімінде тәуелсіздігі ресми жарияланған Қазақстан
Республикасындағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебелі қолданысын нығайту,
қазақ ұлтының мемлекет құрушы ата-бабалық және мәңгілік тұғырын сақтау іс-
әрекеттері жүйелене көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың және т.б. қайраткерлердің қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін Конституциялық тұрғыда қабылдауды қамтамасыз ету жолындағы
қажырлы, табанды шешімдері де құжаттармен сәйкес дәйектелген [17, 475 б].
1.2 Өмір шындығы және тарихи шындық
Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының қалыптасу, даму жолында тарихи
шындық эпикалық шығарманың сипатына тән басты поэтикалық ерекшелік ретінде
колданылады. Әдебиеттану ғылымының теориялық қисыны бойынша, бұл өзекті
мәселе көркем шығармалардың халық тарихын негізге ала жасалатын поэтикалық
ерекшелігі тұрғысында бағаланады: Тарихи шындық - өмір шындығының тарихи
тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық
өмірдегі нақтылы құбылыстар, болған уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау
болады. Тарихтың, халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің
сипаты танылады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи шындық - көркемдік
бейнелеу тәсілімен берілетін өмір шындығы, яғни көркемдік шындық [11, 95
б].
XX ғасырдың 90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ
прозасындағы көптеген романдар ұлттық тарихымыздағы бұрын айтылмай келген
көптеген мәселелерді тарихи шындықпен бейнелеудің поэтикалық заңдылықтарын
игеруімен ерекшеленді. Қазақтың көркем прозасында өзіндік суреткерлік
қолтаңбаларымен танылып қалыптасқан көрнекті қаламгерлердің жаңа романдары
ұлттық және әлемдік әдебиеттің классикалық үрдістерін байыта, тереңдете
түсті. Д.Досжановтың Алыптың азабы, Ақ Орда, Р.Тоқтаровтың Абайдың
жұмбағы, М.Мағауинның Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
С.Елубаевтың Ақ боз үй, Қ.Шабданұлының Қылмыс атты романдары қазіргі
қазақ прозасындағы реализм көркемдік әдісінің шынайы үлгілері ретінде
оқырмандарына ұсынылды. Аталған романдардағы тарихи тұлғалар (Кенесары,
Құнанбай, хакім Абай, Д.А. Қонаев, Н.Ә.Назарбаев, т.б.) және олардың
заманы, уақыт пен кеңістік аясындағы қарама-қайшылықтар қазақтың ұлттық
тарихына көркемдік уақыт, көркемдік шындық, поэтикалық жинақтау, авторлық
шешім және т.б. шығармашылық ерекшеліктер тұрғысында қамтуымен байқалады.
Аталған романдардың тақырыптық, идеялық-композициялық желісіне алынған
кезеңдер қазіргі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының қайта қарастырылып,
жаңаша бағаланып жатқан мемлекеттік бағдарымен толық үндеседі. Бұл орайда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты кітабындағы пікірі де қаламгерлердің ұлттық тарихты жаңаша жазуға
арналған туындыларының маңыздылығын айқындай түседі: Бүгінгі қазақ
гуманизмі үшін ұлттық біртектестік пен уақыттың тегеурінді талабы шендескен
аралықтағы мейлінше күрделі өрістен жол тауып шығудан артық мәнді мәселе
жоқ. Бұл – саяси ғана емес, сонымен бірге ғылыми да проблема [18, 12 б].
Қазақ әдебиетінің соңғы онжылдықтарда жарық көріп жатқан көрнекті
көркем туындылары - ұлттық санамыздағы көркем ойлаудың көрсеткіштері. Әдеби
шығармалар мен ғылыми зерттеулердің мыңжылдықтар белестерінде қалыптасқан
қазақ өркениетін танытатын тарихи-мәдени құндылықтардың барлығын да шынайы
болмысымен толық қамту аясында жазылып жатқандығын байқаймыз. Бұл орайда,
Қазақ өркениеті атты жаңа ғылыми-методологиялық бағытты калыптастырушы
көрнекті ғалым Е.С.Омаровтың тұжырымы назар аударарлық [19, 15 б].
Қазақстан Республикасы атты мемлекеттің мыңжылдықтар белестерінен өткен
Қазақ өркениетінің заңды жалғасы екендігін көркем әдебиет шығармалары, оның
ішінде аталған қазіргі романдар шоғыры көркемдік-эстетикалық бағдар ретінде
ұстанады. Себебі, сөз арқауындағы романдардың идеялық-композициялық
желісіне арқау болған басты кейіпкерлердің әдеби прототиптері - тарихи
тұлғалар. Көркем шығармаларға оның ішінде эпостық әдеби тек жанрларының ең
көлемдісі ұлы әңгімеде - романда тарихи тұлғаның кейіпкер тұғырында
сомдалуы арқылы қазақ өркениетінің ата-бабалардан кейінгі ұрпақтарға
жалғасқан дәстүрлі сипаттары жинақталады. Нақтылап айтқанда, сөз
арқауындағы тарихи тұлғалар (Кенесары, Құнанбай, хакім Абай, М. Әуезов, Д.
Қонаев, Н. Назарбаев, т.б.) - қазақ өркениетінің ұлттық және әлемдік
көрсеткіштері.
Қаламгерлер романдарының мазмұны мен пішіні жүйесіндегі эпикалық
көлемде тарихи тұлғалардың өмір сүрген кезеңдері келбетін, қоғамдық-
әлеуметтік оқиғаларды, қазақтың ұлттық-этнографиялық дәстүрлі болмысын,
тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастар мәдениетін, жақсылық пен жамандық
жағаласқан қарама-қайшылықтар әлемін – бәрін де тарихи шындықпен бейнеледі.
Мысалы, қазақ тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Құнанбай қажы
Өскенбайұлы (1804-1885) әдеби тұлғасының жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың
жұмбағы атты роман-хамсасында жаңаша көркемдік шешіммен сомдалғанын
көреміз. Суреткер М.О.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы Құнанбай
өмірі Ресей империясының қазақ даласын отарлауға арналған 1822-1868 жылдары
жүзеге асырылған реформалары аралығындағы уақытын қамтиды. Зерттеуші-жазушы
Б. Сапаралы Құнанбай қажы атты тарихи-әдеби кітабында суреткердің
автоцензуралық сақтықпен осы тұлғаны бейнелеудегі өзіндік ұстанымына жаңаша
баға береді [20, 12 б]. Шынында да Құнанбай мен оның баласы Абайды,
олардың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыстық ортасын тарихи шындықты негізге ала
отырып, поэтикалық астарлы, мегзеулі сипаты терең қатпарлы қалыппен
суреттеуде М.Әуезов ұстанған көркемдік шешімнің ұлағаты мол.
Жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасының төрт кітабында
(бірінші кітап Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап
Қызғаныш, төртінші кітап Хақиқат мекені) Құнанбай бейнесінің шынайы
тарихилықпен, тарихи шындықпен бейнеленгенін көреміз. Абайдың жұмбағы
роман-хамсасындағы аталған кітаптарда Құнанбайдың тарихи шындықпен
бейнеленуі мынадай поэтикалық жинақтаулармен берілген: біріншісі -
Құнанбайдың әулетін, туған ауылын, аймағын ауызына қаратқан ақылдылығымен,
шешендігімен, қамқоршы басшылығымен даралануы; екіншісі - Ресей
империясының басқару жүйесінің әкімшілік тұтқасын (аға сұлтандығын)
иеленуі, қазақ қауымын өзіндік көзқарастары ырқында басқару мақсатында
күрделі қайшылықтарға толы қызметтерімен әрекет етуі. Жазушы романда
Құнанбайдың өмір жолын қырық бір жасында ұлы Абайдың дүниеге келген кезінен
бастап, сексен екіде бақиға аттанған сәтіне дейінгі аралық кезеңінің тарихи
деректі оқиғаларын қамтыған. Романда Құнанбайдың бұрын қалың жұртшылыққа
беймәлім болып келген іс-әрекеттері, басынан өткерген қиыншылық оқиғалары
тарихи шындық заңдылығымен өрілген. Ең бастысы - Құнанбайдың казақ елінің
тағдыры, ұлттық-азаттығы үшін күрескен Кенесары ханға, оның ізіне
ергендерге тілеулес болғандығы. Кенесарыны Ұлытауда ақ киізге көтеріп хан
сайлағандардың ішінде қазақтың белді билерімен үзеңгі қағыстыра жүріп өз
әкесі Өскенбай да болды, бірақ түгел соңына ермеді [21, 24 б]
деген әрекет жалғастығын Құнанбайдан да көреміз. Кенесары ханның ставкасын
орыстың жазалаушы отряды қоршап алғанда, олардың намаз оқып отырғанын желеу
етіп, Кенесарыны оқтан қорғап қалған [21, 24 б] әрекетін автор
кейіпкердің шынайы көзқарасымен сабақтастыра баяндап түйіндейді. Романда
Құнанбайдың қазақ жұрты үшін өзінің патшалық әкімшілік басқару билігін, аға
сұлтандығын ағартушылық-әлеуметтік мақсаттарына пайдалануға ұмтылған
әрекеттері айқын көрінеді. Қазақ халқын біржола отырықшы етіп, оқу-білім,
мәдениет жетістіктерін игертуге ұмтылысы (қазақ және орыс тілдерінде мектеп
ашуды үкіметтен сұрауы, Қарқаралыдан мешіт салуы, өзінің Меккеге қажылыққа
баруы, Меккеде қазақтар жататын арнайы үй салдыруы, т.б.) - деректілікте
негізделе өрнектелген.
Құнанбай өмірінің бұрын қамтылмай келген деректі шындығы Шыңғыс және
оның баласы Шоқан Уәлихановқа қарым-қатынасы еді. Романда жазушы көркем
шығарманың әдеби сипатын байытатын тарихи шындық поэтикасының тәсілі
көркемдік ойлауға тән сюжеттік эпизодтар жасаған. Жай кезде өр мінезді,
тәкаппар, қатал Құнанбайдың Шыңғыс төремен алғашқы дидарласуындағы қалпынан
хан тұқымдарын, төрелерді сыйлаған қазақы тектілік мінез-құлық қасиетін
айқын танимыз [21, 124 б]. Осы кездесуден соң Шыңғыстың Санкт-Петербургтегі
Эрмитажға барғанда төрт бұрышты шынының ішіне салып қойған Кенесарының бас
сүйегін көрген сәттегі жан күйзелісін айтқан әңгімесі арқылы жазушы құлдық
бұғауына мәңгілік шырмалған ұрпақтарға арналған күрескер ата-бабалар
айбатын анық білдірген: Сол арада тістері ырсиған жалаңаш бас сүйектің өзі
маған тіке қарап: Немене, келдің бе? Арманыңнан шықтың ба? Аңырап бір
қалғанда білерсіңдер менің қадырымды! деп, сарай ішін жаңғырықтыра
ақырғандай болды [21, 125 б].
Қазіргі қазақ прозасы романдарында да көркем әдебиеттегі классикалық
үрдістерді шығармашылықпен дамыта жалғастыру үрдісі байқалады. Жазушы
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихи тұлғалардың
(Кенесары, Құнанбай, Абай, Шоқан) көркем бейне тұғырында сомдалуындағы
поэтикалық ерекшеліктер саралана көрінеді. Роман-хамса композициясындағы
тарихилықтың нақты көрінісі - қазақ тарихындағы атақты қайраткерлер
тағдырларының нысанға алынуы. Әсіресе, күрделі тағдырлы Кенесары ханды
көркем бейне тұлғасында даралауға, мінездеуге қаламгердің өзіндік шешіммен
қарағанын байқаймыз. Роман-хамсаның Толғақ және Жұлдыз құрбандық деп
аталатын бірінші, екінші кітаптарында Кенесары хан бастаған ұлттық-азаттық
көтерілісшілерінің қазақ даласынан көрші түркі халықтарына (Қырғызстан,
Шығыс Түркістан) қарай ығысуы кезеңі қамтылған. Қазіргі
тәуелсіз Қазақстанның жаңаша жазылған тарих ғылымының зерттеулерінде Ресей
империясының отарлық саясатына ашық қарсы болған бұл күрес 1837-1847 жж.
Кенесары ханның басшылығымен болған көтеріліс [22, 225-231 бб] атауымен
шынайы бағалануда. XX ғасырдың 40-50-жылдары тарихшы-ғалым Е.Бекмахановтың
арнайы зерттеуінде тарихи-ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген бұл тарихи
кезең шындығының қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалар арқылы бейнеленгені
де мәлім. М.О.Әуезовтің Хан Кене тарихи трагедиясы, I.Есенберлиннің
Көшпенділер трилогиясының үшінші кітабы Қаһар романы қазақ тарихындағы
осы ұлттық-азаттық қозғалысын көркем шындықпен жазудың шығармашылық жолын
қалыптастырды.
Р.Тоқтаровтың роман-хамсасының Толғақ атты бірінші кітабының идеялық-
композициялық желісі бастауында осы тарихи кезең шындығы, тұлға тағдыры
суреттелген. Романдағы тарихи тұлғаның көркем бейне сипатын даралауда
кескін-келбетті (портретті) реалистік тұрғыда суреттеуге мән берілген.
Мысалы, романның басталуындағы Кенесары ханның кескін-келбеті тарихи-
этнографиялық табиғи бояуларымен бейнеленген: Маңдайшасына алтын ай
орнатқан жібек шатыр аузында, шошақ арқалы биік тақ үстінде - иығында
бота жүнінен тоқылған сырмалы жеңіл шекпен, қара мақпал бешпетінің омырауы
ашылып, тізелерінің үстінде жатқан алдаспанын анда-санда бір сығымдап қойып
Кенесары ханның өзі отыр. Алау жарығында қызыл шырайлы өңі алтынның буына
ұстағандай жылтырай балқып, құндыз жиекті көк бөркінің астынан білінген
торсық шекесі жарқырап, шаршағандық белгісі ме, қимылсыз қадала қарайтын
сәл қысыңқылау отты көздері ара-тұра жұмылып кетіп қояды [21, 11 б].
Тарихи тұлғалардың кескін-келбетін қаламгерлер көркем бейненің
шынайылығын танытатын реалистік танымға негіздеп береді. Тарихи тұлғалардың
шынайы кескін-келбеті арқылы олардың табиғи мінез-құлық психологиясы да,
киінген киімдері де уақытына сәйкес дәстүрлі болмысына лайықты етіліп
жинақталады. Тарихилық - көркем бейненің реалистік негізі. Р.Тоқтаровтың
романында Кенесарыға байланысты деректер мол пайдаланылған Қол басындай-ақ
өте кішкентай [21, 19 б] болып туылғанына байланысты Қадалған жерінен қан
алатын сары кенеге баламалап Шоқай бидің Кенесары есімін қойғанын да автор
үйлесімді келтіреді. Роман-хамсаның келесі кітаптарында ханмен замандас
болған тарихи тұлгалардың (Құнанбай, Абай, Шоқан, т.б.) Кенесары ісінің,
көзкарастарының жалғасындай ұлағат желісі жалғастырыла қамтылады.
Құнанбайдың іштей Кенесарыны колдағанын, сыртымен ғана патша үкіметі
жағында секілді көрінгенін де жазушы тарихи дерекке негіздеген. Алатауға
беттеген Кенесарының Құнанбайға Смайылбектің Саркөгі арқылы айтылған
аманаттары да жеке тұлғалар мен халық тағдырының тұтастығын дәлелдейді.
Кенесарының бірінші аманаты- отарлаушы жауды енді іштен шалып күресу,
халықты жүдетпеу, қара шаңырағының күйреп ортасына түспеуін ойлау; екінші
аманаты — ...қашан шешілгенше бойтұмардай сақтасын! деп беріп жіберген
...Түріктің туы... Кенекеңнің артына, сенім артқан жұртына қалдырған
жалғыз белгісі... [21, 27 б].
Көркем бейненің тарихи деректерге негізделе отырып, әдеби шығарманың
халықтық сипатын күшейте түсетін мұндай ерекшеліктері жазушының шеберлік
тәсілі тұрғысында айқындалады. Қазіргі қазақ романдарының көрнекті
үлгілерінің бірі Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы атты роман-хамсасындағы
Кенесары ханның көркем бейнесі шығармашылық үрдістегі тарихилықпен тығыз
тұтастықпен сомдалған. Тарихи тұлғалардың күрделі тағдырлы іс-әрекеттері,
мінез-құлық қасиеттері, кескін-келбеттері ұлттық-этнографиялық негіздерін
сақтай отырып, суреткерлік-көркемдік шешіммен жазылатыны танылады. Көркем
бейненің сомдалуында тарихи деректілік желісі сақталады. Аталған Абайдың
жұмбағы роман-хамсасындағы халық тарихындағы көрнекті тұлғалардың сомдалуы
осы заңдылық бойынша бағаланады. Әдебиеттанушы- ғалым Ж. Тілеповтің пікірі
де сөз арқауындағы тарихи деректілік шындық тағылымын дәйектей түседі:
... белгілі бір автор ел тарихымен байланысты шығармасын қай машықта жазса
да, ондағы көтерілген мәселе - болған шындықтан ауытқымаған шынайылылықпен
ерекшеленбек. Тек сонда ғана назар аударылып отырған туындының бойынан
тарихилық ізделмек, ондағы көрініс берген жайлар мен деректілікке ие
тарихи құжаттармен салыстырылмақ. Олай болмаған жағдайда тарихилық
проблемасы туралы сөз қозғаудың өзі артық [23, 7 б]. Қазіргі қазақ
романдарындағы тарихи тұлғалардың көркем бейне тұғырында бейнелеуінде осы
айтылған пікірге сәйкес заңдылықтың сақталғанын көреміз.
Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихи дәйектілігі анық бір саласы
- хакімнің маңындағы шығармашылық тұлғалардың көркем бейнеленуі. Хакім
Абайдың жанында жүріп ұстаздық тәлім – тәрбиесін, ықпалын тікелей
қабылдағандар – Мұхтар Әуезовтің Абай ақындығының айналасы зерттеуі
бойынша: Мұндай ақын төртеу. Оның екеуі Ақылбай, Мағауия – Абайдың өз
балалары. Мұның екеуі де 1904 жылы Абай өлген жылы өлген. Қалған екеуі –
Көкбай, Шәкерім. Осы төрт ақын – Абайдың нағыз толық мағынасындағы
шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең
мен қара сөздерін әрі оқушы, әрі таратушы,бағалаушы, тұтынушы болудан
басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абайды
зерттеуге осы төрт ақынның атын қыстыратын бір үлкен себеп, бұлардың
шығармалары арқылы Абай өзі істемесе де бой ұрған бірталай тың еңбек туады.
Абай оларға тақырып беріп, өлеңдерін сынайды, түзейді, қалай түзеудің жолын
айтады. Дәлін айтқанда, мыналар Абайдың ақын шәкірттері есепті де, Абай
алды оларға жазушылық мектебі сияқты болады [24, 19 б].
Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихилық негізінде жазылған
көркем бейнелердің бірі - хакімнің баласы Әбдірахман. Романда Әбдірахманның
әкесі Абайдың рухани демеушісі, үміті болғаны көркемдік тәсілдермен
берілген. Мысалы, Абайдың түсінде Әбіші әкесінің өлеңдері жазылған
парақтарды асықпай жинастырып отырған жағдайында көрінеді. Романда тарихи
тағылымды дерегі ретінде Әбдірахман Алматыда (Верныйда) ауырып жатқанда
Кенесары ханның баласы Сыздық сұлтанмен дидарласқаны, сұхбаттасқаны туралы
бейнеленген.
Жазушы Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасында Алаш
көсемдерінің бірі Әлихан Бөкейхановтың тарихи тұлғасын әдеби көркем бейне
тұрғысында көрсетуге талпыныс жасалғанын көреміз. Тарихи тұлғалардың көркем
шындықпен бейнеленуіне негіз болатын түпкі негіз - олардың жазып кеткен
сөздері, тарихи мұралары және олар жайында жазылған тарихи деректі
материалдар. Бұл орайда, қазіргі қазақ әдебиеті шығармаларында әлеуметтік
ортадағы қызметімен дараланған Алаш көсемдеріннің бірі Әлихан Бөкейханов-
тың мұрасын қамтып жарияланған еңбектер деректерінің негіз болатыны анық
[25, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Эпикалық шығармалар
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .7
1.2 Өмір шындығы және тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Реалистік сипат пен көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...20
2. Тәуелсіздік кезеңіндегі прозаның түрі мен сипаты (әңгімелер мен
повестьтер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық идеяның көркем
бейнеленуі ... ... ... ...37
2.2 Қазіргі қазақ прозасы және көркем антропология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.3 Қазіргі қазақ прозасының көркемдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
КIРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы
тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр
шындығын танытуда мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге
асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында
болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi
тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман
ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи тақырыптағы эпикалық шығармалардың
маңыздылығы анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып,
дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған жылдар белестерi
халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi
тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы
классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерi алыптары мерейтойларының
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен әлем өркениетi кеңiстiгiнде
бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы көрнектi, кесек туындылардың
жаңаша жазылуына себепкер болды.
Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі
өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес
кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ
көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда қазақ
әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе
алмай қалды деген пікірлер тудырды. Алайда, көркемөнер тез күш жинап,
уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу
нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр – поэзияны былай қойғанда,
шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа
заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа
тақырып, тың сюжеттерді алып келді.
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың
басы. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрыңғыдай көп ұлтты мемлекеттің
құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен
ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке
келуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен
бірге қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай
талғаммен қайта қарауды керек етеді [1, 10 б].
Соңғы жиырма жыл ішінде жазылған прозалық туындылардағы көркемдік үлгі-
өнегелер өте күрделі. Ол қаламгерлердің ұлттық ауқымындағы шеберлік
нақыштарымен ғана шектелмей, әлем әдебиетіндегі көркемдік үрдістерді қазақ
топырағында жаңғырта, түлете білгендігімен көңіл аудартады. Тәуелсіздік
кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі (повестер мен әңгімелер) атты
диссертациялық жұмыс қазіргі қазақ прозасындағы өзгеше өрнек пен өрелі
ойдың мән-мазмұнын ашуға, бүгінгі заманның көкейкесті мәселелерінің қандай
көркемдік шешім тапқанын анықтауға бағытталып отыр.
Қазiргi қазақ прозасындағы көркем шығармаларда халық тарихының аса
елеулi кезеңдерi, тұлғалары уақыт шындығының мол деректерiн негiзге алып
жазылуда. Көп ғасырлар бойы басқыншылық-шапқыншылық соғыстарға, отарлау
езгiсiне, әдейi ұйымдастырылған ашаршылықтарға, босқыншы-лықтарға, саяси
қуғын-сүргiндерге және т.б. озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейiн
негiзгi халықтық-ұлттық дiлiн сақтаған қазақ ұрпақтарының әдебиет
шығармаларында көркем шындықпен бейнеленуi – аса зәру мәселе екендiгi
айқын сезiледi. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан
Әбiшұлы Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында (1996) кiтабындағы пiкiрiнiң
қазiргi қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдiк шешiм мәселелерiн
жүзеге асыруға тиянақты бағдар болатыны да күмәнсiз: Мен өз халқымның
көнбеске көнiп, шыдамасқа шыдай бiлетiн төзiмдiлiгiне қайран қаламын.
Мәңгiлiктiң қатыгез басқыны бiржолата шайып әкететiндей талай қилы кезең
тұсында қиналса да аман қалыпты. Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып
кетуге шақ қалды. Бiрақ өмiрге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан
жығылған еңсенi көтерiп, тәуекелге бел буғызды [1, 268-269 бб].
Бұл – қазақ халқының басынан өткен өмiр шындығы. ХХ ғасырдың
90-жылдары мен қазiргi ХХI ғасырдың басындағы қазақ проза
шығармаларында аталған тарихи кезеңдердiң өмiр шындығы эпикалық көлеммен
қамтылып жазыла бастады. Халықтың басынан өткен өмiр оқиғаларын, ондағы
жеке тұлғаларды, тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты
сипатымен қамту жүзеге асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып
нысаны болып келе жатқан проза жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз
өнері үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
әңгімелері – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстүрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті
қалыптаса бастады. Өзіне дейінгі көркемдік, шеберлік үрдісті озық дамыта
жалғастыра отырып, қазақ ақын-жазушылары халықтың тарихындағы бұрынғы-соңғы
қамтылмаған ақтаңдақ беттерді толтыруға кірісті. Осындай дәуірлік мәні бар
серпіліс қазақ прозасындағы тарихи романдар жазу үрдісінен анық байқалды.
Профессор Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім (1991) атты
монографиясында Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғанға дейінгі тарихи
тақырыпты игерудің поэтикалық үрдісіне және өзектілігіне ғылыми байыптау
жасалған: Тарихи дәуір шындығы тек тарихи шығармалар құрылы-мында ғана
емес, бүгінгі күн тақырыбына жазылған туындылардың сюжеттік және
композициялық желілерінде де кең көрініс тауып отыр. Соған орай, қазақ
әдебиетінің жеткен биігі мен асқан асуын анықтауда, пайымдап бағалауда
тарихи өткен дәуір шындығын суреттеуге арналған шығармалардың көркемдік
ерекшеліктерін арнайы қарастырудың маңызы жоғары екендігінде сөз жоқ [2, 3
б]. Зерттеуші осы пікірін Жазушы еңбегі [3] атты зерттеуінде тарихи
тақырыптағы кейбір романдарда нақты тарихи тұлғалардан гөрі ойдан
шығарылған көркемдік қиялға негізделген бейнелер де орын алатынын
қарастырған.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби тек (эпос, лирика, драма) жанрлары
әлем әдебиетінің классикалық деңгейіндегі туындылар болып саналады. Қазіргі
қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы
дамуында ұлт тарихының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі
аралығында бұрын кең түрде қамтылмаған ақтаңдақ беттерін толық қамтып жазу
үрдісі кеңінен өрістеуде. Сонымен бірге, көркем шығарманың мазмұны мен
пішінде бұрынғыдай саяси-идеологиялық қатаң бақылауға, шектеуге жалтақтап
жазудан да арылған хал-ахуал қалыптаса бастады. Көркем шығармалар арқылы
өмір шындығын өнер тілімен бейнелеудің мол мүмкіндігіне орай жұмыстарды
жүзеге асыру жүріп жатыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз мемлекет тұғырымен әлемге
танымал болып жаңа даму жолымен келе жатқан Қазақстанның көркем әдебиеті де
өркениет кеңістігіндегі өзіндік орнымен бағалануы – өзекті мәселе.
Сондықтан соңғы онжылдықтар белестерінде жазылған прозалық шығармаларды
тарихи шындық пен көркемдік шешім поэтикасы заңдылықтары бойынша саралап
қарастыру – еңбегімнің басты мақсаты. Осы мақсатты орындау үшін мынадай
міндеттерді орындау көзделді:
– Прозадағы өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі;
– Тарихилықтың көркемдік шындыққа негіз болуының ерекшеліктері;
– Кейіпкерлерді даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері;
– Тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясындағы қамтылуы;
– Прозалық шығармалардың идеялық-композициялық желісіндегі ұлттық-
этнографиялық сипат болмысы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
– Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының жаңа әдебиетіндегі проза
жанрындағы шығармалардың дамуына көркемдік негіз бастаулары (сақ, ғұн
дастандары, шежірелік туындылар, т.б.) эпикалық шығармалар сабақтастығы
заңдылығымен жаңаша байыпталды.
– Қазіргі қазақ прозасының мазмұны мен пішіні поэтикасына жаңа жазба
реалистік әдебиет үлгілерінің (хакім Абай, Ы. Алтынсарин, т.б.
шығармалары) классикалық көркемдік негіз болғандығы бағаланды.
– Қазақ прозасының әлем әдебиетіндегі үлгілермен тектесе дамуына ықпал
еткен ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы әдеби үдеріс, жеке
қаламгерлер туралы тұжырым жасалды.
– Қазақ прозасының қалыптасу, даму сабақтастығы теориялық-методологиялық
сабақтастығымен жүйеленді.
– Қазіргі жаңа романдардағы өмір шындығы мен тарихи шындық сабақ-
тасуындағы көркемдік жалғастық ықпалы айқындалды.
- Романдардағы табиғат аясындағы адам тіршілігінің шынайылығын ашу,
ұлттық-этнографиялық дәстүрлерді уақыт шындығымен сәйкестендіру, т.б.
көркемдік шешім эстетикасы ерекшеліктері күрделі сипатымен саралана
талданған.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ прозасы – ұлттық және жалпы әлемдік әдеби
үдеріс қозғалысы жүйесіндегі шығармалық еңбек нәтижелері. Қазақ тарихының
кезеңдерін қамтыған алдыңғы толқын суреткерлер ізімен кесек туындылар
жазған кейінгі толқын қаламгерлер шоғыры қазіргі қазақ оқырмандарының
ұлттық-тарихи санасын оятуға, жаңаша қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Бұл
орайда, І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы
парыз, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы (роман-хамса), С.Елубайдың Ақ боз
үй (роман-трилогия), Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
С.Жұбатырұлының Абыржы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы, М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы, Ғ.Құлахметтің Үйірі жоқ көкжал, С.Досановтың
Қылбұрау, Ұйық, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны, т.б. шығармалар
шоғыры тарихи шындық пен көркемдік шешім ерекшеліктерін арнайы қарастыру
нысанына алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ прозасы –
әлем әдебиетінің қлассикалық үрдіс деңгейінде дамып келе жатқан жанр.
Дәстүрлік және көркемдік негіздері – қазақтың фольклоры мен әдебиеті
мұралары. Әлем әдебиеттері классикалық үлгілерімен әртүрлі сипаттағы
ықпалдастықтар, байланыстар жағдайында жетілген, дамыған ұлттық сөз өнері
туындыларын қазіргі әдебиеттану қисындарымен саралау, байыптау арқылы біз
әлем өркениеті кеңістігіндегі өзіндік деңгейімізді анықтаймыз.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста көркем әдебиет дамуының теориялық-
методологиялық заңдылықтарына, қисындарына сүйене отырып, қазіргі қазақ
романдарына тән тарихи шындық пен көркемдік шешім мәселелерін саралауда
объективті-аналитикалық, тарихи-салыстырмалы, кешенді-жүйелі талдау
әдістері пайдаланылды. Тарихи-нақтылық пен тарихи-әдеби саралау, жүйелеу
әдістері басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ прозасындағы роман жанрының тәуелсіздік жылдарындағы даму
сипаты
1.1 Эпикалық шығармалар сабақтастығы
Қазақ жазба әдебиетінің қазіргі заманғы эпикалық түрлерінің (поэма,
роман) тарихилықпен жазылуына эпикалық шығармалардың көркемдік негізі үлгі
болғандығы ақиқат. Осы арада белгілі әдебиеттанушы-ғалым Н. Келімбетовтің
сақ, ғұн дәуірі тарихи дастандарының поэтикасы хақындағы пікірі эпикалық
жанр шығармалары табиғатының қалыптасу, даму эволюциясын түсінуге
бағдарлайды: Сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген жоқтау, мақтау
түріндегі өлең үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, бертін келе Түрік
қағанаты тұсында жазылған ерлік жырларының шынайы көркем шығарма ретінде
қалыптасуына үлгі-өнеге, модель-форма болды [4, 11 б]. Бұл – қазақ
әдебиетіндегі кейінгі көп жанрлы жазбаша дәстүрдің дамуына негіз болған
үрдіс үлгісі.
Қазақ әдебиеті тарихының байырғы сақ, ғұн дәуірлеріндегі эпикалық
шығармаларының құрылысында халықтың қанатты сөздерінің, мақал-мәтелдерінің,
тұрмыс-салт өлеңдерінің, шешендік толғаныстарының – бәрінің тұтаса құралуы
қалыптасқан көркемдік үрдіс тағылымын дамытты. Жазбаша әдебиет кемелдене
дами келе көрнекті романдардағы кейіпкерлерді даралау, мінездеу,
оқиғалардың деректілік шындығы мен ойдан қосу тұтастығын үйлестіру – бәрі
де тарихилықтың негізділік заңдылығы жүйесін құрады.
Қазақ сөз өнері тарихындағы Көне түркі әдебиеті (VI-IX ғ.ғ.)
кезеңіндегі Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы,
Оғызнама мұраларында түркі тайпаларының өмір сүрген дәуірлері шындығы,
тарихи тұлғалардың қызметі, адамдар өмір сүрген географиялық кеңістік,
әлеуметтік орта тағылымы қамтылған. Ал, Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ
ғ.ғ.) кезеңіндегі мұраларда да халықтың сол шығармаларда сөз болған
тұлғаларының, әлеуметтік ортасының шындығы тарихилық заңдылығы аясында
қамтылған. Көрнекті әдебиеттанушы-ғалым А. Егеубай аталған ежелгі әдеби
мұралардағы кейіпкерлердің, жеке адамдар тұлғаларының тарихи негізділікпен
жазылғанын айтады, олардың тарих, философия, этнология зерттеулері үшін
нұсқалы материалдар, тарихи бағалы деректер [5, 163 б] беретін рухани арқау
екендігіне, философиялық, әлеуметтанушылық, әдеби-әдептілік, т.б. мәселе-
лерді қамтитын күрделі танымдық тағылымына ғылыми байыптаулар жасайды.
Зерттеуші ежелгі және ортағасырлық мұралардағы әдеби әдеп жүйелерін саралап
көрсетеді (1. Жан сымбаты, 2. Кісілік сымбаты, 3. Азаматтық сымбаты) де,
олардың тарихилыққа қатысты поэтикалық ерекшеліктерін ғылыми-теориялық
тұрғыда тұжырымдаған: Тарихи шындық пен көркем шындық арасындағы күрделі
метаморфоза да тарихилық негізде, тарихи кезеңдер аясында ұғынықтырақ,
қызғылықты көрінеді. ... ежелгі мұраларда тарихи тұлғалар мен тарихи
құбылыстарда ойдан қосу, әсірелеу аз байқалады. Байқалмайды деген де
шындыққа үйлеседі. Тарихи адамдар, тарихи оқиғалар бәз күйінде сипатталады.
Тарихи шындық қана емес, поэтикалық басқа да ең бір көркемдік таным
сарабынан өткен нышандарының өзі де тіршілік, тұрмыс көріністерінен қаз-
қалпында көшіріліп алынған. Кейінгі кезең мұраларында көркемдік шындық рухы
үстем түсе бастаған. Көркемдік шындық, көркемдік шарттылық көрініс берген
тұстарда эпикалық тыныс қиялы, қиял-ғажайып ертегілері сынды көркемдік
кеңістіктер туындады [5, 184 б]. Өнер туындыларына арқау болатын өмір
шындығы болмысын елестету үшін
Әбу Нәсір әл-Фарабидің Мәселелер мәні философиялық еңбегіндегі пікіріне
назар аударуға болады: Қозғалыс пен тыныштықтың басталуы, ол сыртқы қысым
немесе өмір, болмаса, табиғат деп аталады. Қозғалыстың кей түрлері еріксіз
болады, мұндайда олардың басталуын өсімдік жаны дейді немесе ерікті болуы
ықтимал... Уақыт осы қозғалыспен байланысты. Уақыттың шегі сәт деп аталады.
Қозғалыста уақыттың басы да, аяғы да болуы мүмкін емес. Осылайша, бір
жағынан, қозғалатын әлдене болуы тиіс, екінші жағынан, қозғаушы болуы
керек [6, 55 б]. Демек, өмір шындығы – қозғалыс пен тыныштықтың өзара
сабақтас құбылыстарынан құралатын тіршілік келбеті. Көркем шығарма-
лардағы өмір шындығы дамылсыз сапырылысқан үндес әрі қарама-қайшы-
лықты қозғалыстар жүйесін бейнелейді. Ал, тыныштық ұғымының өзі де өмір
шындығы қозғалыстарының аясында айқындалады. Тарихи кезеңдердегі
оқиғалардың өрістеуі мен белгілі бір нәтижелер арқылы аяқталуы да қозғалыс
пен тыныштық сабақтастығы тағылымын аңғартады.
Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар тарихи деректерді баяндау мен
көркем әдебиет бейнелеулері тұтасуы жолын қалыптастырған мұралар болып
саналады. Авторларының көзімен көрген оқиғаларын көркемдік талғаммен
сұрыптап, іріктеп жазуы арқылы уақыт шындығын жазбаша жүйелеудегі
қаламгерлік мәдениет үрдісіне де негіз қаланды. Шежірелік туындылардың
құрылысындағы елдің, ондағы көрнекті оқиғалардың қамтылуында туынды
авторларының мемлекет қайраткері тұғырындағы тұлғалық танымалдығы да елеулі
болды. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шындықпен кең көлемді көркем туындылар
жазу үрдісінде шежірелік шығармалар авторларының қайраткерлік, қаламгерлік
орындары да сөз өнері тарихындағы маңыздылығымен ерекшеленеді.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі жаңа жазба реалистік әдебиет
шығармалары да көркем әдебиетіміздегі тарихилықты жаңаша қалыптастыруда
маңызды орын алды. Хакім Абайдың эпикалық дастандарында, қара сөздерінде
өмір шындығы деректері, тарихи тұлғалар тағылымының көркем шындықпен
өрнектелуі әдеби сипатпен өрнектелді. Шоқан Уәлихановтың ғылыми-этно-
графиялық очерктері әдеби-тарихи сипатымен ұлттық және жалпыадамзаттық
рухани мұралар қатарына қосылды. Шоқан шығармалары ғылыми жазбаларды әдеби-
тарихи ерекшеліктер тұтастығымен жазудың әлемдік классикалық дәстүріне
сәйкес қазақ топырағында дамытудың іргетасын қалады. Ал, Ы.Алтынсариннің
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі жазбаша прозалық шығарма жазу үрдісі
жолындағы жаңа жазба реалистік әдебиет үлгілері болып саналады. Профессор
X.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріндегі Әбу Нәсір әл-Фарабидың,
Захир ад-дин Бабырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қосымұлы
Жалайырдың еңбектерін, хан-сұлтандардың, елшілердің жазысқан хаттарын,
шешен-билер сөздерін де прозалық шығармалардың алғашқы үлгілері қатарында
қарастыруды ұсынады. Зерттеуші қазақ прозасының әуелгі бастау кезеңіндегі
мұраларын айта отырып, Шоқан, Ыбырай, Абай өмір сүрген ғасырдағы осы
дәстүрлі дамудың жалғастығына баға берген. Түркістан уалаяты (1870),
Дала уалаяты газеттері мен Айқап журналының беттерінде жарияланған
мұралардың, шығармалардың, қазақ әдебиеті жанрларының, оның ішінде прозалық
шығармалардың мол жазыла бастауына себеп болғанын бағалайды. [7, 9-10 бб].
Академик З.Қабдолов былай дейді: Кең көлемді ... эпостың бұл түрінде
жазылған шығармалар шындықтың жекелеген эпизодтарын суреттеумен тынбайды,
әдеби шығармаларға арқау болған адам мен қоғам тіршілігін мейлінше кең
қамтып, алуан-алуан даму кезеңдерімен тұтас жүйелеп, толассыз қимыл-
қозғалыс қалпында жинақтайды. Адам мен қоғам өмірінің қандай ақиқаты
болсын, мұнда бүкіл тамыр тереңімен, қопарыла көрсетіледі де, оқырманның
көз алдында өзгеше бір әлем, бүтін бір тіршілік дүниесі пайда болады [8,
313-314 бб].
Қазіргі қазақ романдарының біразы XX ғ. 90-жылдары мен XXI ғ. басында
жарыққа шықты. Тарихының жаңа кезеңіне көшкен, байырғы жолы бұған дейінгі
талай мыңжылдықтардан басталған, қалыптасқан мемлекетіміздің, қазақ ұлтының
көркем әдебиеттегі бейнеленуі сөз арқауындағы дәстүрлі шығар-машылық үрдіс
аясында қарастырылады. Эпикалық шығармашылық үрдіс әдебиетіміздің Қазақ
хандығы (ХV-XVIII ғғ.) және ХІХ ғасырлар кезеңдеріндегі авторлы шежірелік
шығармалар Мәшһүр Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-
қазақ, һәм хандар шежіресі, т.б. қисса-дастандар, тарихи жырлар жанрлары
арқылы да жалғасты. Қазақ романистикасының қалыптасу, даму тарихында ХХ
ғасырдың бас кезіндегі эпикалық шығармалар айрықша орын алады.
Шәкәрімнің Әділ–Мария романының сюжеттік-композициялық желісінде ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылдарына ортақ өмір шындығының оқиғалары
арқау етіп алынған. Көлемді прозалық шығарманың мазмұны мен пішіні
жүйесінде классикалық әдеби шығармаларға тән әртүрлі көркемдік әдістер
тұтастығымен жазылғандығы байқалады. Романның идеялық-композициялық желісін
құрайтын мынадай мәселелер айқын қамтылған: біріншісі – ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдығы шамасындағы қазақ ауылының көшпелі тұрмыс жағдайының (қыстау мен
жайлау арасындағы көшу-қону, малды жаю, т.б.) көріністері; екіншісі –
қазақтың ұлттық-этнографиялық, ата-бабалық салт-дәстүрінің негізгі оқиға
нысаны болғандығы. Басты кейіпкерлер Әділдің әкесі Жақсыбай мен Марияның
әкесі Бақтыбайдың әуелі құда болып келіскені сюжеттік байланыс ретінде
көрінеді. Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы Шыңғыстауды кейіптеу тәсілі
сипатымен бейнелеген жерлері қазіргі қазақ романдарына көркемдік негіз
болғаны айқын байқалады. Мысалы, Әділ–Мария романында басты
кейіпкерлердің түнгі табиғат аясындағы қауышу сәтін лирикалық-психологиялық
бейнелеудің лирикалық және кейіптеулік тұтастықпен өрілген көркемдік-
әсерлілік сипаты айқын: Міне, осы іңірде туған толық Ай дәл Марияның
қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса да, көтеріле келе бозарып,
жоғарылағанда, әбден бойы үйренгендей маңқиып, жер жүзіне сүттей тұнық
сәулесін түсіріп, Айдың бетіндегі кісі пішінді қожыры қырындай қарап, Әділ
мен Марияның алғашқы қосылғанын көрмейінші! – деген сияқтанды-ау! Сонда,
кәрі Шыңғыстау, сен алыстан мұнарлатып, басыңды күнбатысқа беріп, көлденең
сұлап: Әділ мен Мария былай жатсашы! – дегендей бөктердің аласа адырын
бауырыңа қысып, төстегі елге жантая қарап жатпап па едің? [9, 501-502 бб].
Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы ұлттық-этнографиялық ерекшелік-
тердің суреттелуі де эпикалық шығармадағы тарихилық шынайылығын аңғартады.
Профессор Б.Майтановтың Әділ–Мария романына байланысты айтқан пікірі де
осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс сабақтастығына негізделген
жаңашылдығын дәйектейді: Көркемдік баяндау құрылымы жағынан
Әділ–Марияның екі түрлі өзгешелігі айдай анық. Бірі – композициялық
жүйедегі пейзаж қызметінің ауқымы, екінші – диалог формасын пьеса
үлгісіндей алу [10, 3-4 бб]. Жинақтап айтқанда, Шәкәрімнің Әділ–Мариясы
мен қазіргі қазақ романдары поэтикасындағы сабақтастық ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік үрдістері жетістіктерін дәлелдейді.
Қазақ тарихының бұрын жан-жақты қамтылмаған жақтарын кеңейте, тереңдете
жазуда қаламгерлер сөз арқауындағы бірнеше ғылымдар салаларының тұтасуы
жағдайында еңбек етуде. Ұлттық тарихтың көрнекті тұлғаларын, олар өмір
сүрген қоғамдық-әлеуметтік ортаның қайшылықты, тартысты күрделі болмысын
шығармашылық психологиясы көрігіне салып оқырмандарға ұсыну жауапты іс. Бұл
орайда, әдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақованың пікіріне назар аударамыз:
Шығармашылық психологиясы (психология творчества) – суреткердің өмірді
танудағы, мәдени қазынаны жасаушы ретіндегі жеке психологиясы, жаңа бір
туындының қиялда туғанынан бастап, оның аяқталуына дейінгі динамика, яғни
көркем шығарма жасаудағы жалпы және жекелеген заңдылық процесі [11, 228
б]. Демек, өмір шындығын тарихи шындық поэтикасы аясында бейнелеуде
қаламгердің шығармашылық психологиясы ең негізгі шешуші қызметті атқарады.
Қазіргі қазақ романы - ұлттық сөз өнері тарихындағы алдыңғы толқын
суреткерлер қалыптастырған көркемдік үрдістің жалғасқан көрсеткіші. Әрине,
қазақ сөз өнері алыптары да әлем әдебиеттеріндегі суреткерлер тағылымынан
өнеге алды. Бұл орайда, қазақтың рухани мәдениеті тарихына қатысты жақтары
жиі айтылатын А.С.Пушкин шығармашылығына назар аударуға болады.
А.С.Пушкиннің прозалық шығармалары мен қазіргі қазақ романдарына ортақ
тарихи шындық поэтикасының көркемдік үндестігі мәселесіне тоқталуға болады
[12, 5 б].
Қазіргі қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім
мәселелерін ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырудың өзектілігі сөз
арқауындағы осындай әлемдік классикалық үрдістер ықпалдастығы, сабақтастығы
жүйесімен байланысты бағаланады.
Қазіргі қазақ прозасындағы тарихи шындық поэтикасы бағдарымен жазылған
І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
3.Шүкіровтің Сыр бойы, Қ.Шабданұлының Қылмыс, Д.Досжановтың Ақ орда
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы, М.Мағауиннің Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, 1986 жыл, С. Елубаевтің Ақ боз үй және т.б. романдар
ұлттық әдебиетіміздің әлемдік тәжірибедегі үлгілермен үндестігін айқын
аңғартады. Аталған романдардағы ұлттық тарихымыздағы қайраткерлер
тұлғаларының, оқиғаларының барлығы да шындықты көркемдік шешіммен
өрнектеудегі қаламгерлер шеберліктерін, өзіндік мәнер- машықтарын танытады.
Бұл орайда, белгілі әдебиеттанушы ғалым, профессор Т.Н.Рахымжановтың пікірі
эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішіні жүйесіндегі өмір шындығы
бейнеленуінде авторлық ұстанымдар табиғатын түсінуге бағдар береді:
Қазіргі романның көркем бейнеленген объектісі – қоғамдағы әлеуметтік-
психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы, орталық және қосалқы
кейіпкердің ішкі менінің өсу, кемелдену эволюциясы болып табылады [13,
219 б]. Бұл пікір қазіргі қазақ романдарындағы тарихилықты, деректерді мол
қамтып жеткізетін эпикалық авторлық баяндаулар болмысын дәйектей түседі.
Әлем әдебиетіндегі тарихи шығармалар үрдісін ұстанған XX ғасырдың
90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасының роман
жанрындағы туындылары ұлттық сөз өнері қазынасын байыта түсті. Әлем
әдебиетінің алыптары (Л.Толстой, А.Пушкин, Р.Тагор, Ә.Хэмингуэй, М.Әуезов,
т.б.) шығармаларына тән тарихи шындық поэтикасы көркемдік үндестігі
байқалатын қазақ прозасының жаңа туындылары тәуелсіз Қазақстан әдебиетінің
өркениеттегі өзіндік тұғырын бейнелей түседі. Бұл - ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық дамудағы жетістіктерінің нақты көрсеткіші. Әдеби процесс-
әлем халықтары әдебиеттері дамуындағы елеулі туындылардың поэтикалық
ерекшеліктері жинақтала танылатын шығармашылық ізденістер арналарын
тұтастандыра танытатын ұғым. Профессор Т.Тебегенов: Әдеби процесс - рухани
құндылықтар тарихы... Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты тұтастай
елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық тағылымы мол
халық дүниетанымының айнасы [14, 11 б], - дейді. Демек, әдеби процесс
ұғымының аясында халық тарихының барлық кезеңдеріндегі сөз өнері
шығармашылығының үздіксіз дамуындағы қозғалысы, поэтикалық болмысы
қарастырылады. Әрине, рухани мәдениеттің негізгі арнасы көркем шығармалар -
үздіксіз туындап жататын әдеби даму қозғалысының жемісі. Бұл - әдеби
процесс.
Деректі романдар тағылымы деген екінші бөлімшеде қазақ
әдебиетінің арғы-бергі кеңістігіндегі шығармалардың реалистік сипатына
негіз болған ерекшелік-деректілік жайында сөз болады. Деректілік -
өнер туындыларының барлығын да адамдардың қабылдау дүниетанымын танытатын
өмір шындығының көрсеткіші. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті
дамуындағы шығармалардың, әсіресе прозалык туындылардың тарихи шындык пен
көркемдік шешім мәселелерін игеруі, қаламгерлердің шеберлікке шыңдалу
ізденістерін танытты. Бұл орайда, академик С.Қирабаевтың осы кезең әдебиеті
шығармаларын шынайы бағалаған пікірінің ғылыми-методологиялық негізділігі
айқын: Қазақ әдебиетінің тарихи шындыкқа тәнтілігі, көркемдікпен шешуге
ұмтылған проблемаларының молдығы мен тереңдігі прозада түрліше стильді,
формаларды туғызуда. Көркем шығарманың нақты өмірмен байланысын көрсетуде
документтіліктің де ролі артуда. Шындықты кең алып, баяу, мол тыныстылықпен
суреттеу үлгісіне характердің ішкі сырына үңілетін психологиялық тереңдік
пен философиялық ойшылдық қосылды. ... Тарихи шындықты дәлдікпен көрсете
отырып, өмірдегі өзгерістерді толық көркемдікпен бейнелеу, оның маңызды-
маңызды проблемаларын дөп баса білу, сол негізде коғам дамуының
заңдылыктарын дәлелдеу...толысқан суреткердің ғана қолынан келмек [15, 39
б]. Қазіргі қазақ әдебиеттануы ғылымында да осы жанрдағы шығармалар
поэтикасының табиғатына берілген нақты тұжырымдар (Т.Бекниязовтың пікірі)
деректі романдардың сипатын айқындауға бағдар береді [11, 78-79 бб].
Қазақ романдарының тарихилық негіздерін құрайтын кезеңдер шындығын
қамтыған осындай жанрдағы шығармалар қатарында С.Сейфуллиннің Тар жол,
тайғақ кешу, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мұстафинннің Көз көрген,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, Т.Жұртбаевтың Дулыға, Д.Досжановтың
Абақты және т.б. шығармалар деректілік сипатының молдығымен, нақтылығымен
ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар да тарихилық негізділікті
мол қамтитындығымен бағаланады. Ал, нақтылы деректілікке негізделген
шығармалар қатарында жазушылар Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы (деректі роман) туындылары айрықша дараланып көрінеді.
Бұл романдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан тарихының
материалдық және рухани мәдениет салаларындағы даму оқиғалары, кеңестік
кезеңнің жетістіктері мен кемшіліктері, көрнекті тарихи қайраткерлердің
әрқайсысына тән даралық сипаттары, қоғамның, мемлекеттің, әртүрлі шығар-
машылық, шаруашылық ортаның қарым-қатынастарындағы қайшылықтар мен
қақтығыстар – бәрі де нақтылы өмірлік деректер бойынша баяндалады.
Жазушы Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы (1992) атты эпикалық
шығармасына Роман-толғау (Айтылмай келген шындық) атты қосымша
тақырыптық атаулар қосыла беріліпті.
Қазақ тарихының аса күрделі оқиғаларға толы XX ғасырдың
70-80-жылдарындағы кезеңіндегі саяси идеологиялық бақылау
орындары мен Қазақстан Жазушылары Одағы арасындағы қарым-қатынастарды
деректі прозаның роман-толғау жанрындағы эпикалық туындымен қамтып жазуда
қаламгер шындық туралы өзіндік көзқарастарын халықтық бағалаумен
сабақтастық тұрғыда баяндауға тырысқан. Роман желісіндегі эпикалық
баяндауға негіз болған ұйым – Қазақстан Жазушылар Одағы. Тұйық өмірдің
құпиясы роман-толғауында Ә.Шәріповтің, Ә.Әлімжановтың, Ж.Молдаға-лиевтің,
О. Сүлейменовтің Қазақстан Жазушылар Одағын басқарған кезеңіндегі
қызметтерін атқаруына байланысты оқиғаларды қамтып жазған. Деректі прозалық
романның кейіпкерлері – тарихи тұлғалар [16, 300-301 бб]. Тұйық өмірдің
құпиясы романында қазақтың XX ғасырдағы көрнекті жазушылары
І.Есенберлиннің, Ә.Нұрпейісовтің, Т.Ахтановтың, С.Мұратбековтің тұлғалары
да біршама даралана бейнеленген.
Деректі романда Қазақстан тарихының аса көрнекті тұлғасы, көп жыл
республиканы басқарған Д.А.Қонаевтың Жазушылар Одағына, жекелеген дарынды
қаламгерлерге жасаған қамқорлығы біршама толық баяндалған.
Қазіргі деректі эпикалық прозалық шығармалардың көрнекті үлгілерінің
қатары 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық-азаттық көтерілісіне арналады.
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы (2006) атты деректі романының бірінші
кітабы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың игерілуін білдіретін
елеулі туынды. Желтоқсан эпопеясы деректі романының композициясында екі
мәселе сараланып көрінеді: біріншісі – автордың 1986 жылғы Желтоқсан
көтерілісі туралы көсемсөздік-философиялық ой-толғаулары мен тұжырымдары;
екіншісі – Желтоқсан көтерілісін айғақтайтын ресми құжаттар, естеліктер мен
деректі материалдар. Деректі романдағы осы бөліктерде ХХ ғасырдың 1986
жылғы Желтоқсан көтерілісі болған күндерден бастап қазіргі ХХІ ғасырдың осы
кітап шыққанға дейінгі аралықтағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік оқиғалары,
халқымыздың рухани өсуіне, өркендеуіне байланысты өзекті мәселелер
жинақталған. Деректі романның авторы ақын болғандықтан шығармадағы аталған
тарауларда стильдік қолданыстардың алуан түрі берілген. Шығармадағы
тараулардың тақырыптық сипатына орай суреттемелер де, диалогтар да,
авторлық дербес толғаныстары мен тұжырымдары да, ресми құжаттар (қаулылар,
мәжілісхаттар, анықтамалар, хаттар, т.б.), сонымен бірге оқиғалар
желісіндегі поэтикалық әсерлілікті күшейту қызметін атқарған өлеңдер де
аралас қолданылған.
Деректі романның әр алуан жанрлардың синтезі үлгісінде болуы қазақ сөз
өнері тарихындағы тарихнамалық-шежірелік туындылар жазу үрдісін еске
салады. Сөз арқауындағы Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы деректі
романдары жаңа дәуірдегі әдеби үдерістегі шежірелік-тарихнамалық және әдеби
шығарма поэтикасы тұтастығының көрінісіндей айқындалады.
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (2003) роман-диалогында Желтоқсан
көтерілісінен кейін ұлтшыл, жершіл, т.б. жалалар жабылып, аудандық
партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылған, бірақ қуғын-
сүргінге ұшыраса да әділетсіздіктен ықпаған, рухын жоғалтпаған қазақ
зиялысының тағдыры арқылы тоталитарлық жүйенің шаруашылық салаларында
жүрген қазақ азаматтарына да тигізген зардаптарын көреміз. Романдағы автор
мен кейіпкер диалогтары шығарманың поэтикалық мазмұны мен пішін
тұтастығымен өрілген. Академик З.Ахметов көркем шығармадағы диалогтың
кейіпкерлердің жан әлемін, қоршаған тіршілік қозғалыстарындағы өзіндік
орындарын анықтаудағы поэтикалық қызметін атап көрсеткен [11, 79-80 бб].
Диалог – деректі романдардың психологиялық сипатын күшейте түсетін
көркемдік тәсіл.
Деректі роман – қазіргі жазбаша әдебиеттің өзіндік жанрларының бірі.
Құрылысындағы деректі құжаттардың, естелік әңгімелердің мол болуымен бірге
туынды авторларының көркем шындық бейнелеулері де қолданылатын-дығы оларды
ерекшелендіріп тұрады. М. Шахановтың Желтоқсан эпопеясы деректі романының
Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі тіл мүддесі атты
тоғызыншы бөлімінде тәуелсіздігі ресми жарияланған Қазақстан
Республикасындағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебелі қолданысын нығайту,
қазақ ұлтының мемлекет құрушы ата-бабалық және мәңгілік тұғырын сақтау іс-
әрекеттері жүйелене көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың және т.б. қайраткерлердің қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін Конституциялық тұрғыда қабылдауды қамтамасыз ету жолындағы
қажырлы, табанды шешімдері де құжаттармен сәйкес дәйектелген [17, 475 б].
1.2 Өмір шындығы және тарихи шындық
Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының қалыптасу, даму жолында тарихи
шындық эпикалық шығарманың сипатына тән басты поэтикалық ерекшелік ретінде
колданылады. Әдебиеттану ғылымының теориялық қисыны бойынша, бұл өзекті
мәселе көркем шығармалардың халық тарихын негізге ала жасалатын поэтикалық
ерекшелігі тұрғысында бағаланады: Тарихи шындық - өмір шындығының тарихи
тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық
өмірдегі нақтылы құбылыстар, болған уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау
болады. Тарихтың, халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің
сипаты танылады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи шындық - көркемдік
бейнелеу тәсілімен берілетін өмір шындығы, яғни көркемдік шындық [11, 95
б].
XX ғасырдың 90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ
прозасындағы көптеген романдар ұлттық тарихымыздағы бұрын айтылмай келген
көптеген мәселелерді тарихи шындықпен бейнелеудің поэтикалық заңдылықтарын
игеруімен ерекшеленді. Қазақтың көркем прозасында өзіндік суреткерлік
қолтаңбаларымен танылып қалыптасқан көрнекті қаламгерлердің жаңа романдары
ұлттық және әлемдік әдебиеттің классикалық үрдістерін байыта, тереңдете
түсті. Д.Досжановтың Алыптың азабы, Ақ Орда, Р.Тоқтаровтың Абайдың
жұмбағы, М.Мағауинның Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
С.Елубаевтың Ақ боз үй, Қ.Шабданұлының Қылмыс атты романдары қазіргі
қазақ прозасындағы реализм көркемдік әдісінің шынайы үлгілері ретінде
оқырмандарына ұсынылды. Аталған романдардағы тарихи тұлғалар (Кенесары,
Құнанбай, хакім Абай, Д.А. Қонаев, Н.Ә.Назарбаев, т.б.) және олардың
заманы, уақыт пен кеңістік аясындағы қарама-қайшылықтар қазақтың ұлттық
тарихына көркемдік уақыт, көркемдік шындық, поэтикалық жинақтау, авторлық
шешім және т.б. шығармашылық ерекшеліктер тұрғысында қамтуымен байқалады.
Аталған романдардың тақырыптық, идеялық-композициялық желісіне алынған
кезеңдер қазіргі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының қайта қарастырылып,
жаңаша бағаланып жатқан мемлекеттік бағдарымен толық үндеседі. Бұл орайда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты кітабындағы пікірі де қаламгерлердің ұлттық тарихты жаңаша жазуға
арналған туындыларының маңыздылығын айқындай түседі: Бүгінгі қазақ
гуманизмі үшін ұлттық біртектестік пен уақыттың тегеурінді талабы шендескен
аралықтағы мейлінше күрделі өрістен жол тауып шығудан артық мәнді мәселе
жоқ. Бұл – саяси ғана емес, сонымен бірге ғылыми да проблема [18, 12 б].
Қазақ әдебиетінің соңғы онжылдықтарда жарық көріп жатқан көрнекті
көркем туындылары - ұлттық санамыздағы көркем ойлаудың көрсеткіштері. Әдеби
шығармалар мен ғылыми зерттеулердің мыңжылдықтар белестерінде қалыптасқан
қазақ өркениетін танытатын тарихи-мәдени құндылықтардың барлығын да шынайы
болмысымен толық қамту аясында жазылып жатқандығын байқаймыз. Бұл орайда,
Қазақ өркениеті атты жаңа ғылыми-методологиялық бағытты калыптастырушы
көрнекті ғалым Е.С.Омаровтың тұжырымы назар аударарлық [19, 15 б].
Қазақстан Республикасы атты мемлекеттің мыңжылдықтар белестерінен өткен
Қазақ өркениетінің заңды жалғасы екендігін көркем әдебиет шығармалары, оның
ішінде аталған қазіргі романдар шоғыры көркемдік-эстетикалық бағдар ретінде
ұстанады. Себебі, сөз арқауындағы романдардың идеялық-композициялық
желісіне арқау болған басты кейіпкерлердің әдеби прототиптері - тарихи
тұлғалар. Көркем шығармаларға оның ішінде эпостық әдеби тек жанрларының ең
көлемдісі ұлы әңгімеде - романда тарихи тұлғаның кейіпкер тұғырында
сомдалуы арқылы қазақ өркениетінің ата-бабалардан кейінгі ұрпақтарға
жалғасқан дәстүрлі сипаттары жинақталады. Нақтылап айтқанда, сөз
арқауындағы тарихи тұлғалар (Кенесары, Құнанбай, хакім Абай, М. Әуезов, Д.
Қонаев, Н. Назарбаев, т.б.) - қазақ өркениетінің ұлттық және әлемдік
көрсеткіштері.
Қаламгерлер романдарының мазмұны мен пішіні жүйесіндегі эпикалық
көлемде тарихи тұлғалардың өмір сүрген кезеңдері келбетін, қоғамдық-
әлеуметтік оқиғаларды, қазақтың ұлттық-этнографиялық дәстүрлі болмысын,
тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастар мәдениетін, жақсылық пен жамандық
жағаласқан қарама-қайшылықтар әлемін – бәрін де тарихи шындықпен бейнеледі.
Мысалы, қазақ тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Құнанбай қажы
Өскенбайұлы (1804-1885) әдеби тұлғасының жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың
жұмбағы атты роман-хамсасында жаңаша көркемдік шешіммен сомдалғанын
көреміз. Суреткер М.О.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы Құнанбай
өмірі Ресей империясының қазақ даласын отарлауға арналған 1822-1868 жылдары
жүзеге асырылған реформалары аралығындағы уақытын қамтиды. Зерттеуші-жазушы
Б. Сапаралы Құнанбай қажы атты тарихи-әдеби кітабында суреткердің
автоцензуралық сақтықпен осы тұлғаны бейнелеудегі өзіндік ұстанымына жаңаша
баға береді [20, 12 б]. Шынында да Құнанбай мен оның баласы Абайды,
олардың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыстық ортасын тарихи шындықты негізге ала
отырып, поэтикалық астарлы, мегзеулі сипаты терең қатпарлы қалыппен
суреттеуде М.Әуезов ұстанған көркемдік шешімнің ұлағаты мол.
Жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасының төрт кітабында
(бірінші кітап Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап
Қызғаныш, төртінші кітап Хақиқат мекені) Құнанбай бейнесінің шынайы
тарихилықпен, тарихи шындықпен бейнеленгенін көреміз. Абайдың жұмбағы
роман-хамсасындағы аталған кітаптарда Құнанбайдың тарихи шындықпен
бейнеленуі мынадай поэтикалық жинақтаулармен берілген: біріншісі -
Құнанбайдың әулетін, туған ауылын, аймағын ауызына қаратқан ақылдылығымен,
шешендігімен, қамқоршы басшылығымен даралануы; екіншісі - Ресей
империясының басқару жүйесінің әкімшілік тұтқасын (аға сұлтандығын)
иеленуі, қазақ қауымын өзіндік көзқарастары ырқында басқару мақсатында
күрделі қайшылықтарға толы қызметтерімен әрекет етуі. Жазушы романда
Құнанбайдың өмір жолын қырық бір жасында ұлы Абайдың дүниеге келген кезінен
бастап, сексен екіде бақиға аттанған сәтіне дейінгі аралық кезеңінің тарихи
деректі оқиғаларын қамтыған. Романда Құнанбайдың бұрын қалың жұртшылыққа
беймәлім болып келген іс-әрекеттері, басынан өткерген қиыншылық оқиғалары
тарихи шындық заңдылығымен өрілген. Ең бастысы - Құнанбайдың казақ елінің
тағдыры, ұлттық-азаттығы үшін күрескен Кенесары ханға, оның ізіне
ергендерге тілеулес болғандығы. Кенесарыны Ұлытауда ақ киізге көтеріп хан
сайлағандардың ішінде қазақтың белді билерімен үзеңгі қағыстыра жүріп өз
әкесі Өскенбай да болды, бірақ түгел соңына ермеді [21, 24 б]
деген әрекет жалғастығын Құнанбайдан да көреміз. Кенесары ханның ставкасын
орыстың жазалаушы отряды қоршап алғанда, олардың намаз оқып отырғанын желеу
етіп, Кенесарыны оқтан қорғап қалған [21, 24 б] әрекетін автор
кейіпкердің шынайы көзқарасымен сабақтастыра баяндап түйіндейді. Романда
Құнанбайдың қазақ жұрты үшін өзінің патшалық әкімшілік басқару билігін, аға
сұлтандығын ағартушылық-әлеуметтік мақсаттарына пайдалануға ұмтылған
әрекеттері айқын көрінеді. Қазақ халқын біржола отырықшы етіп, оқу-білім,
мәдениет жетістіктерін игертуге ұмтылысы (қазақ және орыс тілдерінде мектеп
ашуды үкіметтен сұрауы, Қарқаралыдан мешіт салуы, өзінің Меккеге қажылыққа
баруы, Меккеде қазақтар жататын арнайы үй салдыруы, т.б.) - деректілікте
негізделе өрнектелген.
Құнанбай өмірінің бұрын қамтылмай келген деректі шындығы Шыңғыс және
оның баласы Шоқан Уәлихановқа қарым-қатынасы еді. Романда жазушы көркем
шығарманың әдеби сипатын байытатын тарихи шындық поэтикасының тәсілі
көркемдік ойлауға тән сюжеттік эпизодтар жасаған. Жай кезде өр мінезді,
тәкаппар, қатал Құнанбайдың Шыңғыс төремен алғашқы дидарласуындағы қалпынан
хан тұқымдарын, төрелерді сыйлаған қазақы тектілік мінез-құлық қасиетін
айқын танимыз [21, 124 б]. Осы кездесуден соң Шыңғыстың Санкт-Петербургтегі
Эрмитажға барғанда төрт бұрышты шынының ішіне салып қойған Кенесарының бас
сүйегін көрген сәттегі жан күйзелісін айтқан әңгімесі арқылы жазушы құлдық
бұғауына мәңгілік шырмалған ұрпақтарға арналған күрескер ата-бабалар
айбатын анық білдірген: Сол арада тістері ырсиған жалаңаш бас сүйектің өзі
маған тіке қарап: Немене, келдің бе? Арманыңнан шықтың ба? Аңырап бір
қалғанда білерсіңдер менің қадырымды! деп, сарай ішін жаңғырықтыра
ақырғандай болды [21, 125 б].
Қазіргі қазақ прозасы романдарында да көркем әдебиеттегі классикалық
үрдістерді шығармашылықпен дамыта жалғастыру үрдісі байқалады. Жазушы
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихи тұлғалардың
(Кенесары, Құнанбай, Абай, Шоқан) көркем бейне тұғырында сомдалуындағы
поэтикалық ерекшеліктер саралана көрінеді. Роман-хамса композициясындағы
тарихилықтың нақты көрінісі - қазақ тарихындағы атақты қайраткерлер
тағдырларының нысанға алынуы. Әсіресе, күрделі тағдырлы Кенесары ханды
көркем бейне тұлғасында даралауға, мінездеуге қаламгердің өзіндік шешіммен
қарағанын байқаймыз. Роман-хамсаның Толғақ және Жұлдыз құрбандық деп
аталатын бірінші, екінші кітаптарында Кенесары хан бастаған ұлттық-азаттық
көтерілісшілерінің қазақ даласынан көрші түркі халықтарына (Қырғызстан,
Шығыс Түркістан) қарай ығысуы кезеңі қамтылған. Қазіргі
тәуелсіз Қазақстанның жаңаша жазылған тарих ғылымының зерттеулерінде Ресей
империясының отарлық саясатына ашық қарсы болған бұл күрес 1837-1847 жж.
Кенесары ханның басшылығымен болған көтеріліс [22, 225-231 бб] атауымен
шынайы бағалануда. XX ғасырдың 40-50-жылдары тарихшы-ғалым Е.Бекмахановтың
арнайы зерттеуінде тарихи-ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген бұл тарихи
кезең шындығының қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалар арқылы бейнеленгені
де мәлім. М.О.Әуезовтің Хан Кене тарихи трагедиясы, I.Есенберлиннің
Көшпенділер трилогиясының үшінші кітабы Қаһар романы қазақ тарихындағы
осы ұлттық-азаттық қозғалысын көркем шындықпен жазудың шығармашылық жолын
қалыптастырды.
Р.Тоқтаровтың роман-хамсасының Толғақ атты бірінші кітабының идеялық-
композициялық желісі бастауында осы тарихи кезең шындығы, тұлға тағдыры
суреттелген. Романдағы тарихи тұлғаның көркем бейне сипатын даралауда
кескін-келбетті (портретті) реалистік тұрғыда суреттеуге мән берілген.
Мысалы, романның басталуындағы Кенесары ханның кескін-келбеті тарихи-
этнографиялық табиғи бояуларымен бейнеленген: Маңдайшасына алтын ай
орнатқан жібек шатыр аузында, шошақ арқалы биік тақ үстінде - иығында
бота жүнінен тоқылған сырмалы жеңіл шекпен, қара мақпал бешпетінің омырауы
ашылып, тізелерінің үстінде жатқан алдаспанын анда-санда бір сығымдап қойып
Кенесары ханның өзі отыр. Алау жарығында қызыл шырайлы өңі алтынның буына
ұстағандай жылтырай балқып, құндыз жиекті көк бөркінің астынан білінген
торсық шекесі жарқырап, шаршағандық белгісі ме, қимылсыз қадала қарайтын
сәл қысыңқылау отты көздері ара-тұра жұмылып кетіп қояды [21, 11 б].
Тарихи тұлғалардың кескін-келбетін қаламгерлер көркем бейненің
шынайылығын танытатын реалистік танымға негіздеп береді. Тарихи тұлғалардың
шынайы кескін-келбеті арқылы олардың табиғи мінез-құлық психологиясы да,
киінген киімдері де уақытына сәйкес дәстүрлі болмысына лайықты етіліп
жинақталады. Тарихилық - көркем бейненің реалистік негізі. Р.Тоқтаровтың
романында Кенесарыға байланысты деректер мол пайдаланылған Қол басындай-ақ
өте кішкентай [21, 19 б] болып туылғанына байланысты Қадалған жерінен қан
алатын сары кенеге баламалап Шоқай бидің Кенесары есімін қойғанын да автор
үйлесімді келтіреді. Роман-хамсаның келесі кітаптарында ханмен замандас
болған тарихи тұлгалардың (Құнанбай, Абай, Шоқан, т.б.) Кенесары ісінің,
көзкарастарының жалғасындай ұлағат желісі жалғастырыла қамтылады.
Құнанбайдың іштей Кенесарыны колдағанын, сыртымен ғана патша үкіметі
жағында секілді көрінгенін де жазушы тарихи дерекке негіздеген. Алатауға
беттеген Кенесарының Құнанбайға Смайылбектің Саркөгі арқылы айтылған
аманаттары да жеке тұлғалар мен халық тағдырының тұтастығын дәлелдейді.
Кенесарының бірінші аманаты- отарлаушы жауды енді іштен шалып күресу,
халықты жүдетпеу, қара шаңырағының күйреп ортасына түспеуін ойлау; екінші
аманаты — ...қашан шешілгенше бойтұмардай сақтасын! деп беріп жіберген
...Түріктің туы... Кенекеңнің артына, сенім артқан жұртына қалдырған
жалғыз белгісі... [21, 27 б].
Көркем бейненің тарихи деректерге негізделе отырып, әдеби шығарманың
халықтық сипатын күшейте түсетін мұндай ерекшеліктері жазушының шеберлік
тәсілі тұрғысында айқындалады. Қазіргі қазақ романдарының көрнекті
үлгілерінің бірі Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы атты роман-хамсасындағы
Кенесары ханның көркем бейнесі шығармашылық үрдістегі тарихилықпен тығыз
тұтастықпен сомдалған. Тарихи тұлғалардың күрделі тағдырлы іс-әрекеттері,
мінез-құлық қасиеттері, кескін-келбеттері ұлттық-этнографиялық негіздерін
сақтай отырып, суреткерлік-көркемдік шешіммен жазылатыны танылады. Көркем
бейненің сомдалуында тарихи деректілік желісі сақталады. Аталған Абайдың
жұмбағы роман-хамсасындағы халық тарихындағы көрнекті тұлғалардың сомдалуы
осы заңдылық бойынша бағаланады. Әдебиеттанушы- ғалым Ж. Тілеповтің пікірі
де сөз арқауындағы тарихи деректілік шындық тағылымын дәйектей түседі:
... белгілі бір автор ел тарихымен байланысты шығармасын қай машықта жазса
да, ондағы көтерілген мәселе - болған шындықтан ауытқымаған шынайылылықпен
ерекшеленбек. Тек сонда ғана назар аударылып отырған туындының бойынан
тарихилық ізделмек, ондағы көрініс берген жайлар мен деректілікке ие
тарихи құжаттармен салыстырылмақ. Олай болмаған жағдайда тарихилық
проблемасы туралы сөз қозғаудың өзі артық [23, 7 б]. Қазіргі қазақ
романдарындағы тарихи тұлғалардың көркем бейне тұғырында бейнелеуінде осы
айтылған пікірге сәйкес заңдылықтың сақталғанын көреміз.
Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихи дәйектілігі анық бір саласы
- хакімнің маңындағы шығармашылық тұлғалардың көркем бейнеленуі. Хакім
Абайдың жанында жүріп ұстаздық тәлім – тәрбиесін, ықпалын тікелей
қабылдағандар – Мұхтар Әуезовтің Абай ақындығының айналасы зерттеуі
бойынша: Мұндай ақын төртеу. Оның екеуі Ақылбай, Мағауия – Абайдың өз
балалары. Мұның екеуі де 1904 жылы Абай өлген жылы өлген. Қалған екеуі –
Көкбай, Шәкерім. Осы төрт ақын – Абайдың нағыз толық мағынасындағы
шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең
мен қара сөздерін әрі оқушы, әрі таратушы,бағалаушы, тұтынушы болудан
басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абайды
зерттеуге осы төрт ақынның атын қыстыратын бір үлкен себеп, бұлардың
шығармалары арқылы Абай өзі істемесе де бой ұрған бірталай тың еңбек туады.
Абай оларға тақырып беріп, өлеңдерін сынайды, түзейді, қалай түзеудің жолын
айтады. Дәлін айтқанда, мыналар Абайдың ақын шәкірттері есепті де, Абай
алды оларға жазушылық мектебі сияқты болады [24, 19 б].
Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы тарихилық негізінде жазылған
көркем бейнелердің бірі - хакімнің баласы Әбдірахман. Романда Әбдірахманның
әкесі Абайдың рухани демеушісі, үміті болғаны көркемдік тәсілдермен
берілген. Мысалы, Абайдың түсінде Әбіші әкесінің өлеңдері жазылған
парақтарды асықпай жинастырып отырған жағдайында көрінеді. Романда тарихи
тағылымды дерегі ретінде Әбдірахман Алматыда (Верныйда) ауырып жатқанда
Кенесары ханның баласы Сыздық сұлтанмен дидарласқаны, сұхбаттасқаны туралы
бейнеленген.
Жазушы Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасында Алаш
көсемдерінің бірі Әлихан Бөкейхановтың тарихи тұлғасын әдеби көркем бейне
тұрғысында көрсетуге талпыныс жасалғанын көреміз. Тарихи тұлғалардың көркем
шындықпен бейнеленуіне негіз болатын түпкі негіз - олардың жазып кеткен
сөздері, тарихи мұралары және олар жайында жазылған тарихи деректі
материалдар. Бұл орайда, қазіргі қазақ әдебиеті шығармаларында әлеуметтік
ортадағы қызметімен дараланған Алаш көсемдеріннің бірі Әлихан Бөкейханов-
тың мұрасын қамтып жарияланған еңбектер деректерінің негіз болатыны анық
[25, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz