Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
ЖОСПАР
Кіріспе
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет .салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
1.2 Ақша .несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары .
ІІ Қазақстан Республикасының бюджет .салық және ақша . несие саясаты
2.1 Қазақсатан Республикасының бюджет . салық саясатын талдау
2.2 Қазақстан Реапубликасының ақша . несие саясатын талдуау
ІІІ. Бюджет . салық және ақша . несие саясатын үйлестіру механизмі
3.1. Бюджет . салық және ақша . несие саясатын үйлестіру механизмі
3.2. Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы бюджет . салық және ақша . несие саясатының үлестіру механизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет .салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
1.2 Ақша .несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары .
ІІ Қазақстан Республикасының бюджет .салық және ақша . несие саясаты
2.1 Қазақсатан Республикасының бюджет . салық саясатын талдау
2.2 Қазақстан Реапубликасының ақша . несие саясатын талдуау
ІІІ. Бюджет . салық және ақша . несие саясатын үйлестіру механизмі
3.1. Бюджет . салық және ақша . несие саясатын үйлестіру механизмі
3.2. Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы бюджет . салық және ақша . несие саясатының үлестіру механизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік жағдай қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін , экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар көлемінің өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын , салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық ( қазыналық экспансия ) –бұл саясат қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі мүмкін . Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік жағдай қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін , экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар көлемінің өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын , салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық ( қазыналық экспансия ) –бұл саясат қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі мүмкін . Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың
Пайдаланылған әдебиеттер :
1 “Ақша.Несие. Банк“ Көшенова Б.А. Алматы экономика 2000
2 “Ақша несие банктер“ Қасымов Ғ.С. Алматы 2001
3 “Ақша айналысы және несие“ Мақыш С.Б. Алматы 2004
4 “Экономикалық теория“ Мауленов С.С. Бекмолдин С.Қ.
Құдайбергенов Е.Қ.
5 “Экономикалық теория негіздері“ Осипов М. Алматы 2002
6 “Экономика“ Самуэльсон П. ММ 1994
7 “Макроэкономика“ Мамыров Н.Қ. Алматы 2003
8 “Банки и банковские операции” . Жукова Е.Ф. – М., 1997 г.
9 “Егемен қазақстан “ газеті 1999-№5-с. 26-32 бет
10 “Экономикалық теория“ Я.Ә. Әәубәкіров, Б.Б. Байжұмаев,
Досқалиев С., Есқалиев м. Алматы 1998
11 “Экономикалық теория негіздері“ С. Райымқұлұлы, Г.Т. Утемисова,
Жұманова Г.М. Шымкент 2006
12 “Экономикалық теория Әубәкіров Я.Ә., Есқалиев Я. “ Алматы 1998
13 Р“Основы Экономической теории“ Нуреев М. Москва 1996
14 “Экономическая теория“ Иокин В. Я. Москва 2000
15 “Егемен Қазақстан “ Ел президентінің қазақ халқына жолдауы 1997
16 “Экономикалық оқулық-схема“ Кримова Э. Алматы 2004
17 “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік“ Умбеталиев А.
Алматы 2002
18 ”Кәсіпорын экономикасы“ Дүйсенбаев К., Төлегенов Ә. Алматы 2002
19 “Саясат“ журналы 2004 жылдың барлық саны
20 “Типовая программа по курсу“ Алиев У. Ж. Алматы 1994
1 “Ақша.Несие. Банк“ Көшенова Б.А. Алматы экономика 2000
2 “Ақша несие банктер“ Қасымов Ғ.С. Алматы 2001
3 “Ақша айналысы және несие“ Мақыш С.Б. Алматы 2004
4 “Экономикалық теория“ Мауленов С.С. Бекмолдин С.Қ.
Құдайбергенов Е.Қ.
5 “Экономикалық теория негіздері“ Осипов М. Алматы 2002
6 “Экономика“ Самуэльсон П. ММ 1994
7 “Макроэкономика“ Мамыров Н.Қ. Алматы 2003
8 “Банки и банковские операции” . Жукова Е.Ф. – М., 1997 г.
9 “Егемен қазақстан “ газеті 1999-№5-с. 26-32 бет
10 “Экономикалық теория“ Я.Ә. Әәубәкіров, Б.Б. Байжұмаев,
Досқалиев С., Есқалиев м. Алматы 1998
11 “Экономикалық теория негіздері“ С. Райымқұлұлы, Г.Т. Утемисова,
Жұманова Г.М. Шымкент 2006
12 “Экономикалық теория Әубәкіров Я.Ә., Есқалиев Я. “ Алматы 1998
13 Р“Основы Экономической теории“ Нуреев М. Москва 1996
14 “Экономическая теория“ Иокин В. Я. Москва 2000
15 “Егемен Қазақстан “ Ел президентінің қазақ халқына жолдауы 1997
16 “Экономикалық оқулық-схема“ Кримова Э. Алматы 2004
17 “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік“ Умбеталиев А.
Алматы 2002
18 ”Кәсіпорын экономикасы“ Дүйсенбаев К., Төлегенов Ә. Алматы 2002
19 “Саясат“ журналы 2004 жылдың барлық саны
20 “Типовая программа по курсу“ Алиев У. Ж. Алматы 1994
ЖОСПАР
Кіріспе
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет -салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
1.2 Ақша -несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары .
ІІ Қазақстан Республикасының бюджет –салық және
ақша – несие саясаты
2.1 Қазақсатан Республикасының бюджет – салық саясатын талдау
2.2 Қазақстан Реапубликасының ақша – несие саясатын талдуау
ІІІ. Бюджет – салық және ақша – несие саясатын үйлестіру механизмі
3.1. Бюджет – салық және ақша – несие саясатын үйлестіру механизмі
3.2. Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы бюджет – салық және
ақша – несие саясатының үлестіру механизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік
жағдай қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының
салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін
, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар
бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар көлемінің
өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын , салық салуды және мемлекеттік шығындардың
өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл
шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және
экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық ( қазыналық экспансия ) –бұл саясат
қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін
төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі
мүмкін . Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк
жүргізетін тежеуші ақша-несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың
құрылымын оңтайландырумен байланысты.
Тежеуші бюджет- салық саясаты ( қазыналық шектеу )-
экономикадағы циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге
асыру үшін, мемлекеттік шығындар төмендеп (G ), салық мөлшері ( Т )
жоғарылайды немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде , өндірістің
құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс
инфляцияс Ұзақ мерзімдік кезеңде өспелі салық сынасы жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне және құлдыраушылық механизмін ашуға негіз болуы мүмкін . Бұл
құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі: мемлекеттік шығындардың
азаюыбюджеттің барлық баптарында пропорционалды қысқарып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция
берілуінде басымдылық болмаса.ын төмендетуге мүмкіндік береді.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі , құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар . Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау
үрдісінде бақа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар., оның
айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ балама ( Эквивалент ( рөлін
атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. МАРКС Жеке адама өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен
байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның
тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық
деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі
үлесін де ақша арқылы анықтауға бболады. Себебі адам қоғамдық
еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін
атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына
байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының
бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама
–қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса, оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет -салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі ( Т ), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік
жағдай қалыптаса береді. ( Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз
болуының салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті
жою үшін, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады.
Олар бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар
көлемінің өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың
өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл
шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және
экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық (қазыналық экспансия) –бұл саясат
қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін
төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі
мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк
жүргізетін тежеуші ақша-несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың
құрылымын оңтайландырумен байланысты.
Тежеуші бюджет- салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикадағы
циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін,
мемлекеттік шығындар төмендеп (G ), салық мөлшері ( Т ) жоғарылайды
немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа
мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде , өндірістің құлдырауы және
жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын
төмендетуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттік шығындарды тиімсіз басқарумен қатар ұзақ уақытқа
созылған құлдыраушылық экономикалық әлеуеттің бұзылуына әсерін тигізеді.
Мұндай жағдай экономиканың өтпелі кезеңінде жиі кездеседі.
Қысқа мерзімдік кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттің ,
салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты
болады.
Мемлекеттік шығындардың өзгерісін көру үшін кейнс кресін
пайдаланамыз. Мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құрауышы болып
табылады, олардың өсуі жоспарланған шығындарды да өсіреді. Егер мемлекеттік
шығындар -ға өссе, онда жоспарланған шығындар қисыы оңға қарай сол
мәнге жылжиды. Ал тепе-теңдік өнім көлемі -ден -ге өседі.
Демек mg-мемлекеттік шығындардың мультипликаторы. Мемлекеттік
шығындар 1 теңгеге көбейгенде пайда мөлшері қаншаға өседі деген сұраққа
жауап береді. Мемлекеттік шығындар - ға өскеде мультипликаторлық үрдіс
басталады және табысты мол мәнге өсіреді, ол тұтынуды ( b x )
шамасына өсіреді. Тұтыну көлемінің мұндай өсіруі табыс пен шығын көлемін
тағы да өсіреді. Ол тұтынуды ( b x ) шамасына өсіреді.
Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы.
Жоғарыда қарастылылғандай тепе-теңдік табыс көлеміне мультипликаторлық
әсер салық мөлшерінің Т төмендеуіне байланысты болады Егер салық төлеу
мөлшері - ға төмендесе , онда қолда бар табыс Yd = Y- T өседі.
Тұтыну шығындары сәйкес түрде ( ) көлеміне өседі, бұл жағдай
жоспарланған шығындарды оңға қарай жоғары қозғалтады және тепе-теңдік
өнім көлемін - ден
Ол көлем = -* тең.
Мұндағы = салық мультипликаторы деп аталады.
Салық мультипликаторының механизмі , мемлекеттік шығындар
мультипликаторы сияқты , салық көлемінің бір өзгерісіне тұтынудың
көп қатар өзгерісіне көрсетеді.
Салық мөлшері - ға төмендесе
қолда бар табыс - ға өседі
тұтыну ( b x ) шамасына өседі
жиынтық шығындар ( b x ) өседі
жиынтық табыс ( b x ) өседі
тұтыну в ( b x ) өседі
жиынтық шығындар ( x ) өседі
жиынтық табыс ( x ) өседі
тұтыну b ( x ) өседі т. б.
Егерде мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс
динамикасына тәуелді деп алсақ , онда салық функциясы төмендегідей
түрде жазылады. Т = t * y
Мұндағы t- шекті салық мөлшерлемесі
Бұл жағдайда тұтыну функциясы төмендегідей болады :
С= a + b ( Y – t * Y ) = a + b ( 1- t ) * Y
Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей:
= Мұндағы - жабық экономикадағы салық
мультипликаторы . Жалпы салық функциясы төмендегідей:
T = Ta + t *Y
Мұндағы Та – автономды салық мөлшері, табыс мөлшерінен тәуелсіз
T - шекті салық мөлшерлемесі.
Табыстан ( Y ) тәуелді функционалды салық салымын ескеріп, тұтыну
функциячын төмендегідей жазуға болады:
C = a + b
Ашық экономикадағы тепе- теңдік өнім көлемінің үлгісі
төмендегідей болады:
Y = ( a + 1 + G + g ) - ,
Мұндағы - ашық экономикадағы салық мультипликаьоры.
Автономды салық мөлшері мен мемлекеттік шығындардың бір
мезгілдегі өзгерісінің нәтижесінде табыстың жиынтық өзгерісі мынадай
түрде жазылады:
Егер де мемлекеттік шығындар және автономды салық төлемдері
бірдей көлемге өзгерсе , онда тепе-теңдік өнім көлемі де өседі. Мұндай
жағдайда байланыстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады.
Байланыстық бюджет мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Байланыстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен
артықшылығын мүлдем жоя алмайды , демек . Мұндағы - бюджетті
табыстың өсімшесі , ал - бюджеттегі шығынның өсімшесі .
Мысалы: Егер мемлекеттік шығын -ға өссе , онда тепе-
теңдік өнім көлемі төмендегідей мәнге өседі.:
Егер Үкімет бір мезгілде автономды салықты өсірсе , онда
тепе- теңдік өнім төмендегідей мәнге азаяды.
Тепе –теңдік өнім көлемінің жиынтық өзгерісі төмендегідей болады:
Мемлекеттік шығындардың өсуімен салыстырғанда , салық мөлшерінің
азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу . Бұл жағдай алгебралық
өрнекте шығын мультипликаторының салық мультипликаторынан жоғары, үлкен
екендігі арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салықтың өзгерісімен салыстырғанда мемлекеттік шығындардың
табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен байланысты болады.
Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда анықтаушы,
негізгі болып есептеледі. Егерде қазыналық саясат экономикадағы
мемлекеттік секторды кеңейту мақсатын көздесе , онда циклдік
құлдырауды тоқтату үшін мемлекеттік шығын өседі, бұл құбылыс кұшті
ынталандырушы әсер береді.
Егер де қазыналық саясат мемлекеттік секторды тежеуге бағыттылса ,
онда циклдік құлдырау кезеңінде салық төмендейді. Бұл жағдай
салыстырмалы аз ынталандырушы әсер береді. Ал циклдік көтерілу кезеңінде
мемлекеттік шығындар төмендейді, бұл инфляция деңгейін тез төмендетуге
мүмкіндік береді.
Дискрециялық қазыналық саясат.- үкіметтің арнайышешімі бойынша
салықты , мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың
көлемін мақсатты бағытта өзгерту. Бұл шаралар төлем балансының
жағдайын, инфляция қарқынын , өнім көлемін, жұмысбастылық деңгейін
өзгертуге бағытталған.
Дискрециялық емес қазыналық саясат.- жиынтық табыстың циклдік
тербелістерінің нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі.
Жалпы ұлттық өнімнің өсуі кезеңдерінде мемлекет бюджетіне түсетін
таза салық салымдарының дағдылы түрде өсуін дискрециялық емес саясат
қарастырады.
Бұл саясат экономикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық
түсімі – Бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан
берілетін трансферттің арасындағы айырма . Дискрециялық қазыналық саясат
экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру
мақсатында мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып, немесе
салық мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.
Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде мақсатты түрде бюджет
артықшылығы құралады.
Дискрециялық емес қазыналық саясатта бюджет артықшылығы және
тапшылығы дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме
тұрақтандырғышы арқылы мүмкін болады.
Кіріктірме тұрақтандырғыш – Үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей- ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік
амплитудасын төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік .
Өркениетті, дамыған мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде
үдемелі салық салу , мемлекеттік трансферттер жүйесі , жұмыссыздықтан
сақтандыру және пайданы бөлуге қатысу жүйесі алынады.
Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы - дискрециялық қазыналық
саясаттың уақытша кешеуілдеу мерзімі ұзақтығының проблемасын
салыстырмалы түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл
механизмдер парламенттің қатысуынсыз да жұмыс істейді.
Экономика тұрақтылығының деңгейі тікелей циклдік бюджет тапшылығы мен
артықшылығы көлеміне тәуелді, бұл жағдай жиынтық сұраныс тербелісінің
дағдылы амортизаторы қызметін атқарады.
Циклдік тапшылық – мемлекеттікбюджеттің тапшылығы , іскерлік
белсенділіктің құлдырауы жағдайында мемлекеттік трансферттердің өсуі
және салық түсімдерінің азаюының дағдылы жүзеге асуымен байланысты
болады.
Циклдік өрлеу кезеңінде үлкен болады, Сондықтан салық салымдары
дағдылы өседі, ал трансферттік төлемдер дағдылы төмендейді.
Нәтижесінде бюджет артықшылығы өседі және инфляциялық дүрлігіс
төмендейді.
Циклдік төмендеу кезеңінде сондықтан салық дағдылы түрде
төмендейді, ал трансферттер өседі. Қорыта айтқанда , салыстырмалы түрде
өнім көлемі мен жиынтық сұраныс өскенде бюджт тапшылығы құлдырауды
шектейді.
Циклдік тапшылықтың және артықшылықтың көлемі салық және бюджет
функциялары графиктерінің шұғыл тікшелігіне байланысты болады.
Қазыналық саясаттың қысқа және ұзақ мерзімдегі әсерлерінің біреуін
таңдау күрделі макроэкономикалық проблема болып есептеледі. Бұл
проблеманы шешу өркениетті мемлекетболсын, өтпелі кезеңдегі экономика
болсын қиын тиеді. Әлеуетті деңгейде тепе –теңдік ЖҰӨ циклдік
тербелісінің себебін кіріктірме тұрақтандырғыш жоққа ш шығара алмайды
, тек қана бұл тербелістерді шектейді. Циклдік бюджеттік тапшылық пен
артықшылықтың мәндері арқылы қазыналық саясаттың әрекеттерінің
тиімділігін бағалауға болмайды . Өйткені циклдік теңгерілмеген
бюджеттің болуы экономиканы ресурстардың толық қамтылған жағдайына
жақындата алмайды. Мұндай жағдай кез келген өнім көлемінің деңгейінде
бола береді. Сондықтанда экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы
шартты түрде ресурстардың толық қамтылуын қамтамасыз ететін
үкіметтің қазыналық дискрециялық шараларымен байланыста жүргізіледі.
Нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің құрылымдық тапшылығы туындайды. Бұл
жұмыспен толық қамтылған жағдайдағы бюджет шығындары және табысы
арасындағы айырма.
Ресурстармен толық қамтылу деңгейі, табиғи жұмыссыздық деңгейі және
әлеуетті өнім көлемін анықтаудың қиындығы салдарынан мемлекеттік
бюджеттің құрылымдық тапшылығын есептеу қиынға түседі. Бұл қиындық
дамыған мемлекеттер мен жаңа дамып келе жатқан мемлекеттер үшін
бірдей кездесіп отырады. Сонымен қатар ұзақ мерзімдік қазыналық
саясаттың тиімділігін Бағалайтын құрал ретінде макроэкономикалық
индекаторлардың динамикасы негіз болады.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болатын жағдайлар пайда болады.
Циклдық бюджет артықшылығын өсуі экономиканың өрлеу кзеңдерінде
болатындықтан, бұл жағдай жиі инфляцияның күшеюіне әкелетіндіктен, онда
қаржылардың бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі (облигацияларды
өтеу, әу – ауқаты нашар отбасыларға жәрдемақыны өсіру) жиынтық шығындардың
және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінще бюджет артықшылығын
“тыйым салу” артық жиынтық сұранысты шектеиді және экономикадағы
инфляциялық дүрлігісті ұстап тұрады.
Бюджет тапшылығының тұрақтандыру деңгеиіне әсері қаржыландыру тәсілдеріне
байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:
1) ақша – несие эмиссиясы ( тиын шығару )
2) займ шығару
3) мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Тапшылықты жою үшін тиын шығару жағдайында сеньораж пайда болады. Сеньораж
( ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.
Нақты ЖҰӨ өсуінің қарқынынан ақша жиынының өсу қарқыны артық болған
жағдайда сеньораж пайда болады, бұл құбылыс орташа баға деңгейін өсіреді.
Барлық экономикалық агенттер инфляциялық салық төлейді және олардың
табыстарының бір бөлігі бағаның жоғарылауы арқылы мемлекетке түсіп отырады.
Инфляция деңгейінің жоғарылауы жағдайында Оливер – Танзи әсері пайда
болады.
Өсіп келе жатқан инфляциялық қиындықтар салдарынан экономикалық ынта пайда
болады, ол салықты уақтылы төлемеу, өйткені өткен уақытта ақша
құнсызданады, бұдан салық төлеушілер ұтады. Мұның салдарынан мемлекеттегі
тапшылық және қаржы жүйесінің тұрақсыздығы өседі.
Мемлекеттік тапшылықты жою үшін тиын шығару қолда бар қаржыны эмиссиялаумен
бірдей жүрмеуі мүмеін, ол басқа түрде жүзеге асырылады. Мысалы, Орталық
банктің мемлекеттік кәсіпорындарға жеңілдетілген пайыз мөлшерімен несие
беруді көбейту арқылы немесе төлем уақытын созу арқылы жүзеге асырылады.
Соңғы жағдайда үкімет тауар мен қызмет көрсету ақысын уақтылы төлемейді.
Егерде сатып алу жеке секторлардан жүргізілетін болса , онда олар
бағасын алдын ала көрсетеді., мұндай жағдай төлемей кетуден
сақтандырады. Бұл орташа баға деңгейін көтереді және инфляция
деңгейі көтеріледі.
Егер де мемлекеттік сектордың төленбеген қаржылары жиналып қалса ,
онда бұларды Орталық бан қаржыландырады немесе мемлекеттік тапшылық
мөлшерін өсіреді. Сондықтан тиын шығаруға қарағанда , уақытылы
төленбеген төлемдер бюджетт тапшылығының инфляциялық емес
қаржыландыруына жатса да, бұл іс жүзінде шартты бөлу екендігі
белгілі. Егер де мемлекеттік бюджет тапшылығы мемлекеттік заим
шығарылу арқылы қаржыландырылса, онда орташа нарықтың пайыз
мөлшерлемесі өседі, ол жеке секторларға берілетін инвестицияны
төмендетеді. Бұл таза экспорттың төмендеуіне, тұтыну шығындарының
төмендеуіне алып келеді. Осыдан ығыстыру әдісі пайда болады, ол
қазыналық саясаттың ынталандырушы әсерін азайтады.
Бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыруды көбіне тиын шығару
тапшылығының инфляцияға қарсы баламасы деп қарастырылады. Бірақ қарыз
алып қаржыландыру тәсілі инфляцияның өсуін тоқтатпайды, тек қана
уақытша тежеуге мүмкіндік береді. , бұл жағдай Қазақстан экономикасына
тән. Егерде мемлкеттік займның облигациясын Орталық банкке
орналастырмай халыққа берсе және комерциялық банктерге орналастырса,
онда инфляция әлсірейді. Бірақ Орталық банк бұл облигацияларды құнды
қағаздар нарығынан екінші рет сатып алып жалған қазыналық іс
-әрекеттерін кеңейту мүмкін, мұндай құбылыс инфляциялық қысымның
өсуіне әсер етеді.
Мемлекеттік облигацияны бюджеттен тыс қорларға төмен пайыз мөлшерімен
орналастырса, онда бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыру қосымша
салық салу механизміне айналады.
Мемелкет бюджетіне салық түсімін көбейту проблемасы бюджет
тапшылығын қаржыландыру шеңберінен шығып кетеді, өйткені ұзақ
мерзімді кезеңде кешенді салық реформасы нәтижесінде, пайыз
мөлшерлемесін азайтып, салық базасын кеңейту мүмкін болады.
Қысқа мерзімді кезеңде салық мөлшерлемесінің төмендеуі нәтижесінде :
1.Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейінің төмендеуі
нәтижесінде;
2.Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауынан пайда болатын мемлекеттік емес
секторлардың ығыстыру әсерінің өсуінен;
3. Бюджет тапшылығын өсіру, бір мезгілде салық салудың мөлшерлемесін
және бюджетке салық түсімін төмендету арқылы мүмкін болады.Мұндай
жағдай лаффер қисығында көрсетіледі.
1.2 Ақша -несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі , құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар . Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау
үрдісінде бақа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар., оның
айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ балама ( Эквивалент ( рөлін
атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. МАРКС Жеке адама өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен
байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден , тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның
тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық
деңгейі айқындалып , сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден , әр адамның еңбектегі , яғни қоғамдық
өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға бболады . Себебі адам
қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы
қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына
байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының
бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама
–қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса , оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
Ақша айналысы заңы - құн заңының айналыс аясындағы
көрінісі. Ол тауар - ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық
формацияларға тән . Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша
айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін
қажетті ақша мөлшері екі факторға : біріншіден , бір кезеңде ,
айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына ,
екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді. Ақша
айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі.:
Ақша айналысы заңының мәні - ақшаның айналыс құралы
қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар
бағасының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналымм санына
бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес , сонымен бірге төлем
құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды . Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпыра қолма – қол ақшасыз есеп айырысқанда
өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу
жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне
кері әсерін тигізеді:тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа , айналыстан
шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың
тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда
кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан .
Ол казде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және
басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші
мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша жиынын ұлғайтумен шешілді дегенді көрсетпейді .
Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар : төлем тәртібінің
босаңдығы , төлемеушіліктің тізбегінде әлеуетті күйреушілердің болуы
, күйреушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы, жеке меншіктендіру
үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және т.б
Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму
жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға : айналыстағы тауар
мөлшеріне , тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б
байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының
жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсер
ететін жағдайлар мыналар :
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге
сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма –қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы ,
- ақша айналысы санының өсуі
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады : қолма
– қол ақша , яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар ;
банктік айналымдағы ақша түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома
. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші түрін , яғни қолма
-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмисиялайды да, қолма
–қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады.
Ақшаның екі түрі бірімен –бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк
клиенті – шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма –қол ақша түрінде
алса , онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма –қол
банкнотқа айналады. Керісінше , клиенттің шотқа жазу арқылы банкке
ақша сомасын салуы қолма –қол ақшаның банктік айналымдағы ақша
түріне айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі , олардың бір түрінің екінші сіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс – шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер ( ақша агрегаттары ) қолданылады.
Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау
үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
( айналыстағы қолма – қол ақша ( банкноттар, тиындар, ал
кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы
қаражат ( депозиттер ) жатады;
( оған агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі
коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары кіреді;
( оған агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі
жинақ салымдары кіреді;
L ( оған агрегаты және ірі коммерциялық банктердің
депозиттік сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық
элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен. Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша – несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ – та ақша жиынын анықтау үшін - төрт, Швейцария
мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда - екі ақша агрегатын
қолданады.
Қазақстан Республикасында ақша жиынының құрамына төмендегі ақша агрегаттары
кіреді:
( айналыстағы қолма – қол ақша;
( құрамына агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру шотының ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары
шотының, чектік және акредетивтік шоттардың, қоғамдық және басқа үкіметтік
емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалардың талап
етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
– Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
– Орталық банктен комерциялық банктердің несие алуымен;
( Мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
( Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы
қағаздарды сатып алумен;
– чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде қарыз беруімен ( депозиттер негізінде несие ақшаларын
шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгкеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы
пайыз деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.
Ақша жиыныны айналымының баяулауы – ұлттық жиынтық өнімді
орналастыру коэфициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлығы
және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы
жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни
ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым ақша эмиссиясының қажеттілігі
азаяды.
Ақша айналысының (баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға ұмтылсын және ақша жиынының құрылымында банктердегі ұзақ мерзімді
салымдардың ұлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, “ақша айналысының жылдамдығы ”және“
төлемдердің жүру жылдамдығы” деген ұғымдардың бір – бірінен айырмашылығы
бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын факторларға:
өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есептегіш
техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу жатады.
Басқа да нарық секілді,и ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен
ұсыныс болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте
мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма – қол емес балама алу
түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге болып
табылады.
Ұлттық банк банкноттары тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма – қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың
атаулы құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы
Парламентінің құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел
мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және
коммерциялық банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін
енгізумен байланысты, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік
шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма – қол ақша түрінде қолдау
алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма – қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма – қол
ақшасыз түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен
тиындардың қосымшв шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы
депозиттік қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер
сомасы несие ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднер банкіне
10000 маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (
резервтер) мен пассивтері ( депозиттер) 10000 маркаға өседі ( а сызбасы).
Біздің мысалымызда резервтер талабының көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма
– қол ақша немесе чек түрінде 9000 марка көлемінде несие береді ( ә
сызбасы) қарыз алған кісі оны басқа банкке салады ( б сызбасы). Қарыз
берген бірінші банкке депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы
резерв жетеді. Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда
болды. Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900 – ін қалдырып. 8100
марканы қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы
салым 10000 маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте көрсетілген.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағықолма –
қол ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Мінбетті резервтер- бекітілген нормативке сәйкес Ұлттық
банктегі арнайы шота несие корреспонденттік шотында сақталуға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық тұрақты банктер қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп
саналады).
Артық резервтер дкгкніміз банктердің Ұлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының көлеміне, яғни банктер
өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
О ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске
асады. Бұл құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша
жиынының, ақша базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне
әсер етеді..
Ақша ұсынысы ( ) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк
жүйесінен тыс қолда бар ақша ( С ); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде
мәміле жасау үшін қолданатын депозиттер ( D ). ( Дәлірек айтқанда бұл
агрегаты ).
= C + D
қазіргі замандағы банк жүйесі – жеке резервті жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша ұсынысын өсіру
мүмкіндігі бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда
болуының нәтижесінде туындайды.
Мұндағы; rr – банк резервінің нормасы
D - алғашқы салым
- банк мультипликаторы немесе депозиттік
мультипликатор
Ақша ұсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере
отырып жасалады және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің
қолма – қол ақшаға ауысуы.
Ақша базасы –Орталық банкте сақталатын коммерциялық
банктердің резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма –қол ақша.
МВ= C+ R
Мұндағы : MB - ақша базасы
C - қолма –қол ақша
R - резерв
Мұндағы : - ақша ұсынысы
C - қолма –қол ақша
D - депозиттер
Ақша мультипликаторы (m) - ақша ұсынысының ақша базасына
қатынасы :
Ақша мультипликаторын қолма –қол ақша депозиттерінің (c *
r) депозит каэфиценттеріне және резерв депозитіне (rr) қатынасы
түрінде анықтауға болады .
Бөлщектің алымын да , бөлімін де D -ға бөлеміз
; ;
Мұндағы; cr – мәні халықтың іс әрекеті арқылы анықталады.
Қандай пропорцияда қолма –қол ақша және депозиттің тұруына
байланысты болады .
Rr – мәні орталық банк тағайындаған міндетті резерв
нармасынан және коммерциялық банктердің артық резервтеріне тәуелді.
Ақша ұсынысын төмендегідей жазуға болады.
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша
мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы - ақша базасы бір – бірлікке өскенде,
ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсеттеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нармасына
байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие ресурстарының
көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол
ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма – ол ақшаның банктерден тыс орналасқан
бөлігінің мультипликацияланбауына қарқындылығы олардың экономикадағы
айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэфиценттік
жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлтық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер
етеді және ақша - несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы
ақша айналысы жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді инвестициялық несие
салымдарының өсуін көрсетеді, Бұл тек қана жалпы экономиканың
тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін,
керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға
деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша жиынындағы қолма –қол ақша
үлесінің өсуімен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен,
шаруашылық субъектілерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударумен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық
деңгейіне байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі өнімге
қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын ,
монетарлық деңгейі жоғарылайды.
Ақша - төлем немесе халықаралық айырбас құралы. Ақша сұоанысын
талқылағанда біз оны нақты баланстарға сұраныс тұрғысынан қарастырамыз.
Бұдан мынадай тұжырымдар шығады: ақша сұранысы жеке адамдардың иемденетін
ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз болады.
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер
баға деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді тұрақтандырса, жеке
адам “ ақша сұранысына ” ие болмайды. Бұған керісінше, жеке адамбаға
деңгейінің өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер сол
күйінде қалады да, ол бәрібір ақша салымынан зиян шегеді.
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты
баланс сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне
пропорционалды болатынын көеміз.
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті
мәселенің бірі болып келеді. Олнақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы
пайыз мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы
өзгерістер мен пайыз мөлшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына әсерін
көруге болады.
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш
теориясымен сабақтас келеді:
– Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады;
– Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап
болады;
– Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағыактивтер мен ақша құнына
сенімсіздік білдіреді.
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болғанда, біз негізінде жөнінде
айтамыз, себебі мен жалдаптық дәлелге жатады.
Ақша сүранысын талқылағанда 2 тұжырымға сүйенеді:
– монетарлық;
– кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына теңдеу арқылы түсіндіреді:
MV = PY
M – айналымдағы ақша көлемі:
V – ақша айналымының жылдамдығы;
P – баға деңгейі;
Y – өнім шығару көлемі.
Сандық теория тұрғысынан ақшағасұраныс екі мотивке негізделеді. 1
– мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны төлем құралы ретінде қажет
етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
– тауар жиынының көлемі;
– баға;
– жиынтық табыс;
– ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Бұл жерде – ақшаға трансакциялық сұраныс;
Y – жиынтық табыс.
Сұраныстың 2 – мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие
болды. Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болғанда пайда болады. Бұл
үшін оларда белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның көлемі көзделмеген
шығындар көлеміне байланысты болып, ал оның өзі ұлттық табысқа тура
пропорционалды болуы керек:
– сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы.
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотиві – жалдаптық мотивті
бөліп көрсетеді. Бұл жағдайда ақша қорының девидент әкелмеген кезі
қарастырылады.
Жалдаптық сұраныс кезінде ақша қаржы активтерін сату және
қайта сату арқылы табыс әкеледі.
Классикалықжәне кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі
факторларды бөліп шығарады :
- табыс көлемі Ү
- пайыз мөлшерлемесі і
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейнстік
керісінше пайыз мөлшерлемесімен байланыстырылады.
Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткішін
пайдаланады , ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі
і пайдаланады.
Ақшаға сұраныс і осін қиып өтпейді, өйткені
трансакциялық сұраныс және ақшаға сұраныс мотиві бойынша пайыз
мөлшерлемесінен байланыссыз , ол табыс деңгейімен анықталады.
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын
тигізеді. Адамдардың алыпсатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты
болғанымен , олар кездейсоқ мұқтаждықтарға , яғни сақтауға жұмсауы
мүмкін . Жоғарыда айтылған үш дәлеледің әрқайсысы, егер басқа
активтерге пайыз мөлшерлемесі артса, онда ақша сұранысы төмендейді.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар
пайызының түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша ұстайды.
Ақшаның пайыз мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады , ал
балама активтерге пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде
біз ақша құнын ақшаға аламыз және де басқа активтерге , мысалы ,
сақтау мекемелеріндегі депозит немесе бірлестіктердің депозит куәлігі
немесе коммерциялық іс қағаздарға төленген пайыз арқылы да өлшеп
аламыз. Ақшаның пайыз мөлшерлемесі - дербес пайыз мөлшерлемесіне
жатады.
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен
дербес пайыз мөлшерлемесі аралығында айырмашылыққа тең болады.
Келісімдер жөніндегі сұраныс қашанда ақшаның тауар және
қызметке төленуі барысында пайда болады.
Келісімдер жөніндегі сұранысты қарастыра отырып , біз пайыз
мөлшерлемесінің сомасы мен ақшаны аз ұстаудағы қолайсыздықтар
арасындағы айырмашылыққа кезігеміз. Бұл түсінікті болу үшін мынадай
мысал келтірейік . Әлде кім ай сайын , салық төленгеннен кейін ,
1800 долл. Алады делік. Ал бір күнде ол ай сайын алатын 1800
доллардан 60 долларды жұмсайды немесе бір күнде 60 долл. Жұмсап ,
қалған 1,740 долларды үнемдеуіне болады. Бірақ оны күн сайын банктен
60 долл. Алып тұруына тура келеді. Салымшы ай сайын сақтық
кассасында қалып отыратын ақшасына пайыз алады.
Мұны ақшадан түскен табыс дейміз. Келісім арқылы қанша ақша
ұстауды білу үшін жеке адам қалдағы ақшасының құнын білуі тиіс.
Жеке адамның ай сайынғы атаулы табысы делік . Сол
кассадағы есепке ай сайын төленеді : оны жұмсау үшін ол кассадан
валюта немесе чек түрінде қаражат алады. Кассада қалған депозиттен
әр ай сайын і пайыз мөлшерлемесі пайда ретінде түседі . Ал қолдағы
ақшадан ондай пайда түспейді. Жеке адамның қолындағы және сақтық
кассасындағы есебі арасындағы басқа келісім құны ( tc ). Ол құн жеке
адам уақыты немесе басқа адам аударымының құны болуы мүмкін .
Кассаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет -салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
1.2 Ақша -несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары .
ІІ Қазақстан Республикасының бюджет –салық және
ақша – несие саясаты
2.1 Қазақсатан Республикасының бюджет – салық саясатын талдау
2.2 Қазақстан Реапубликасының ақша – несие саясатын талдуау
ІІІ. Бюджет – салық және ақша – несие саясатын үйлестіру механизмі
3.1. Бюджет – салық және ақша – несие саясатын үйлестіру механизмі
3.2. Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы бюджет – салық және
ақша – несие саясатының үлестіру механизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік
жағдай қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының
салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін
, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар
бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар көлемінің
өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын , салық салуды және мемлекеттік шығындардың
өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл
шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және
экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық ( қазыналық экспансия ) –бұл саясат
қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін
төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі
мүмкін . Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк
жүргізетін тежеуші ақша-несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың
құрылымын оңтайландырумен байланысты.
Тежеуші бюджет- салық саясаты ( қазыналық шектеу )-
экономикадағы циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге
асыру үшін, мемлекеттік шығындар төмендеп (G ), салық мөлшері ( Т )
жоғарылайды немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде , өндірістің
құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс
инфляцияс Ұзақ мерзімдік кезеңде өспелі салық сынасы жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне және құлдыраушылық механизмін ашуға негіз болуы мүмкін . Бұл
құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі: мемлекеттік шығындардың
азаюыбюджеттің барлық баптарында пропорционалды қысқарып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция
берілуінде басымдылық болмаса.ын төмендетуге мүмкіндік береді.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі , құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар . Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау
үрдісінде бақа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар., оның
айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ балама ( Эквивалент ( рөлін
атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. МАРКС Жеке адама өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен
байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның
тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық
деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі
үлесін де ақша арқылы анықтауға бболады. Себебі адам қоғамдық
еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін
атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына
байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының
бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама
–қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса, оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
І Фискалды және монетарлы саясат түсінігі мен мазмұны
1.1 Бюджет -салық саясаты мәні ,мақсаты мен механизмі
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден- бір құрал.
Салық төлемі ( Т ), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дің белгілі бір деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-теңдік
жағдай қалыптаса береді. ( Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз
болуының салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті
жою үшін, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады.
Олар бюджетке төленетін салық төлемі ( Т )мен мемлекеттік шығындар
көлемінің өзгеруі ( G ) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет – салық саясаты ( қазыналық ( фискальный ) саясат )
-мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың
өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл
шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе- теңдігін және
экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық (қазыналық экспансия) –бұл саясат
қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін
төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге
асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі
мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк
жүргізетін тежеуші ақша-несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың
құрылымын оңтайландырумен байланысты.
Тежеуші бюджет- салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикадағы
циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін,
мемлекеттік шығындар төмендеп (G ), салық мөлшері ( Т ) жоғарылайды
немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа
мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде , өндірістің құлдырауы және
жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын
төмендетуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттік шығындарды тиімсіз басқарумен қатар ұзақ уақытқа
созылған құлдыраушылық экономикалық әлеуеттің бұзылуына әсерін тигізеді.
Мұндай жағдай экономиканың өтпелі кезеңінде жиі кездеседі.
Қысқа мерзімдік кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттің ,
салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты
болады.
Мемлекеттік шығындардың өзгерісін көру үшін кейнс кресін
пайдаланамыз. Мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құрауышы болып
табылады, олардың өсуі жоспарланған шығындарды да өсіреді. Егер мемлекеттік
шығындар -ға өссе, онда жоспарланған шығындар қисыы оңға қарай сол
мәнге жылжиды. Ал тепе-теңдік өнім көлемі -ден -ге өседі.
Демек mg-мемлекеттік шығындардың мультипликаторы. Мемлекеттік
шығындар 1 теңгеге көбейгенде пайда мөлшері қаншаға өседі деген сұраққа
жауап береді. Мемлекеттік шығындар - ға өскеде мультипликаторлық үрдіс
басталады және табысты мол мәнге өсіреді, ол тұтынуды ( b x )
шамасына өсіреді. Тұтыну көлемінің мұндай өсіруі табыс пен шығын көлемін
тағы да өсіреді. Ол тұтынуды ( b x ) шамасына өсіреді.
Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы.
Жоғарыда қарастылылғандай тепе-теңдік табыс көлеміне мультипликаторлық
әсер салық мөлшерінің Т төмендеуіне байланысты болады Егер салық төлеу
мөлшері - ға төмендесе , онда қолда бар табыс Yd = Y- T өседі.
Тұтыну шығындары сәйкес түрде ( ) көлеміне өседі, бұл жағдай
жоспарланған шығындарды оңға қарай жоғары қозғалтады және тепе-теңдік
өнім көлемін - ден
Ол көлем = -* тең.
Мұндағы = салық мультипликаторы деп аталады.
Салық мультипликаторының механизмі , мемлекеттік шығындар
мультипликаторы сияқты , салық көлемінің бір өзгерісіне тұтынудың
көп қатар өзгерісіне көрсетеді.
Салық мөлшері - ға төмендесе
қолда бар табыс - ға өседі
тұтыну ( b x ) шамасына өседі
жиынтық шығындар ( b x ) өседі
жиынтық табыс ( b x ) өседі
тұтыну в ( b x ) өседі
жиынтық шығындар ( x ) өседі
жиынтық табыс ( x ) өседі
тұтыну b ( x ) өседі т. б.
Егерде мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс
динамикасына тәуелді деп алсақ , онда салық функциясы төмендегідей
түрде жазылады. Т = t * y
Мұндағы t- шекті салық мөлшерлемесі
Бұл жағдайда тұтыну функциясы төмендегідей болады :
С= a + b ( Y – t * Y ) = a + b ( 1- t ) * Y
Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей:
= Мұндағы - жабық экономикадағы салық
мультипликаторы . Жалпы салық функциясы төмендегідей:
T = Ta + t *Y
Мұндағы Та – автономды салық мөлшері, табыс мөлшерінен тәуелсіз
T - шекті салық мөлшерлемесі.
Табыстан ( Y ) тәуелді функционалды салық салымын ескеріп, тұтыну
функциячын төмендегідей жазуға болады:
C = a + b
Ашық экономикадағы тепе- теңдік өнім көлемінің үлгісі
төмендегідей болады:
Y = ( a + 1 + G + g ) - ,
Мұндағы - ашық экономикадағы салық мультипликаьоры.
Автономды салық мөлшері мен мемлекеттік шығындардың бір
мезгілдегі өзгерісінің нәтижесінде табыстың жиынтық өзгерісі мынадай
түрде жазылады:
Егер де мемлекеттік шығындар және автономды салық төлемдері
бірдей көлемге өзгерсе , онда тепе-теңдік өнім көлемі де өседі. Мұндай
жағдайда байланыстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады.
Байланыстық бюджет мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Байланыстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен
артықшылығын мүлдем жоя алмайды , демек . Мұндағы - бюджетті
табыстың өсімшесі , ал - бюджеттегі шығынның өсімшесі .
Мысалы: Егер мемлекеттік шығын -ға өссе , онда тепе-
теңдік өнім көлемі төмендегідей мәнге өседі.:
Егер Үкімет бір мезгілде автономды салықты өсірсе , онда
тепе- теңдік өнім төмендегідей мәнге азаяды.
Тепе –теңдік өнім көлемінің жиынтық өзгерісі төмендегідей болады:
Мемлекеттік шығындардың өсуімен салыстырғанда , салық мөлшерінің
азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу . Бұл жағдай алгебралық
өрнекте шығын мультипликаторының салық мультипликаторынан жоғары, үлкен
екендігі арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салықтың өзгерісімен салыстырғанда мемлекеттік шығындардың
табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен байланысты болады.
Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда анықтаушы,
негізгі болып есептеледі. Егерде қазыналық саясат экономикадағы
мемлекеттік секторды кеңейту мақсатын көздесе , онда циклдік
құлдырауды тоқтату үшін мемлекеттік шығын өседі, бұл құбылыс кұшті
ынталандырушы әсер береді.
Егер де қазыналық саясат мемлекеттік секторды тежеуге бағыттылса ,
онда циклдік құлдырау кезеңінде салық төмендейді. Бұл жағдай
салыстырмалы аз ынталандырушы әсер береді. Ал циклдік көтерілу кезеңінде
мемлекеттік шығындар төмендейді, бұл инфляция деңгейін тез төмендетуге
мүмкіндік береді.
Дискрециялық қазыналық саясат.- үкіметтің арнайышешімі бойынша
салықты , мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың
көлемін мақсатты бағытта өзгерту. Бұл шаралар төлем балансының
жағдайын, инфляция қарқынын , өнім көлемін, жұмысбастылық деңгейін
өзгертуге бағытталған.
Дискрециялық емес қазыналық саясат.- жиынтық табыстың циклдік
тербелістерінің нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі.
Жалпы ұлттық өнімнің өсуі кезеңдерінде мемлекет бюджетіне түсетін
таза салық салымдарының дағдылы түрде өсуін дискрециялық емес саясат
қарастырады.
Бұл саясат экономикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық
түсімі – Бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан
берілетін трансферттің арасындағы айырма . Дискрециялық қазыналық саясат
экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру
мақсатында мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып, немесе
салық мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.
Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде мақсатты түрде бюджет
артықшылығы құралады.
Дискрециялық емес қазыналық саясатта бюджет артықшылығы және
тапшылығы дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме
тұрақтандырғышы арқылы мүмкін болады.
Кіріктірме тұрақтандырғыш – Үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей- ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік
амплитудасын төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік .
Өркениетті, дамыған мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде
үдемелі салық салу , мемлекеттік трансферттер жүйесі , жұмыссыздықтан
сақтандыру және пайданы бөлуге қатысу жүйесі алынады.
Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы - дискрециялық қазыналық
саясаттың уақытша кешеуілдеу мерзімі ұзақтығының проблемасын
салыстырмалы түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл
механизмдер парламенттің қатысуынсыз да жұмыс істейді.
Экономика тұрақтылығының деңгейі тікелей циклдік бюджет тапшылығы мен
артықшылығы көлеміне тәуелді, бұл жағдай жиынтық сұраныс тербелісінің
дағдылы амортизаторы қызметін атқарады.
Циклдік тапшылық – мемлекеттікбюджеттің тапшылығы , іскерлік
белсенділіктің құлдырауы жағдайында мемлекеттік трансферттердің өсуі
және салық түсімдерінің азаюының дағдылы жүзеге асуымен байланысты
болады.
Циклдік өрлеу кезеңінде үлкен болады, Сондықтан салық салымдары
дағдылы өседі, ал трансферттік төлемдер дағдылы төмендейді.
Нәтижесінде бюджет артықшылығы өседі және инфляциялық дүрлігіс
төмендейді.
Циклдік төмендеу кезеңінде сондықтан салық дағдылы түрде
төмендейді, ал трансферттер өседі. Қорыта айтқанда , салыстырмалы түрде
өнім көлемі мен жиынтық сұраныс өскенде бюджт тапшылығы құлдырауды
шектейді.
Циклдік тапшылықтың және артықшылықтың көлемі салық және бюджет
функциялары графиктерінің шұғыл тікшелігіне байланысты болады.
Қазыналық саясаттың қысқа және ұзақ мерзімдегі әсерлерінің біреуін
таңдау күрделі макроэкономикалық проблема болып есептеледі. Бұл
проблеманы шешу өркениетті мемлекетболсын, өтпелі кезеңдегі экономика
болсын қиын тиеді. Әлеуетті деңгейде тепе –теңдік ЖҰӨ циклдік
тербелісінің себебін кіріктірме тұрақтандырғыш жоққа ш шығара алмайды
, тек қана бұл тербелістерді шектейді. Циклдік бюджеттік тапшылық пен
артықшылықтың мәндері арқылы қазыналық саясаттың әрекеттерінің
тиімділігін бағалауға болмайды . Өйткені циклдік теңгерілмеген
бюджеттің болуы экономиканы ресурстардың толық қамтылған жағдайына
жақындата алмайды. Мұндай жағдай кез келген өнім көлемінің деңгейінде
бола береді. Сондықтанда экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы
шартты түрде ресурстардың толық қамтылуын қамтамасыз ететін
үкіметтің қазыналық дискрециялық шараларымен байланыста жүргізіледі.
Нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің құрылымдық тапшылығы туындайды. Бұл
жұмыспен толық қамтылған жағдайдағы бюджет шығындары және табысы
арасындағы айырма.
Ресурстармен толық қамтылу деңгейі, табиғи жұмыссыздық деңгейі және
әлеуетті өнім көлемін анықтаудың қиындығы салдарынан мемлекеттік
бюджеттің құрылымдық тапшылығын есептеу қиынға түседі. Бұл қиындық
дамыған мемлекеттер мен жаңа дамып келе жатқан мемлекеттер үшін
бірдей кездесіп отырады. Сонымен қатар ұзақ мерзімдік қазыналық
саясаттың тиімділігін Бағалайтын құрал ретінде макроэкономикалық
индекаторлардың динамикасы негіз болады.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болатын жағдайлар пайда болады.
Циклдық бюджет артықшылығын өсуі экономиканың өрлеу кзеңдерінде
болатындықтан, бұл жағдай жиі инфляцияның күшеюіне әкелетіндіктен, онда
қаржылардың бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі (облигацияларды
өтеу, әу – ауқаты нашар отбасыларға жәрдемақыны өсіру) жиынтық шығындардың
және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінще бюджет артықшылығын
“тыйым салу” артық жиынтық сұранысты шектеиді және экономикадағы
инфляциялық дүрлігісті ұстап тұрады.
Бюджет тапшылығының тұрақтандыру деңгеиіне әсері қаржыландыру тәсілдеріне
байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:
1) ақша – несие эмиссиясы ( тиын шығару )
2) займ шығару
3) мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Тапшылықты жою үшін тиын шығару жағдайында сеньораж пайда болады. Сеньораж
( ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.
Нақты ЖҰӨ өсуінің қарқынынан ақша жиынының өсу қарқыны артық болған
жағдайда сеньораж пайда болады, бұл құбылыс орташа баға деңгейін өсіреді.
Барлық экономикалық агенттер инфляциялық салық төлейді және олардың
табыстарының бір бөлігі бағаның жоғарылауы арқылы мемлекетке түсіп отырады.
Инфляция деңгейінің жоғарылауы жағдайында Оливер – Танзи әсері пайда
болады.
Өсіп келе жатқан инфляциялық қиындықтар салдарынан экономикалық ынта пайда
болады, ол салықты уақтылы төлемеу, өйткені өткен уақытта ақша
құнсызданады, бұдан салық төлеушілер ұтады. Мұның салдарынан мемлекеттегі
тапшылық және қаржы жүйесінің тұрақсыздығы өседі.
Мемлекеттік тапшылықты жою үшін тиын шығару қолда бар қаржыны эмиссиялаумен
бірдей жүрмеуі мүмеін, ол басқа түрде жүзеге асырылады. Мысалы, Орталық
банктің мемлекеттік кәсіпорындарға жеңілдетілген пайыз мөлшерімен несие
беруді көбейту арқылы немесе төлем уақытын созу арқылы жүзеге асырылады.
Соңғы жағдайда үкімет тауар мен қызмет көрсету ақысын уақтылы төлемейді.
Егерде сатып алу жеке секторлардан жүргізілетін болса , онда олар
бағасын алдын ала көрсетеді., мұндай жағдай төлемей кетуден
сақтандырады. Бұл орташа баға деңгейін көтереді және инфляция
деңгейі көтеріледі.
Егер де мемлекеттік сектордың төленбеген қаржылары жиналып қалса ,
онда бұларды Орталық бан қаржыландырады немесе мемлекеттік тапшылық
мөлшерін өсіреді. Сондықтан тиын шығаруға қарағанда , уақытылы
төленбеген төлемдер бюджетт тапшылығының инфляциялық емес
қаржыландыруына жатса да, бұл іс жүзінде шартты бөлу екендігі
белгілі. Егер де мемлекеттік бюджет тапшылығы мемлекеттік заим
шығарылу арқылы қаржыландырылса, онда орташа нарықтың пайыз
мөлшерлемесі өседі, ол жеке секторларға берілетін инвестицияны
төмендетеді. Бұл таза экспорттың төмендеуіне, тұтыну шығындарының
төмендеуіне алып келеді. Осыдан ығыстыру әдісі пайда болады, ол
қазыналық саясаттың ынталандырушы әсерін азайтады.
Бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыруды көбіне тиын шығару
тапшылығының инфляцияға қарсы баламасы деп қарастырылады. Бірақ қарыз
алып қаржыландыру тәсілі инфляцияның өсуін тоқтатпайды, тек қана
уақытша тежеуге мүмкіндік береді. , бұл жағдай Қазақстан экономикасына
тән. Егерде мемлкеттік займның облигациясын Орталық банкке
орналастырмай халыққа берсе және комерциялық банктерге орналастырса,
онда инфляция әлсірейді. Бірақ Орталық банк бұл облигацияларды құнды
қағаздар нарығынан екінші рет сатып алып жалған қазыналық іс
-әрекеттерін кеңейту мүмкін, мұндай құбылыс инфляциялық қысымның
өсуіне әсер етеді.
Мемлекеттік облигацияны бюджеттен тыс қорларға төмен пайыз мөлшерімен
орналастырса, онда бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыру қосымша
салық салу механизміне айналады.
Мемелкет бюджетіне салық түсімін көбейту проблемасы бюджет
тапшылығын қаржыландыру шеңберінен шығып кетеді, өйткені ұзақ
мерзімді кезеңде кешенді салық реформасы нәтижесінде, пайыз
мөлшерлемесін азайтып, салық базасын кеңейту мүмкін болады.
Қысқа мерзімді кезеңде салық мөлшерлемесінің төмендеуі нәтижесінде :
1.Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейінің төмендеуі
нәтижесінде;
2.Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауынан пайда болатын мемлекеттік емес
секторлардың ығыстыру әсерінің өсуінен;
3. Бюджет тапшылығын өсіру, бір мезгілде салық салудың мөлшерлемесін
және бюджетке салық түсімін төмендету арқылы мүмкін болады.Мұндай
жағдай лаффер қисығында көрсетіледі.
1.2 Ақша -несие саясаты мәні , мақсаты мен құралдары.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі , құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар . Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау
үрдісінде бақа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар., оның
айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ балама ( Эквивалент ( рөлін
атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. МАРКС Жеке адама өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен
байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден , тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның
тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық
деңгейі айқындалып , сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден , әр адамның еңбектегі , яғни қоғамдық
өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға бболады . Себебі адам
қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы
қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына
байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының
бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама
–қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса , оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
Ақша айналысы заңы - құн заңының айналыс аясындағы
көрінісі. Ол тауар - ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық
формацияларға тән . Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша
айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін
қажетті ақша мөлшері екі факторға : біріншіден , бір кезеңде ,
айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына ,
екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді. Ақша
айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі.:
Ақша айналысы заңының мәні - ақшаның айналыс құралы
қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар
бағасының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналымм санына
бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес , сонымен бірге төлем
құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды . Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпыра қолма – қол ақшасыз есеп айырысқанда
өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу
жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне
кері әсерін тигізеді:тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа , айналыстан
шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың
тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда
кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан .
Ол казде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және
басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші
мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша жиынын ұлғайтумен шешілді дегенді көрсетпейді .
Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар : төлем тәртібінің
босаңдығы , төлемеушіліктің тізбегінде әлеуетті күйреушілердің болуы
, күйреушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы, жеке меншіктендіру
үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және т.б
Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму
жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға : айналыстағы тауар
мөлшеріне , тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б
байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының
жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсер
ететін жағдайлар мыналар :
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге
сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма –қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы ,
- ақша айналысы санының өсуі
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады : қолма
– қол ақша , яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар ;
банктік айналымдағы ақша түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома
. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші түрін , яғни қолма
-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмисиялайды да, қолма
–қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады.
Ақшаның екі түрі бірімен –бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк
клиенті – шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма –қол ақша түрінде
алса , онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма –қол
банкнотқа айналады. Керісінше , клиенттің шотқа жазу арқылы банкке
ақша сомасын салуы қолма –қол ақшаның банктік айналымдағы ақша
түріне айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі , олардың бір түрінің екінші сіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс – шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер ( ақша агрегаттары ) қолданылады.
Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау
үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
( айналыстағы қолма – қол ақша ( банкноттар, тиындар, ал
кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы
қаражат ( депозиттер ) жатады;
( оған агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі
коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары кіреді;
( оған агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі
жинақ салымдары кіреді;
L ( оған агрегаты және ірі коммерциялық банктердің
депозиттік сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық
элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен. Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша – несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ – та ақша жиынын анықтау үшін - төрт, Швейцария
мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда - екі ақша агрегатын
қолданады.
Қазақстан Республикасында ақша жиынының құрамына төмендегі ақша агрегаттары
кіреді:
( айналыстағы қолма – қол ақша;
( құрамына агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру шотының ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары
шотының, чектік және акредетивтік шоттардың, қоғамдық және басқа үкіметтік
емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалардың талап
етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
– Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
– Орталық банктен комерциялық банктердің несие алуымен;
( Мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
( Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы
қағаздарды сатып алумен;
– чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде қарыз беруімен ( депозиттер негізінде несие ақшаларын
шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгкеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы
пайыз деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.
Ақша жиыныны айналымының баяулауы – ұлттық жиынтық өнімді
орналастыру коэфициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлығы
және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы
жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни
ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым ақша эмиссиясының қажеттілігі
азаяды.
Ақша айналысының (баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға ұмтылсын және ақша жиынының құрылымында банктердегі ұзақ мерзімді
салымдардың ұлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, “ақша айналысының жылдамдығы ”және“
төлемдердің жүру жылдамдығы” деген ұғымдардың бір – бірінен айырмашылығы
бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын факторларға:
өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есептегіш
техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу жатады.
Басқа да нарық секілді,и ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен
ұсыныс болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте
мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма – қол емес балама алу
түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге болып
табылады.
Ұлттық банк банкноттары тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма – қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың
атаулы құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы
Парламентінің құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел
мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және
коммерциялық банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін
енгізумен байланысты, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік
шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма – қол ақша түрінде қолдау
алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма – қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма – қол
ақшасыз түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен
тиындардың қосымшв шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы
депозиттік қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер
сомасы несие ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднер банкіне
10000 маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (
резервтер) мен пассивтері ( депозиттер) 10000 маркаға өседі ( а сызбасы).
Біздің мысалымызда резервтер талабының көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма
– қол ақша немесе чек түрінде 9000 марка көлемінде несие береді ( ә
сызбасы) қарыз алған кісі оны басқа банкке салады ( б сызбасы). Қарыз
берген бірінші банкке депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы
резерв жетеді. Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда
болды. Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900 – ін қалдырып. 8100
марканы қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы
салым 10000 маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте көрсетілген.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағықолма –
қол ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Мінбетті резервтер- бекітілген нормативке сәйкес Ұлттық
банктегі арнайы шота несие корреспонденттік шотында сақталуға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық тұрақты банктер қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп
саналады).
Артық резервтер дкгкніміз банктердің Ұлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының көлеміне, яғни банктер
өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
О ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске
асады. Бұл құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша
жиынының, ақша базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне
әсер етеді..
Ақша ұсынысы ( ) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк
жүйесінен тыс қолда бар ақша ( С ); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде
мәміле жасау үшін қолданатын депозиттер ( D ). ( Дәлірек айтқанда бұл
агрегаты ).
= C + D
қазіргі замандағы банк жүйесі – жеке резервті жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша ұсынысын өсіру
мүмкіндігі бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда
болуының нәтижесінде туындайды.
Мұндағы; rr – банк резервінің нормасы
D - алғашқы салым
- банк мультипликаторы немесе депозиттік
мультипликатор
Ақша ұсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере
отырып жасалады және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің
қолма – қол ақшаға ауысуы.
Ақша базасы –Орталық банкте сақталатын коммерциялық
банктердің резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма –қол ақша.
МВ= C+ R
Мұндағы : MB - ақша базасы
C - қолма –қол ақша
R - резерв
Мұндағы : - ақша ұсынысы
C - қолма –қол ақша
D - депозиттер
Ақша мультипликаторы (m) - ақша ұсынысының ақша базасына
қатынасы :
Ақша мультипликаторын қолма –қол ақша депозиттерінің (c *
r) депозит каэфиценттеріне және резерв депозитіне (rr) қатынасы
түрінде анықтауға болады .
Бөлщектің алымын да , бөлімін де D -ға бөлеміз
; ;
Мұндағы; cr – мәні халықтың іс әрекеті арқылы анықталады.
Қандай пропорцияда қолма –қол ақша және депозиттің тұруына
байланысты болады .
Rr – мәні орталық банк тағайындаған міндетті резерв
нармасынан және коммерциялық банктердің артық резервтеріне тәуелді.
Ақша ұсынысын төмендегідей жазуға болады.
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша
мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы - ақша базасы бір – бірлікке өскенде,
ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсеттеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нармасына
байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие ресурстарының
көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол
ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма – ол ақшаның банктерден тыс орналасқан
бөлігінің мультипликацияланбауына қарқындылығы олардың экономикадағы
айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэфиценттік
жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлтық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер
етеді және ақша - несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы
ақша айналысы жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді инвестициялық несие
салымдарының өсуін көрсетеді, Бұл тек қана жалпы экономиканың
тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін,
керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға
деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша жиынындағы қолма –қол ақша
үлесінің өсуімен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен,
шаруашылық субъектілерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударумен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық
деңгейіне байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі өнімге
қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын ,
монетарлық деңгейі жоғарылайды.
Ақша - төлем немесе халықаралық айырбас құралы. Ақша сұоанысын
талқылағанда біз оны нақты баланстарға сұраныс тұрғысынан қарастырамыз.
Бұдан мынадай тұжырымдар шығады: ақша сұранысы жеке адамдардың иемденетін
ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз болады.
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер
баға деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді тұрақтандырса, жеке
адам “ ақша сұранысына ” ие болмайды. Бұған керісінше, жеке адамбаға
деңгейінің өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер сол
күйінде қалады да, ол бәрібір ақша салымынан зиян шегеді.
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты
баланс сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне
пропорционалды болатынын көеміз.
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті
мәселенің бірі болып келеді. Олнақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы
пайыз мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы
өзгерістер мен пайыз мөлшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына әсерін
көруге болады.
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш
теориясымен сабақтас келеді:
– Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады;
– Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап
болады;
– Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағыактивтер мен ақша құнына
сенімсіздік білдіреді.
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болғанда, біз негізінде жөнінде
айтамыз, себебі мен жалдаптық дәлелге жатады.
Ақша сүранысын талқылағанда 2 тұжырымға сүйенеді:
– монетарлық;
– кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына теңдеу арқылы түсіндіреді:
MV = PY
M – айналымдағы ақша көлемі:
V – ақша айналымының жылдамдығы;
P – баға деңгейі;
Y – өнім шығару көлемі.
Сандық теория тұрғысынан ақшағасұраныс екі мотивке негізделеді. 1
– мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны төлем құралы ретінде қажет
етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
– тауар жиынының көлемі;
– баға;
– жиынтық табыс;
– ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Бұл жерде – ақшаға трансакциялық сұраныс;
Y – жиынтық табыс.
Сұраныстың 2 – мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие
болды. Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болғанда пайда болады. Бұл
үшін оларда белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның көлемі көзделмеген
шығындар көлеміне байланысты болып, ал оның өзі ұлттық табысқа тура
пропорционалды болуы керек:
– сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы.
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотиві – жалдаптық мотивті
бөліп көрсетеді. Бұл жағдайда ақша қорының девидент әкелмеген кезі
қарастырылады.
Жалдаптық сұраныс кезінде ақша қаржы активтерін сату және
қайта сату арқылы табыс әкеледі.
Классикалықжәне кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі
факторларды бөліп шығарады :
- табыс көлемі Ү
- пайыз мөлшерлемесі і
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейнстік
керісінше пайыз мөлшерлемесімен байланыстырылады.
Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткішін
пайдаланады , ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі
і пайдаланады.
Ақшаға сұраныс і осін қиып өтпейді, өйткені
трансакциялық сұраныс және ақшаға сұраныс мотиві бойынша пайыз
мөлшерлемесінен байланыссыз , ол табыс деңгейімен анықталады.
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын
тигізеді. Адамдардың алыпсатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты
болғанымен , олар кездейсоқ мұқтаждықтарға , яғни сақтауға жұмсауы
мүмкін . Жоғарыда айтылған үш дәлеледің әрқайсысы, егер басқа
активтерге пайыз мөлшерлемесі артса, онда ақша сұранысы төмендейді.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар
пайызының түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша ұстайды.
Ақшаның пайыз мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады , ал
балама активтерге пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде
біз ақша құнын ақшаға аламыз және де басқа активтерге , мысалы ,
сақтау мекемелеріндегі депозит немесе бірлестіктердің депозит куәлігі
немесе коммерциялық іс қағаздарға төленген пайыз арқылы да өлшеп
аламыз. Ақшаның пайыз мөлшерлемесі - дербес пайыз мөлшерлемесіне
жатады.
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен
дербес пайыз мөлшерлемесі аралығында айырмашылыққа тең болады.
Келісімдер жөніндегі сұраныс қашанда ақшаның тауар және
қызметке төленуі барысында пайда болады.
Келісімдер жөніндегі сұранысты қарастыра отырып , біз пайыз
мөлшерлемесінің сомасы мен ақшаны аз ұстаудағы қолайсыздықтар
арасындағы айырмашылыққа кезігеміз. Бұл түсінікті болу үшін мынадай
мысал келтірейік . Әлде кім ай сайын , салық төленгеннен кейін ,
1800 долл. Алады делік. Ал бір күнде ол ай сайын алатын 1800
доллардан 60 долларды жұмсайды немесе бір күнде 60 долл. Жұмсап ,
қалған 1,740 долларды үнемдеуіне болады. Бірақ оны күн сайын банктен
60 долл. Алып тұруына тура келеді. Салымшы ай сайын сақтық
кассасында қалып отыратын ақшасына пайыз алады.
Мұны ақшадан түскен табыс дейміз. Келісім арқылы қанша ақша
ұстауды білу үшін жеке адам қалдағы ақшасының құнын білуі тиіс.
Жеке адамның ай сайынғы атаулы табысы делік . Сол
кассадағы есепке ай сайын төленеді : оны жұмсау үшін ол кассадан
валюта немесе чек түрінде қаражат алады. Кассада қалған депозиттен
әр ай сайын і пайыз мөлшерлемесі пайда ретінде түседі . Ал қолдағы
ақшадан ондай пайда түспейді. Жеке адамның қолындағы және сақтық
кассасындағы есебі арасындағы басқа келісім құны ( tc ). Ол құн жеке
адам уақыты немесе басқа адам аударымының құны болуы мүмкін .
Кассаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz