Қостанай облысындағы ішкі туризм
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... ... 6
1.1 Табиғи.рекреациялық ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Тарихи.мәдени ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Ерекше қорғалатын аумақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ЭКСКУРСИЯ ДАМЫҒАН ОРТАЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Курорттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Санаторийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДА ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.1 Облыс туризмінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Облыстағы туризмді дамыту проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... ... 6
1.1 Табиғи.рекреациялық ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Тарихи.мәдени ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Ерекше қорғалатын аумақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ЭКСКУРСИЯ ДАМЫҒАН ОРТАЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Курорттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Санаторийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДА ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.1 Облыс туризмінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Облыстағы туризмді дамыту проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қазақстан үшін туризмнің дамуы қазіргі таңда өте маңыздылығын Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» Бағдарламасы негізінде халыққа жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2010 жылға дейін өзінің мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға ауыл шаруашылығы, орман және орман өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, тұрғын-үй құрылысы және инфрақұрылымымен қатар туризм де кірген.
Демалыс пен туризм қоғамдық қызметтің негізгі саласына айналып отыр. Олар көптеген рекреациялық ресурстар түрлерінің географиялық ортаға танымалдылығымен, рекреациялық территорияларды рационалды үйымдастырумен, әртүрлі демалыс түрінде қажеттіліктерді болжаумен, рекреациялық ресурстардың аймақтық бағалау ерекшеліктерімен байланысты мәселелердің кең шеңберін қамтиды. Соңғысы ерекше өзекті мәселені құрайды және ол туризм мен демалыс мақсаттары үшін территорияның жарамдылығын зерттеу мәселесінің маңызды бөлігін құрайды.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық жүктемесінің күшейуіменен анықталады. Адамның жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек. «Рекреация» сөзінің мағынасы – «дем алу, адамның күшін қалпына келтіру» дегенді білдіреді.
Тақырыптың өзектілігі. Туристік мақсаттағы экскурсияның туристік классификация ішінде өзіндік орны бар. Сондықтан да туризм классификациясын талдай отырып диплом жұмысының мазмұнын құрау, соған орай Қостанай обылысында туристік экскурсияның дамуын зерттеу, талдау мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның құрамында – денсаулықты жақсарту, курорттық емдеуді қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті тану, яғни танымдылық мақсаты;
Экономикалық аспектіге – адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсартуды жатқызуға болады.
Демалыс пен туризм қоғамдық қызметтің негізгі саласына айналып отыр. Олар көптеген рекреациялық ресурстар түрлерінің географиялық ортаға танымалдылығымен, рекреациялық территорияларды рационалды үйымдастырумен, әртүрлі демалыс түрінде қажеттіліктерді болжаумен, рекреациялық ресурстардың аймақтық бағалау ерекшеліктерімен байланысты мәселелердің кең шеңберін қамтиды. Соңғысы ерекше өзекті мәселені құрайды және ол туризм мен демалыс мақсаттары үшін территорияның жарамдылығын зерттеу мәселесінің маңызды бөлігін құрайды.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық жүктемесінің күшейуіменен анықталады. Адамның жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек. «Рекреация» сөзінің мағынасы – «дем алу, адамның күшін қалпына келтіру» дегенді білдіреді.
Тақырыптың өзектілігі. Туристік мақсаттағы экскурсияның туристік классификация ішінде өзіндік орны бар. Сондықтан да туризм классификациясын талдай отырып диплом жұмысының мазмұнын құрау, соған орай Қостанай обылысында туристік экскурсияның дамуын зерттеу, талдау мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның құрамында – денсаулықты жақсарту, курорттық емдеуді қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті тану, яғни танымдылық мақсаты;
Экономикалық аспектіге – адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсартуды жатқызуға болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Забелина Н.М. Национальный парк. М: Мысль, 1987.
2 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. Алматы: Қазак университеті, 2004.
3 Замятин С. И. Курорты Казахстана. Алма - Ата, 1962.
4 Замятин С.И. Курорты, санатории и лечебные местности Казахстана. Алма - Ата: АН Каз ССР, 1956.
5 Брякин М.И. Справочник по курортам Казахстана. Алма - Ата: Казгосиздат, 1959.
6 Соколова М.В. История туризма. М.: Мастерство, 2002.- 350с.
7 Қазақстан курорттары. Алматы: Қазақстан, 1974.
8 Курорты энциклопедический словарь. М.: Сов. Энциклопедия, 1983.
9 Хамнюк В.Ф. Природные лечебные богатства Казахстана, перспективы их использования. Алма - Ата, 1967
10 Ердавлетов. С.Р. География туризма.: история,теория, практика. Алматы, 2000
11 Котляров В.А. География отдыха и туризма. М., Мысль 1979
12 Веденин Ю.А. Динамика территориальных рекреационных систем. М.: Наука, 1982
13 Шабельникова С.В. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма. Алматы, 2000
14 Достопримечательные места Казахстана. Сборник. Алма - Ата: Казгосиздат,1959
15 Омаров В.Т. Қазақстан көлдері. Алматы: Қазақстан, 1987
16 Қазакстан. Ұлттык энциклопедия.
17 Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана. Алма - Ата: Знание, 1988
18 Байтонаев О. Чудеса природы Казахстана. Алматы: Домино, 2003
19 Носов Д.С. Жемчужины Казахстана. Алма - Ата: Кайнар, 1971
20 Александрова А.Ю. Экономика и территориальная организация международного туризма. М.: МГУ, 1996.
21 Алиева Ж. Н. Экологический туризм.- Алматы: Қазақ университеті, 2002
22 Қазақстан Республикасының «Туризм туралы» заңы.
23 Мусин Қ.Н. Международный туризм: Современные тенденции развития в мире и в Казахстане
24 Прохоров И. Вступая в век туризма.// Казахстанская правда 2003 - 29 июля
25 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика – А.: «Атамура»,2000.- 336с
26 Ж.Н. Алиева. Туризмология негіздері. – Алматы, 2004, б. 22-24
27 Сыздықов С. Тобыл бойы – тұнған байлық. Қостанай таңы.–2006,17 қаңтар б.89-90.
28 К. Базарбаев. Қостанай облысы. – Алматы,1959, б.87-89.
29 Қостанай облысының статистика басқармасы. Қостанай облысының әлеуметтік–экономикалық дамуы. Статистикалық жинақ. Қостанай, 2005, б.74-76.
30 Брагин Е. А., Т. М. Брагина Т. М. Фауна Наурузумского заповедника.- Костанай, 2002, б 62-63.
31 Мұсабаев Х. Қарғалы қайнары. Қостанай таңы. – 2004, 2 шілде б.47.
32 Ким Е. Экотуризм в Республике Казахстан. Экология и устойчивое развитие. – 2003, №10 б. 49-50.
33 Ердаулетов С. Р. География туризма Казахстана. – Алматы, 1992 б.45-47.
34 Ердаулетов С. Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000, б.23-25.
35 Квартальнов В. А. Туризм.- Москва, 2003 б. 54-56.
36 Квартальнов В. А. Биосфера и туризм.- Москва, 2002, б. 65-67.
37 Николаенко Д. В. Рекреационная география.- Москва, 2001, б.76-78.
38 Алиева Ж. Н. Экологический туризм.- Алматы, 2002, б.47-79.
39 Папирян Г. А. Экономика туризма. – Москва, 1999, б.41-43.
40 Тұрсынқожа Г. Туризм - табыс көзі. Қазақстан Zаман.- 2004, 24 қыркүйек б.32-34.
1 Забелина Н.М. Национальный парк. М: Мысль, 1987.
2 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. Алматы: Қазак университеті, 2004.
3 Замятин С. И. Курорты Казахстана. Алма - Ата, 1962.
4 Замятин С.И. Курорты, санатории и лечебные местности Казахстана. Алма - Ата: АН Каз ССР, 1956.
5 Брякин М.И. Справочник по курортам Казахстана. Алма - Ата: Казгосиздат, 1959.
6 Соколова М.В. История туризма. М.: Мастерство, 2002.- 350с.
7 Қазақстан курорттары. Алматы: Қазақстан, 1974.
8 Курорты энциклопедический словарь. М.: Сов. Энциклопедия, 1983.
9 Хамнюк В.Ф. Природные лечебные богатства Казахстана, перспективы их использования. Алма - Ата, 1967
10 Ердавлетов. С.Р. География туризма.: история,теория, практика. Алматы, 2000
11 Котляров В.А. География отдыха и туризма. М., Мысль 1979
12 Веденин Ю.А. Динамика территориальных рекреационных систем. М.: Наука, 1982
13 Шабельникова С.В. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма. Алматы, 2000
14 Достопримечательные места Казахстана. Сборник. Алма - Ата: Казгосиздат,1959
15 Омаров В.Т. Қазақстан көлдері. Алматы: Қазақстан, 1987
16 Қазакстан. Ұлттык энциклопедия.
17 Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана. Алма - Ата: Знание, 1988
18 Байтонаев О. Чудеса природы Казахстана. Алматы: Домино, 2003
19 Носов Д.С. Жемчужины Казахстана. Алма - Ата: Кайнар, 1971
20 Александрова А.Ю. Экономика и территориальная организация международного туризма. М.: МГУ, 1996.
21 Алиева Ж. Н. Экологический туризм.- Алматы: Қазақ университеті, 2002
22 Қазақстан Республикасының «Туризм туралы» заңы.
23 Мусин Қ.Н. Международный туризм: Современные тенденции развития в мире и в Казахстане
24 Прохоров И. Вступая в век туризма.// Казахстанская правда 2003 - 29 июля
25 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика – А.: «Атамура»,2000.- 336с
26 Ж.Н. Алиева. Туризмология негіздері. – Алматы, 2004, б. 22-24
27 Сыздықов С. Тобыл бойы – тұнған байлық. Қостанай таңы.–2006,17 қаңтар б.89-90.
28 К. Базарбаев. Қостанай облысы. – Алматы,1959, б.87-89.
29 Қостанай облысының статистика басқармасы. Қостанай облысының әлеуметтік–экономикалық дамуы. Статистикалық жинақ. Қостанай, 2005, б.74-76.
30 Брагин Е. А., Т. М. Брагина Т. М. Фауна Наурузумского заповедника.- Костанай, 2002, б 62-63.
31 Мұсабаев Х. Қарғалы қайнары. Қостанай таңы. – 2004, 2 шілде б.47.
32 Ким Е. Экотуризм в Республике Казахстан. Экология и устойчивое развитие. – 2003, №10 б. 49-50.
33 Ердаулетов С. Р. География туризма Казахстана. – Алматы, 1992 б.45-47.
34 Ердаулетов С. Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000, б.23-25.
35 Квартальнов В. А. Туризм.- Москва, 2003 б. 54-56.
36 Квартальнов В. А. Биосфера и туризм.- Москва, 2002, б. 65-67.
37 Николаенко Д. В. Рекреационная география.- Москва, 2001, б.76-78.
38 Алиева Ж. Н. Экологический туризм.- Алматы, 2002, б.47-79.
39 Папирян Г. А. Экономика туризма. – Москва, 1999, б.41-43.
40 Тұрсынқожа Г. Туризм - табыс көзі. Қазақстан Zаман.- 2004, 24 қыркүйек б.32-34.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... ... 6
1.1 Табиғи-рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
3
1.2 Тарихи-мәдени
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..19
1.3 Ерекше қорғалатын
аумақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..21
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ЭКСКУРСИЯ ДАМЫҒАН
ОРТАЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25
2.1
Курорттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2
Санаторийлері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДА ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Облыс туризмінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Облыстағы туризмді дамыту
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..63
КІРІСПЕ
Қазақстан үшін туризмнің дамуы қазіргі таңда өте маңыздылығын Президент
Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 Бағдарламасы негізінде халыққа
жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2010 жылға дейін өзінің
мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға
ауыл шаруашылығы, орман және орман өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, тұрғын-үй құрылысы және инфрақұрылымымен қатар туризм де
кірген.
Демалыс пен туризм қоғамдық қызметтің негізгі саласына айналып отыр.
Олар көптеген рекреациялық ресурстар түрлерінің географиялық ортаға
танымалдылығымен, рекреациялық территорияларды рационалды үйымдастырумен,
әртүрлі демалыс түрінде қажеттіліктерді болжаумен, рекреациялық
ресурстардың аймақтық бағалау ерекшеліктерімен байланысты мәселелердің кең
шеңберін қамтиды. Соңғысы ерекше өзекті мәселені құрайды және ол туризм мен
демалыс мақсаттары үшін территорияның жарамдылығын зерттеу мәселесінің
маңызды бөлігін құрайды.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталады. Адамның жұмыс қабілеттілігін жақсарту
үшін арнайы жағдай жасау керек. Рекреация сөзінің мағынасы – дем алу,
адамның күшін қалпына келтіру дегенді білдіреді.
Тақырыптың өзектілігі. Туристік мақсаттағы экскурсияның туристік
классификация ішінде өзіндік орны бар. Сондықтан да туризм классификациясын
талдай отырып диплом жұмысының мазмұнын құрау, соған орай Қостанай
обылысында туристік экскурсияның дамуын зерттеу, талдау мәселелері қолға
алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады:
медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық
қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның
құрамында – денсаулықты жақсарту, курорттық емдеуді қажет ететін адамдарға
көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты;
Экономикалық аспектіге – адамның еңбекке деген қабілеттілігін
жақсартуды жатқызуға болады.
Туризм ғылым саласы ретінде саяхаттанудың ең қарапайым ежелгі кезеңінен
қазіргі заманға дейінгі даму элементтерін зерттейді. Туризм тарихы ғылым
саласы ретінде саяхаттанудың ең қарапайым ежелгі кезеңінен қазіргі заманға
дейінгі даму элементтерін зерттейді. Туризм тарихын зерттеудің негізгі пәні
– туристік қозғалыстың әлеуметтік құбылыс ретінде шығу тегі заңдылықтарды
және дамуы мен қалыптасуы болып табылады.
Туризм пәні зерттеулердің қосымша түрде археология, нумизматика,
палеография, этнография сияқты тарихи пәндерге сүйенеді. Туризм термині
әртүрлі халықтардың тілінде тек 19 ғасырдың басында ғана қалыптаса бастады.
Ежелгі заманда және орта ғасырларда адамдар саяхаттанушы терминін кеңінен
қолданды. Саяхаттану деп жаңа заманғы туризмтануда адамдардың белгілі бір
кеңістіктен оның мақсаттарына қарамастан орын ауыстыруын айтады.
В.Б.Сапрунованың зерттеу жұмыстары туризм саласының дамуының 4 сатысын
анықтап береді.
Бірінші сатысы В Сапрунова туризмнің бастапқы тарихының кезеңі деп
атайды (ежелгі кезеңнен 19 ғасырдың басына дейінгі уақыт).
Екінші сатысы (19 ғасырдың басы мен 20 ғасырдың басы аралығы) –
элитарлы туризм кезеңі, туристік қызмет түрлерін өндіретін арнайы
мамандандырылған мекемелердің пайда болуы.
Үшінші сатысы (20 ғасырдың басы мен екінші дүние жүзілік соғыс
басталғанға дейін уақыт ) – бұл әлеуметтік туризмнің алғаш қалыптасу
кезеңі.
Төртінші сатысы (1945 бастап бүгінгі күнге дейінгі уақыт ) – бұл
көпшілік туризмнің саяхаттану үшін тараулар мен қызмет түрлерінің өндіретін
салааралық жиынтық ретінде туризм индустриясының қалыптасуы және дамуының
қазіргі заманғы сатысы.
Туризм, басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан
тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық
туризмге бөлінеді. Бірнеше басқару органдарының болуы да осыған байланысты;
бұрыңғы КСРО-да бұлар орталық курорттарды басқару кеңесі, орталық туризм
және экскурсия кеңесі, халықаралық жастар туризмінің бюросы - спутник,
бүкілодақтық акционерлік қоғам – Интурист және басқалары. Осындай
конструктивті ғылым, кешенді зерттеулерге сүйенентін жаратылыс,
техникалық, экономикалық және әлеуметтік, табиғи мәселелерді қамтуға туризм
географиясының ғана шамасы келеді. Халықаралық туризмде турист өзінің
елінен шығып басқа бір шетелдік елге барады. Кеденнен өту үшін туристтік
құжаттарды толтырады (паспорт, виза жасау), валюта және медициналық
бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің ерекшелігі болып саналады және
ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Қостанай қаласы аумағында экскурсиялардың ұйымдастырылуына негізінен
санаторийлер мен курорттар себеп болып отыр. Қостанай облысының туристерге
арналған санаториялық курорттық потенциалы Қостанай облысының туристік
ресурстар жиынтығынан құралған. Сонымен қатар жалпы емдік туризмнің
қалыптасу және даму тарихына тоқталмай объективті тұрғыда бағалау мүмкін
емес. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне орай емдік туризмді классификациялай
отырып, олардың орналасу принциптерін ашу, көрсету қажеттілігі туып отыр.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа шипажайлар, санаториялар, демалыс
үйлері, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Олардың басты мақсаты
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін, рекреациялық (емдік сауықтыру,
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық) ресурстар арқылы
қанағаттандыру. Жоғарыдағы айтылғандарды ескере келе емдік сауықтыру
туризмі проблемасы көкейтестілігі анықталды.
Зерттеу (нысаны) объектісі. Қазақстан Республикасы мен Қостанай
облысының туризм саласы.
Зерттеу пәні. Туризм саласындағы экскурсиялар дамуының негіздері,
теориялық және әлеуметтік-экономикалық механизмі.
Жұмыстың мақсаты: Қостанай облысы аумағындағы туристік экскурсиялардың
алатын орны және дамыту жолдары.
Жұмыстың міндеттері:
• Облыс аймағының туристік рекреациялық ресурстарын одан ары
дамытып, оның шешу проблемаларын жеке-жеке талдап, анықтау.
• Қостанай облысының туристік рекреациялық мүмкіндіктерін анықтау.
• Қостанай облысы туризмінің даму тарихын анықтай отырып,
экскурсиялық туризмді дамыту жолдары мен болашағын айқындау.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге шолу, картографиялық, статистикалық,
ақпарат құралдары материалдарын өндеу.
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
Туризм дамуының негізгі алғышарттары болып: табиғи, әлеуметтік-
экономикалық ресурстар және туристік инфрақұрылым болып табылады. Олар
туризмнің дамуына, туристік обьектілер мен туристік аудандардың құрылуына
әсерін тигізеді. Біз осы тарауда туризм дамуының маңызды алғышарттарына,
табиғи жағдайына көңіл бөлеміз. Табиғи жағдай туралы айтудың алдында,
туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз не? Деген сұрағына жауап берейік.
Туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз – туристік экскурсиялық
қызметке және емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық туризмге жарайтын,
табиғаттың және адамдардың күшімен салынған обьектілер мен қоршаған орта
құбылыстарының жиынтығы. Барлық туристік-рекреациялық ресурстардың
жиынтығын үлкен екі топқа бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-
экономикалық ресурстар (мәдени, тарихи). Ал енді тікелей осы тараудың
мазмұнына, табиғи-рекреациялық ресурстарға көшуге болады [1].
Туризм қазіргі таңда дамыған және дамып келе жатқан көптеген
мемлекеттердің экономикасының басты негізі болып, әлемдік экономиканың ең
басты және тез дамитын саласы болып табылады. Туризм жылдам өсу қарқынмен
жүзжылдықтың экономикалық феномені ретінде танылды. Туризм әлемдік
экономикада басты позициялардың бірі болғандықтан, Бүкіләлемдік туристік
ұйым (БТҰ) мәліметтері бойынша ол әлемдік жалпы ұлттық өнімінің оныншы
бөлігін, халықаралық инвестицияның 11% астамын, әлемдік өндірісте әрбір
тоғызыншы жұмыс орны қамтамасыз етеді.
Туризм түсінігі айқындағанда мынадай келесі көрсеткіштерді ескерген
жөн:
− Орын өзгерту. Бұл жағдайда іс−әрекет
күнделікті ортадана тыс жерге орын
ауыстыру арқылы жүзеге асады. Алайда өз
үйі мен жұмыс орнына немесе оқу орнына
бару арқылы орнын өзгерткен тұлғаны турист
ретінде қарастытыру мүлдем теріс түсінік.
− Өзге жерге келу. Бұл жағдайдың басты
мақсаты: өзге келген жер тұлғаның үнемі
немесе ұзақ мерзімді өмір сүру ортасына
айналмауы тиіс. Сонымен қатар бұл еңбек
қызметімен де байланысты (жолаушының
еңбекақысы мен іс−сапар ақысын төлеу)
болмауы керек. Тағы да бір ерекшелігі
саяхаттанушылар жаңадан келген ортасында
12 ай бойы немесе одан да ұзақ мерзімде
тұрақтамауы тиісті. Нақты бір өзге ортада
бір немесе одан да ұзақ мерзімде болған
немесе болуды жоспарлаған адам туризмнің
критерийлері бойынша саяхаттанушы (турис)
болып саналмайды.
− Жаңадан келген орта еңбек ақы төлеудің
негізгі ортасы. Бұл жағдайда саяхаттың
немесе жолсапардың негізгі мақсаты жаңадан
келген ортада арнайы бір қызмет етіп,
пайда табуды көздеу болмауы тиіс.
Қызметтік іссапар, сондай−ақ бос уақытын
өткізу мақсатындағы саяхат – бұл
күнделікті өмір сүру және қызмет ету
ортасынан тыс жерге орын ауыстыру. Егер
қала тұрғыны сол қаладан сауда – саттық
қызметі мақсатында орын ауыстырса, ол
саяхаттанушы болып есептелмейді. Өйткені
ол өзінің негізгі ортасын тастап кетпейді.
Туризм түрлеріне байланысты жіктеуге мүмкіндік беретін белгілері
ретінде саяхаттанудың мотивациялық факторларын қарастыруға болады. Мұндай
жіктелуде саяхатқа адамды аттандырған негізгі себептерді анықтау қажет.
Себептік мотивациялық жіктелу туризмнің 6 түрін анықтап береді.
1. Демалу мақсатындағы туризм. Мұндай туризмнің түрі қысқа мерзімге
немесе едәуір ұзақ уақытқа организмді физикалық немесе психологиялық
тұрғыдан қалпына келтіру мақсатында жүзеге асырылады. Бұл топқа сонымен
қатар емделу немесе әл−ауқатын қалпына келтіруге климат, теңіз суы секілді
табиғи құбылыстар пайдалантын курорттық демалысты да жатқызуға болады.
2. Мәдениетті зерттеу мақсатындағы туризм. Бұл туризмнің түрлі өзге
елдің рухани құндылықтарын, мәдениетін, тарихын зерттеп, білуге
бағытталған және ол танымдық және діни табынушылық болып бөлінеді. Танымдық
туризм тарихы, мәдени және географиялық құндылықтарды зерттеу, көру
мәселелерін қамтиды. Бұл мақсаттағы саяхаттанушылар көбінесе өздері
саяхаттанған елдің әлеуметтік, экономикалық қатынастарына қызығушылық
білдіреді. Табынушылық мақсатқа туризм ерекше діни мәңі бар жерлерді көру
арқылы орындалады.
3. Қоғамдық туризм. Қоғамдық туризм ретінде саяхаттанушы өзінің
туысқандарын, таныстарын, достарын көру, қонақ болу мен
түсіндіріледі.(халықаралық терминологияда visiting friends and relatives−
деген атпен таныс). Сондай – ақ клубтық туризмді де жатқызуға болады.
Клубтық туризмнің ерекшелігі саяхаттанушы саналы түрде арнайы бір топпен
ғана демалуда мақсат етеді.
4. Спорттық туризм. Спорттық туризм белгілі бір спорттық іс шараға
белсенді қатысуға бағытталған жолсапар, сондай ақ пассивті немесе белсенді
емес сипаттағы спорттық жарыстарға қатысу мақсатындағы жолсапар болып
табылады. Белсенді түрде спорттық жарысқа қатысу, мысалы, П атты азамат
шаңғыдан халықаралық жарысқа қатысу үшін Карпат еліне аттануы мүмкін, ал
пассивті қатыс футбол жанкүйері өз футбол клубының ірі ойынына қатысып,
қолдау көрсету үшін ойын өтетін елге сапар шегуі мүмкін.
5. Экономикалық туризм – бұл кәсіптік және коммерциялық мақсатта жүзеге
асырылатын жол сапар болып табылады. Мысалы халықаралық биржа, көрме,
жәрмеңке және тағы басқа іс шараларға қатысу.
6. Конгресстік (саяси) туризм. Бұл туризм түрі дипломатиялық және саяси
іс−шаралармен байланысты туризм болып 2 бөлінеді. Дипломатиялық туризм
белгілі бір елдегі экономикалық, әлеуметтік жағдайларға талдау жасау, баға
беру немесе өз пікірін білдіру мақсатында жүзеге асырылуы мүмкін. Саяси
туризм белгілі бір елдегі, аймақтағы мемлекеттік маңызы бар саяси−қоғамдық
шараларды ұйымдастыру, талдау жасау, саяси баға беру мақсатында жүзеге
асырылады.
Кесте 1. Туризмнің түрлерін жіктеу
Жіктеу белгілері Туризм түрлері
Сапар мақсаты Рекреациондық, релаксациондық,экскурсиялық,
іскерлік, спорттық, білімдік, діндік.
Маусымдық белгі Жазғы, қысқы, маусым аралық
Сапарды ұйымдастыру Ұйымдастырылған, өз жоспары бойынша,
нысаны ұйымдастырылмаған.
Жас аралық белгі Балаларға арналған, жастарға, орта
жастағыларға, үшінші жастағыларға.
Сапарда болу ұзақтығы Қысқа мерзімді(3-6күн),
Орта мерзімді(7-14күн),
Ұзақ мерзімді(15 және одан жоғары)
Туристің тұрғылықты жері Ішкі, кіру және шығу
Мобилділік деңгейі Қозғалмалы, стационарлық, аралас.
Сапар географиясы Континентаралық, халықаралық, аймақтық,
жергілікті, шекарааралық.
Қатысу нысаны Индивидуалды, топтық, отбасылық.
Орын ауыстыру Жаяу, дәстүрлі көлік түрлерін қолдану арқылы,
экзотикалық көлік түрлерін қолдану арқылы.
Пайдаланылатын ресурстар Таудық, теңізөзендік, қалалық, дачалық,
экскурсиялық, ормандық, далалық.
Әлеуметтік-экономикалық Бизнес-туризм, конгресстік, білімдік, шоппинг.
статусы
Туристердің Бұқаралық, конвейерлік, жаппай, сараланған.
қажеттіліктері мен
мотивациялары
Қаржыландыру көздері Әлеуметтік, инсенти -турлар, жеке турлар.
Қызмет көрсету деңгейі Элиталық, пэкидж-турлар
Қызмет көрсету Эксклюзивті, инклюзивті.
бағдарламасы
Е с к е р т у – [8] әдебиет негізінде құрастырылды.
Туризмді әртүрлі белілеріне қарай классификациялауға болады (кесте 1)
Туристтік ағымымен оның бағыттарына қарай және құқықтық статусына
байланысты туризм 2 түрге бөлінеді:
1. Ішкі (ұлттық);
2. Халықаралық (шетелдік).
Ішкі туризм – азаматтың өз елі ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм - өз елінен тыс жерлерге саяхаты. Туристтердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлар.
Қазақстан республикасында туристік қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу
мәселелері. Туризмнің дамуының сандық параметрлері келешекте туризмді
дамытудың негізгі бағыттарында қарастырылған тиісті факторлар мен
тенденциялармен анықталады.дүниежүзіндегі туризмді дамытудың болжаудың
сандық параметрлерінің негізгі нақты көзі болып, дүниежүзілік туристік
ұйым(ДТҰ) табылады.
Жарияланған 2012 жылға дейінгі туризмді дамыту ДТҰ болжамында
дүниежүзілік туризмнің көлемінің жыл сайынғы өсімі 4,3-4,4%, ал азия
тынықмұхит аймағында туризмнің болжамды өсімі 6,7%.
Егер 1995 жылы туризмнен түсетін әлемдік табыс 399 долл. Құраған, 2020
жылы олар 2 трлн.долл. дейін өседі(5есе), яғни әлемдік туризмнен
табыстардың көлемінің болжамды өсімі әлемдік экономиканың басқа негізгі
салаларына қарағанда көп.
Туризмнің дамуын болжау дүниежүзі аумақтары бойынша біркелкі емес
(кесте 2).
Кесте 2. Дүниежүзілік туризмнің дамуын болжау
Дүниежүзінің 1995 2000 2010 2020 1995ж.салыс.2020
аймақтары
Еуропа 335 390 527 717 214,0
Оңтүстік-шығыс
Азия және Тынық
мұхит аймағы 80 116 231 438 547,5
Америка 111 134 195 285 256,8
Африка 20 27 46 75 375,0
Орта Шығыс 14 19 37 69 492,9
Оңт. Азия 4 6 11 19 475,0
Барлығы 564 692 1047 1602 284,0
Ескету [36]- әдебиет негізінде құрастырылған
Млн.адам
жылдар
Ескерту [36 ] –әдебиет негізігде автордың құрастыруы
Сурет 1. 2020ж. Туристердің дүниежүзі бойынша келуін болжау
Туризм дамуының негізгі индикаторларына тоқталып өтсек, 2008 жылмен
салыстырғанда өткен жылы туристік қызмет саласындағы жалпы түсім 2,6 есеге
өскен. Туристік қызмет саласындағы жалпы қосылған құн 2,7 есеге көбейген.
ЖІӨ дегі туристік қызмет саласының үлесі 2008 жылы 1,4%-дан 2010 жылы 1,9%-
ға өсіп, 2011 жылы 1,7%-ға төмендеді. Туризм саласында жұмыспен қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық атаулы есептелген жалақысы( теңге) 2008 жылы
17 533, 2008 жылы 22 418, 2009 жылы 27 649-дан 2010 жылы 42 766 ға
өскен. (кесте 3)
Кесте 3. Туризм дамуының индикаторлары
2008 2009 2010 2011
Туристік қызмет саласындағы 84,7 138,7 190,1 224,4
жалпы түсім млрд. теңге
Туристік қызмет саласындағы 79,7 131,6 180,1 211,8
жалпы
қосылған құн, млрд. теңге
ЖІӨ-дегі туристік қызмет 1,4 1,8 1,9 1,7
саласының үлесі, пайызбен
Туризм саласы қызметкерлерінің
тізімдік саны (есепті кезеңге 3,0 3,1 3,3 7,1
орта
есеппен), мың адам
туристік фирмалар қызметі
санаторий-курорттық 288,6 296,4 307,2 317,4
мекемелерінің қызметі
демалыс пен ойын-сауықты 64,4 69,7 73,6 73,0
ұйымдастыру
жөніндегі қызмет
Туризм саласында жұмыспен
қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық 17 533 22 418 27 649 42 766
атаулы есептелген жалақысы,
теңге туристік фирмалар
Шетелге шығып кеткен Қазақстан 2 974 869 3 687 8494 544 5 242
Республикасы резиденттерінің 440 643
саны
(тұрақты тұруға кеткен
азаматтар санын есепке
алмағанда), адам 4)
келген резидент емес 5 990 691 7 129 6489 261 9 388
келушілердің саны 554 207
(тұрақты тұруға келген
азаматтар санын есепке
алмағанда), адам 4
Ескерту- Қазақстан Республикасының статистика агентігінің мәліметі.
(Кесте -3) Соңғы жылдары тұтастай алғанда республиканың туризм саласы
дамуының оң серпіні байқалады: 2011 жылдың қорытындылары бойынша 2010
жылмен салыстырғанда келушілердің саны 3,1 % өсті, ішкі туризмнің көлемі
8,2 % өсті, сыртқа шығушылар туризмі 15,3 % өсті.
Жұмыс істеп тұрған туристік фирмалардың ең көбі Алматы қаласында,
Қарағанды облысында, Астана қаласында және Шығыс Қазақстан облысында
орналасқан. Бұл облыстардың кәсіпорындары барлық туристер мен
экскурсанттардың 86%-на қызмет көрсетті.
Келген туристердің республикада саяхатта болуының орташа ұзақтығы 16
күнді құрады (ТМД-дан келгендер үшін 3-4күн,ал ТМД-дан тыс елдерден
келгендер үшін 17 күнге дейін). Бұл негізінен резиденттерден іскерлік
мақсатпен 58,3%, жұмыстан бос демалу үшін 2,9,%,таныстары мен туыстарын
көру үшін 35,5%,өзгеде мақсаттармен 3,2,% келген адамдар. Резиденттер
еместер арасынан іскерлік мақсатпен 93,5%, жұмыстан бос демалу үшін 1,4
%,таныстары мен туыстарын көру үшін 4,1%,өзгеде мақсаттармен 1 % келген
адамдар.
Табиғи жағдайлар мен ресурстар алдыңғы орынды алып, рекреацияның
негiзгi алғышарттарының бiрi болып саналады. Рекреацияның табиғи
алғышарттары ретiнде әртүрлi рангтағы табиғи-территориялық кешендер,
олардың компоненттерi мен жеке касиеттерi көрсетiледi: аттрактивтiлiк,
ландшафттың контрасттылығы мен ритмi, бөгеттердi өту мүмкшiншiлiгi,
географиялык ерекшелiк, экзотикалығы, таңғаларлық немесе керiсiнше
карапайымдылығы, табиғи объектiлердiң формалары мен көлемi.
Табиғи географиялық жүйелердi рекреация мақсатында зерттей отырып,
баска сөзбен айтқанда, демалыс пен туризмнiң түрлерiн өткiзудiң
ыңғайлылығы, колайлығының деңгейiн бағалау кезiнде, бiз тек рекреация үшiн
қолайлы жағдайлары бар географиялық жүйелердi ерекше етiп көрсетемiз. Олар
табиғи рекреациялық ресурстарды кұрайды [3].
Табиғи-рекреациялық ресурстар бұл – рекреациялық іс-әрекеттер үшін
комфорттық қасиеттерге толы, белгілі-бір уақыттарда демалыс және сауықтыру
жұмыстарын ұйымдастыруға болатын табиғи және табиғи-техникалық географиялық
жүйелер, денелер мен табиғаттың құбылыстары.
Табиғи-рекреациялық ресурстар демалушылардың демалу және саяхаттау
ауданын таңдауда үлкен роль атқарады. Туристер ландшафт, климат, жануарлар
және өсімдіктер әлемінің байлығы мен әртүрлілігін, спортпен, аңшылықпен,
балық аулаумен шұғылдануы табиғи қажеттіліктерін ескеріп отырады.
Территорияда қандай табиғи ресурстар болуымен рекреациялық іс-әрекеттің
түрлері мен формаларын ұйымдастырылуы тәуелді болады. Елдің немесе ауданның
географиялық жағдайы, басқаша айтқанда теңізге, таулы және орманды
массивтерге, демалушылардың негізгі ағымдарына және маңызды көлік жолдарына
жақындығы, ірі туристік кешендер мен жеке туристік обьектінің құрылуында
маңызды орын алады. Туристік бағыттар мен туристік мекемелер негізінен
тікелей ресурстары бар аймақтарда орналасады. Осы ресурстарды көру үшін
туристер осы аймаққа келеді. Рельефтің әртүрлілігі де ландшафтың маңызды
құндылығы болып табылады. Олардың туристер мен спортшылар үшін өзіндік
тартымдылығы бар, сондықтан ол рекреациялық мүмкіншіліктер туғызады. Табиғи
ортаның таулы климаттық және ландшафттық факторлары психофизикалық
регенерацияда маңызды терапевтикалық фактор ретiнде болады. Сонымен қатар
олар, актиті және пассивті демалыс турлерi үшін өте қолайлы. Табиғи ортаның
келесі маңызды элементі болып – климат табылады. Климаттың адамға тікелей
және қосалқы әсері бар. Адамның организіміне тікелей әсерін тигізетін
климаттық факторларға: температура мен ауа ылғалдылығы, жел, атмосфералық
қысым, күн радиациясы, метеорологиялық құбылыстар жатады. Метеорологиялық
өлшемдердің маңыздылығының бірлігі ауа-райы жағдайлары әртүрлілігін
анықтайды, олар әртүрлі физиологиялық эффектілердің пайда болуы мен жүрүіне
әсерін тигізеді. Адам биоклиматологияның маңызды міндеті болып, адамның
организмі мен метеорологиялық факторлардың арасындағы байланыстарды
зерттеу. Гигиенисттердің зерттеулері бойынша ең оптималды ылғалдылық 30-60%
денгейінде болады.Адамның организімінің табысты жұмыс әстеуіне айналадағы
ортаның температура режимі әсерін тигізеді. Жазғы орта тәуілік
температуралардың комфорттық зоналары +17,2 +21,2 деңгейінде болады (Н.В
Виноградов, В.Г Надеждин бойынша). Осы көрсеткіштер емделуде қажеттілігі
бар адамдар үшін есептелінген. Денсаулығы жақсы адамдар үшін біршама жоғары
немесе біршама төмен температуралар ыңғайлы. Сондықтан туризм үшін жылы
мезгілдің ұзындығын анықтау кезінде Е.А Котляров 17 +10 +12 диапозонын
ұсынды, ал Ю.А Веденин, Н.Н Мироненко демалыс пен туризм үшін оптималды
температуралар +15 +25 деп анықтады. Негізгі құндылықтарға ауаның таза
болуын, инсоляцияның қолайлы жағдайы, ауа ылғалдылығы мен температураның аз
тербелісі, тұмандардың аз болуы т.б. жаткызуға болады[2].
Қостанай облысына қысқаша шолу. Облыс орталығы – Қостанай қаласы. Облыс
Қазақстанның солтүстік-батысында Орал тауының оңтүстігін, Батыс Сібір
ойпатының жазық оңтүстік-батыс шеті мен оңтүстігін, Торғай үстіртінің
қыратты жазығын алып жатыр.
Қостанай облысы пайдалы қазбаларға бай. мұнда темірдің, бокситтің,
никельдің, есбестің, қоңыр көмірдің, құрылыс материалдары мен
металлургиялық шикізат – цемент, флюс, доломит, отқа төзімді балшық, әнек
және құрылыс құмы, гранит, диорит кендері кездеседі.
Климаты – тым контитентті, жазы біршама ыстық.
Облыста 4,5 мыңға жуық үлкенді-кішілі көлдер бар, олардың ірілері –
Құсмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарыкөл, Сарыоба, Қулыкөл, Шұбаркөл, Сасықкөл,
Бөрілі. Көлдердің 80 %-ы тұщы.
Қазіргі кездегі облыстағы өнеркәсіптің басты саласы – темір кені мен
асбест өндіруші тау-кен өнеркәсібі. Оның төңірегінде көмекші сала есебінде
энергетика, машина жасау және металл өңдеу кәсіпшіліктері де өркендеуде.
Тау-кен өнеркәсібінің ірі орындары Соколов-Сарыбай (Рудный қаласында),
Лисаков (Лисаков қаласында) кен байыту комбинаттары мен Жітіқара асбест
комбинаты. Мұнда республикадағы өндірілетін темір кенінің 80 %-ы, асбест
талшығының барлық өнімі шығарылады.
Өнеркәсіптің басқа ірі салаларында құрылыс материалдары өнеркәсібінің
құрамында бірнеше ірі темір-бето конструкция комбинаттары, кірпіш зауыттары
бар. Олардың орталықтары Қостанай, Рудный, Жітіқара, Лисаков қалаларында
орналасқан.
Тамақ өнеркәсібінің негізгі өндіретін өнімдері – ет, сүт, сары май,
нан, ұн, сыра. Ірі тамақ өнеркәсіптері – Қостанай мен Жітіқараның ет
комбинаттары, Қостанайда, рудный мен Лисаковта сүт, май зауыттары
орналасқан.
Машина жасау металл өңдеу өнеркәсібінің ірі орталығы – Қостанай,
Рудный, Смирнов қалалары.
Қостанайда жасанды талшық өндіретін химия зауыты бар. Облыста Оңтүстік
Орал энергия жүйесі мен Жітіқара – Қостанай газ құбыры тартылған.
Қостанай облысы – еліміздің аса ірі астықты облыстарының бірі.
Республикадағы егіс көлемінің 16,6 %-ы осы облыстың үлесіне тиесілі. Ауыл
шаруашылығы жері – 10 211,6 мың га. Ауыл шаруашылығының басты саласы –
егіншілік. Ауыл шаруашылығы өнімінің 50-60 %-ы осы егіншіліктен алынады.
Егістік дақылдардан 64,4 %-ына жаздық бидай егіледі. Мал шаруашылығының
ең басты саласы – етті бағыттағы мүйізді ірі қара малын өсіру. Оған табиғат
жағдайы қолайлы.
Қостанай облысында теміржол, автомобиль және әуе көлігі қатынасы
дамыған. Теміржолдың ұзындығы – 890 км. Маңызды теміржол магистралі – 325
км, оның бір бөлігі Қостанай – Рудный – Жітіқара жолы – 165 км.
Қостанай – Троицк, Қостанай – Жітіқара автомобиль жолының ұзындығы –
8 540 км.
Қостанай әуе жолы арқылы Мәскеу, Алматы, Астана, Челябі қалалары
арасында байланыс орнады.
Қостанай мен Рудный қалаларын газбен қамтамасыз ету үшін Бұқара -
Орал газ құбырынан тармақ тартылады. Қазір Ақсай – Красный Октябрь -
Қостанай - Астана газ құбыры жүргізілуде.
Облыс қалалары – Қостанай, Арқалық, Рудный, Лисаков, Жітіқара.
Қостанай – облыс орталығы. Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіптен ет және
ұн комбинаты, тігін және аяқкиім фабрикалары, жасанды штапель талшықтары
зауыты бар. Металл өңдеуші өнеркәсіп орындарынан механикалық зауыттарды
атауға болады. Олардың біреуі тау-кен жабдықтары зауыты болып қайта
құрылды. Бұл зауыт станок, мұнай қозғалтқыштарын, жүгері отығызатын
машиналар, ауыл шаруашылығы машиналары мен эксковаторларға қосалқы
бөлшектер шығарумен айналысады.
1.1 Табиғи-рекреациялық ресурстары
Қостанай облысы табиғи рекреациялық ресурстарға өте бай. Мұндағы
әртүрлі формадағы таулар тап – таза ауасы, әдемі көлдері, сыңсыған ормандар
облыс өлкесіне көрік беріп тұр. Сонымен қатар бұл жердің климаты да табиғат
аясында демалыс орнын ашуға, курорттық сфераны дамытуға өте қолайлы болып
табылады. Экускурсиялық қызметті жолға қою да кезек күттірмейтін мәселенің
бірі. Ол үшін аймақтың рекреациялық потенциалына толық сараптама жасап алу
қажет.
Рекреациялық потенциалды төмендегідей көрсеткіштер бойынша қарастыруға
болады:
1. Табиғи және тарихи-мәдени объектілердің бірегейлік, экзотикалылық
деңгейі:
- мәдени-тарихи объектілердің ақпараттық мәні;
- объектілердің тану және тәрбиелік маңызы;
- ЮНЕСКО тізіміне жататын, халықаралық деңгейдегі объектілер мен
ескерткішердің бар болуы;
- ұқсас объектілер арасындағы типтілігі;
- түрақты мекен жайына салыстырғандағы объекттің контарсттылық деңгейі;
- объекттер мен құбылыстардың басқа жерде кездесетіндығы және
қайталанбайтығын дәрежесі;
- сұраныс орындарына қатынасты тарихи-мәдени объектілердің қол жетерлігі
және осы объектілер танымал болуы;
- мәдени кешендердің сыйымдылығы және сенімділігі;
- объектілердің көлемі мен пішіндері және оны шолу мүмкіндігі.
2. Табиғи және тарихи-мәдени потенциал мен территорияның қол жетерлігі:
- көлікті қол жетерлігі;
- кеңістікті қол жетерлік;
- уақыт бойы қол жетерлік;
- саяси қол жетерлік;
- әлеуметтік-экономикалық қол жетерлік;
- қаржы қол жетерлік;
- ақпараттық қол жетерлік;
- формальдық қол жетерлік;
- инфрақұрылымдық қол жетерлік.
3. Рекреациялық және туристтік инфрақұрылымның бар болуы.
- орналастыру индустриясы;
- азықтандыру индустриясы;
- ойын-сауық (развлечение) индустриясы;
- көлік тасмалдау индустриясы.
4. Территорияның рекреациялық және туристтік мүмкіндіктері және оны
пайдалану дәрежесі. Рекреациялық іс-әрекетінің ресурстары және жағдайы:
- территорияның медикалы-географиялық және физикалық-географиялық
сипатты көрсеткіштері;
- территорияның микроклиматтық ерекшеліктері;
- территорияның мәдени-тарихи маңыздылығы;
- территорияның рекреациялық игерілгендігі және рекреациялық игеруі;
- рекреациялық ресурстардың сиымдылығы;
- рекреациялық және туристтік ресурстары туралы ақпарттық құрамдастығы;
- рекреация және туризм дамуының жинақтау, орындалу және локализдену
факторлары.
5. Территорияны рекреациялық пайдалану дәстүрлері.
- территорияның рекреациялық игерілу деңгейі;
- территорияның әлеуметтік-мәдени өзгерістері;
- аймақтағы рекреация мен туризм дамуының дәстүрлі және бірегей
бағыттары;
- туристтік орталықтар және туризм орталықтары: олардың ерекшеліктері,
мамандануы және дамуы мен қалыптасуындағы ерекшеліктері;
- ауданның игеру кезеңі және игерулік дәрежесі;
- территорияны рекреациялық пайдалану түрлері.
6. Жергілікті халықтың өмір сүру салт-дәстүрлері және территорияның
туристтік-рекреациялық мұраны қабылдау жағдайы.
7. Табиғи-климаттық және ландшафттық жағдайы:
- климат жағдайы;
- орографиялық жағдайы;
- гидрологиялық жағдайы;
- фауналық және флоралық ресурстары;
- ерекше қорғалатын табиғи территориялар және бірегей табиғи объектілер;
- адамның организміне табиғи факторлардың ықпалы, олардың комфорттылығы:
жергілікті жердің метеорологиялық жағдайы, ауа райының өзгермелілігі
т.с.с.
- топологиялық (жергілікті жердің бірегейлігі; табиғи орталардың
байланыстылығы және табиғи мен мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың
өзара әрекеттесу формалары), фукционалдық (саңырауқүлақ, жидек теру,
балық аулау, өнеркәсіптік емес аң аулау жағдай, саяжай үшін территория
бөлістіру жағдайы) және эстетикалық қасиеттері (рекреанттың
психологиялы-эмоциональдық сферасына территорияның әсер ететін
қабілеті).
8. Рекреация мен туризм дамуына ықпалы бар жағымды және жағымсыз
факторлар:
- ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне еңгізілген объектілердің бар
болуы;
- техногендік іс-әрекетінің саладырының және табиғаттың апаттық
құбылыстардың орын алуы (авариялар, апаттар);
- халықаралық және ішкі туризмнің инфрақұрылымдық қамтамасыздану
дәрежесі;
- жергілікті түрғындарды және еңбек ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері;
- аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
9. Демалудың территориялық ұйымдастырудың негізгі аспектілерін өзара
байланысты зерттеу:
- демалуды ұйымдастыру формалары;
- демалуды ұйымдастырудың перспективтік бағыттары;
- рекреациялық инфрақұрылым және оның кеңістікті ұйымдастыруының
ерекшеліктері;
- кеңістіктің туристтік-рекреациялық диффееренциациясы;
- территорияның экологиялық жағдайы;
- территорияның рекреациялық және шаруашылықты маңыздылығы.Соңғы жылдары
облыстың табиғи ресурстары қолға алынып, туризм белсенді түрде
дамуда. Әсіресе, көптеп қызықтыратындары табиғатпен танысу, емделу
болып табылады. Бұл Қазақстандық және шетел туристерін көптеп
тартуда.
Қостанай облысында биік таулар, ормандар аз шоғырланған. Бірақ
өзінің ландшафтысында көрікті жерлер көп. Олар жайылымды, түрлі шөптер
алып жатқан далалы, ақ діңді қайыңдар және қарағай боры, жан- жағын таулар,
ормандар қоршаған әдемі көлдер. Оларды экскурсия көздеріне айналдыру ішкі
туризмнің дамуына жағдай жасар еді.
Қостанай облысының түризмі жақсы дамыған, әсіресе әртүрлі әдіспен
жазатын емдеу туризмі. Мұнда көптеген шипажай іспеттес демалыс орындары,
санаторийлер, өкпе дертіне қарсы санаториялар, балалар сауықтыру орындары,
бальнеогиялық орындар туристерді ел ішінен ғана емес, срнымен қатар, шетел
азаматтары да көптеп келеді. Мысалыға айтар болсақ Дружба, Сосновый бор
санаториялары, Жайлау ойын-сауық кешені, Лоц Рассвет шипажай-
санаториясы және тағы басқа емдеу орындарына бай. Бұған себеп табиғи
ресурстардың көп болуы.
Жер бедері. Облыс территориясы жазықты рельфпен сипатталады. Солтүстік
бөлікті Батыс-Сібір ойпатының оңтүстік-шығыс шеткері аймағы алып жатыр, ал
оңтүстікте Торғай үстірті; облыстың батыс бөлігін Орал үстіртінің толқынды
жазығы алса, оңтүстік-батыста – Сарыарқа.
Климат континенталды және өте құрғақ. Қыс ұзақ, аязды, қарлы боран мен
күшті жел қыс бойы соқса, жазғы мезгіл аптапты ыстық және құрғақты. Жылдық
көрсеткіші облыс солтүстігінде 250-300 мм, оңтүстікте 240-280мм.
Вегетациялық период солтүстікте 150-175 күн, ал оңтүстікте 180 күн.
Жер қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай: магнетиталық және темір
рудасы, боксит, қоңыр көмір, асбест, отқа төзімді және кірпішті саз балшық,
цементті және косынды әк тас, құм, құрылыс тастары және т.б. Магнетиталық
руда мен құба темірдің жалпы қоры 15,7 млрд. тоннаны құрайды. Пайдалы
қазба мен минералды шикізаттың 400-ге жуық кен орындары бар: 68 – жерасты
сулары, 19 боксит кен орны ашылды, 7 – алтын және бір-бірден - күміс пен
никель. Қостанай темір бассейндері Орталық Қазақстанның, Батыс Сібірдің
металлургия заводтарының маңызды шикізат базасы болып есептеледі.
Су ресурстары. Өзен жүйесі сирек. Облыс төңірегінде 300-ге жуық ұсақ
өзендер ағып жатыр. Ең ірі деген өзендер – Тобыл (800 км облыс шеңберінде)
және Торгай өзені (390 км). Тобыл өзенінде Тобылдың жоғарғы, Қаратамар және
Амангелдінің су қоймалары орналасқан. Облыс аумағында 5 мыңнан астам көл
бар. Олардың ең ірілері: Құшмұрын, Теңіз, Қойбағар, Ақкөл, Сарыкөл, Алакөл
және т.б.
Топырақ жамылғысы. Өсімдіктер және жануарлар әлемі. Облыс топырағы
ауыр механикалық құрамымен ерекшеленетін сортаң және тұзды қара және
сарғылт топырақ. Тың жерді игеруге байланысты барлық жер жыртылған.
Облыстың солтүстік бөлігінде түрлі шөпті өсімдікті, қайыңды-көктеректі және
қарағайлы орманды (Арақарағай, Аманқарағай) қара топырақ; орталықта – түрлі
өсімдікті, қарағайлы орманды – Науырзымқарағай, қорық ұйымдастырылған,
сарғылт топырақ; оңтүстік бөлікте – бетегелі және жусан өсімдікті ақшыл-
сары топырақ. Қостанай облысының жалпы жер аумағы 19600 мың гектарды
құрайды. Ауылшаруашылық алқабы 18123,4 мың гектар жер. Оның ішінде 5659,3
мың га, немесе 31,2% жер егінді алқап, ал 12072 мың га (66,6%) –
жайылымдық жер.
Облыс аумағының бір ерекшелігі – оның қиыр оңтүстік батысынан
солтүстігіне қарай Торғай, Сарыөзен және Обаған өзендерінің аңғарларын
қамти отырып, Тобыл өзеніне жететін ұзындығы 700 км Торғай қыраты жатыр.
Облыстың ең биік бөлігі шоқылы келген [15].
Қалыптасқан топырақ және өсімдік жамылғысы жөнінен облыс жері орманды
дала және дала зонасы құрамына кіреді. Мұнда бидай, күнбағыс, түрлі
жемістер өсіруге мүмкіндік береді. Жауын- шашынның басым бөлігі жазда
түсетіндіктен, мұнда көп өнім алуға мүмкіндік береді. Бұл ауданда өсімдік
шаруашылығының дамуына облыстың басым бөлігіндегі құнарлы топырақ та
септігін тигізеді.
Облыс жеріндегі топырақ жамылғысының бойлық бағытта белдемдік
байланыстағы өсімдік жамылғысы таралған. Оның солтүстік жіңіщке бөлігін
орманды дала белдеуі алып жатыр. Орманды жерлері негізінен әртүрлі бұталар
өскен терек аралас қайыңды шоқтардан тұрады. Кей жерлерде олар едәуір
алқапты қамтитын қайыңды орман өңірлерін құрайды. Дала белдеуі әртүрлі шөбі
басым илеумен боздан тұрады, ал құрғақ дала белдеуінде негізінен әртүрлі
шөптер араласқан бетегелі- селеулі шөптер өседі. Дала және құрғақ дала
белдеулерінің құмдық топырақты жерлерінде қайың мен қарағайлы басым
Арақарағай, Аманқарағай және Науырызымқарағай мемлекеттік қорықтары
ұйымдастырылған. Орманды дала өңірінің оң жағы облыстың қайың, терек, тал
тағы басқа ағаш, түрлі шүйгін шөп өседі. Бұрын бітік шөп өскен далалық өңір
негізінен жыртылған. Өзен жайылмалары мен көл жағалауында астық тұқымдас
өсімдіктер өсіріледі.
Қостанай облысында жануарлардың біраз түрі бар. Бұлан, елік, қасқыр,
түлкі, қарсақ; кеміргіштер- ақ қоян, ор қоян, борсық, суыр, сусар, сасық
күзең, аламан, сарытышқан, аққұлақ, кірпішешен, андатра және құстың
көптеген түрлерінен құр, ұзақ, қарға, сауысқан, тоқылдақ, көкек, бүркіт
және қараторғай, қаз, үйрек, аққу, және тағы басқалары кездеседі. Есіл
өзенінде шортан, алабұға, аққайран, қарабалық, табынбалық және тағы
басқалары кездеседі [33].
Ішкі сулары. Қостанай облысында ірі өзендер аз. Өзен жүйесі сирек.
Облыс төңірегінде 300-ге жуық ұсақ өзендер ағып жатыр. Ең ірі деген өзендер
– Тобыл (800 км облыс шеңберінде) және Торғай өзені (390 км). Тобыл
өзенінде Тобылдың жоғарғы, Қаратамар және Амангелдінің су қоймалары
орналасқан. Облыс аумағында 5 мыңнан астам көл бар. Олардың ең ірілері:
Құшмұрын, Теңіз, Қойбағар, Ақкөл, Сарыкөл, Алакөл және т.б.
Кішігірім өзендер өте көп, бірақ олардың сулы кезеңі көктемде, яғни қар
ерігенде, ал жазда бұл өзендердің суы азайып, құрғап қалады.
Халықшаруашылығына суды пайдалану үшін көктемгі сулармен қоймаларды
толтырады.
Қазақстан жерінде Тобыл өзенінің тек бас жағы ғана ағады. Ол
Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен басталады да, жолында Торғайдың
төрткүл өлкесінен сала қосып алады. Тобыл өзені қоректену жағынан
Есілге ұқсас. Тобылда судың молаятын кезі, Есілдегі сияқты -
көктем, судың аз кезі – қыс. Тобылдың суы халықтың тұрмыс қажетіне
және өнеркәсіп мақсатын қамтамасыз ету үшін өзен ағыны - жоғарғы
Тобыл, Қызылжар, Амангелді және басқа су бөгендерімен ретке
келтіріледі [28].
Табиғи су бассейіні жоқ көптеген аудандарда бөгеттер мен су
қоймалары жасалған. Көлдер мен бөгеттер халықты сумен қамтамасыз
етуге, ішінара егін суғаруға пайдаланылады. Бұларды көп мөлшерде су
құстарын – үйрек пен қаздарды өсіруге пайдаланылады.
Қостанай облысының экологиясы. Қостанай – Қазақстан Республикасының
әкімшілік-аумақтық бөлігі, 1936 жылы 29 шілдеде бұрынғы Қостанай мен Торғай
губернияларының негізінде құрылған. Құрамында 5 қала, 13 кент, 16 аудан,
808 ауылдық елді мекен бар. Орталығы – Қостанай қаласы. Жер аумағы 196,0
мың км. Тұрғыны 913,6 мың адам. Облыстың солтүстік-батысы мен солтүстігінде
Ресейдің Орынбор, Челябинск, Қорған облыстарымен, шығысында және оңтүстік-
шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі. Облыс аумағы
негізінен жазық дала. Солтүстіктен оңтүскке қарай тым созылып жатуына
байланысты (740 км) әр түрлі физико-географиялық белдеулерден тұрады: батыс
жағында Орал маңы үстіртін (250-400 м), солтүстігінде Батыс Сібір ойпатының
оңтүстік бөлігін, оңтүстігінде Торғай үстіртінің басым бөлігін, қиыр
оңтүстік-шығысында Сарыарқаның батыс бөлігін қамтиды. Орал маңы үстірті
негізінен, шығысқа қарай еңістене келіп, солтүстцігінде Золотая Сопка
тұсымен, оңтүстігінде Тобыл өзенінің жоғарғы ағысының аңғарымен шектеледі.
Қостанай облысының аумағы үш ірі топырақ белдемінде орналасқан.
Солтүстік жағын қара топырақ, орталық бөлігін қоңыр-қызғылт топырақ, ал
оңтүстік бөлігін сұр топырақ белдемі алып жатыр. Қара және қоңыр топырақтар
облыстың солтүстік және орталық аудандарында егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығын өркендетуге қолайлы. Оңтүстіктегі сұр топырақты бөлігі
құнарлығының төмен болуына байланысты негізінен, мал шаруашылығына қолайлы.
Қостанай өңірінің табиғаты ерекше. Сырттан келген адамдар мұнда ауаның
тазалығын бірден байқайды. “Тынысым бірден кеңіп кетті” деп сыйлы қонақтар
ризашылық білдіріп жатады. Атмосфераның тазалығы жергілікті жерлерде
белгіленген игі істердің уақытылы орындалуына байланысты. Мәселен, кейбір
қалаларда қатты отынмен жылытылатын жылу қазандықтарынан қап-қара түтін
будақ-будақ шығып жатады. Қою түтін аспан әлеміне жөңкіліп жатса да ауаны
ластамай қоймайды.
Мұндай залалдан құтылудың амалы бар. Әлгі қазандықтар газбен жұмыс
істесе, қою түтін аспанға ұшпайды. Осы тәсіл Қостанайда тиімділікпен қолға
алынған.
Дегенмен, Соколов-Сарыбай кен өндірістік бірлестігінің жылу
энергетикалық орталығы көмірмен, Арқалық қаласындағы осындай орталық
мазутпен жұмыс істейді. Әрине, олардың қазандықты газбен жылытуды
ойластыруы қажет. Облыс басшылары мұны ескеруде.
Бюджеттен аудан орталықтарын және ірі елді мекендерді газдандыру қолға
алынбақ. Мұның экологиялық тазалыққа ықпалы зор.
Кәсіпорындардан жыл сайынғы сыртқа шығарылатын қоқыстар мөлшері 316,069
мың тоннаны құрайды. Жалпылай алғанда атмосфераның ластанып, бүлінуі
автокөліктердің көбейіп кетуінен. Кәсіпорындардан бөлінетін жоғарыда
аталған қоқыс мөлшерінің 51 пайызын, жылына 159,678 мың тонна, автокөлік
түтіні құрайды.
Осынау келеңсіздікке тосқауыл неге қойылмайды деген сауал туындайды.
Әрине, ешкім де қол қусырып, қарап отырмайды. Автокөліктердің түтінінен
ауаның ластануын азайту мақсаты көзделуде. Соған орай жиырмаға жуық бақылау-
зерттеу пункті жұмыс істейді. Мұның сыртында облыста автокөліктерді газбен
жүруді қамтамасыз ету стансасы іске қосылған. Қоршаған ортаға ағынды
сулардың да зияны тиеді. Бүгінде ағынды су көлемі 99 мың текше метрден
астам. Бұл 2005 жылдан жеті пайызға көп. Өткен жылмен салыстырғанда қалдық
заттар көлемі де кеміді.
Желқуар, Аманкелді, Қаратомар, Жоғары Тобыл су қоймалары да, Тобыл,
Шортанды, Желқуар және Обаған өзендерінде мониторинг жүзеге асырылады.
Себебі, мұндағы суды ірі елді мекеннің тұрғындары пайдаланады.
Соңғы жылдары Тобыл өзені суының сапасы жақсара түсуде. Бұл судың
тазалығын сақтауға белгіленген шаралардың ықпал етуіне байланысты. Кейінгі
кезде табиғатты және суды қорғау заңнамасы тиімді түрде пайдаланылады.
Дегенмен, су ресурстарын қорғау және тиімді түрде пайдалану үшін
аймақтық бағдарламаны жасайтын уақыт жетті. Оған 30 миллион теңге ақша
қажет.
1.2 Тарихи-мәдени ресурстары
Экскурсия көздеріне жататын тағы бір нысан – тарихи ескерткіштер. Облыс
аумағында олардың шоғырлануы туристік-өлкетану мақсатындағы экскурсияларды
кеңінен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тіпті бұл тұрғыдан Арқалық өңірінің
өзі келешегінен үлкен үміт күттіретін аймаққа жатады.
Қостанай облысы табиғи ескерткіштермен қатар тарихи – мәдени
ресурстарға да бай болып келеді. Мұнда әдемі, көп тарихы елді мекендер,
үйлер, қамалдар, ескерткіштер, әскери бекіністер бар. Сонымен қатар қазіргі
заманға сай биік зәулім үйлер бар. Көптеген оқу орындары және мәдени
орталықтар, театр, мұрайжай, сарайлар орналасқан.
Қостанай облысы мәдени-тарихи құндылықтарға бай. Облыста 1974 тарих пен
мәдениеттің ескерткіштері, сондай-ақ сәулет ескерткіштері бар: Архипов
көпестің диірмені, Лорец көпестің үйі, Сенекосов көпестің үйі, Фурор
киноматограф ғимараты, Яушев көпестің пассажы, Қостанай зауыт атқорасының
ғимараты, қалалық қазынаның ғимараты, мешіт және т.б. ескерткіштер.
Ескерткіш – кең мағынасында – елдің, халықтың мәдени мұрасының
жалпылама атауы. Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы мұражайлы,
көрмелік маңызы бар заттар мен жылжымайтын ескерткіштерді қамтиды. Ортақ
типологиялық белгілері бойынша ескерткіштерді негізгі 4 түрге бөледі:
археологиялық ескерткіштер, тарихи ескерткіштер, сәулет өнері
ескерткіштері, монументтк (мүсін) өнері ескерткіштері. Сондай-ақ,
ескерткіштерге тарихи-танымдық немесе тарихи-көркем құндылығы бар
жазбаларды да жатқызуға болады. Яғни, азаматтың көне заманнан күні бүгінге
дейінгі дамуы жолындағы түрлі саладағы аса маңызды жетістіктерінің ерекше,
қайталанбас заттық - рухани үлгі - нұсқаларын; адам өміріндегі оқиғаларды,
белгілі бір елдің, халықтың басынан кешкен тарихи кезеңін еске түсіретін
құндылықтарды, қастерлі мұраларды Ескерткіш деп атау қалыптасқан. Оларды
шартты түрде ауыз әдебиеті ескерткіштері, жазба ескерткіштер, өнер
ескерткіштері, археологиялық ескерткіштер, ұлттық дәстүрлі қолөнер
ескерткіштері, діни ескерткіштер, т.б. деп те түрліше жіктеуге болады.
Мәселен, адам қабірінің басындағы оба, қорған, сондай-ақ, сақ дәуірінен,
көне түркі, қыпшақ кезеңінен жеткен тас мүсіндер, сынтас, сартас, құлпытас,
қойтас, үштас, бестас, сағана, төртқұлақ, кесене, т.б. археологиялық және
сәулет ескерткіштері - ең алғашқы ескерткіштер түрлері қатарына жатады.
[35].
Облыстың тарихы келесідей мүсіндер мен ескерткіштер түрінде көрініс
тапқан: Тың игерушілердің құрметіне тұрғызылған монумент, А.Имановтың
мүсіні, Б.Майлиннің ескерткіші, Ыбырай Алтынсаринге арнап қашалған
ескерткіш, Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза тапқандар үшін тұрғызылған
мемориалды кешен, Жеңіс паркі және т.б.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау мемлекеттік деңгейдегі шара
болып табылады және өскелкең ұрпақ тәрбиесінің маңызды бөлігін құрайды;
тар мағынасында - ұлы тұлғаларды, белгілі қайраткерлерді немесе елеулі
тарихи оқиғаларды есте қалдыру үшін жасалатын мүсіндік туынды. Бұл атау
монумент деген ұғымның мағынасына жақын. Алайда ескерткіштер әдетте, дүние
салған адамның құрметіне тұрғызылады. Ескерткіштердің кең тараған түрі де
осы – көлемі нақты тұрпаттан үлкендеу мүсіндік бейнелер. Олар, әдетте,
көрнекті жерге (қала алаңына, саябаққа, тарихи орындарға, тарихи адамдардың
туған жерлеріне, (ұрыс даласына) орнатылады.
Қостанай қаласы Тобыл өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан.
1879 жылы орыс, украйндық, шаруалармен құрылған 1893 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... ... 6
1.1 Табиғи-рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
3
1.2 Тарихи-мәдени
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..19
1.3 Ерекше қорғалатын
аумақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..21
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ЭКСКУРСИЯ ДАМЫҒАН
ОРТАЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25
2.1
Курорттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2
Санаторийлері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДА ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Облыс туризмінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Облыстағы туризмді дамыту
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..63
КІРІСПЕ
Қазақстан үшін туризмнің дамуы қазіргі таңда өте маңыздылығын Президент
Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 Бағдарламасы негізінде халыққа
жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2010 жылға дейін өзінің
мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға
ауыл шаруашылығы, орман және орман өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, тұрғын-үй құрылысы және инфрақұрылымымен қатар туризм де
кірген.
Демалыс пен туризм қоғамдық қызметтің негізгі саласына айналып отыр.
Олар көптеген рекреациялық ресурстар түрлерінің географиялық ортаға
танымалдылығымен, рекреациялық территорияларды рационалды үйымдастырумен,
әртүрлі демалыс түрінде қажеттіліктерді болжаумен, рекреациялық
ресурстардың аймақтық бағалау ерекшеліктерімен байланысты мәселелердің кең
шеңберін қамтиды. Соңғысы ерекше өзекті мәселені құрайды және ол туризм мен
демалыс мақсаттары үшін территорияның жарамдылығын зерттеу мәселесінің
маңызды бөлігін құрайды.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталады. Адамның жұмыс қабілеттілігін жақсарту
үшін арнайы жағдай жасау керек. Рекреация сөзінің мағынасы – дем алу,
адамның күшін қалпына келтіру дегенді білдіреді.
Тақырыптың өзектілігі. Туристік мақсаттағы экскурсияның туристік
классификация ішінде өзіндік орны бар. Сондықтан да туризм классификациясын
талдай отырып диплом жұмысының мазмұнын құрау, соған орай Қостанай
обылысында туристік экскурсияның дамуын зерттеу, талдау мәселелері қолға
алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше аспектілерден тұрады:
медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық болып. Рекреациялық
қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық болып табылады. Оның
құрамында – денсаулықты жақсарту, курорттық емдеуді қажет ететін адамдарға
көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты;
Экономикалық аспектіге – адамның еңбекке деген қабілеттілігін
жақсартуды жатқызуға болады.
Туризм ғылым саласы ретінде саяхаттанудың ең қарапайым ежелгі кезеңінен
қазіргі заманға дейінгі даму элементтерін зерттейді. Туризм тарихы ғылым
саласы ретінде саяхаттанудың ең қарапайым ежелгі кезеңінен қазіргі заманға
дейінгі даму элементтерін зерттейді. Туризм тарихын зерттеудің негізгі пәні
– туристік қозғалыстың әлеуметтік құбылыс ретінде шығу тегі заңдылықтарды
және дамуы мен қалыптасуы болып табылады.
Туризм пәні зерттеулердің қосымша түрде археология, нумизматика,
палеография, этнография сияқты тарихи пәндерге сүйенеді. Туризм термині
әртүрлі халықтардың тілінде тек 19 ғасырдың басында ғана қалыптаса бастады.
Ежелгі заманда және орта ғасырларда адамдар саяхаттанушы терминін кеңінен
қолданды. Саяхаттану деп жаңа заманғы туризмтануда адамдардың белгілі бір
кеңістіктен оның мақсаттарына қарамастан орын ауыстыруын айтады.
В.Б.Сапрунованың зерттеу жұмыстары туризм саласының дамуының 4 сатысын
анықтап береді.
Бірінші сатысы В Сапрунова туризмнің бастапқы тарихының кезеңі деп
атайды (ежелгі кезеңнен 19 ғасырдың басына дейінгі уақыт).
Екінші сатысы (19 ғасырдың басы мен 20 ғасырдың басы аралығы) –
элитарлы туризм кезеңі, туристік қызмет түрлерін өндіретін арнайы
мамандандырылған мекемелердің пайда болуы.
Үшінші сатысы (20 ғасырдың басы мен екінші дүние жүзілік соғыс
басталғанға дейін уақыт ) – бұл әлеуметтік туризмнің алғаш қалыптасу
кезеңі.
Төртінші сатысы (1945 бастап бүгінгі күнге дейінгі уақыт ) – бұл
көпшілік туризмнің саяхаттану үшін тараулар мен қызмет түрлерінің өндіретін
салааралық жиынтық ретінде туризм индустриясының қалыптасуы және дамуының
қазіргі заманғы сатысы.
Туризм, басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан
тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық
туризмге бөлінеді. Бірнеше басқару органдарының болуы да осыған байланысты;
бұрыңғы КСРО-да бұлар орталық курорттарды басқару кеңесі, орталық туризм
және экскурсия кеңесі, халықаралық жастар туризмінің бюросы - спутник,
бүкілодақтық акционерлік қоғам – Интурист және басқалары. Осындай
конструктивті ғылым, кешенді зерттеулерге сүйенентін жаратылыс,
техникалық, экономикалық және әлеуметтік, табиғи мәселелерді қамтуға туризм
географиясының ғана шамасы келеді. Халықаралық туризмде турист өзінің
елінен шығып басқа бір шетелдік елге барады. Кеденнен өту үшін туристтік
құжаттарды толтырады (паспорт, виза жасау), валюта және медициналық
бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің ерекшелігі болып саналады және
ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Қостанай қаласы аумағында экскурсиялардың ұйымдастырылуына негізінен
санаторийлер мен курорттар себеп болып отыр. Қостанай облысының туристерге
арналған санаториялық курорттық потенциалы Қостанай облысының туристік
ресурстар жиынтығынан құралған. Сонымен қатар жалпы емдік туризмнің
қалыптасу және даму тарихына тоқталмай объективті тұрғыда бағалау мүмкін
емес. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне орай емдік туризмді классификациялай
отырып, олардың орналасу принциптерін ашу, көрсету қажеттілігі туып отыр.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа шипажайлар, санаториялар, демалыс
үйлері, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Олардың басты мақсаты
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін, рекреациялық (емдік сауықтыру,
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық) ресурстар арқылы
қанағаттандыру. Жоғарыдағы айтылғандарды ескере келе емдік сауықтыру
туризмі проблемасы көкейтестілігі анықталды.
Зерттеу (нысаны) объектісі. Қазақстан Республикасы мен Қостанай
облысының туризм саласы.
Зерттеу пәні. Туризм саласындағы экскурсиялар дамуының негіздері,
теориялық және әлеуметтік-экономикалық механизмі.
Жұмыстың мақсаты: Қостанай облысы аумағындағы туристік экскурсиялардың
алатын орны және дамыту жолдары.
Жұмыстың міндеттері:
• Облыс аймағының туристік рекреациялық ресурстарын одан ары
дамытып, оның шешу проблемаларын жеке-жеке талдап, анықтау.
• Қостанай облысының туристік рекреациялық мүмкіндіктерін анықтау.
• Қостанай облысы туризмінің даму тарихын анықтай отырып,
экскурсиялық туризмді дамыту жолдары мен болашағын айқындау.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге шолу, картографиялық, статистикалық,
ақпарат құралдары материалдарын өндеу.
1. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
Туризм дамуының негізгі алғышарттары болып: табиғи, әлеуметтік-
экономикалық ресурстар және туристік инфрақұрылым болып табылады. Олар
туризмнің дамуына, туристік обьектілер мен туристік аудандардың құрылуына
әсерін тигізеді. Біз осы тарауда туризм дамуының маңызды алғышарттарына,
табиғи жағдайына көңіл бөлеміз. Табиғи жағдай туралы айтудың алдында,
туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз не? Деген сұрағына жауап берейік.
Туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз – туристік экскурсиялық
қызметке және емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық туризмге жарайтын,
табиғаттың және адамдардың күшімен салынған обьектілер мен қоршаған орта
құбылыстарының жиынтығы. Барлық туристік-рекреациялық ресурстардың
жиынтығын үлкен екі топқа бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-
экономикалық ресурстар (мәдени, тарихи). Ал енді тікелей осы тараудың
мазмұнына, табиғи-рекреациялық ресурстарға көшуге болады [1].
Туризм қазіргі таңда дамыған және дамып келе жатқан көптеген
мемлекеттердің экономикасының басты негізі болып, әлемдік экономиканың ең
басты және тез дамитын саласы болып табылады. Туризм жылдам өсу қарқынмен
жүзжылдықтың экономикалық феномені ретінде танылды. Туризм әлемдік
экономикада басты позициялардың бірі болғандықтан, Бүкіләлемдік туристік
ұйым (БТҰ) мәліметтері бойынша ол әлемдік жалпы ұлттық өнімінің оныншы
бөлігін, халықаралық инвестицияның 11% астамын, әлемдік өндірісте әрбір
тоғызыншы жұмыс орны қамтамасыз етеді.
Туризм түсінігі айқындағанда мынадай келесі көрсеткіштерді ескерген
жөн:
− Орын өзгерту. Бұл жағдайда іс−әрекет
күнделікті ортадана тыс жерге орын
ауыстыру арқылы жүзеге асады. Алайда өз
үйі мен жұмыс орнына немесе оқу орнына
бару арқылы орнын өзгерткен тұлғаны турист
ретінде қарастытыру мүлдем теріс түсінік.
− Өзге жерге келу. Бұл жағдайдың басты
мақсаты: өзге келген жер тұлғаның үнемі
немесе ұзақ мерзімді өмір сүру ортасына
айналмауы тиіс. Сонымен қатар бұл еңбек
қызметімен де байланысты (жолаушының
еңбекақысы мен іс−сапар ақысын төлеу)
болмауы керек. Тағы да бір ерекшелігі
саяхаттанушылар жаңадан келген ортасында
12 ай бойы немесе одан да ұзақ мерзімде
тұрақтамауы тиісті. Нақты бір өзге ортада
бір немесе одан да ұзақ мерзімде болған
немесе болуды жоспарлаған адам туризмнің
критерийлері бойынша саяхаттанушы (турис)
болып саналмайды.
− Жаңадан келген орта еңбек ақы төлеудің
негізгі ортасы. Бұл жағдайда саяхаттың
немесе жолсапардың негізгі мақсаты жаңадан
келген ортада арнайы бір қызмет етіп,
пайда табуды көздеу болмауы тиіс.
Қызметтік іссапар, сондай−ақ бос уақытын
өткізу мақсатындағы саяхат – бұл
күнделікті өмір сүру және қызмет ету
ортасынан тыс жерге орын ауыстыру. Егер
қала тұрғыны сол қаладан сауда – саттық
қызметі мақсатында орын ауыстырса, ол
саяхаттанушы болып есептелмейді. Өйткені
ол өзінің негізгі ортасын тастап кетпейді.
Туризм түрлеріне байланысты жіктеуге мүмкіндік беретін белгілері
ретінде саяхаттанудың мотивациялық факторларын қарастыруға болады. Мұндай
жіктелуде саяхатқа адамды аттандырған негізгі себептерді анықтау қажет.
Себептік мотивациялық жіктелу туризмнің 6 түрін анықтап береді.
1. Демалу мақсатындағы туризм. Мұндай туризмнің түрі қысқа мерзімге
немесе едәуір ұзақ уақытқа организмді физикалық немесе психологиялық
тұрғыдан қалпына келтіру мақсатында жүзеге асырылады. Бұл топқа сонымен
қатар емделу немесе әл−ауқатын қалпына келтіруге климат, теңіз суы секілді
табиғи құбылыстар пайдалантын курорттық демалысты да жатқызуға болады.
2. Мәдениетті зерттеу мақсатындағы туризм. Бұл туризмнің түрлі өзге
елдің рухани құндылықтарын, мәдениетін, тарихын зерттеп, білуге
бағытталған және ол танымдық және діни табынушылық болып бөлінеді. Танымдық
туризм тарихы, мәдени және географиялық құндылықтарды зерттеу, көру
мәселелерін қамтиды. Бұл мақсаттағы саяхаттанушылар көбінесе өздері
саяхаттанған елдің әлеуметтік, экономикалық қатынастарына қызығушылық
білдіреді. Табынушылық мақсатқа туризм ерекше діни мәңі бар жерлерді көру
арқылы орындалады.
3. Қоғамдық туризм. Қоғамдық туризм ретінде саяхаттанушы өзінің
туысқандарын, таныстарын, достарын көру, қонақ болу мен
түсіндіріледі.(халықаралық терминологияда visiting friends and relatives−
деген атпен таныс). Сондай – ақ клубтық туризмді де жатқызуға болады.
Клубтық туризмнің ерекшелігі саяхаттанушы саналы түрде арнайы бір топпен
ғана демалуда мақсат етеді.
4. Спорттық туризм. Спорттық туризм белгілі бір спорттық іс шараға
белсенді қатысуға бағытталған жолсапар, сондай ақ пассивті немесе белсенді
емес сипаттағы спорттық жарыстарға қатысу мақсатындағы жолсапар болып
табылады. Белсенді түрде спорттық жарысқа қатысу, мысалы, П атты азамат
шаңғыдан халықаралық жарысқа қатысу үшін Карпат еліне аттануы мүмкін, ал
пассивті қатыс футбол жанкүйері өз футбол клубының ірі ойынына қатысып,
қолдау көрсету үшін ойын өтетін елге сапар шегуі мүмкін.
5. Экономикалық туризм – бұл кәсіптік және коммерциялық мақсатта жүзеге
асырылатын жол сапар болып табылады. Мысалы халықаралық биржа, көрме,
жәрмеңке және тағы басқа іс шараларға қатысу.
6. Конгресстік (саяси) туризм. Бұл туризм түрі дипломатиялық және саяси
іс−шаралармен байланысты туризм болып 2 бөлінеді. Дипломатиялық туризм
белгілі бір елдегі экономикалық, әлеуметтік жағдайларға талдау жасау, баға
беру немесе өз пікірін білдіру мақсатында жүзеге асырылуы мүмкін. Саяси
туризм белгілі бір елдегі, аймақтағы мемлекеттік маңызы бар саяси−қоғамдық
шараларды ұйымдастыру, талдау жасау, саяси баға беру мақсатында жүзеге
асырылады.
Кесте 1. Туризмнің түрлерін жіктеу
Жіктеу белгілері Туризм түрлері
Сапар мақсаты Рекреациондық, релаксациондық,экскурсиялық,
іскерлік, спорттық, білімдік, діндік.
Маусымдық белгі Жазғы, қысқы, маусым аралық
Сапарды ұйымдастыру Ұйымдастырылған, өз жоспары бойынша,
нысаны ұйымдастырылмаған.
Жас аралық белгі Балаларға арналған, жастарға, орта
жастағыларға, үшінші жастағыларға.
Сапарда болу ұзақтығы Қысқа мерзімді(3-6күн),
Орта мерзімді(7-14күн),
Ұзақ мерзімді(15 және одан жоғары)
Туристің тұрғылықты жері Ішкі, кіру және шығу
Мобилділік деңгейі Қозғалмалы, стационарлық, аралас.
Сапар географиясы Континентаралық, халықаралық, аймақтық,
жергілікті, шекарааралық.
Қатысу нысаны Индивидуалды, топтық, отбасылық.
Орын ауыстыру Жаяу, дәстүрлі көлік түрлерін қолдану арқылы,
экзотикалық көлік түрлерін қолдану арқылы.
Пайдаланылатын ресурстар Таудық, теңізөзендік, қалалық, дачалық,
экскурсиялық, ормандық, далалық.
Әлеуметтік-экономикалық Бизнес-туризм, конгресстік, білімдік, шоппинг.
статусы
Туристердің Бұқаралық, конвейерлік, жаппай, сараланған.
қажеттіліктері мен
мотивациялары
Қаржыландыру көздері Әлеуметтік, инсенти -турлар, жеке турлар.
Қызмет көрсету деңгейі Элиталық, пэкидж-турлар
Қызмет көрсету Эксклюзивті, инклюзивті.
бағдарламасы
Е с к е р т у – [8] әдебиет негізінде құрастырылды.
Туризмді әртүрлі белілеріне қарай классификациялауға болады (кесте 1)
Туристтік ағымымен оның бағыттарына қарай және құқықтық статусына
байланысты туризм 2 түрге бөлінеді:
1. Ішкі (ұлттық);
2. Халықаралық (шетелдік).
Ішкі туризм – азаматтың өз елі ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм - өз елінен тыс жерлерге саяхаты. Туристтердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлар.
Қазақстан республикасында туристік қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу
мәселелері. Туризмнің дамуының сандық параметрлері келешекте туризмді
дамытудың негізгі бағыттарында қарастырылған тиісті факторлар мен
тенденциялармен анықталады.дүниежүзіндегі туризмді дамытудың болжаудың
сандық параметрлерінің негізгі нақты көзі болып, дүниежүзілік туристік
ұйым(ДТҰ) табылады.
Жарияланған 2012 жылға дейінгі туризмді дамыту ДТҰ болжамында
дүниежүзілік туризмнің көлемінің жыл сайынғы өсімі 4,3-4,4%, ал азия
тынықмұхит аймағында туризмнің болжамды өсімі 6,7%.
Егер 1995 жылы туризмнен түсетін әлемдік табыс 399 долл. Құраған, 2020
жылы олар 2 трлн.долл. дейін өседі(5есе), яғни әлемдік туризмнен
табыстардың көлемінің болжамды өсімі әлемдік экономиканың басқа негізгі
салаларына қарағанда көп.
Туризмнің дамуын болжау дүниежүзі аумақтары бойынша біркелкі емес
(кесте 2).
Кесте 2. Дүниежүзілік туризмнің дамуын болжау
Дүниежүзінің 1995 2000 2010 2020 1995ж.салыс.2020
аймақтары
Еуропа 335 390 527 717 214,0
Оңтүстік-шығыс
Азия және Тынық
мұхит аймағы 80 116 231 438 547,5
Америка 111 134 195 285 256,8
Африка 20 27 46 75 375,0
Орта Шығыс 14 19 37 69 492,9
Оңт. Азия 4 6 11 19 475,0
Барлығы 564 692 1047 1602 284,0
Ескету [36]- әдебиет негізінде құрастырылған
Млн.адам
жылдар
Ескерту [36 ] –әдебиет негізігде автордың құрастыруы
Сурет 1. 2020ж. Туристердің дүниежүзі бойынша келуін болжау
Туризм дамуының негізгі индикаторларына тоқталып өтсек, 2008 жылмен
салыстырғанда өткен жылы туристік қызмет саласындағы жалпы түсім 2,6 есеге
өскен. Туристік қызмет саласындағы жалпы қосылған құн 2,7 есеге көбейген.
ЖІӨ дегі туристік қызмет саласының үлесі 2008 жылы 1,4%-дан 2010 жылы 1,9%-
ға өсіп, 2011 жылы 1,7%-ға төмендеді. Туризм саласында жұмыспен қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық атаулы есептелген жалақысы( теңге) 2008 жылы
17 533, 2008 жылы 22 418, 2009 жылы 27 649-дан 2010 жылы 42 766 ға
өскен. (кесте 3)
Кесте 3. Туризм дамуының индикаторлары
2008 2009 2010 2011
Туристік қызмет саласындағы 84,7 138,7 190,1 224,4
жалпы түсім млрд. теңге
Туристік қызмет саласындағы 79,7 131,6 180,1 211,8
жалпы
қосылған құн, млрд. теңге
ЖІӨ-дегі туристік қызмет 1,4 1,8 1,9 1,7
саласының үлесі, пайызбен
Туризм саласы қызметкерлерінің
тізімдік саны (есепті кезеңге 3,0 3,1 3,3 7,1
орта
есеппен), мың адам
туристік фирмалар қызметі
санаторий-курорттық 288,6 296,4 307,2 317,4
мекемелерінің қызметі
демалыс пен ойын-сауықты 64,4 69,7 73,6 73,0
ұйымдастыру
жөніндегі қызмет
Туризм саласында жұмыспен
қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық 17 533 22 418 27 649 42 766
атаулы есептелген жалақысы,
теңге туристік фирмалар
Шетелге шығып кеткен Қазақстан 2 974 869 3 687 8494 544 5 242
Республикасы резиденттерінің 440 643
саны
(тұрақты тұруға кеткен
азаматтар санын есепке
алмағанда), адам 4)
келген резидент емес 5 990 691 7 129 6489 261 9 388
келушілердің саны 554 207
(тұрақты тұруға келген
азаматтар санын есепке
алмағанда), адам 4
Ескерту- Қазақстан Республикасының статистика агентігінің мәліметі.
(Кесте -3) Соңғы жылдары тұтастай алғанда республиканың туризм саласы
дамуының оң серпіні байқалады: 2011 жылдың қорытындылары бойынша 2010
жылмен салыстырғанда келушілердің саны 3,1 % өсті, ішкі туризмнің көлемі
8,2 % өсті, сыртқа шығушылар туризмі 15,3 % өсті.
Жұмыс істеп тұрған туристік фирмалардың ең көбі Алматы қаласында,
Қарағанды облысында, Астана қаласында және Шығыс Қазақстан облысында
орналасқан. Бұл облыстардың кәсіпорындары барлық туристер мен
экскурсанттардың 86%-на қызмет көрсетті.
Келген туристердің республикада саяхатта болуының орташа ұзақтығы 16
күнді құрады (ТМД-дан келгендер үшін 3-4күн,ал ТМД-дан тыс елдерден
келгендер үшін 17 күнге дейін). Бұл негізінен резиденттерден іскерлік
мақсатпен 58,3%, жұмыстан бос демалу үшін 2,9,%,таныстары мен туыстарын
көру үшін 35,5%,өзгеде мақсаттармен 3,2,% келген адамдар. Резиденттер
еместер арасынан іскерлік мақсатпен 93,5%, жұмыстан бос демалу үшін 1,4
%,таныстары мен туыстарын көру үшін 4,1%,өзгеде мақсаттармен 1 % келген
адамдар.
Табиғи жағдайлар мен ресурстар алдыңғы орынды алып, рекреацияның
негiзгi алғышарттарының бiрi болып саналады. Рекреацияның табиғи
алғышарттары ретiнде әртүрлi рангтағы табиғи-территориялық кешендер,
олардың компоненттерi мен жеке касиеттерi көрсетiледi: аттрактивтiлiк,
ландшафттың контрасттылығы мен ритмi, бөгеттердi өту мүмкшiншiлiгi,
географиялык ерекшелiк, экзотикалығы, таңғаларлық немесе керiсiнше
карапайымдылығы, табиғи объектiлердiң формалары мен көлемi.
Табиғи географиялық жүйелердi рекреация мақсатында зерттей отырып,
баска сөзбен айтқанда, демалыс пен туризмнiң түрлерiн өткiзудiң
ыңғайлылығы, колайлығының деңгейiн бағалау кезiнде, бiз тек рекреация үшiн
қолайлы жағдайлары бар географиялық жүйелердi ерекше етiп көрсетемiз. Олар
табиғи рекреациялық ресурстарды кұрайды [3].
Табиғи-рекреациялық ресурстар бұл – рекреациялық іс-әрекеттер үшін
комфорттық қасиеттерге толы, белгілі-бір уақыттарда демалыс және сауықтыру
жұмыстарын ұйымдастыруға болатын табиғи және табиғи-техникалық географиялық
жүйелер, денелер мен табиғаттың құбылыстары.
Табиғи-рекреациялық ресурстар демалушылардың демалу және саяхаттау
ауданын таңдауда үлкен роль атқарады. Туристер ландшафт, климат, жануарлар
және өсімдіктер әлемінің байлығы мен әртүрлілігін, спортпен, аңшылықпен,
балық аулаумен шұғылдануы табиғи қажеттіліктерін ескеріп отырады.
Территорияда қандай табиғи ресурстар болуымен рекреациялық іс-әрекеттің
түрлері мен формаларын ұйымдастырылуы тәуелді болады. Елдің немесе ауданның
географиялық жағдайы, басқаша айтқанда теңізге, таулы және орманды
массивтерге, демалушылардың негізгі ағымдарына және маңызды көлік жолдарына
жақындығы, ірі туристік кешендер мен жеке туристік обьектінің құрылуында
маңызды орын алады. Туристік бағыттар мен туристік мекемелер негізінен
тікелей ресурстары бар аймақтарда орналасады. Осы ресурстарды көру үшін
туристер осы аймаққа келеді. Рельефтің әртүрлілігі де ландшафтың маңызды
құндылығы болып табылады. Олардың туристер мен спортшылар үшін өзіндік
тартымдылығы бар, сондықтан ол рекреациялық мүмкіншіліктер туғызады. Табиғи
ортаның таулы климаттық және ландшафттық факторлары психофизикалық
регенерацияда маңызды терапевтикалық фактор ретiнде болады. Сонымен қатар
олар, актиті және пассивті демалыс турлерi үшін өте қолайлы. Табиғи ортаның
келесі маңызды элементі болып – климат табылады. Климаттың адамға тікелей
және қосалқы әсері бар. Адамның организіміне тікелей әсерін тигізетін
климаттық факторларға: температура мен ауа ылғалдылығы, жел, атмосфералық
қысым, күн радиациясы, метеорологиялық құбылыстар жатады. Метеорологиялық
өлшемдердің маңыздылығының бірлігі ауа-райы жағдайлары әртүрлілігін
анықтайды, олар әртүрлі физиологиялық эффектілердің пайда болуы мен жүрүіне
әсерін тигізеді. Адам биоклиматологияның маңызды міндеті болып, адамның
организмі мен метеорологиялық факторлардың арасындағы байланыстарды
зерттеу. Гигиенисттердің зерттеулері бойынша ең оптималды ылғалдылық 30-60%
денгейінде болады.Адамның организімінің табысты жұмыс әстеуіне айналадағы
ортаның температура режимі әсерін тигізеді. Жазғы орта тәуілік
температуралардың комфорттық зоналары +17,2 +21,2 деңгейінде болады (Н.В
Виноградов, В.Г Надеждин бойынша). Осы көрсеткіштер емделуде қажеттілігі
бар адамдар үшін есептелінген. Денсаулығы жақсы адамдар үшін біршама жоғары
немесе біршама төмен температуралар ыңғайлы. Сондықтан туризм үшін жылы
мезгілдің ұзындығын анықтау кезінде Е.А Котляров 17 +10 +12 диапозонын
ұсынды, ал Ю.А Веденин, Н.Н Мироненко демалыс пен туризм үшін оптималды
температуралар +15 +25 деп анықтады. Негізгі құндылықтарға ауаның таза
болуын, инсоляцияның қолайлы жағдайы, ауа ылғалдылығы мен температураның аз
тербелісі, тұмандардың аз болуы т.б. жаткызуға болады[2].
Қостанай облысына қысқаша шолу. Облыс орталығы – Қостанай қаласы. Облыс
Қазақстанның солтүстік-батысында Орал тауының оңтүстігін, Батыс Сібір
ойпатының жазық оңтүстік-батыс шеті мен оңтүстігін, Торғай үстіртінің
қыратты жазығын алып жатыр.
Қостанай облысы пайдалы қазбаларға бай. мұнда темірдің, бокситтің,
никельдің, есбестің, қоңыр көмірдің, құрылыс материалдары мен
металлургиялық шикізат – цемент, флюс, доломит, отқа төзімді балшық, әнек
және құрылыс құмы, гранит, диорит кендері кездеседі.
Климаты – тым контитентті, жазы біршама ыстық.
Облыста 4,5 мыңға жуық үлкенді-кішілі көлдер бар, олардың ірілері –
Құсмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарыкөл, Сарыоба, Қулыкөл, Шұбаркөл, Сасықкөл,
Бөрілі. Көлдердің 80 %-ы тұщы.
Қазіргі кездегі облыстағы өнеркәсіптің басты саласы – темір кені мен
асбест өндіруші тау-кен өнеркәсібі. Оның төңірегінде көмекші сала есебінде
энергетика, машина жасау және металл өңдеу кәсіпшіліктері де өркендеуде.
Тау-кен өнеркәсібінің ірі орындары Соколов-Сарыбай (Рудный қаласында),
Лисаков (Лисаков қаласында) кен байыту комбинаттары мен Жітіқара асбест
комбинаты. Мұнда республикадағы өндірілетін темір кенінің 80 %-ы, асбест
талшығының барлық өнімі шығарылады.
Өнеркәсіптің басқа ірі салаларында құрылыс материалдары өнеркәсібінің
құрамында бірнеше ірі темір-бето конструкция комбинаттары, кірпіш зауыттары
бар. Олардың орталықтары Қостанай, Рудный, Жітіқара, Лисаков қалаларында
орналасқан.
Тамақ өнеркәсібінің негізгі өндіретін өнімдері – ет, сүт, сары май,
нан, ұн, сыра. Ірі тамақ өнеркәсіптері – Қостанай мен Жітіқараның ет
комбинаттары, Қостанайда, рудный мен Лисаковта сүт, май зауыттары
орналасқан.
Машина жасау металл өңдеу өнеркәсібінің ірі орталығы – Қостанай,
Рудный, Смирнов қалалары.
Қостанайда жасанды талшық өндіретін химия зауыты бар. Облыста Оңтүстік
Орал энергия жүйесі мен Жітіқара – Қостанай газ құбыры тартылған.
Қостанай облысы – еліміздің аса ірі астықты облыстарының бірі.
Республикадағы егіс көлемінің 16,6 %-ы осы облыстың үлесіне тиесілі. Ауыл
шаруашылығы жері – 10 211,6 мың га. Ауыл шаруашылығының басты саласы –
егіншілік. Ауыл шаруашылығы өнімінің 50-60 %-ы осы егіншіліктен алынады.
Егістік дақылдардан 64,4 %-ына жаздық бидай егіледі. Мал шаруашылығының
ең басты саласы – етті бағыттағы мүйізді ірі қара малын өсіру. Оған табиғат
жағдайы қолайлы.
Қостанай облысында теміржол, автомобиль және әуе көлігі қатынасы
дамыған. Теміржолдың ұзындығы – 890 км. Маңызды теміржол магистралі – 325
км, оның бір бөлігі Қостанай – Рудный – Жітіқара жолы – 165 км.
Қостанай – Троицк, Қостанай – Жітіқара автомобиль жолының ұзындығы –
8 540 км.
Қостанай әуе жолы арқылы Мәскеу, Алматы, Астана, Челябі қалалары
арасында байланыс орнады.
Қостанай мен Рудный қалаларын газбен қамтамасыз ету үшін Бұқара -
Орал газ құбырынан тармақ тартылады. Қазір Ақсай – Красный Октябрь -
Қостанай - Астана газ құбыры жүргізілуде.
Облыс қалалары – Қостанай, Арқалық, Рудный, Лисаков, Жітіқара.
Қостанай – облыс орталығы. Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіптен ет және
ұн комбинаты, тігін және аяқкиім фабрикалары, жасанды штапель талшықтары
зауыты бар. Металл өңдеуші өнеркәсіп орындарынан механикалық зауыттарды
атауға болады. Олардың біреуі тау-кен жабдықтары зауыты болып қайта
құрылды. Бұл зауыт станок, мұнай қозғалтқыштарын, жүгері отығызатын
машиналар, ауыл шаруашылығы машиналары мен эксковаторларға қосалқы
бөлшектер шығарумен айналысады.
1.1 Табиғи-рекреациялық ресурстары
Қостанай облысы табиғи рекреациялық ресурстарға өте бай. Мұндағы
әртүрлі формадағы таулар тап – таза ауасы, әдемі көлдері, сыңсыған ормандар
облыс өлкесіне көрік беріп тұр. Сонымен қатар бұл жердің климаты да табиғат
аясында демалыс орнын ашуға, курорттық сфераны дамытуға өте қолайлы болып
табылады. Экускурсиялық қызметті жолға қою да кезек күттірмейтін мәселенің
бірі. Ол үшін аймақтың рекреациялық потенциалына толық сараптама жасап алу
қажет.
Рекреациялық потенциалды төмендегідей көрсеткіштер бойынша қарастыруға
болады:
1. Табиғи және тарихи-мәдени объектілердің бірегейлік, экзотикалылық
деңгейі:
- мәдени-тарихи объектілердің ақпараттық мәні;
- объектілердің тану және тәрбиелік маңызы;
- ЮНЕСКО тізіміне жататын, халықаралық деңгейдегі объектілер мен
ескерткішердің бар болуы;
- ұқсас объектілер арасындағы типтілігі;
- түрақты мекен жайына салыстырғандағы объекттің контарсттылық деңгейі;
- объекттер мен құбылыстардың басқа жерде кездесетіндығы және
қайталанбайтығын дәрежесі;
- сұраныс орындарына қатынасты тарихи-мәдени объектілердің қол жетерлігі
және осы объектілер танымал болуы;
- мәдени кешендердің сыйымдылығы және сенімділігі;
- объектілердің көлемі мен пішіндері және оны шолу мүмкіндігі.
2. Табиғи және тарихи-мәдени потенциал мен территорияның қол жетерлігі:
- көлікті қол жетерлігі;
- кеңістікті қол жетерлік;
- уақыт бойы қол жетерлік;
- саяси қол жетерлік;
- әлеуметтік-экономикалық қол жетерлік;
- қаржы қол жетерлік;
- ақпараттық қол жетерлік;
- формальдық қол жетерлік;
- инфрақұрылымдық қол жетерлік.
3. Рекреациялық және туристтік инфрақұрылымның бар болуы.
- орналастыру индустриясы;
- азықтандыру индустриясы;
- ойын-сауық (развлечение) индустриясы;
- көлік тасмалдау индустриясы.
4. Территорияның рекреациялық және туристтік мүмкіндіктері және оны
пайдалану дәрежесі. Рекреациялық іс-әрекетінің ресурстары және жағдайы:
- территорияның медикалы-географиялық және физикалық-географиялық
сипатты көрсеткіштері;
- территорияның микроклиматтық ерекшеліктері;
- территорияның мәдени-тарихи маңыздылығы;
- территорияның рекреациялық игерілгендігі және рекреациялық игеруі;
- рекреациялық ресурстардың сиымдылығы;
- рекреациялық және туристтік ресурстары туралы ақпарттық құрамдастығы;
- рекреация және туризм дамуының жинақтау, орындалу және локализдену
факторлары.
5. Территорияны рекреациялық пайдалану дәстүрлері.
- территорияның рекреациялық игерілу деңгейі;
- территорияның әлеуметтік-мәдени өзгерістері;
- аймақтағы рекреация мен туризм дамуының дәстүрлі және бірегей
бағыттары;
- туристтік орталықтар және туризм орталықтары: олардың ерекшеліктері,
мамандануы және дамуы мен қалыптасуындағы ерекшеліктері;
- ауданның игеру кезеңі және игерулік дәрежесі;
- территорияны рекреациялық пайдалану түрлері.
6. Жергілікті халықтың өмір сүру салт-дәстүрлері және территорияның
туристтік-рекреациялық мұраны қабылдау жағдайы.
7. Табиғи-климаттық және ландшафттық жағдайы:
- климат жағдайы;
- орографиялық жағдайы;
- гидрологиялық жағдайы;
- фауналық және флоралық ресурстары;
- ерекше қорғалатын табиғи территориялар және бірегей табиғи объектілер;
- адамның организміне табиғи факторлардың ықпалы, олардың комфорттылығы:
жергілікті жердің метеорологиялық жағдайы, ауа райының өзгермелілігі
т.с.с.
- топологиялық (жергілікті жердің бірегейлігі; табиғи орталардың
байланыстылығы және табиғи мен мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың
өзара әрекеттесу формалары), фукционалдық (саңырауқүлақ, жидек теру,
балық аулау, өнеркәсіптік емес аң аулау жағдай, саяжай үшін территория
бөлістіру жағдайы) және эстетикалық қасиеттері (рекреанттың
психологиялы-эмоциональдық сферасына территорияның әсер ететін
қабілеті).
8. Рекреация мен туризм дамуына ықпалы бар жағымды және жағымсыз
факторлар:
- ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне еңгізілген объектілердің бар
болуы;
- техногендік іс-әрекетінің саладырының және табиғаттың апаттық
құбылыстардың орын алуы (авариялар, апаттар);
- халықаралық және ішкі туризмнің инфрақұрылымдық қамтамасыздану
дәрежесі;
- жергілікті түрғындарды және еңбек ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері;
- аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
9. Демалудың территориялық ұйымдастырудың негізгі аспектілерін өзара
байланысты зерттеу:
- демалуды ұйымдастыру формалары;
- демалуды ұйымдастырудың перспективтік бағыттары;
- рекреациялық инфрақұрылым және оның кеңістікті ұйымдастыруының
ерекшеліктері;
- кеңістіктің туристтік-рекреациялық диффееренциациясы;
- территорияның экологиялық жағдайы;
- территорияның рекреациялық және шаруашылықты маңыздылығы.Соңғы жылдары
облыстың табиғи ресурстары қолға алынып, туризм белсенді түрде
дамуда. Әсіресе, көптеп қызықтыратындары табиғатпен танысу, емделу
болып табылады. Бұл Қазақстандық және шетел туристерін көптеп
тартуда.
Қостанай облысында биік таулар, ормандар аз шоғырланған. Бірақ
өзінің ландшафтысында көрікті жерлер көп. Олар жайылымды, түрлі шөптер
алып жатқан далалы, ақ діңді қайыңдар және қарағай боры, жан- жағын таулар,
ормандар қоршаған әдемі көлдер. Оларды экскурсия көздеріне айналдыру ішкі
туризмнің дамуына жағдай жасар еді.
Қостанай облысының түризмі жақсы дамыған, әсіресе әртүрлі әдіспен
жазатын емдеу туризмі. Мұнда көптеген шипажай іспеттес демалыс орындары,
санаторийлер, өкпе дертіне қарсы санаториялар, балалар сауықтыру орындары,
бальнеогиялық орындар туристерді ел ішінен ғана емес, срнымен қатар, шетел
азаматтары да көптеп келеді. Мысалыға айтар болсақ Дружба, Сосновый бор
санаториялары, Жайлау ойын-сауық кешені, Лоц Рассвет шипажай-
санаториясы және тағы басқа емдеу орындарына бай. Бұған себеп табиғи
ресурстардың көп болуы.
Жер бедері. Облыс территориясы жазықты рельфпен сипатталады. Солтүстік
бөлікті Батыс-Сібір ойпатының оңтүстік-шығыс шеткері аймағы алып жатыр, ал
оңтүстікте Торғай үстірті; облыстың батыс бөлігін Орал үстіртінің толқынды
жазығы алса, оңтүстік-батыста – Сарыарқа.
Климат континенталды және өте құрғақ. Қыс ұзақ, аязды, қарлы боран мен
күшті жел қыс бойы соқса, жазғы мезгіл аптапты ыстық және құрғақты. Жылдық
көрсеткіші облыс солтүстігінде 250-300 мм, оңтүстікте 240-280мм.
Вегетациялық период солтүстікте 150-175 күн, ал оңтүстікте 180 күн.
Жер қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай: магнетиталық және темір
рудасы, боксит, қоңыр көмір, асбест, отқа төзімді және кірпішті саз балшық,
цементті және косынды әк тас, құм, құрылыс тастары және т.б. Магнетиталық
руда мен құба темірдің жалпы қоры 15,7 млрд. тоннаны құрайды. Пайдалы
қазба мен минералды шикізаттың 400-ге жуық кен орындары бар: 68 – жерасты
сулары, 19 боксит кен орны ашылды, 7 – алтын және бір-бірден - күміс пен
никель. Қостанай темір бассейндері Орталық Қазақстанның, Батыс Сібірдің
металлургия заводтарының маңызды шикізат базасы болып есептеледі.
Су ресурстары. Өзен жүйесі сирек. Облыс төңірегінде 300-ге жуық ұсақ
өзендер ағып жатыр. Ең ірі деген өзендер – Тобыл (800 км облыс шеңберінде)
және Торгай өзені (390 км). Тобыл өзенінде Тобылдың жоғарғы, Қаратамар және
Амангелдінің су қоймалары орналасқан. Облыс аумағында 5 мыңнан астам көл
бар. Олардың ең ірілері: Құшмұрын, Теңіз, Қойбағар, Ақкөл, Сарыкөл, Алакөл
және т.б.
Топырақ жамылғысы. Өсімдіктер және жануарлар әлемі. Облыс топырағы
ауыр механикалық құрамымен ерекшеленетін сортаң және тұзды қара және
сарғылт топырақ. Тың жерді игеруге байланысты барлық жер жыртылған.
Облыстың солтүстік бөлігінде түрлі шөпті өсімдікті, қайыңды-көктеректі және
қарағайлы орманды (Арақарағай, Аманқарағай) қара топырақ; орталықта – түрлі
өсімдікті, қарағайлы орманды – Науырзымқарағай, қорық ұйымдастырылған,
сарғылт топырақ; оңтүстік бөлікте – бетегелі және жусан өсімдікті ақшыл-
сары топырақ. Қостанай облысының жалпы жер аумағы 19600 мың гектарды
құрайды. Ауылшаруашылық алқабы 18123,4 мың гектар жер. Оның ішінде 5659,3
мың га, немесе 31,2% жер егінді алқап, ал 12072 мың га (66,6%) –
жайылымдық жер.
Облыс аумағының бір ерекшелігі – оның қиыр оңтүстік батысынан
солтүстігіне қарай Торғай, Сарыөзен және Обаған өзендерінің аңғарларын
қамти отырып, Тобыл өзеніне жететін ұзындығы 700 км Торғай қыраты жатыр.
Облыстың ең биік бөлігі шоқылы келген [15].
Қалыптасқан топырақ және өсімдік жамылғысы жөнінен облыс жері орманды
дала және дала зонасы құрамына кіреді. Мұнда бидай, күнбағыс, түрлі
жемістер өсіруге мүмкіндік береді. Жауын- шашынның басым бөлігі жазда
түсетіндіктен, мұнда көп өнім алуға мүмкіндік береді. Бұл ауданда өсімдік
шаруашылығының дамуына облыстың басым бөлігіндегі құнарлы топырақ та
септігін тигізеді.
Облыс жеріндегі топырақ жамылғысының бойлық бағытта белдемдік
байланыстағы өсімдік жамылғысы таралған. Оның солтүстік жіңіщке бөлігін
орманды дала белдеуі алып жатыр. Орманды жерлері негізінен әртүрлі бұталар
өскен терек аралас қайыңды шоқтардан тұрады. Кей жерлерде олар едәуір
алқапты қамтитын қайыңды орман өңірлерін құрайды. Дала белдеуі әртүрлі шөбі
басым илеумен боздан тұрады, ал құрғақ дала белдеуінде негізінен әртүрлі
шөптер араласқан бетегелі- селеулі шөптер өседі. Дала және құрғақ дала
белдеулерінің құмдық топырақты жерлерінде қайың мен қарағайлы басым
Арақарағай, Аманқарағай және Науырызымқарағай мемлекеттік қорықтары
ұйымдастырылған. Орманды дала өңірінің оң жағы облыстың қайың, терек, тал
тағы басқа ағаш, түрлі шүйгін шөп өседі. Бұрын бітік шөп өскен далалық өңір
негізінен жыртылған. Өзен жайылмалары мен көл жағалауында астық тұқымдас
өсімдіктер өсіріледі.
Қостанай облысында жануарлардың біраз түрі бар. Бұлан, елік, қасқыр,
түлкі, қарсақ; кеміргіштер- ақ қоян, ор қоян, борсық, суыр, сусар, сасық
күзең, аламан, сарытышқан, аққұлақ, кірпішешен, андатра және құстың
көптеген түрлерінен құр, ұзақ, қарға, сауысқан, тоқылдақ, көкек, бүркіт
және қараторғай, қаз, үйрек, аққу, және тағы басқалары кездеседі. Есіл
өзенінде шортан, алабұға, аққайран, қарабалық, табынбалық және тағы
басқалары кездеседі [33].
Ішкі сулары. Қостанай облысында ірі өзендер аз. Өзен жүйесі сирек.
Облыс төңірегінде 300-ге жуық ұсақ өзендер ағып жатыр. Ең ірі деген өзендер
– Тобыл (800 км облыс шеңберінде) және Торғай өзені (390 км). Тобыл
өзенінде Тобылдың жоғарғы, Қаратамар және Амангелдінің су қоймалары
орналасқан. Облыс аумағында 5 мыңнан астам көл бар. Олардың ең ірілері:
Құшмұрын, Теңіз, Қойбағар, Ақкөл, Сарыкөл, Алакөл және т.б.
Кішігірім өзендер өте көп, бірақ олардың сулы кезеңі көктемде, яғни қар
ерігенде, ал жазда бұл өзендердің суы азайып, құрғап қалады.
Халықшаруашылығына суды пайдалану үшін көктемгі сулармен қоймаларды
толтырады.
Қазақстан жерінде Тобыл өзенінің тек бас жағы ғана ағады. Ол
Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен басталады да, жолында Торғайдың
төрткүл өлкесінен сала қосып алады. Тобыл өзені қоректену жағынан
Есілге ұқсас. Тобылда судың молаятын кезі, Есілдегі сияқты -
көктем, судың аз кезі – қыс. Тобылдың суы халықтың тұрмыс қажетіне
және өнеркәсіп мақсатын қамтамасыз ету үшін өзен ағыны - жоғарғы
Тобыл, Қызылжар, Амангелді және басқа су бөгендерімен ретке
келтіріледі [28].
Табиғи су бассейіні жоқ көптеген аудандарда бөгеттер мен су
қоймалары жасалған. Көлдер мен бөгеттер халықты сумен қамтамасыз
етуге, ішінара егін суғаруға пайдаланылады. Бұларды көп мөлшерде су
құстарын – үйрек пен қаздарды өсіруге пайдаланылады.
Қостанай облысының экологиясы. Қостанай – Қазақстан Республикасының
әкімшілік-аумақтық бөлігі, 1936 жылы 29 шілдеде бұрынғы Қостанай мен Торғай
губернияларының негізінде құрылған. Құрамында 5 қала, 13 кент, 16 аудан,
808 ауылдық елді мекен бар. Орталығы – Қостанай қаласы. Жер аумағы 196,0
мың км. Тұрғыны 913,6 мың адам. Облыстың солтүстік-батысы мен солтүстігінде
Ресейдің Орынбор, Челябинск, Қорған облыстарымен, шығысында және оңтүстік-
шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі. Облыс аумағы
негізінен жазық дала. Солтүстіктен оңтүскке қарай тым созылып жатуына
байланысты (740 км) әр түрлі физико-географиялық белдеулерден тұрады: батыс
жағында Орал маңы үстіртін (250-400 м), солтүстігінде Батыс Сібір ойпатының
оңтүстік бөлігін, оңтүстігінде Торғай үстіртінің басым бөлігін, қиыр
оңтүстік-шығысында Сарыарқаның батыс бөлігін қамтиды. Орал маңы үстірті
негізінен, шығысқа қарай еңістене келіп, солтүстцігінде Золотая Сопка
тұсымен, оңтүстігінде Тобыл өзенінің жоғарғы ағысының аңғарымен шектеледі.
Қостанай облысының аумағы үш ірі топырақ белдемінде орналасқан.
Солтүстік жағын қара топырақ, орталық бөлігін қоңыр-қызғылт топырақ, ал
оңтүстік бөлігін сұр топырақ белдемі алып жатыр. Қара және қоңыр топырақтар
облыстың солтүстік және орталық аудандарында егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығын өркендетуге қолайлы. Оңтүстіктегі сұр топырақты бөлігі
құнарлығының төмен болуына байланысты негізінен, мал шаруашылығына қолайлы.
Қостанай өңірінің табиғаты ерекше. Сырттан келген адамдар мұнда ауаның
тазалығын бірден байқайды. “Тынысым бірден кеңіп кетті” деп сыйлы қонақтар
ризашылық білдіріп жатады. Атмосфераның тазалығы жергілікті жерлерде
белгіленген игі істердің уақытылы орындалуына байланысты. Мәселен, кейбір
қалаларда қатты отынмен жылытылатын жылу қазандықтарынан қап-қара түтін
будақ-будақ шығып жатады. Қою түтін аспан әлеміне жөңкіліп жатса да ауаны
ластамай қоймайды.
Мұндай залалдан құтылудың амалы бар. Әлгі қазандықтар газбен жұмыс
істесе, қою түтін аспанға ұшпайды. Осы тәсіл Қостанайда тиімділікпен қолға
алынған.
Дегенмен, Соколов-Сарыбай кен өндірістік бірлестігінің жылу
энергетикалық орталығы көмірмен, Арқалық қаласындағы осындай орталық
мазутпен жұмыс істейді. Әрине, олардың қазандықты газбен жылытуды
ойластыруы қажет. Облыс басшылары мұны ескеруде.
Бюджеттен аудан орталықтарын және ірі елді мекендерді газдандыру қолға
алынбақ. Мұның экологиялық тазалыққа ықпалы зор.
Кәсіпорындардан жыл сайынғы сыртқа шығарылатын қоқыстар мөлшері 316,069
мың тоннаны құрайды. Жалпылай алғанда атмосфераның ластанып, бүлінуі
автокөліктердің көбейіп кетуінен. Кәсіпорындардан бөлінетін жоғарыда
аталған қоқыс мөлшерінің 51 пайызын, жылына 159,678 мың тонна, автокөлік
түтіні құрайды.
Осынау келеңсіздікке тосқауыл неге қойылмайды деген сауал туындайды.
Әрине, ешкім де қол қусырып, қарап отырмайды. Автокөліктердің түтінінен
ауаның ластануын азайту мақсаты көзделуде. Соған орай жиырмаға жуық бақылау-
зерттеу пункті жұмыс істейді. Мұның сыртында облыста автокөліктерді газбен
жүруді қамтамасыз ету стансасы іске қосылған. Қоршаған ортаға ағынды
сулардың да зияны тиеді. Бүгінде ағынды су көлемі 99 мың текше метрден
астам. Бұл 2005 жылдан жеті пайызға көп. Өткен жылмен салыстырғанда қалдық
заттар көлемі де кеміді.
Желқуар, Аманкелді, Қаратомар, Жоғары Тобыл су қоймалары да, Тобыл,
Шортанды, Желқуар және Обаған өзендерінде мониторинг жүзеге асырылады.
Себебі, мұндағы суды ірі елді мекеннің тұрғындары пайдаланады.
Соңғы жылдары Тобыл өзені суының сапасы жақсара түсуде. Бұл судың
тазалығын сақтауға белгіленген шаралардың ықпал етуіне байланысты. Кейінгі
кезде табиғатты және суды қорғау заңнамасы тиімді түрде пайдаланылады.
Дегенмен, су ресурстарын қорғау және тиімді түрде пайдалану үшін
аймақтық бағдарламаны жасайтын уақыт жетті. Оған 30 миллион теңге ақша
қажет.
1.2 Тарихи-мәдени ресурстары
Экскурсия көздеріне жататын тағы бір нысан – тарихи ескерткіштер. Облыс
аумағында олардың шоғырлануы туристік-өлкетану мақсатындағы экскурсияларды
кеңінен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тіпті бұл тұрғыдан Арқалық өңірінің
өзі келешегінен үлкен үміт күттіретін аймаққа жатады.
Қостанай облысы табиғи ескерткіштермен қатар тарихи – мәдени
ресурстарға да бай болып келеді. Мұнда әдемі, көп тарихы елді мекендер,
үйлер, қамалдар, ескерткіштер, әскери бекіністер бар. Сонымен қатар қазіргі
заманға сай биік зәулім үйлер бар. Көптеген оқу орындары және мәдени
орталықтар, театр, мұрайжай, сарайлар орналасқан.
Қостанай облысы мәдени-тарихи құндылықтарға бай. Облыста 1974 тарих пен
мәдениеттің ескерткіштері, сондай-ақ сәулет ескерткіштері бар: Архипов
көпестің диірмені, Лорец көпестің үйі, Сенекосов көпестің үйі, Фурор
киноматограф ғимараты, Яушев көпестің пассажы, Қостанай зауыт атқорасының
ғимараты, қалалық қазынаның ғимараты, мешіт және т.б. ескерткіштер.
Ескерткіш – кең мағынасында – елдің, халықтың мәдени мұрасының
жалпылама атауы. Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы мұражайлы,
көрмелік маңызы бар заттар мен жылжымайтын ескерткіштерді қамтиды. Ортақ
типологиялық белгілері бойынша ескерткіштерді негізгі 4 түрге бөледі:
археологиялық ескерткіштер, тарихи ескерткіштер, сәулет өнері
ескерткіштері, монументтк (мүсін) өнері ескерткіштері. Сондай-ақ,
ескерткіштерге тарихи-танымдық немесе тарихи-көркем құндылығы бар
жазбаларды да жатқызуға болады. Яғни, азаматтың көне заманнан күні бүгінге
дейінгі дамуы жолындағы түрлі саладағы аса маңызды жетістіктерінің ерекше,
қайталанбас заттық - рухани үлгі - нұсқаларын; адам өміріндегі оқиғаларды,
белгілі бір елдің, халықтың басынан кешкен тарихи кезеңін еске түсіретін
құндылықтарды, қастерлі мұраларды Ескерткіш деп атау қалыптасқан. Оларды
шартты түрде ауыз әдебиеті ескерткіштері, жазба ескерткіштер, өнер
ескерткіштері, археологиялық ескерткіштер, ұлттық дәстүрлі қолөнер
ескерткіштері, діни ескерткіштер, т.б. деп те түрліше жіктеуге болады.
Мәселен, адам қабірінің басындағы оба, қорған, сондай-ақ, сақ дәуірінен,
көне түркі, қыпшақ кезеңінен жеткен тас мүсіндер, сынтас, сартас, құлпытас,
қойтас, үштас, бестас, сағана, төртқұлақ, кесене, т.б. археологиялық және
сәулет ескерткіштері - ең алғашқы ескерткіштер түрлері қатарына жатады.
[35].
Облыстың тарихы келесідей мүсіндер мен ескерткіштер түрінде көрініс
тапқан: Тың игерушілердің құрметіне тұрғызылған монумент, А.Имановтың
мүсіні, Б.Майлиннің ескерткіші, Ыбырай Алтынсаринге арнап қашалған
ескерткіш, Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза тапқандар үшін тұрғызылған
мемориалды кешен, Жеңіс паркі және т.б.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау мемлекеттік деңгейдегі шара
болып табылады және өскелкең ұрпақ тәрбиесінің маңызды бөлігін құрайды;
тар мағынасында - ұлы тұлғаларды, белгілі қайраткерлерді немесе елеулі
тарихи оқиғаларды есте қалдыру үшін жасалатын мүсіндік туынды. Бұл атау
монумент деген ұғымның мағынасына жақын. Алайда ескерткіштер әдетте, дүние
салған адамның құрметіне тұрғызылады. Ескерткіштердің кең тараған түрі де
осы – көлемі нақты тұрпаттан үлкендеу мүсіндік бейнелер. Олар, әдетте,
көрнекті жерге (қала алаңына, саябаққа, тарихи орындарға, тарихи адамдардың
туған жерлеріне, (ұрыс даласына) орнатылады.
Қостанай қаласы Тобыл өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан.
1879 жылы орыс, украйндық, шаруалармен құрылған 1893 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz