Көшпелілер мен батыс өркениеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.

1. Кіріспе . . . 2

2. Негізгі бөлім.

Көшпелі өркениет: қалыптасы, даму ерекшелігі,

Батыс өркениеті және шығыс мәдениеттерінің

әлемдік өркениетке қосқан үлесі . . . …4

3. Қорытынды бөлім . . ……11

4. Пайдаланылған әдебиеттер. . . …… . . . 13

Кіріспе.

Зерттеудің өзектілігі: Бұл шығармашылық жұмыстың өзектілігі өзінің сан қырлы жетістіктерімен тан қалдырып келе жатқан көшпелілер өркениеті мен Батыс өркениеті жайлы хабар беруінде. Көшпелі - сөзін естігенде, ең алдымен, көз алдымызға малын алдына салып, бар дүние-мүлкін жинап, көшіп, қыс-қыстауда, жаз-жайлауда, көктемде-көктеуде, күзде-күздеуде қарсы алатын түркілер, ал Батыс өркениеті дегенде еуропа мемлекеттері елестері анық. Шын мәніне келгенде көшпенді сөзі түркілерден бұрын, еуразия даласында қола дәуірінде пайда бола бастады.

Ең алғаш көшпелі мал шаруашылығы бақташылықтан бөлініп шықты. Б. з. б. 2 мың жылдықтың аяғында - I мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады. Малдарды, жануарларды қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі. Қазіргі кезеңде көшпелілер өркениетін тереңірек зерттеп, адамзат бұл өркениетті зерттеудің маңыздылығын ұғынуда. Көшпелілерді батыс ғалымдары мәдениеттен жұрдай, жабайылар ретінде көргенімен, көшпелілердің өздеріне тән мәдениеті, қалыптасу тарихы, даму ерекшеліктері бар. Көшпенділер әлем мәдениетіне жылқы үстінде ойнаған батырларды, атқан жебесі қиыс кетпейтін мергендерді, дала заңына бағынған хандармен қара қылды қақ жарған билерімен енді.

Батыс дүниетанымы бойынша адам айналадағы дүниенің қожайыны болуы керек, табиғатта бардың бәрін адам өзінің қажетіне жаратуы керек. Батыс адамы мен қоғам арасындағы қатынас, адам мүдденсінің қоғам мүддесінен жоғары тұруынан адамның қоғамға бағынашты болуынан, тәуелсіздігіне көрініс береді.

Көшпелілер жайлы ерте кезеңдердің өзінде ақ еуропа, қытай саяхатшылары, араб, парсы зерттеушілері тамсана жазды. Қазіргі кезеңде көшпелілер өркениеті терең зерттеуді қажет етеді. Көшпелілердің май жасауы, жылқы сүтінен қымыз жасауы, ертеден ақ ержүректілігімен көзге түскен каһармандарын зерттеушілер тамсана жазды. Көшпелі өркениет кең байтақ еуразия даласының басым бөлігінде таралды. Оның дәлелі Парсылармен соғысқан сақтар, Рим империясын құлатуға себеп болған ғұндар, Орхон Енисей жазбасын тасқа жазған түркілер, соңғысы біз қазақ халқы. Көшпелілер жайлы мағұлматтарды бізге негізінен араб, парсы, қытай деректері береді. Рубрук, Дулати, Жалайри шығармалары дала халқының өмірінен сыр шертеді. Ә. Марғұлан, Ақышев, Алпысбаев көшпелі өркениетті зерттеуде ерекше еңбек сіңірді.

Көшпелілер мәдениеті салыстырмалы түрде алсақ, жақсы зерттелген. Оның себебі, көшпенді тайпалар еуропалық елдермен қатар, қытай жерлеріне үлкен қауіп төндірді. Бұл төнген қауіп себебінен осы ел жылнамашылары көшпенділер жайлы мағұлматтар қалдырып отырды.

Осы жұмысты жазудағы менің негізгі мақсатым көшпенділер өркениеті мен Батыс мәдениетінің жаңа қырларынан талдау. Көшпенділердің өмірі мен мәдениетін, күреске толы өмір жолын зерттеу, Батыс өркениеті мен көшпенділер өркениетінің әлемдік өркениетке қосқан өлшеусіз үлесін талдау, салыстырмалы баға беру.

Осы жұмысты жазудағы менің міндеттерім: Түркілер өркениеті мен Батыстық отырықшы мәдениеттердің ерекшеліктері мен әр кезеңін жеке жеке саралап, артықшылықтары мен ерекшеліктерін зерттеу.

Көшпелі өркениет: қалыптасы, даму ерекшелігі, Батыс өркениеті және шығыс мәдениеттерінің әлемдік өркениетке қосқан үлесі

Көшпелі ел. Жаугершілік заман. Кім бірлікті, қуатты болса, билік сонда. Бір майданнан соң бір майдан, қарсыластарды қарумен тізе бүктіріп, бағындырып қана бейбіт өмірге жетуге болады.

(Күлтегін- Тоныкөк жырынан) .

Қазіргі кезде көшпенділерде мемлекет болды ма, болса қандай болды, оладың мемлекетінің ішкі сипаты қандай болды деген сұрақтар тарихшылар арасында дау тудырып отыр. Мемлекет теориясы ерте кезден бастап отырықшы жұрттардың тарихи тәжірибесіне сүйеніп жасалғандықтан, көшпенділерде мемлекет жоқ, болған күннің өзінде олар тек мемлекеттіктің тек алғашқы сатысында тұрды, далалық мемлекеттердің аз ғана өмірі тек көрші мемлекеттерді жаулаумен мүмкін болды, көшпелі адамдар өз бетімен мемлекет құруға қабілетсіз болды деп келді.

Көшпелі - сөзін естігенде, ен алдымен, көз алдымызға малын алдына салып, бар дүние-мүлкін жинап, көшіп, қыс-қыстауда, жаз-жайлауда, көктемде-көктеуде, күзде-күздеуде қарсы алатын, қазақ халқы елестері анық. Шын мәніне келгенде көшпенді сөзі қазақ халқынан бұрын, еуразия даласында қола дәуірінде пайда бола бастады. Ең алғаш көшпелі мал шаруашылығы бақташылықтан бөлініп шықты. Б. з. б. 2 мың жылдықтың аяғында - I мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады. Малдарды, жануарларды қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының негізгі кезеңі. Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп, оны иіріп киім етіп қию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон, басына тымақ, аяғына киім етіп киетін болды. Жүн киімдер қойдың биязы жүні мен ешкінің түбітінен тоқылды. Мұның өзі сол тұста қазақ даласындағы үлкен жетістік еді.

Андронов мәдениеті көшпелі мал шаруашылығының еуропалық классикалық үлгісін қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Б. з. б XVII-XV ғасырды қамтып жатқан Федоров Нұра кезеңінде сиырды көбірек ұстаған көшпенділер үй маңдарынан ұзап кете алмады. Алакөл Атасу кезеңінде олар баққан малдарда жылқы, қой үлесі көбейгендіктен олар алысқа ұзап, шырқай көшіп, малды тынық су мен шұрайлы, шалғынды жерлерге жайып, көшпелі тұрмыстың салт дәстүрін меңгеруге қол жеткізді. Мұның өзі олардың түсінігі мен мәдениетінің, уақытпен кеңістік жөніндегі дүниетанымының қалыптасып, этно-мәдени болмысының даралануына жол ашты.

Қоғамда азық-түліктің көбеюіне байланысты артық заттарды айырбастау, осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала бастайды. Малт шаруашылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлісін туғызды, басқалардан өз алдына бақташылар бөлініп шықты. Бұл өзгерістер қоғамдық еңбекте үлкен бөлінуді туғызып, матриархаттық қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.

Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп, оны иіріп киім етіп қию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол тұста қазақ даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон, басына тымақ, аяғына киім етіп киетін болды. Жүн киімдер қойдың биязы жүні мен ешкінің түбітінен тоқылды.

Сақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен байланысты. Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрынғы теңіздің табаны болғандықтан оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де болмайды. Сондықтан бұл жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп қонып жүрді.

Сақтардың мал шаруашылығын негізгі бағыты қой шаруашылығы еді. Оның еті мен сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты. Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөл атқарады. Өйткені ол мінсе көлік, жесе тамақ, ішсе сүті сусын қымыз.

Б. з. II-IV ғғ. сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды. Сармат тайпаларының басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Сарматтар көбінесе жылқы мен қой өсірген. Климаты аса қатал континенталды келетін аймақтың қысқы күндерінде малшылар малға табиғи панасы бар, жері ойлы-қырлы аудандарға көшіп отырған. Олар шөбі шүйгін жерлерді іріктеп пайдаланып, оларадың шөбі тапталғаннан кейін, жаңа жайылымға көшетін болған. Осының нәтижесінде су көздерінен алыс жатқан жалпақ жазықтағы кең жайылымдар, мал айдап көшіп өткенде ғана болмаса, өте аз пайдаланылған.

Үйсіндер негізінен мал шаруашылығымен шұғылданған, олар егіншілік кәсіпті де білген. Көбінесе жылқыны қастерлеген. Олар қой, ірі қара, түйе өсірген, тары еккен, құлан, сайғақ, бұғы ауланған. Үйсіндер жүн тоқып, тері илеп, киім қылып киген.

Ғұндардың басты шаруашылығы мал өсіру, соның ішінде жылқы және қой бағу. Оларда сонымен қатар отырықшылық пен егін шаруашылығы да болған, қолөнері де дамыған. Тұрмыста қажетті бұйымдарды металдан, тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден, балшықтан жасаған.

Жаңа заманның Ү-ші ғасырынан бастап, көшпелі тайпалар Алтайдаң Батыс Монғолиядан, Шығыс Түркістаннан Батыс Еуропаға, тіпті Кавказға қанды жорықтар жасады, осы тайпалардың бәрі Қазақстан аумағы арқылы тарихи дамудың жаңа кезеңіне аяқ басқан дәуірдің іргесін қалады. Сөйтіп, қазақ даласында түркі мәдениетінің қалыпта-суына жол ашылды.

Көшпелі ел. Жаугершілік заман. Кім бірлікті, қуатты болса, билік сонда. Бір майданнан соі бір майдан, қарсыластарды қарумен тізе бүктіріп, бағындырып қана бейбіт өмірге жетуге болады. Көк түркілердің он оқтармен шайқасу үшін Жарыс жазағанан өтіп, Ертіс дариясын кешіп, Алтай тауынан асып соғысқан ерлері дұшпандары саны жағынан екі үш есе артық болса да, батырлардың жеке бас шеберліктері арқасында жеңді, мерейі үстем болды. Бұл жайлы Тоныкөк жырында айтылған.

Көшпелі түріктер өзге де көрші мемлекеттердің саяси жане қоғамдық өміріне үлкен ықпал етіп отырған. Түріктер соңғы кезге дейін айтылып келген, отырықшы өркениетке зиянды дүлей күш иелері емес, жері мен суының сақталуы үшін кең байтақ аймақта жауласумен қатар, достасу, алыс беріс, сауда және басқа да қоғамдық, әлеуметтік, саяси қатынастарда тығыз орната білген. Ұзын найзалы, жарау атты түркілер аса беделді және өздерін басқаларға мойындата білген. Олар көптеген халықтардың этногенезіне әсер етіп, сан алуан мәдени кешендердің өмірге келуіне ықпал етті. Алтыншы ғасырдың өзінде ақ өркениет өресінің биігіне самғап, өз нақышын жоймайтын өміршең өркениеттің негізін салды.

Көшпелілер өркениеті отырықшы өркениет секілді өзінің қалыптасы, даму ерешелігі бар, адамзат тарихындағы адамдардың жүріп өткен, қалыптастырған, ең алғаш пайда болған өркениеттің бірі.

Көп уақытқа дейін көшпенділерді өз бетімен дами алмайтын, жасампаздық қасиеттен мүлдем ада, қырып-жойғыш, бүлдіруші күш ретінде көрсету басым болып келеді. Бұл пікір көшпенділермен отырықшылардың өмірліқ рухани мүдделерінің ешқашан бітіспейтін, ежелден бірі-біріне деген жауластығы бар деген қисынға сүйінеді. Бұл қисынды өздерінің отарлық саясатында шебер пайдаланған Ресей жаулаушылары Орталық Азия кеңістіктеріне қол сұғушылықты өркениетті әлемнің қауіпсіздігіне жасалып жатқан қамқорлық ретінде түсіндіруге тырысты. Патша генералдары бастаған отарлық саясатты бүтіндей халықтардың санасын жаулап алуда кешегі кеңес өкіметінің тоталитарлық жүйесін еселей жүргізді. Халықтар тарихын қолдан бұрмалаудың қаншалықты зардапты болғандығы енді аңғарылып отыр

Көшпенді өмірдің болашағы жоқ бұлдыр қоғам ретінде дәріптелуі 20-30 жылдардағы тәркілендіріумен жаппай ұжымдастыру зобаландары кезінде айқын көрінді. Бар тіршілігі мен тұрмысы көшпенділікке негізделген қазақ қауымы үлкен күйзеліске ұшырады. Бұл бүтіндей бір халықтарды қыруды қолдан ұйымдастырған қызыл империяның нәубеті еді. Тарихи дамудың сан алуан жолының бәрі жоққа шығарылып, тек тап күресі ғана бір жақты дәріптелді. Оны мойындағысы келмегендер аяусыз жазаланды. Кеңестік жүйе адамдарды тариха санадан айрыу арқылы халықтарды тек өткенінен ғана емес, оны болашағынан айруды көздеді.

Көшпенділер өнерінде алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері ең жоғарғы жетістікке жетті. Оған археологиялық қазбалардан табылған асыл заттар куә. Соның бірі -Украин археологтары талқан скиф қорғанының әр түрлі алтын әшекей заттары. Заттар “толстая магила” қорғанынан шыққан, ішіндегі ең бір құндысы -“пектораль”- алқа. Пектораль өте нақышты, нәзік соғылған әшекей бейнелер скифтердің ғарыштық ой жүйесінің тақырыбына құрылған. Алтын әшекейдің төменгі бөлігінде о дүниені, өлім табиғатын, оның қасіретін бедерленген, ал жоғарғы жағында адамдар өмірінен сыр шерткен. Екінші бір айта кетерлік дүние - Қырымдағы Күл-Оба қорғанынан табылған алтын құмыра. Тек саф алтыннан, күмістен құтылар, онша таралмаған. Құмырада скиф жауынгер батырларының бейнесі аса бір ынталықпен бедерленіп, өрнектелген.

Бүкіл Евразияның байтақ даласын күн шуақты - алтынды “аң тәсілді” өнерімен көмкерген ата-бабаларымыз кейінгі ұрпағы мақтанарлықтай өлмес мұралар қалдырды. Соның бірі әлемдегі өнер сүйер қауымды елең еткізген, біртума ескерткіш Есік қорғанынан табылған “Алтын адам” кейіпі жерленген мәйіттің басынан аяғына дейін алтынмен апталған киім киісіне қарағанда, оның анау-мынау адам емес, патша сарайы қызметшісі немесе бір тайпа елдің көсемі екеніне шүбә келтірмейсіз. Алтын адам киімі - сирек кездесетін ғажайып өнер туындысы. Бұл тек құнды археологиялық олжа ғана емес, ата-бабамыздың жоғары мәдениеті, тарихы, біздің тарихымыз, мәдениетіміздің алтын тұғыры. Төрт мыңнан астам алтын пластинкалардан құрылған қапсағай сауыт, қанатты тұлпар (пырақ) мен архар бейнесі қондырылып, алтын жебелермен көмкерілген шошақ бөрік және басқа да әшекейлер - озық ойлы, талантты шебердің қолынан шыққан құдіретті туынды емес пе?

Әлем мәдениетіне қайталанбас, эстетикалық талғамы зор өнер стилін әкелген сақ-скиф тайпа бірлестіктері басқа елдердің өнерінің дамуына игі ықпалын тигізді.

Көшпенділер өнерінің шуағы бір шеті Қытайға, екінші шеті ертедегі Иберияға (Испания) дейін жетті. Сол дәуірде скиф-сақ тайпалар бірлестіктерінің ішіндегі аландар, совраматтар, сарматтар ежелгі грек, Римге дейінгі жерді жайлап, тіпті кейде сол өңірге өз үстемдіктерін жүргізіп те отырған.

Кейіннен сақтарды безендіру ағымының ықпалынан полихромдық өнер ағымы пайда болды. Полихромдық ағымда негізінен екі бағыт қатты дамыды; оның біріншісі - дәнекерлеп жасаған ұяларға түрлі-түсті тастар орнатылады, сонымен бірге әсем түйіршіктер мен жылтырлаған сымнан өрнектер жасалды, екініш бағыттағыларда фон (түс-қабыршық) болмайды дәнекерленіп жасалған қоршауларға асыл тастар орнатылады. Осы екі бағытта жасалған әшекей заттар Қазақстанның кең байтақ даласында көптеп табылуда. Көбінесе, солардың ішінде; сәукеле, шекелік, жүзік, сырға белдік, қын, қылыштың сабы т. б. заттар кездеседі.

Батыс адамы мен қоғам арасындағы қатынас, адам мүдденсінің қоғам мүддесінен жоғары тұруынан адамның қоғамға бағынашты болуынан, тәуелсіздігіне көрініс береді.

Табиғатқа көзқарас. Батыс дүниетанымы бойынша адам айналадағы дүниенің қожайыны болуы керек, табиғатта бардың бәрін адам өзінің қажетіне жаратуы керек.

Батыстық ой-пікірлерден позитивистік, реалистік, прагматистік көзқарастар байқаймыз. Либерализм, социализм, анархизм, корпоративизм, марксизм, коммунизм, социал-демократия, революция, консерватизм, национализм, фашизм және христиандық демократия бұның барлығы Еуропадан шыққан. Бүгінгі Еуропаны танып білу үшін орта ғасырдағы Ульрих Звингли, Жеан Кальвин, Мартин Лютер секілді реформаторлардың дәуіріне назар аудару керек. Еуропа бұл кезде христиан дінінің қою қараңғылығы ішінде бүркеніп жатты. Мәдениет христиан дінінің негізінде өрбіді. Жазу-сызу Інжілді көбейту әрі оқыту үшін қолданылды. Орта ғасырлық Еуропадағы реформистік әрекеттердің христиан дініне бағытталғанын көруге болады. Демек, христиан діні халықтың талап-тілегін, мұң-мұқтаждығын өтей алмады. Бұған зиялы қауым қарсы келді. Нәтижеде әртүрлі діни ағымдар(протестандық, лютерандық, кальвинизм, анабатист, католиктік т. б. ) пайда болды. Қоғамды өздерінің мақсат-мүдделеріне сай түрде өзгертті. Бұл еуропалықтарда қоршаған ортаны және қоғамды өзгерту өздерінің қолында екендігі туралы бір ой қалыптастырады. Осыдан барып тек ақылға ғана сүйенушілік ауыр баса бастады. Ақылмен өздерінің тұрмыс жағдайларын жақсартты. Ақылға шектен тыс арқа сүйеуден дарвинизм, материализм, атеизм пайда болды. Құдайдың орнына әртүрлі «изм»дер орын алды. Құдайды жоққа шығарып, сырттай өзін емін-еркінмін деп сезінгенімен рухы езіліп жатты. Өйткені, өзін қалай емін-еркінмін, басым бос деп есептесе соғұрлым айнала қоршаған ортаны да қараусыз, бақылаусыз құр бос тұрған дүние деп білді. Ал ешқандай бақылау, қадағалау болмаған сыртқы дүние қауіп-қатерге толы болды. Өзіңіз ойланып көріңізші, ешқандай заң, жүйе, тәртіп болмаған жерде адам баласының рухы өзін қалай сезінер еді? Көзге көрінбес мыңдаған қауіп-қатерден өздерін сақтап, болашағын қамтамасыз ету үшін еуропалықтар бір адамға жан-тәнімен тәслім болды. Былайша айтқанда, жолын кескен мыңдаған қарақшылардан сақтану үшін басқа бір қарақшымен келісімге келеді. Міне осылайша мәдениеттімін деген ХХ ғасырдың Еуропасынан Гитлер, Муссолини секілді диктаторлар шыққан. Гитлер мен Муссолиниді ортаға шығарған еуропа мәдениеті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.