Сезім жөнінде түсінік
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап – қуантса, екіншісі – қапаландырып, жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан. Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттерімен сапаларының өзі де адамның белгілі сезіміне себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз, дәмі татымсыз т. б. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек сезімдерге себепші келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, таңдану мен жиіркену – мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады. Сезім - бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстарымен қатыннас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін тоғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама Ә. Науаи «Сезімсіз адам – кесек, махаббатсыз адам - есек», - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар. Егер сол сезімдер қандайда себептермен болмай қалса, адам «эмоциялық ашырқауға » келіп оның орнын толтыру үшін ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер көріп не қым – қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа себепші болады.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа себепші болады.
Сезім жөнінде түсінік
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап – қуантса,
екіншісі – қапаландырып, жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан.
Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттерімен сапаларының өзі де адамның
белгілі сезіміне себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз,
дәмі татымсыз т. б. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек
сезімдерге себепші келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану,
қуаныш пен қорқыныш, таңдану мен жиіркену – мұндай сезім түрлерін шексіз
келтіруге болады. Сезім - бұл адамның қоршаған болмыс заттары және
құбылыстарымен қатыннас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін
тоғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет.
Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама Ә. Науаи Сезімсіз адам – кесек,
махаббатсыз адам - есек, - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар.
Егер сол сезімдер қандайда себептермен болмай қалса, адам эмоциялық
ашырқауға келіп оның орнын толтыру үшін ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер
көріп не қым – қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен
айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас
пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл
бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық
құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның
бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа
себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары
эклективті, яғни әртүрлі психологиялық қарама- қарсы көзқарастарды қалай
болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция- бұл
алдымен сезімнің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамның
ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсері, ал
органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эоцияның қазіргі тарихы У. Джемстің 1884 ж. жарияланған Эмоция деген
не ? атты мақаласынан бастаоды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г. Ланге
пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі – сыртқы ырықты
қозғалыстар, сонымен қатар, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын
адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адамәсерлернің
бәрі – эмоциялық күйді танытады. Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан,
қорқуымыз – қалтырауымыздан, қуанышымыз күлгенімізден (У. Джемс). Сонымен
эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер, ғалымдар
ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың ырықты реттелуінің
қарадүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді
әдейі жасаумен қажетболмаған қасірет сезімін басуға болады – мыс.
Джеймс – Ланге тұжырымы бірнеше қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі
сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әрекеттер бір-
біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан алуан эмоциялық қасиеттеріне
сай келе бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіміне қарай басын изейді, ал
болгар шайқайды, африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының бетіне
түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге адамның әдейі
істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы,
жағдайға орай молдамыз шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай, күліп
жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
көрді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар қаһары
жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық дамудың
бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары біздің
маймыл тектес бабаларымызға қауіптер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік
ұстауға жәрдемін тигізген.Кейін бұл теорияны Э. Клапаред жалғастырды. Ол
қандай да бір сезімнің туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне
түспейді, - деп жазады.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой
мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана
үйлесімсіздігі теориясы өз алдына. Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан
жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете
алмай күйзеліс эмоциясына түседі, яғни санадағы білімдер
үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әрекеттің нақты
нәтижесі мен көзделген өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл-
ой үйлесімсіздігінен құтылудың екі жолы бар:
1) өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру.
Сонымен, когнитивтік теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет,
қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Сезім ерекшеліктері
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда
бір зат не құбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағыға
ұқсамайтын көңіл кейпіне беріледі. Аш адам мен тоқ адамның бір тамаққа
болған әр түұрлі қатынасы осыдан. Еске түскен заттар не оқиғалардың да
бағамының бірдей болмауы да осы себеппен түсіндіріледі: әдетте, қуанышты
жағдайларда араласқан обьектер (адам, зат, оқиға) жылы сезіммен еске
алынады. Әрқандай сезім жеке тұлғаның мәнді сипатын білдіреді.
Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қоймастан, ол
жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл тұрғыдан нысан бейнесі
эмоцияның танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнің
субьектив элементін танытады.
Сезімдер адамның қасиеттерімен тығыз байланысты. Субьекті қажеттілігі
және сол қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай
сезімдер екі ірі топқа бөлінеді. Біріншісі – қажет заттардың обьектив
мазмұнына жаңа, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыру әрекетінің сеп-
түрткісіне айналдырушы сезімдер. Мұндай толғаныстардың пайда болуы үшін аса
қажетсіну және оған сай заттар қолда болуы керек. Көңіл-күй серпінісі
қажеттікпен үйлесе келе іс-әрекеттің бастауын береді, оған ынталандырады,
және бағыт- бағдарлы жетекшісіне айналады. Осылайша, мұндай іс-әрекетпен
сәйкестікке түседі. Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталған.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына – жетекші ниет, яғни басталған ішкі
не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол
әрекеттердің орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға (үміт, ыза),
жетіскен нәтижелерге (қуаныш, өкініш), немесе қалыптасқан не мүмкін болар
ситуацияларға (қатерлену, сенімді болу), субьектінің қатынасын сипаттайды.
Мұндай сезімдік тоғаныстар жетекші ниеттерге негізделгеніне әдейі немесе
ырықты деп аталады. Осыдан көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі
бір түрлі сезім туындатса, енді сол кедергі жаудан құтылуда пайдалы
болуымен екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайға,
сол сәттегі өмірлік маңыздылыққа орай мән алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамның обьектіге
қатынасын айқындайтын қажеттіліктер; екіншісі-адамның осы нысанның тиісті
қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қабілеті. Обьектив және субьектив
жағдайлардың өзара байланысынан адамның қоршаған дүниеге саналы баға
беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасының себептері ашыпады.
Сезімдердің өзіндік ерекшеліктері олардың қарама – қарсылықты
сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану,
қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарға да (ұнату- жек көру, қуаныш- мұң,
көңілді -қайғылы, т.б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса маңызды сипат – олардың бірігімді (интегралды)
келуі. Сезім бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге бөлейді. Барша
дене қызметтерінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен организмге
пайдалы не зиян әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік сигнал әсер
орны мен дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі мүмкін.
Сезімдердің және бір маңызды ерекшелігі – олардың денедегі тіршілік
әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән
қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, асқорыту, ішкі және
сыртқы секреция бездері. Шектен тыс ұзақ уақыт және қарқынды болған көңіл-
күй толғаныстары организмді сырқатқа шалдықтырады: қорқыныш-жүрек
ауруларына соқтырып, ашу-бауырды, жабырқау мен мұң – асқазанды бұзады.
Сезімдер тарихи-әлеуметтік негізге ие. Олар әр түрлі халықтарда, әр
түрлі кезеңдерде мән-мағынасымен көріну формасын қарастырып отырған. Қоғам
дамуымен сезімдер де өзгеріп барады. Түрлі дәуірде өмір сүрген адамдардың
ұқсас, тіпті бір текті заттың өзіне жасаған қатынасы бірін бірі
қайталамайды. Сезім ұдайы қозғалыста болып, тұрақты және ауыспалы
элнменттердің тұтастай бірлігінен құралады. Бұл сезім желісінде, бір
жағынан-бір ізді қысқа мерзімді толғаныстар құрылымын: пайда болу, өрбу,
шыңына жету, сөну, екінші жағынан - әр түрлі толғаныстар түйдегінен
түзелген ұзақ мерзімді сезімдер құрылымын айыруға болады. Барша сезімдер
жүйесінің өлшемі бір – біріне қайшы келген екі бағытта беріледі: сүйсіну-
жеркену, қозу-тыншу, көңілдену-мұңаю.
Егер сүйсіну не жеккөру сезімі көп жағдайда заттың өзіндік
ерекшеліктеріне, олардың адам өміріндегі маңызына немесе нақты бір ситуация
мәніне орай туындаса, одан болатын қозудың дәрежесі сол сезімнің өзімен
шарттас келеді. Мысалы, қаһар-дүлей қызбалық формасында көрініс берсе,
керісінше, қанағаттану-адамның сабырлы, байсалды күйінен білінеді.
Көп түрлілігі мен күрделі болуынан сезімдерді жете танып, қалтқысыз
басқару мүмкін емес. Бұл жағдай өз сезіміңді суреттеп, айтып беру үшін сөз
жеткізе алмауда байқалады: қолданған сөздердің мәні бұлыңғыр, көңіл-күй
қалпына сәйкес болмай шығады.
Сезім қасиеттері
Адам сезімдері ұзаққа созылған филогенетикалық даму тарихына
байланысты көптеген ерекше сипаттағы қызметтерді атқаратын болды.
Сезімнің бейнелеу қызметі оқиғаларға жалпыланған баға беруде көрінеді.
Көңіл-күйдің бүкіл ағзаны билеуінен, сезім арқылы қандай да әсердің пайдалы
не зиянды екенін оның салдары денеге белгілі бір таңба түсірмей тұрып ақ
байқап, жауап не қорғаныс әрекетке келеміз. Мысалы жолды кесіп, өтіп бара
жатқан жолаушы көшедегі көлік қозғалысын барластырумен әртүрлі деңгейдегі
қорқыныш сезімінде болуы мүмкін. Оқиғалардың эмоционалдық бағамы адамның
дара толғаныс қабілетінің негізінде берілуі ықтимал, бірақ мұндай сезімдік
нәтиже көбіне өнер туындыларымен көпшілік ақпарат құралдары, т.б. арқылы
басқа адамдармен қатынас жасау барысындағы көңіл-күй ортақтастығынан
қалыптасады. Сезімнің бейнелеу қызметіне орай адам қоршаған ортада бағыт-
бағдар топшылайды, заттар мен құбылыстарға қажетігіне қарай баға береді.
Бұл тұрғыдан сезім ақпарат алды немесе хабар жеткізу міндетін атқарады.
Денеде пайда юолған күйзеліс не көңіл-күй жайсыздығы адам қажеттіліктерінің
қалайынша қанағаттандырылып жатқаны, кезігетін кедергілердің сипаты туралы,
ең алдымен неге назар аударылуы қажет екендігі жөнінде субьектіге ақпарат
жеткізеді.
Сезімнің ақпараттық небейнелеу мүмкіндігі ниеттеу немесе ынталандыру
қызметімен тікелей байланысты. Мысалы, жолаушы алдына жақындап қалған
транспортты көре, қауіп төнгенінен қадамын жеделдете түседі. Затқа одан
кері бағытталған құмарлық, тілек, ұмтылыс эмоцияның өзіне тән, одан
ажырамас, бірлікті құбылыстар (С. Л. Рубинштейн). Алда тұрған мәселенің
шешілу жолына бағыт беретінде осы сезімдер. Эмоционалды толғаныс мазмұнында
қажеттіліктің қанағаттандырылуы үшін керек заттың бейнесі көрініп, содан
заттың өзіне деген әуесқойлық пайда болып, ол өз кезегінде адамды әрекетті
орындауға ниеттейді, ынталандырады.
Оқу процесіне тікелей қатысына байланысты сезім қуаттау, қолдау
қызметінде атқарады. Күшті эмоциональды көңіл-күйге себепші болған
оқиғалар оқушы санасында жеңіл қабылданып, ұзақ уақыт есте сақталады. Табыс
не сәтсіздік сезімдері баланың оқуға болған ынтасына күш, қуат беріп не оны
тіпті өшіріп жіберуі мүмкін.
Белгілі сәтте маңыздылау қажеттілікті таңдау барысында сол
қажеттілікке негіз болар көп сеп-түрткілердің таласы туындайды. Осы
жағдайда сезімнің ауысы қызметі іске қосылып, эмоция адамды қандай да
талғамға бағыттайды. Мысалы адам өзінің тума жан сақтау ниеті мен қоғамда
қабылданған әлеуметтік талаптар арасындағы қарама-қарсылықты жеңе алмай,
күйзеліске түсетіні белгілі, яғни қандай да әрекетті істейін десе - өз
тіршілігіне зиян, істемесе – ұят, көпшіліктің сынына ұшырайды. Осындай
қорқыныш және борыш, қорқыныш және ұят тайталасында сезім мәнін, оның өз
талғам – талабына сай келу, келмеуін барластырумен адам көздеген іс-
әрекетін сол сәттегі қажетті арнаға ауыстырады.
Жоғарыда аталған сезім қызметімен сыбайлас эмоцияның икемдесу қызметін
де атап өткен жөн. Ч. Дарвиннің пікірінше сезімдер тіршілік иелерінің өз
қажеттілігіне орай келген жағдайларды анықтау құралы ретінде пайда болған.
Дер кезінде организмде пайда болған эмоциядан жануар қоршаған ортаға
икемделу мүмкідігіне келген.
Сезімнің коммуникативтік (ақпарат алмасу) қызметі де адам өмірінде
үлкен маңызға ие. Ым-ишара, дене қозғалыстары сезімдік белгі ретінде
адамның өз толғаныстарын, қоршаған орта заттары мен құбылыстары жөніндегі
өз қатынас талғамын басқаларға жеткізуге жәрдемін тигізетіні белгілі. Ым-
ишара, қас-қабақ қимылдары, дене қалпы, үн ырғағы, бәрі де сезім тілі
болуымен, адам ойынан гөрі оның көңіл-күй кейпін айқындау танытады.
Зерттеулер дәлелденгендей, сезімдердің бәрі бірдей анықтала бермейді.
Мысалы, өте айқын білінетін – үрей (сыналғандардың -57), одан кейін –
жиіркеніш (48), содан кейін – таңдану (34).
Коммуникативтік қызмет аймағында сезім арқылы адам өзін қоршаған
сыртқы ортаға не ішкі жан дүниесіне ықпал жасау қабілетіне ие. Мысалы,
есейе қоймаған сәби шатқаяқтап жылағанымен ата-анасын өз дегеніне
көндіретінін сезе қояды да, бұдан былай осы әдісті жиі қолданып, мүддесіне
жетуді әдетке айналдырады.
Сезім негіздері.
Сезімдер организмде жүріп жататын ерекше процестермен байланысқан. Бұл
процестердің көзі негізінен сыртқы дүние өзгерістерінде дегенмен, олар
бүкіл дене әрекет қимылына әсер етеді. Осыдан мысалы, көңіл-күй қандай да
күйзеліскен келсе, қан айналымы өзгереді, жүрек соғуы шапшаңдайда не
бәсеңдейді, қан қысымы ауысадыне кемиді т.б. Нәтижеде бір жан толғанысынан
адам қызарады, екіншісінен бозарады. Сезімдік өмірдің барша өөзгерістеріне
өте нәзік адамның жүрек ағзасы. Халық ауызында көп жағдайға байланысты
жүрегім қатты соғып тұр, жүрек шыдамайды, жүрегім орнына түсті, т. б.
Сөз тіркестерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап – қуантса,
екіншісі – қапаландырып, жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан.
Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттерімен сапаларының өзі де адамның
белгілі сезіміне себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз,
дәмі татымсыз т. б. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек
сезімдерге себепші келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану,
қуаныш пен қорқыныш, таңдану мен жиіркену – мұндай сезім түрлерін шексіз
келтіруге болады. Сезім - бұл адамның қоршаған болмыс заттары және
құбылыстарымен қатыннас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін
тоғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет.
Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама Ә. Науаи Сезімсіз адам – кесек,
махаббатсыз адам - есек, - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар.
Егер сол сезімдер қандайда себептермен болмай қалса, адам эмоциялық
ашырқауға келіп оның орнын толтыру үшін ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер
көріп не қым – қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен
айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас
пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл
бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық
құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның
бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа
себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары
эклективті, яғни әртүрлі психологиялық қарама- қарсы көзқарастарды қалай
болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция- бұл
алдымен сезімнің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамның
ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсері, ал
органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эоцияның қазіргі тарихы У. Джемстің 1884 ж. жарияланған Эмоция деген
не ? атты мақаласынан бастаоды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г. Ланге
пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі – сыртқы ырықты
қозғалыстар, сонымен қатар, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын
адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адамәсерлернің
бәрі – эмоциялық күйді танытады. Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан,
қорқуымыз – қалтырауымыздан, қуанышымыз күлгенімізден (У. Джемс). Сонымен
эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер, ғалымдар
ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың ырықты реттелуінің
қарадүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді
әдейі жасаумен қажетболмаған қасірет сезімін басуға болады – мыс.
Джеймс – Ланге тұжырымы бірнеше қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі
сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әрекеттер бір-
біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан алуан эмоциялық қасиеттеріне
сай келе бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіміне қарай басын изейді, ал
болгар шайқайды, африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының бетіне
түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге адамның әдейі
істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы,
жағдайға орай молдамыз шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай, күліп
жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
көрді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар қаһары
жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық дамудың
бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары біздің
маймыл тектес бабаларымызға қауіптер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік
ұстауға жәрдемін тигізген.Кейін бұл теорияны Э. Клапаред жалғастырды. Ол
қандай да бір сезімнің туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне
түспейді, - деп жазады.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой
мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана
үйлесімсіздігі теориясы өз алдына. Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан
жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете
алмай күйзеліс эмоциясына түседі, яғни санадағы білімдер
үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әрекеттің нақты
нәтижесі мен көзделген өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл-
ой үйлесімсіздігінен құтылудың екі жолы бар:
1) өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру.
Сонымен, когнитивтік теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет,
қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Сезім ерекшеліктері
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда
бір зат не құбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағыға
ұқсамайтын көңіл кейпіне беріледі. Аш адам мен тоқ адамның бір тамаққа
болған әр түұрлі қатынасы осыдан. Еске түскен заттар не оқиғалардың да
бағамының бірдей болмауы да осы себеппен түсіндіріледі: әдетте, қуанышты
жағдайларда араласқан обьектер (адам, зат, оқиға) жылы сезіммен еске
алынады. Әрқандай сезім жеке тұлғаның мәнді сипатын білдіреді.
Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қоймастан, ол
жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл тұрғыдан нысан бейнесі
эмоцияның танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнің
субьектив элементін танытады.
Сезімдер адамның қасиеттерімен тығыз байланысты. Субьекті қажеттілігі
және сол қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай
сезімдер екі ірі топқа бөлінеді. Біріншісі – қажет заттардың обьектив
мазмұнына жаңа, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыру әрекетінің сеп-
түрткісіне айналдырушы сезімдер. Мұндай толғаныстардың пайда болуы үшін аса
қажетсіну және оған сай заттар қолда болуы керек. Көңіл-күй серпінісі
қажеттікпен үйлесе келе іс-әрекеттің бастауын береді, оған ынталандырады,
және бағыт- бағдарлы жетекшісіне айналады. Осылайша, мұндай іс-әрекетпен
сәйкестікке түседі. Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталған.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына – жетекші ниет, яғни басталған ішкі
не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол
әрекеттердің орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға (үміт, ыза),
жетіскен нәтижелерге (қуаныш, өкініш), немесе қалыптасқан не мүмкін болар
ситуацияларға (қатерлену, сенімді болу), субьектінің қатынасын сипаттайды.
Мұндай сезімдік тоғаныстар жетекші ниеттерге негізделгеніне әдейі немесе
ырықты деп аталады. Осыдан көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі
бір түрлі сезім туындатса, енді сол кедергі жаудан құтылуда пайдалы
болуымен екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайға,
сол сәттегі өмірлік маңыздылыққа орай мән алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамның обьектіге
қатынасын айқындайтын қажеттіліктер; екіншісі-адамның осы нысанның тиісті
қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қабілеті. Обьектив және субьектив
жағдайлардың өзара байланысынан адамның қоршаған дүниеге саналы баға
беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасының себептері ашыпады.
Сезімдердің өзіндік ерекшеліктері олардың қарама – қарсылықты
сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану,
қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарға да (ұнату- жек көру, қуаныш- мұң,
көңілді -қайғылы, т.б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса маңызды сипат – олардың бірігімді (интегралды)
келуі. Сезім бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге бөлейді. Барша
дене қызметтерінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен организмге
пайдалы не зиян әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік сигнал әсер
орны мен дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі мүмкін.
Сезімдердің және бір маңызды ерекшелігі – олардың денедегі тіршілік
әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән
қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, асқорыту, ішкі және
сыртқы секреция бездері. Шектен тыс ұзақ уақыт және қарқынды болған көңіл-
күй толғаныстары организмді сырқатқа шалдықтырады: қорқыныш-жүрек
ауруларына соқтырып, ашу-бауырды, жабырқау мен мұң – асқазанды бұзады.
Сезімдер тарихи-әлеуметтік негізге ие. Олар әр түрлі халықтарда, әр
түрлі кезеңдерде мән-мағынасымен көріну формасын қарастырып отырған. Қоғам
дамуымен сезімдер де өзгеріп барады. Түрлі дәуірде өмір сүрген адамдардың
ұқсас, тіпті бір текті заттың өзіне жасаған қатынасы бірін бірі
қайталамайды. Сезім ұдайы қозғалыста болып, тұрақты және ауыспалы
элнменттердің тұтастай бірлігінен құралады. Бұл сезім желісінде, бір
жағынан-бір ізді қысқа мерзімді толғаныстар құрылымын: пайда болу, өрбу,
шыңына жету, сөну, екінші жағынан - әр түрлі толғаныстар түйдегінен
түзелген ұзақ мерзімді сезімдер құрылымын айыруға болады. Барша сезімдер
жүйесінің өлшемі бір – біріне қайшы келген екі бағытта беріледі: сүйсіну-
жеркену, қозу-тыншу, көңілдену-мұңаю.
Егер сүйсіну не жеккөру сезімі көп жағдайда заттың өзіндік
ерекшеліктеріне, олардың адам өміріндегі маңызына немесе нақты бір ситуация
мәніне орай туындаса, одан болатын қозудың дәрежесі сол сезімнің өзімен
шарттас келеді. Мысалы, қаһар-дүлей қызбалық формасында көрініс берсе,
керісінше, қанағаттану-адамның сабырлы, байсалды күйінен білінеді.
Көп түрлілігі мен күрделі болуынан сезімдерді жете танып, қалтқысыз
басқару мүмкін емес. Бұл жағдай өз сезіміңді суреттеп, айтып беру үшін сөз
жеткізе алмауда байқалады: қолданған сөздердің мәні бұлыңғыр, көңіл-күй
қалпына сәйкес болмай шығады.
Сезім қасиеттері
Адам сезімдері ұзаққа созылған филогенетикалық даму тарихына
байланысты көптеген ерекше сипаттағы қызметтерді атқаратын болды.
Сезімнің бейнелеу қызметі оқиғаларға жалпыланған баға беруде көрінеді.
Көңіл-күйдің бүкіл ағзаны билеуінен, сезім арқылы қандай да әсердің пайдалы
не зиянды екенін оның салдары денеге белгілі бір таңба түсірмей тұрып ақ
байқап, жауап не қорғаныс әрекетке келеміз. Мысалы жолды кесіп, өтіп бара
жатқан жолаушы көшедегі көлік қозғалысын барластырумен әртүрлі деңгейдегі
қорқыныш сезімінде болуы мүмкін. Оқиғалардың эмоционалдық бағамы адамның
дара толғаныс қабілетінің негізінде берілуі ықтимал, бірақ мұндай сезімдік
нәтиже көбіне өнер туындыларымен көпшілік ақпарат құралдары, т.б. арқылы
басқа адамдармен қатынас жасау барысындағы көңіл-күй ортақтастығынан
қалыптасады. Сезімнің бейнелеу қызметіне орай адам қоршаған ортада бағыт-
бағдар топшылайды, заттар мен құбылыстарға қажетігіне қарай баға береді.
Бұл тұрғыдан сезім ақпарат алды немесе хабар жеткізу міндетін атқарады.
Денеде пайда юолған күйзеліс не көңіл-күй жайсыздығы адам қажеттіліктерінің
қалайынша қанағаттандырылып жатқаны, кезігетін кедергілердің сипаты туралы,
ең алдымен неге назар аударылуы қажет екендігі жөнінде субьектіге ақпарат
жеткізеді.
Сезімнің ақпараттық небейнелеу мүмкіндігі ниеттеу немесе ынталандыру
қызметімен тікелей байланысты. Мысалы, жолаушы алдына жақындап қалған
транспортты көре, қауіп төнгенінен қадамын жеделдете түседі. Затқа одан
кері бағытталған құмарлық, тілек, ұмтылыс эмоцияның өзіне тән, одан
ажырамас, бірлікті құбылыстар (С. Л. Рубинштейн). Алда тұрған мәселенің
шешілу жолына бағыт беретінде осы сезімдер. Эмоционалды толғаныс мазмұнында
қажеттіліктің қанағаттандырылуы үшін керек заттың бейнесі көрініп, содан
заттың өзіне деген әуесқойлық пайда болып, ол өз кезегінде адамды әрекетті
орындауға ниеттейді, ынталандырады.
Оқу процесіне тікелей қатысына байланысты сезім қуаттау, қолдау
қызметінде атқарады. Күшті эмоциональды көңіл-күйге себепші болған
оқиғалар оқушы санасында жеңіл қабылданып, ұзақ уақыт есте сақталады. Табыс
не сәтсіздік сезімдері баланың оқуға болған ынтасына күш, қуат беріп не оны
тіпті өшіріп жіберуі мүмкін.
Белгілі сәтте маңыздылау қажеттілікті таңдау барысында сол
қажеттілікке негіз болар көп сеп-түрткілердің таласы туындайды. Осы
жағдайда сезімнің ауысы қызметі іске қосылып, эмоция адамды қандай да
талғамға бағыттайды. Мысалы адам өзінің тума жан сақтау ниеті мен қоғамда
қабылданған әлеуметтік талаптар арасындағы қарама-қарсылықты жеңе алмай,
күйзеліске түсетіні белгілі, яғни қандай да әрекетті істейін десе - өз
тіршілігіне зиян, істемесе – ұят, көпшіліктің сынына ұшырайды. Осындай
қорқыныш және борыш, қорқыныш және ұят тайталасында сезім мәнін, оның өз
талғам – талабына сай келу, келмеуін барластырумен адам көздеген іс-
әрекетін сол сәттегі қажетті арнаға ауыстырады.
Жоғарыда аталған сезім қызметімен сыбайлас эмоцияның икемдесу қызметін
де атап өткен жөн. Ч. Дарвиннің пікірінше сезімдер тіршілік иелерінің өз
қажеттілігіне орай келген жағдайларды анықтау құралы ретінде пайда болған.
Дер кезінде организмде пайда болған эмоциядан жануар қоршаған ортаға
икемделу мүмкідігіне келген.
Сезімнің коммуникативтік (ақпарат алмасу) қызметі де адам өмірінде
үлкен маңызға ие. Ым-ишара, дене қозғалыстары сезімдік белгі ретінде
адамның өз толғаныстарын, қоршаған орта заттары мен құбылыстары жөніндегі
өз қатынас талғамын басқаларға жеткізуге жәрдемін тигізетіні белгілі. Ым-
ишара, қас-қабақ қимылдары, дене қалпы, үн ырғағы, бәрі де сезім тілі
болуымен, адам ойынан гөрі оның көңіл-күй кейпін айқындау танытады.
Зерттеулер дәлелденгендей, сезімдердің бәрі бірдей анықтала бермейді.
Мысалы, өте айқын білінетін – үрей (сыналғандардың -57), одан кейін –
жиіркеніш (48), содан кейін – таңдану (34).
Коммуникативтік қызмет аймағында сезім арқылы адам өзін қоршаған
сыртқы ортаға не ішкі жан дүниесіне ықпал жасау қабілетіне ие. Мысалы,
есейе қоймаған сәби шатқаяқтап жылағанымен ата-анасын өз дегеніне
көндіретінін сезе қояды да, бұдан былай осы әдісті жиі қолданып, мүддесіне
жетуді әдетке айналдырады.
Сезім негіздері.
Сезімдер организмде жүріп жататын ерекше процестермен байланысқан. Бұл
процестердің көзі негізінен сыртқы дүние өзгерістерінде дегенмен, олар
бүкіл дене әрекет қимылына әсер етеді. Осыдан мысалы, көңіл-күй қандай да
күйзеліскен келсе, қан айналымы өзгереді, жүрек соғуы шапшаңдайда не
бәсеңдейді, қан қысымы ауысадыне кемиді т.б. Нәтижеде бір жан толғанысынан
адам қызарады, екіншісінен бозарады. Сезімдік өмірдің барша өөзгерістеріне
өте нәзік адамның жүрек ағзасы. Халық ауызында көп жағдайға байланысты
жүрегім қатты соғып тұр, жүрек шыдамайды, жүрегім орнына түсті, т. б.
Сөз тіркестерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz