Қазақстан Республикасында сот-медициналық қызметтің процессуалдық негіздері
1. Тақырыпқа кіріспе.
2. Тезиста тақырыпты мазмұндау.
3. Қорытынды.
2. Тезиста тақырыпты мазмұндау.
3. Қорытынды.
. Тақырыпқа кіріспе.
Тергеушінің, прокурордың, судьяның, адвокаттың, анықтаушының заң тәжірибиесінде заң ғылымның басқа мамандардың білімін пайдалануға керектігі туындайды.
Адам қызметіне жататын арнайы салалардың бірі, тергеу және сот тәжірибиесінде кездесетін медициналық және медико-биологиялық сұрақтарын шешуімен және зерттеуімен айналысатын сот медицтнасы болып табылады.
Заңгерлер кәсіби медициналық білімді талап ететін сұрақтарын шешуге құқығы жоқ, олар бұндай сұрақтарды шеше алмайды. Бірақ сонымен қатар да әрбір заңгер белгілі бір тәжірибиелік медициналық қызметті, сонымен қатар сот медицинаны білуі керек.
Сот медицинамен шешілетін сұрақтардың мазмұны мен көлемі, құқықтық тәжірибиеде әр алуан мыңдаған жағдайларда туындайтын медициналық сипаттағы сұрақтардың мазмұны мен көлемі арқылы анықталады.
Сот медициналық құзреті оның білімдерінің медициналық сипатымен анықталады және шектеледі.
Тергеушінің, прокурордың, судьяның, адвокаттың, анықтаушының заң тәжірибиесінде заң ғылымның басқа мамандардың білімін пайдалануға керектігі туындайды.
Адам қызметіне жататын арнайы салалардың бірі, тергеу және сот тәжірибиесінде кездесетін медициналық және медико-биологиялық сұрақтарын шешуімен және зерттеуімен айналысатын сот медицтнасы болып табылады.
Заңгерлер кәсіби медициналық білімді талап ететін сұрақтарын шешуге құқығы жоқ, олар бұндай сұрақтарды шеше алмайды. Бірақ сонымен қатар да әрбір заңгер белгілі бір тәжірибиелік медициналық қызметті, сонымен қатар сот медицинаны білуі керек.
Сот медицинамен шешілетін сұрақтардың мазмұны мен көлемі, құқықтық тәжірибиеде әр алуан мыңдаған жағдайларда туындайтын медициналық сипаттағы сұрақтардың мазмұны мен көлемі арқылы анықталады.
Сот медициналық құзреті оның білімдерінің медициналық сипатымен анықталады және шектеледі.
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР:
Судебная психиатрия. Учебник для студентов ВУЗов обучающихся по
специальности «Правоведение» / под ред. Г.В. Морозова. М. 1986 г. с . 336.
Судебная психиатрия: Руководство для врачей / под ред. Г.В. Морозова и до. М.:,
1988г. с. 399.
Современные проблемы подростковой общей и судебной психиатрии / под ред.
Г.В. Морозова. М.:, 1988г., с. 200.
Судебная психиатрия. Под ред. А.С.Дмитриева, Т.В.Клименко. - М., 1998по —
408с.
Судебная психиатрия: учебник для студентов ВУЗов. Кудьярова Г.М., Зальцмян
Г.И. - Алматы, 1999. - 208с.
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТ
Закон РК «О психиатрической помощи и гарантиях прав граждан при ее
оказании. Алматы, 16.04.97г.
Закон РК «Об охране здоровья граждан в РК» Алматы, 19.05.97г.
Р.В. Попов, В.Д. Вид. Клиническая психиатрия. С-Петербург, 1996г. с. 421.
Р.Г. Илешева Психиатрия /на каз. языке/ Алматы, 1996г. с. 256.
Г.М. Кудиярова. Психиатрия /на каз. языке/ Алматы, 1995 г. с. 236
Судебная психиатрия. Учебник для студентов ВУЗов обучающихся по
специальности «Правоведение» / под ред. Г.В. Морозова. М. 1986 г. с . 336.
Судебная психиатрия: Руководство для врачей / под ред. Г.В. Морозова и до. М.:,
1988г. с. 399.
Современные проблемы подростковой общей и судебной психиатрии / под ред.
Г.В. Морозова. М.:, 1988г., с. 200.
Судебная психиатрия. Под ред. А.С.Дмитриева, Т.В.Клименко. - М., 1998по —
408с.
Судебная психиатрия: учебник для студентов ВУЗов. Кудьярова Г.М., Зальцмян
Г.И. - Алматы, 1999. - 208с.
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТ
Закон РК «О психиатрической помощи и гарантиях прав граждан при ее
оказании. Алматы, 16.04.97г.
Закон РК «Об охране здоровья граждан в РК» Алматы, 19.05.97г.
Р.В. Попов, В.Д. Вид. Клиническая психиатрия. С-Петербург, 1996г. с. 421.
Р.Г. Илешева Психиатрия /на каз. языке/ Алматы, 1996г. с. 256.
Г.М. Кудиярова. Психиатрия /на каз. языке/ Алматы, 1995 г. с. 236
Дәріс сабақтарының қатынастық курсы
№ Тақырып Сағат
СУДЕБНАЯ МЕДИЦИНА
1 Тақырып: Қазақстан Республикасында сот-медициналық 2
қызметтің процессуалдық негіздері. Қазақстанда сот-медициналық
қызметті ұйымдастыру. Қарағанды облысында сот-медициналық
қызметтің статистикалық сипаттамасы.
СУДЕБНАЯ ПСИХИАТРИЯ
2 Тақырып. Сот психиатриясының жалпы теориялық, құқықтық және 4
ұйымдастыру формалары.
3 Тақырып: “Жалпы психопатология”. 2
8
СУДЕБНАЯ МЕДИЦИНА
1 Дєріс.
Тақырып: Қазақстан Республикасында сот-медициналық қызметтің
процессуалдық негіздері. Қазақстанда сот-медициналық қызметті ұйымдастыру.
Қарағанды облысында сот-медициналық қызметтің статистикалық сипаттамасы.
Тақырыпты оқудың мақсаттары мен міндеттері :
1. Заң тәжірибиеде сот-медициналық білімді құқықтық негіздерінде
қолдану туралы ортақ түсінікті қалыптастыру.
2. Қазақстанда сот-медициналық қызметті ұйымдастыруымен танысу.
3. Қарағанды облысында сот-медициналық қызметтің статистикалық
сипаттамасымен танысу.
4. Заң тәжірибиеде сот-медициналық білімді пайдалану тәжірибиесін
қалыптастыру.
Лекция жоспары
1. Тақырыпқа кіріспе.
2. Тезиста тақырыпты мазмұндау.
3. Қорытынды.
1. Тақырыпқа кіріспе.
Тергеушінің, прокурордың, судьяның, адвокаттың, анықтаушының заң
тәжірибиесінде заң ғылымның басқа мамандардың білімін пайдалануға керектігі
туындайды.
Адам қызметіне жататын арнайы салалардың бірі, тергеу және сот
тәжірибиесінде кездесетін медициналық және медико-биологиялық сұрақтарын
шешуімен және зерттеуімен айналысатын сот медицтнасы болып табылады.
Заңгерлер кәсіби медициналық білімді талап ететін сұрақтарын шешуге
құқығы жоқ, олар бұндай сұрақтарды шеше алмайды. Бірақ сонымен қатар да
әрбір заңгер белгілі бір тәжірибиелік медициналық қызметті, сонымен қатар
сот медицинаны білуі керек.
Сот медицинамен шешілетін сұрақтардың мазмұны мен көлемі, құқықтық
тәжірибиеде әр алуан мыңдаған жағдайларда туындайтын медициналық сипаттағы
сұрақтардың мазмұны мен көлемі арқылы анықталады.
Сот медициналық құзреті оның білімдерінің медициналық сипатымен
анықталады және шектеледі.
2. Тақырыпты мазмұндау Сот медициналық қызметтің іс-
жүргізу кепілдері.
Сот медиктарының тәжірибиелік қызметі Қазақстан Республикасында
әрекет ететін заңдарына (ҚК, ҚІЖК, АК, АІЖК) сәйкес жүзеге асырылады.
Сот медициналық сараптаманың қортындысы қылмыстық және азаматтық
істер бойынша дәлелдемелердің басты қайнар көзі болып табылады.
Сот медициналық білімге ие болатын дәрігерлер (сот медиктар және
басқа мамандардыңь дәрігерлері-хирург, терапевт, окулист және т.б.)
қылмыстық іс-жүргізуде процессуалдық тұрғыда маман ретінде (ҚР ҚІЖК 84б.)
және сарапшы ретінде (ҚР ҚІЖК 83б.) пайдаланылады.
Маман ретінде дәрігер тергеушіге биологиялық текті дәлелдемелерін
табуға, бекітуге және алынуға байланысты жағдайаттарға көңіл бөлуге
көмектеседі және онымен жасалған әрекеттерге түсінік береді.
Тінту және алуды, оқиға болған жерді қарауды, куәландыруды,
сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алуды жүзеге асырғанда ҚР ҚІЖК 221, 224,
226, 230, 231, 232, 233, 256, 257, 258 және 260 баптарына сәйкес маман
ретінде дәрігердің қатысуы міндетті емес.
Адам мәйіті табылған жерде сырттан тексеруді (ҚР ҚІЖК 224 б.) және
эксгумацияны жүзеге асырған кезде маман ретінде дәрігердің қатысуы міндетті
болып табылады.
Бұндай әрекеттерін жүзеге асыру барысында дәрігердің болмауы
биологиялық текті дәлелдемелердің жоғалуына әкеледі.
Сот медициналық сараптама- бұл фактілік мәліметтерін және
жағдайларын анықтау үшін сараптамашымен заң тәртібімен бекітілген,
жүргізілетін медициналық немесе биологиялық сипаттағы ақпаратқа ие белгілі
бір объектінің зерттеуі.
Сот медициналық сараптаманың міндетті тағайындауы ҚР ҚЖІК 241
бабында көрініс табады.
Сот медициналық сараптамашы тек қана жоғары медициналық білімі бар
және сот медицина саласында арнайы білімге ие дәрігер және басқа
мамандардың дәрігерлері егер олардың көмегі керек болса бола алады.
Заң тәжірибиесі көрсетеді әкелікті танытуға, балаларды ауыстыруға
байланысты және адамның өміріне денсаулығына қарсы қылмыстардың көбісінің
тергеуі сот медицина сараптаманың көмегінсіз жүргізуі мүмкін емес.
Сот-медицина сараптаманың түрлері:
1. Алғашқы – белгілі бір медициналық объектіні (мәйіт, тірі адам
және т.б.) алғашқы зерттеуі. Ол жалғыз сарапшымен және де
сарапшылардың комиссиясымен (комиссияның барлық қатысушылары
дәрігерлер) жүргізілуі мүмкін.
2. Қосымша – сараптаманың түсініксіздігіне, жаңа ашылған мән
жайлар пайда болуына байланысты сұрақтарын шешу үшін сол объектіні
қайта зерттеу немесе бастапқы сараптаманың нәтижесі бойынша пайда
болған сұрақтарын қайта қарау.
Қосымша сараптама бастапқы сараптаманы жүргізген комиссиясымен
жүргізеді.
3. Қайта жүргізілетін – алғашқы және қосымша сараптама
процессінде шешілген сұрақтарын шешу үшін бастапқы зерттеуге
тартылатын объектіні қайтадан зерттеу сараптамасы.
Қайта жүргізілетін сараптама басқа комиссия
сарапшылардың
құрамымен жүргізіледі.
Алғашқы және қосымша сараптамаға қатысқан дәрігерлер қайта
жүргізілетін сараптамаға қатыспайды.
Сот-медициналық сараптаманың қорытындысына қойылатын талаптар:
1. Барлық қорытындылар ғылыми негізделген болу керек.
2. Қорытынды объективті болу керек, ол дегеніміз олар сараптаманың
зерттеу объектісінің нәтижелерімен расталу керек.
3. Қорытындылар дәлелді болу керек.
4. Қорытындылар толық, барлық қойылған сұрақтардың жауабы болу керек
және заң логикасына сай құрылуы керек.
5. Қорытындылар тергеу процессінің барлық қатысушыларына түсінікті
болу керек.
Қазақстанда сот-медициналық қызметтің ұйымдастырылуы.
Қарағанды облысында сот дәрігерлерінің жұмысы бойынша, жылдық есеп
беру мәліметтері бойынша жыл сайын әр түрлі объектілердің – мәйіт, тірі
адам, заттай дәлелдеме және тағы басқа сот медициналық сараптама үлкен
көмегімен жүргізіледі:
1. Тірі адамдардың сараптамасы – 7 мыңнан астам.
2. Мәйіттер сараптамасы – 4 мыңнан астам.
3. Лабораторияларда 1 мыңнан астам сараптама жүргізілді.
Сот медициналық сараптама жүргізу әр түрлі лабораториялық
зерттеулерді жүргізуге және уақытын талап ететін еңбекті процесс.
Сот медициналық сараптама Қазақстанның барлық аумағында, әрбір
облыстарда және қалаларда, халық жиналатын орындарда жүргізіледі. Мәйітті
эксгумациялау адамды жерлейтін кез келген орындарда жүргізіледі.
Мемлекеттің басты міндетін, құқық қорғау органдарына көмек көрсетуді
атқару үшін денсаулық сақтау министрлігінің құрамына кіретінҚазақстанда бір
тұтас сот медициналық қызмет құрылған болатын. Ол ҚР денсаулық сақтау
министрлігінің сот медициналық орталықпен басқарылады.
Қазақстанда сот-медициналық сараптама (сот-медициналық сараптама
мекемелері) органдары мыналар болып табылады:
1. Денсаулық сақтау министрлігінің сот медицина орталығы. Онда ерекше
күрделі сараптамалар жүргізіледі.
2. Сот медицина орталығының облыстық филиалдары.
3. Сот медицина орталығы облыстық филиалдарының қалалық және аудандық
бөлімшелері.
4. Медициналық ЖОО-ның сот медицина кафедралары.
5. Қазақстан Қорғаныс Министрлігінің орталық сот-медициналық
зертханасы
Қазақстанның бүкіл аумағында сот-медициналық сараптамалардың басым
бөлігін Сот медицина орталығының облыстық филиалдары өткізеді. Онда қажетті
кадрлық, мүліктік және техникалық қамтамасыз етілу және функционалдық
құрылым бар.
Денсаулық сақтау министрлігінің Сот медицина орталығы облыстық
филиалының құрылымы:
1. Мәйіттер сараптамасы бөлімі, мәйітхана мен гистологиялық зертхана
бар.
2. Жәбірленушіні, айыпталушыны және басқа тұлғаларды сараптау бөлімі
3. Зертханалық бөлім, бөлімшелері:
- сот-химиялық;
- биологиялық;
- физика-техникалық;
4. Кезекші бөлім.
5. Қалалық және аудандық бөлімдер.
Қалалық және аудандық бөлімдерде тек мәйіттер мен тірі адамдардың
сараптамалары жүргізіледі.
Бүкіл зертханалық зерттеулер зертханалық бөлімде жүргізіледі.
3. Қорытынды.
Тергеулік әрекеттерді сауатты және нәтижелі өткізу үшін сот медицина
негіздері мен оның мүмкіндіктерін білген жеткіліксіз, сонымен қатар ол
білімдерді пайдаланудың іс жүргізушілік талаптарымен Қазақстандық сот
медициналық қызметтің ұйымдастырылуын білген жөн.
Қолданылған әдебиет тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
2. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
3. Неке және отбасы туралы ҚР заңы.
4. ҚР Азаматтық кодексі.
5. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі.
6. 1997 ж. 7 қарашада шыққан Медициналық сараптама туралы ҚР заңы.
7. 1992 ж. 28 қазанда шыққан Сот медициналық сараптаманы өндіру
туралы нұсқаулықты бекіту туралы ҚР денсаулық сақтау министрлігінің №
482 Бұйрығы.
СУДЕБНАЯ ПСИХИАТРИЯ
Дәріс 2. Түйісу дәріс сабақтарының курсы.
Тақырып 1. Сот психиатриясының жалпы теориялық, құқықтық және
ұйымдастыру формалары.
1. Сот психиатриясының пәні мен мақсаты.
2. Сот-психиатриялық сараптаманың құқықтық және ұйымдастыру
негіздері.
3. Есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) ес (вменяемость)
проблемалары.
4. Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама.
5. Қоғамдық қауіпті қимыл жасаған психикалық науқас қатынасындағы
медициналық мінез шаралары.
6. Пенитенцарлы психиатрия негізднрі. Бостандығынан айырылғандар
орындарындағы психиатриялық көмекті ұйымдастыру.
Сот психиатриясы- бұл жалпы медицина мен жалпы психиатрияның
жетістіктеріне сүйеніп, әділеттікке қызмет ететін медициналық ғылым.
Оның негізгі екі проблемаға әкелетін еркеше басты мақсаты бар – қылмыстық
істердегі есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) есті (вменяемость) және
азаматтық істердегі қабілеттілік пен қабілетсіздікті анықтау.
Тек сот-психиатриялық сараптама ғана айыпталушының өз қимылындағы қоғамға
қауіп төндіретін немесе қылмыс кезіндегі басқаруды түсіне орындағанын
белгілей алады. Бұл сұраққа жауапты сот айыпталушының кінәсін қылмыстық іс
жасағандығын мойындату немесе мәжбүрлеу емін тағайындап, қылмыстық
жауапкершіліктен босату мүмкіндігіне байланысты. Тек сот-психиатриялық
сараптама ғана азаматтық процесте сарапталушының қабілетсіздігін және
қамқорлық тағайындалуының қорытындысын анықтайды. Осы екі проблемада сот
психиатры тек маманның ғана қолынан келетін сұрақтарды шешуі керек. Сот-
психиатриялық сараптаушы тек қана дәрігер-психиатр болуы мүмкін (сот-
психиатриялық сараптаушыдан айырмасы, онда кез келген дәрігер болуы
мүмкін).
Айыпталушының есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) есті
анықтау, қабілетті немесе қабілетсіздігін куәландыратындығын анықтауда сот
психиатрлары куәлар мен ПОТЕР лар болған жағдайды дұрыс қабылдап , ол
туралы дұрыс мәлімет бере алатындығын: психикалық жағдайына байланысты
сотталушы оған белгіленген уақытты өтей алуы жөнін қарастырады. Сот-
психиатриялық сараптама кінәланушының, күдіктінің, жәбірленуші немесе
куәнің мүмкіндігінше жан бұзылысын диагностикалап, оның ауырлығын анықтап,
қажет жағдайда ем тағайындайды. Мұндай сараптама өте маңызды және қиын,
себебі барлық процестің қатысушыларының дені сау бола бермеуі мүмкін.
Сарапшыларға психозбен ауырғандармен, бірақ еңбекке жарамды, ұжымда жұмыс
істеу мүмкіндігі , отбасы бар, психикалық ауытқушықтары жиі
кездесетіндермен жұмыс істеуге тура келеді. Кейде психикалық ауру
эмоционалды күйзеліске ұшырағанда, сот процесі, тергеу жұмыстарында пайда
болуы мүмкін.
Психикалық аурулардың симуляциясы, кейде диссимиляциясын жиі
кездестіруге болады, психикалық науқас өзінің сау екендігін дәлелдегісі
келеді, ал психикалық ауруы дәрігердің диагностикалауда жіберген қателігі
болуы мүмкін. Шындықты табу үшін психикалық бұзылушылықты диагностикалаудың
негізгі шарты клиникалық бақылау болып табылады, олардың қорытындысын
зертханалық тексеру куәландырады. Сот сараптамасы туралы Заңның 1 бабына
және ҚР ҚПК 240 бабына сәйкес психиатриялық сараптама сот-тергеу
органдарының қаулысына байланысты өткізеді. Қаулыда сараптамаға жіберілген
адамның іс бойынша кім екендігі көрсетіледі, қойылатын сұрақтарға сараптама
жауап береді. ҚР ДСМ 18.08.97 ж. бұйрығы бойынша сот-психиатриялық
сараптамашы психиатрия бойынша 5 жыл жұмыс істеп, сот психиатриясы бойынша
даярлықтан өтуі керек. Сараптаманы тағайындау туралы жәбірленуші, олардың
заңды өкілдері, қорғаушы, кінәлаушы, айыпкер, жауап баруші процесте
прокурор қатысуымен қолдай алады. Егер әңгіме қабілетсіздігін мойындау
туралы болса, онда сот-психиатриялық сараптама міндетті түрде белгіленеді.
Басқа жағдайда тергеу немесе сот процесіне қатысушының психикалық
денсаулығына түрлі жағдайларға байланысты күмән тууы мүмкін. Сот-
психиатриялық сараптауды тағайындау үшін бұрын адам психиатриялық
ауруханада емделгені немесе психоневрологиялық диспансерде есепте
тұратындығы, психикалық жағдайға байланысты әскери қызметке жарамсыздығы,
жақын туыстары арасында психикалық аурулар туралы, ақыл есі кем балалардың
арнайы мектепте оқуы туралы, өз-өзіне қол жұмсау сияқты мінез танытқандар
туралы мәліметтер т.с.с. негіз болып табылады.
Азаматтық немесе қылмыстық процестегі қатысушының психикалық
жағдайынның адекваттылығына күман психикалық бұзылушылыққа әкелетін бас
миының аурулары, бас сүйегінің жарақаты, сондай-ақ қатысушының психикалық
жағдайына күманданатын мекеме әкімшілігінің өтінішінен тууы мүмкін. Сот-
психиатриялық сараптауды тағайындау сұрағы сот тергеуі уақытында,
тергелушінің қабілетсіздігі байқалғанда немесе қойылған сұрақтарға ойсыз
жауап беру сияқты, немесе қауіпті мінез-құлығымен ерекшеленгендерге
беріледі. Сонымен қатар, сот-психиатриялық сараптауды тергелушінің өз
арызына сәйкес тағайындау мүмкін: оыйның жаңылысуы, болып жатқанғаесеп
беруі және ойын жинақтай алмауы, жан-жағынан дауысқа еліктеуі және т.б.
Сот-психиатриялық сараптауды тағайындау үшін басқа да негіздер болуы
мүмкін.
Бұл көбінесе психиатриялық ауруханалар немесе психоневрологиялық
диспансерлер базасында жұмыс істейтін сот-психиатриялық комиссияға
жүктеледі. Комиссия құрамы облыстық денсаулықсақтау комитеті бұйрығымен
бекітіледі. Сонымен қатар, тергеуші мен сот сот-психиатриялық
сараптаушыларды сараптау комиссиясына өздері тағайындай алады немесе
осындай комиссияны құруды жүктей алады. Ең қиын, сондай-ақ қайта сот-
психиатриялық сараптаманы В.П.Сербский (Мәскеу) атындағы Мемлекеттік ғылыми
әлеуметтік және сот психиатриясы орталығында өткізеді. Сот-психиатриялық
сараптама комиссиясы құрамына үштен аз емес сарапшы-психиатр, оның бірі
төрағасы, екіншісі – баяндаушы, үшіншісі – комиссия мүшесі болып
тағайындалады. Сонымен қатар үш маман сарапшы-психиатрдың болмаған
жағдайында сот-психиатриялық сараптау екі немесе бір сарапшыдан тұруы
мүмкін. Сот психиатрларының құқығы мен міндеттері сот-седициналық
сарапшыларының құқығы мен міндеттеріне сай, яғни олар істің барлық
материалдарымен танысуға құқығы бар және сот-психиатриялық сараптаманы
өткізу немесе өткізбеуге жауапты. Сонымен бірге сарапшы соңғы қорытындыны,
егер оған қосымша материалдар қажет болса (куә көрсеткіштері, жұмыс
орнынан, тұрғылықты орнынан мінездеме және т.с.с.), сондай-ақ басқа маман
дәрігерлермен –хирург, сексопатолог, венеролог және т.б. кейінге шегеруіне
құқылы. Мұндай жағдайларда тергеу немесе сот сот-психиатриялық сарапшыны
қажетті материалдар мен кеңестермен қамтамасыз етуге міндетті.
Кейде сарапталушы жағдайын бағалауға оның туыстары мен
жолдастарына сұрау салуы қажет. Мұндай әңгімеге сарапшы тергеушіден рұқсат
алуы қажет, ал туыстары сарапшыға сот-тергеу органдары арқылы шақырылуы
керек.
ҚР сот сараптамасы туралы заңы (8 бап) және ҚР ҚПК 249 және 250 баптарында
келесі түрлері көрсетіледі:
бірінші, комиссиялы, кешенді, қосымша және қайталанатын, сонымен бірге
өткізу жағдайына қарай сот-психиатриялық сараптаманың 4 түрін өткізу
мүмкіндігінің болуы. Бұл түрлер ДСМ нұсқауларында көрсетілген:
амбулаторлы, стационар, сот жиыны, сырттай(өлгеннен кейін), сараптаманы
тергеушінің кабинетінде өткізу сараптама емес, кеңес болып табылады.
Амбулаторлы сараптама тез және көп тараған, оны кез келген
психиатриялық мекемеде кез келген жағдайда өткізу мүмкіндігі бар
(Қазақстанның кез келген облыс орталығы мен үлкен қалаларда).
Стационарлық сараптама қойылған сұрақтарға ұзақ бақылау немесе
зертханалық тексеру қажет болған жағдайда жүргізіледі. (ҚР ҚПК 247 бабы)
Қамауға алынғандар Алматы қаласының Республикалық клиникалық
псхиатриялық ауруханасының сот бөліміне орналастырылады. Зерттелуші
психиатриялық диспансерде болған кезінде тергеу жұмысы тоқтатылады (ҚР ҚПК
50 бап). Ауру тарихын дәрігерлер емес, АСПС комиссиясы жүргізеді.
Сараптаманың мерзімі стационарда- 30 күн, егер сот-тергеу органдарының
сұрағына зерттеу аяқталмай жауап берілмесе, АСПС мерзімді созу туралы шешім
қабылдайды. Егер комиссия тергелушіні науқас деп таныса, онда оны тергеу
изоляторының медициналық психиатриялық бөліміне жатқызады.
Сот жиынындағы сараптама ҚР ҚАЖ 354 және 355 бабымен
регламенттеледі. Егер тергелушіге, кіналыға немесе куәға алдын ала
сараптама өткізімесе және сот процесі кезінде психикалық бұзылулар
байқалса, сот-психиатриялық сараптама сот залында қажет. Сот сараптама
алдына қойылатын сұрақтарды қарастырып, сот жиынын басқа мерзімге
ауыстыруына болады.
Сырттай сот-психиатриялық сараптама куәландыруға мүмкіндігі жоқ
(өлгеннен кейін) іс материалдары бойынша жүргізіледі. Бұндай сараптама
өзіне қол жұмсау туралы істерге арналған сараптамаларға, ал азаматтық
процестерде мұра қалдыру туралы істерде т.б. жүргізіледі. Сараптама
жүргізу үшін түрлі медициналық құжаттар , куәлар көрсеткіштері,
мінездемелер, қайтыс болғанның жазбалары, қосымша куәлардың , туыс-
жақындарының және жолдастарының жауаптары қажет.
Барлық жиналған талдаулар сараптамашы мен сараптау комиссиясына
тергелушінің өмірінің сол кезеңінен қортынды жасауға әкеледі. Көрсетілген
материалдардың жетіспеушілігі сараптама қорытындысын жасаудан бас тарту
бола алады. Қылмыстық істерде кейде сараптамалар қорытындысы болжалды болып
шектеле алады, азаматтық істерде қабілетті және мұраның немесе мәмленің
сұрақтарының шешілуінде тергелушінің психологиялық жағдайы туралы болған
қорытынды іске асырылмайды.
Барлық сот-психиатриялық қимыл “Сараптама қорытындысы” түрінде ҚР ҚПК 120
бабында регламенттелінген. Сот-психиатриялық сараптама қорытындысы кіріспе
бөлімінен тұрады, онда сараптаманың формалды жағы көрсетіледі (сараптама
тағайындалуы туралы қорытынды, тегі және сараптаманы тағайындаушы лауазымы,
сараптаманы тағайындау негізі, сараптау құрамы т.б.); арнайы бөлім, онда
тергелушінің өмірінен мәлімет, аурудың пайда болуы мен ағымы туралы,
медициналық зерттеу шешімдері беріледі; қорытынды бөлімде қорытынды
шығарылып, олардың негізі айтылады. Қорытындыда психикалық ауру диагнозында
формаланады, тексерілушінің есі дұрыс еместігі қорытынды шығарылады немесе
медициналық 4 белгі бойынша критерилері көрсетіледі (психикалық бұзылыс;
уақытша психикалық бұзылыс; ақылы кемдік; басқа психикалық жағдайлар). Есі
кемдік жағдайы медициналық шараларға негізделеді. Сот-психиатриялық
сараптама қорытындысында анықталған, деректі және қойылған сұраққа жауап
болуы керек.
Кейде сот-психиатриялық сараптама өткізгенде тергеу
сараптаушылардан сұрамаған жағдай ашылуы мүмкін. Мұндайда сараптау
комиссиясы бұны өзі көрсетуі керек. Мысалы, күдіктінің есі дұрыс еместігін
анықтауда, оның созылмалы алкоголизм немесе наркоманиямен ауыратындығы
анықталады. Сұраққа жауап беріп отырған ақылы кем тергелішіні комиссия
наркоман екендігін қорытындыда көрсетіп, оны мәжбүрлі емдеуге жібереді.
Психикалы науқас адамды сот-психиатриялық сараптама комиссиясы есі дұрыс
деп қорытқанда, сот психикасы дұрыс емес адаммен іс жүргізетіндігі
көрсетіледі. Сот-медициналық сараптаудағы тәрізді, сот-психиатриялық
сараптаманың қорытындысын сот немесе тергеу ісі қабылдап немесе жоққа
шығара алады. Соңғысында сот немесе тергеу органдары жазба күйінде
сараптаушылар пікіріне келіспейтін деректі себебін көрсетеді. Осындай
мотивтегі сот қаулысы қайта сараптама тағайындауға негіз бола алады.
Қылмыстық іске іліктірілген адамның ақыл есі кем немесе кем еместігі
туралы сұрақ сот-психиатриялық сараптаманы тағайындауға негіз болып
табылады. “Ақылы дұрыс емес” түсінігіне ҚР ҚК 16 бабында анықтама берілген,
онда: “Қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс емес жағдайда
болған, осы Кодексте қаралғандай, яғни факті әрекеті өз қимыл-әрекетінің
қоғамға қауіпті екенін сезбеген немесе созылмалы психикалық ауру
салдарынан, уақытша психикалық бұзылыс; ақылы кемдік; басқа психикалық
жағдайларында жасалған қылмыс жауапқа тартылмайды.”
16 баптың порымдалуына қарамай, тәжірибеде оны қолдану дұрыс емес
трактовканың мүмкіндігі туралы куәландырады, оған арнайы түсінік қажет. ҚР
ҚК 16 бабының мазмұнында 2 критериді бөліп алуға болады, олар
сарапталушының есі кемдігін мойындауға негіз болады. Біріншісі медициналық,
оны дәрігер – психиатр лар құзыры қояды; енді әңгіме ақыл есі дұрыс
еместігі дәлелденбеген қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде психикалық
бұзылыста, уақытша психикалық бұзылыста, ақылы кемдік, басқа психикалық
жағдайда болғандығында. Мұнда “басқа психикалық аурулар жағдайы”
түсінігі түсініксіз. ҚР ҚК 16 бабында аталған Дүниежүзілік аурулар
классификациясының 10 қарарында ҚР арнайы қабылданған “Писхикалық және
мінез синдромы” патологиялық бөліміне ауру деп толық мағынада санауға
болмайтындығы енген.
Заңгерлік (психологиялық) критерилер ақылы кемдіктің екі
аспектісін көрсетеді:зияткерлік және ерікті. ҚР ҚК зияткерлік аспектіні
фактілі мінезді және қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс
емес жағдайда болғандығы санасыздық ретінде қаралады. Әрине, жазаланушы
оның әрекетінің құқыққа қайшы екендігін Заңның танығанын білмейді –
юриспруденцияның негізгі қағидасының бірі – заңды білмеу оның заңды
бұзғанына жауапкершіліктен босатпайды. Формулировкадағы кілт сөзі
“болмады” деп саналады, яғни жауапкершілікке тартылушы өз қимылын құқыққа
қарсы екендігін санасыз жасаған, онда ой, ес, интеллект, садырақ ойда ауру
себебінен болған. Бір науқас (ақыл ес кемістігінің жеңіл түрі) өлтірудің
қастандық екендігін түсінеді, бірақ заңға қайшылығын түсінбейді. Сондықтан
сараптаушылар қорытындысы келесідей көрсетіледі: “Инкриминирлеу әрекеті
ақылы дұрыс емес деп тану ұсынылады”.
Қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс емес жағдайда
болғандардың толық психологиялық механизмінің мінездемесін жасауға ерікті
аспект, яғни өз қимыл-әрекетін басқара алмауын есепке алу керек. Кей
жағдайда ерікті аспект алғы жоспарға шығарылады. Бірақ таным
қызметінің бұзылуы жоқта кеңінен талқылаудың қажеті жоқ, мысалы,
наркомания немесе сексуалды жайда.
Ақыл есі дұрыс еместігі сұрағы құқыққа қарсы қимыл жасалғанда
шешіледі. Егер әрекет үстінде адам ақыл есі дұрыс емес болып, сараптама
уақытында толық жазылып кетсе де, ол ақыл есі дұрыс емес деп танылады.
Керісінше, егер адам криминал жасағанда сау болып, сараптама уақытында
ауырса, ол ақыл есі дұрыс деп танылады (осы уақытта психикалық
бұзылыстарынан сот-тергеу жұмыстарын жүргізуге болмағандықтан оны
психиатриялық стационарға мәжбүрлі емге жазылғанға дейін жібереді).
Ақыл-есі дұрыс психикалық бұзылыстары барларға қылмыстық жауапкершілік.
Жүз жылдан аса заңгерлер мен психиатрлар қылмыстық заңға ақыл есі
дұрыс емес пен ақыл есі дұрыс аралығындағы - кішірейген (шектеулі) ақыл есі
дұрыс категориясын енгізуді талқылауда. Ғасырдың басындағы ірі психиатрлар
Э.Креплин және В.М.Бехтерев пікірлері дәлелді. Осында екіұшты ойға тірелді:
біріншіден, шектік психикалық бұзылыстар деп аталатын үлкен топта ақыл есі
дұрыс еместіктің психологиялық критерилері жоқ немесе бар болады;
екіншіден, ақыл есі дұрыс емес адамдарға адамгершілікпен қарап, психикалық
бұзылыстарының бар екеніне күман туғызбау. Ақыл есі дұрыс емес туралы
жағдай біраз азаюымен трактілетін еуропалық елдердің қылмыстық кодексінің
біразында түсінікпен қаралған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде “азайған ақыл есі дұрыс
емес” термині жоқ. Бірақ Қаз ССР заңында аналогы болмаған 17 бабы бар. Осы
бапқа сәйкес, психикалық бұзылыс қылмыс жасау үстінде толық жайды санасына
енгізе алмағандықтан , яғни сотта қылмыстық жауапкершілік жеңілдетіледі.
Осылай, заң беруші азайған ақыл есі дұрыс теориялық дискуссияға түспей,
ақыл есі дұрыс психикалық бұзылыстары барларға адамгершілік мінез танытуда.
Сарапталушылардың ҚР ҚК 17 бабына сәйкес сарапталуы жоғары
деңгейде болады. Герман және ағылшын зерттеушілерінің деректеріне
қарағанда, бостандығынан айрылғандар арасында психикалық бұзылушылықтары
бар пациенттер 20-38 пайызын құрайды екен. Ал Қазақстанда 1996ж. психикалық
аурулармен ауыратындардың 41,7 пайызы сот-психиатриялық сараптамадан
кіналанушы ретінде өткен (ақыл есі кем деп 7,5 пайызы танылған).
ҚР ҚК 17 бабының 2 бөліміне сәйкес ақыл-есі дұрыс психикалық
бұзылыстары барларға “медициналық түрдегі мәжбүрлі шара қолдану негіз бола
алады”. Осыдан, мәжбүрлі шара тағайындалсын деп емес, ал мүмкін болса деп
қарау керек. ҚР ҚК 88 бабының 2 бөліміне сәйкес негіз толықтырылады, ауруға
немесе қоршағандарға қауіп төндіргенде тағайындалады деп аталған.
Психикалық бұзылыстары барларға мәжбүрлі шара қолдану мерзімін өтеу жерінде
өткізіледі.
6.Сотталғандар арасында, бостандығынан айрылғандар арасында түрлі
психикалық патологиясы барлар кездеседі.
Олардың барлығы да Қазақстан Республикасының ішкі істер
Министрлігінің медициналық қызмет құрамында бар психиатриялық
қызметте арнайы медициналық қызметті керек етеді. Бұл көмек көрсеткішіне
қарай амбулаторлы немесе стационарлы бола алады.
Сотталғандардың құқықтық жағдайы ҚР ҚК 95 бабында анықталған, мерзімін
өтеуден басқа мәжбүрлі медициналық шара қолданылынады (бостандығынан
айрылғандардың алкоголизм, наркомания, токсикомания бойынша мәжбүрлі шара
қолдану). Осы шараларды тағайындау, созу, өзгерту, тоқтатуды тағайындау ҚР
ҚК 7 бөлімінде рәсімделген. Олардың айырмашылығы тек бостандығынан
айырылғандар психиатриялық бөлімінде өткізілетіндігінде. Егер сот мәжбүрлі
медициналық шара қолданбау керек деп шешсе,онды сотталғандар ем Қазақстан
Республикасының психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылған. Осы
Заңның ҚР ҚК 95 бабында І бөлімінде сәйкес бостандығынан айырылмай жазасын
өтушілер тұрғылықты жерінде денсаулық сақтау жүйесінде психиатриялық
мекемеде амбулаторлы мәжбүрлі ем тағайындалғандар туралы рәсімделген.
Сотталғанда ауыр психикалық бұзылушылықтар табылса, жазалаудың түзеу
мағынасын түсіну мүмкіндігі жойылады, осылай, жазалау тәрбие мағынасын
жоғалтады, осының арасында, психикалық науқас қоршаған ортадағыларға артық
проблемалар туғызып, ҚР ҚК 73 бабы бойынша психиатриялық куәландыруға
жатады.
Сотталғандарға бақылай қарап, психиатрлар ақыл есі кем кезде құқық
бұзғанын анықтап, оны сот үкімі есепке алмағандығын дәлелдеп беруі мүмкін.
Бұл туралы акт жасалады, ол бақылау инстанцияларына беріледі. Егер бақылау
органдары психиатриялық комиссия қорытындысын растап, ҚР ҚПК тәртібінде
белгіленген шешім қайтарылады (ақыл есі кемдік кінәлы емеспен тең) немесе
сотталғанды мұрағаттағы қылмыстық ісімен бірге сот-психиатриялық
сарапшыларға бақылауға жібереді.
МЕДИЦИНАЛЫҚ ТҮРДЕГІ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ сұрағына.
ҚР ҚК 16 бабында ақыл есі кем деп танылғандар қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды деп жазылған. Бірақ психикалық бұзылушылықтары бар болғандықтан
олар қоғамға және өз-өзіне қауіпті қимыл жасауы мүмкін. Осындай ақыл есі
кем жағдайда қайтадан қауіп төндірмеу үшін, ҚР ҚК 16 бабының 2 бөлімінде
“ақыл есі кем деп танылғандарға сот медициналық мәжбүрлі шара қолдану”
қаралған. Бұл мәжбүрлі шара қолдану “міндетті түрде қолданылу керек емес”,
ал “мүмкін болса” деген формулировкаға көңіл аударған да жөн. Кей жеке
жағдайларда ақыл есі кем деп танылғандарға антиәлеуметтік тенденция
қарастырылмайды, ортаға қауіпті қимыл жасауы психикалық аз уақытты қамтып,
қайталануын күтпей, мәжбүрлі шара қолдануды күту керек емес (мысалы,
алкоголмен патологиялық мас жағдайында зиян келтіретін адам өмірінде бір-
ақ рет болады). Сондықтан ҚР ҚК 88 бабының 2 бөлімінде “мәжбүрлі
медициналық шара қолдану психикалық бұзылушылықтары барлар қоғамға және өз-
өзіне қауіпті қимыл жасаумен байланысты болғанда ғана тағайындалады”
деп түсіндіріледі. Осындай жағдайда, алғашқыда қоғамға қауіпті қимыл
жасаған психикалық бұзылушылықтары барлар қоршаған ортаға қауіп
төндірмейді, ҚР ҚК 88 бабының 4.4 бөліміне сәйкес сот бұл сұрақты шешеу
үшін денсаулықсақтау органдарына қажетті материалдар беріп, емдеуге
Қазақстан Республикасының психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылған
психоневрологиялық мекемелерге жібереді. ҚР ҚК 73 бабының 1 бөлімінде
мәжбүрлі медициналық шара қолдану психикалық бұзылушылықтары барларға ғана
тағайындалмайды, ол жазасын өтеп шыққаннан кейін психикалық
бұзылушылықтары барлар қоғамға және өз-өзіне қауіпті қимыл жасаумен
байланысты болғанда да тағайындалады.
Айта кетерлік бір жай, мәжбүрлі медициналық шара қолдану жазаға
жатпайды. Ол сотталғанға жатады, бірақ сотпен ақыл есі кем деп
танылғандарға сот медициналық мәжбүрлі шара қолдануға жіберілгендер
кешірілімге немесе амнистияға жатпайды.
Мәжбүрлі ем науқастың жеке бостандығын шектейді, сондықтан оны сот
қана белгілейді. Бұл мәжбүрлі ем Қазақстанда денсаулық сақтау
жүйесіндегі психиатриялық мекемелерде жүргізіледі.
ҚР ҚК 7 бөлімі мәжбүрлі медициналық шара қолдануға
арналған. ҚР ҚК 90 бабында төрт нұсқасы қарастырылған, оларға
мәжбүрлі емдер мінездемесі 91 және 92 баптарда берілген. Осындай
нұсқалардың бірін таңдап алу науқастың психикалық ерекшелігі мен құқық
бұзған ісіне қарай анықталады, жинақтай келе бұлар қоғамға және өз-өзіне
қауіпті қимыл жасау дәрежесі анықталады.
Құқық бұзған ісі мейлінше жеңіл болып, психикалық бұзылушылығы
стационарда емделуді қажет етсе, сот ҚР ҚК 96 б. бойынша амбулаторлы
мәжбүрлі медициналық бақылау мен емді психиатрға тағайындайды. Науқастар
үлескілік психиатрлармен айына бір рет кездесулері керек, үлескілік
психиатрлар мен милиция инспекторының арасында науқас туралы ақпарат
алмасуы болып тұру қажет, психикалық статусы нашарлаған кезде бірлесіп
науқасты ауруханаға жатқызады (Бұл шара Қазақстан Республикасының
психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылғанбөлімдерге сай жүргізіледі.
) тексеру және емдеу кезінде науқас отбасына , қамқорлыққа алушыға ,
медициналық персоналдарға құқыққорғау органдары көмекке келуге міндетті (
“Психиатриялық көмек туралы” Заңының 35 б. 3б.)
Егер ем, күту, бақылау мен қамтамасыз ету амбулаторлық жағдайда
жасалу мүмкіндігі болмаса, Қазақстан Республикасының ҚК 92 б. сәйкес сот
психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеу тағайындалады. Қазақстан
Республикасының “Психиатриялық көмек және оны азаматтарға көрсету құқығы
туралы” Заңының 13 бабы 2 бөліміне сәйкес сот шешімі бойынша психиатриялық
стационарда емдеу тағайындалғандарға басқа ауруханалардағыдай
пациенттеріне ем белгіленеді. Олар еңбекке жарамсыз деп танылып
стационарда болған уақыттарында жалпы негіздегі зейнеткерлікке құқылы.
Психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеу тағайындалғандар қанша уақыт
емделетіндігі жайлы сотта белгіленбейтіндігі аурудың қоғамға зиян
келтірмейді дегені емес.
ҚР ҚК 92 бабында стационарлық мәжбүрлеп емдеудің 3 нұсқасы
қаралады: жалпы типтегі психиатриялық стационарда, арнайы типтегі және
интенсивті бақылаудағы арнайы типті. Бірақ осы уақытта Қазақстанда тек
жалпы типтегі психиатриялық стационар және интенсивті бақылаудағы арнайы
типті емдеу қолданылады (Қазақстан Республикасының Қылмыс кодексін
қабылдағанға дейін ол “қатал” бақылау деп аталған, ол қылмыскерлер жазасын
өтейтін колония атын қайталайтын).
Жалпы типтегі психиатриялық стационарға (науқастың сот орны немесе
тұрғылықты орны бойынша) ақылы дұрыс еместер жіберіледі, олар өте қауіпті
қылмыс жауапкершілігіне тартылмағандар (өлтіру, зорлау, талқандау), осы
шақта агрессия көрсетпей, қашуға ұмтылмайтындар. Олар жалпы
негіздегі психиатриялық стационардағы науқастар сияқты палатада жатып, күн
тәртібі бойынша ем мен тағам алады. Айырмасы тек дәрігерлер сот рұқсатынсыз
мәжбүрлі емдеудегілерді шығаруға, терапевтік демалыс беруге немесе жеке
ауруханаға ауыстыруға құқығы жоқ.
интенсивті бақылаудағы арнайы типті психикалық ауруларға аса
қауіпті немесе бірнеше рет құқық бұзыушылықты қайталағандар, сондай-ақ
айналадағыларға қауіпті, аффективті, агрессивті, персоналға шабуыл жасап,
наркотикалық заттарды ұрлап, жалпы типтегі психиатриялық стационардан
қашатындар, оларды әрқашан қадағалауды талап етілетіндер жіберіледі.
Қазақстанда Алматы облысы Талғар ауданы Ақтас поселкесінде
орналасқан ауруханаға 1996 жылы медициналық мәжбүрлеп емдеуге
жіберілгендердің 30 пайызы ақыл-есі дұрыс еместер.
ҚР ҚК 88 бабының 1 бөлімінде медициналық мәжбүрлеу шарасы тек ақыл-
есі дұрыс еместерге ғана емес, сондай-ақ сот тағайындайды: б) қылмыс
жасағаннан кейін жазасын орындай алмайтын немесе орындауцға мүмкіндігі жоқ
психикалық бұзылыстары пайда болғандарды; в) қылмыс жасаған немесе
алкоголизм, наркомания немесе таксикоманиядан емдеуді қажет етеді;
Медициналық түрдегі шаралар қолданудың процессуалды жағдайы аталғандар мен
өткізу орнында бірдей емес.
Егер қылмысты іске жауапты инкриминирлі іс жасау мен сот
аралығында психикалық бұзылыспен ауырса, онда денсаулық сақтау жүйесіндегі
психиатриялық стационарға жіберіледі. Егер ол қамауда болса, онда жалпы
типтегі психиатриялық аурухана стационар болады (немесе психоневрологиялық
диспансердің станционар бөлімі). ҚР ҚПК 14 бабының 2 бөліміне сәйкес онда
сот шешімі арқылы ғана орналастырады. Егер шара ретінде қамау таңдалса,
науқас ҚР ҚПК 509 бабының 1 бөліміне сәйкес прокурор қаулысы бойынша
арнайы типтегі бақылауы бар психикалық ауруханаға жіберіледі. Екі жағдайда
да тұлғалар “дәрігер – психиатр комиссиясымен сауыққан болса, онда сот
медициналық мекеме негізінде медициналық мәжбүрлеу ретіндегі шарасын
тоқтатады және істі өндіре жалғастыруға немесе алдын ала тергеуге жіберуге
қаулы шығарады, осы тұлға жазаланушы ретінде қаралады және іс жалпы типтегі
сотта қаралады.”(ҚР ҚПК 520 бабының 1 бөліміне сәйкес). Мұнда “медициналық
мекемеде өткізген уақыт жазаланушыға кесілген мерзімге жатады” (ҚР ҚПК 520
бабының 2 бөліміне сәйкес). ҚР ҚПК 520 бабында қолданылған “сауыққан
”сөзіне түсінік беруді қажет етеді. Бұл сөз аурудың толық жойылуы туралы
емес ал “өз әрекетінің қоғамға қауіпті емес екенін фактілі сезіну”
жазалаудың орындалу жағдайын дарыта білуі керек.
Егер әңгіме ақыл-есі дұрыс еместерге, алкоголизм немесе наркоманиялық
психикалық аурулары бар қылмыскер туралы болса, онда сот мәжбүрлі
медициналық түрдегі шараны жазалаумен бірге орындатады.
Егер жазалау бас бостандығынан айыратын жағдайда болса, мәжбүрлі ем
амбулаториялық жағдайда диспансерлік орган мекемелерінде өтеді, ал егер
науқастың психикалық жағдайы нашарласа, негізгі Қазақстан Республикасының
“Психиатриялық көмек туралы”Заңында қарастырылғандай, жалпы типтегі
психиатриялық стационарға жатқызып емдейді. (ҚР ҚПК 95 бабына сәйкес).
Алкоголизм мен наркология бойынша мәжбүрлі емге бағыттау соттауға
тарту болып есептелмейді. СЛПУ мәжбүрлі еміндегі науқастар Қазақстан
Республикасындағы ем тәртібін сақтау қажеттігінен шектеулі азаматтар
құқығын пайдаланады. Оларға өздерінің құқығы мен заң қызығушылығын сот
қорғанысы кепілдендіріледі, оларға құқық және әлеуметтік көмек көрсетіп,
тұрғылықты жеріндегі аумақтағы құқығы сақталады.СЛПУ-дағы мәжбүрлі емдегі
уақытында жалпы еңбек өтілін бөлмей, соған қоса есептеледі.
Науқас СЛПУ-дан сот тағайындаған мәжбүрлі еміндегі мерзімі аяқталған
соң шығарылады. Егер мәжбүрлі емін өткізуде қатты ауру кедергілері болмаса,
табысты емделумен байланысты (6 айдан соң) сот қаулысы бойынша мерзімінен
бұрын шығарылуы мүмкін. Емделуден ауытқуда СЛПУ-дағы мерзімі қалалық
(аудандық) халық сотымен тек 1 жылға ғана созылуы мүмкін. Мәжбүрлі емделген
СЛПУ-дан шығарылған тұлғалар тұрғылықты жері бойынша наркологиялық
мекемеге есепке тұруы керек және ем қбылдауды жалғастырады.
Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама.
Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама азаматттық сот
өндірістеріндегі іс санының әрдайым өсуімен байланысты амбулаторлық
стационарда, сондай-ақ сырттай (жиі өлгеннен кейін) өткізілуі мүмкін.
Азаматтық құқықтық жағдайы, азаматтық қатынастың қатысушысы ретінде,
құқықтық қабілеттілігі мен іс-әрекетке қабілетілігі сапасымен анықталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (ҚР АК) сәйкес, 1994
жылы 27 желтоқсанында қабылдаған азаматтық заңнамада тауарлы-қаржылы және
заттық қатынас реттеледі, сонымен бірге заттық тұлғалық заттық емес
қатынастарды да реттейді. Бұл заңнаманың негізі реттеуге қатысушылардың
олармен қатыснасы, жекеменшік дербестікті, келісім бостандығын, өздігінен
бөгде біреудің жеке іске қол сұғуын, азаматтық құқықтың қажетті жағдайда
орындалуын, бұзылған құқығының қайта жасалуын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ Тақырып Сағат
СУДЕБНАЯ МЕДИЦИНА
1 Тақырып: Қазақстан Республикасында сот-медициналық 2
қызметтің процессуалдық негіздері. Қазақстанда сот-медициналық
қызметті ұйымдастыру. Қарағанды облысында сот-медициналық
қызметтің статистикалық сипаттамасы.
СУДЕБНАЯ ПСИХИАТРИЯ
2 Тақырып. Сот психиатриясының жалпы теориялық, құқықтық және 4
ұйымдастыру формалары.
3 Тақырып: “Жалпы психопатология”. 2
8
СУДЕБНАЯ МЕДИЦИНА
1 Дєріс.
Тақырып: Қазақстан Республикасында сот-медициналық қызметтің
процессуалдық негіздері. Қазақстанда сот-медициналық қызметті ұйымдастыру.
Қарағанды облысында сот-медициналық қызметтің статистикалық сипаттамасы.
Тақырыпты оқудың мақсаттары мен міндеттері :
1. Заң тәжірибиеде сот-медициналық білімді құқықтық негіздерінде
қолдану туралы ортақ түсінікті қалыптастыру.
2. Қазақстанда сот-медициналық қызметті ұйымдастыруымен танысу.
3. Қарағанды облысында сот-медициналық қызметтің статистикалық
сипаттамасымен танысу.
4. Заң тәжірибиеде сот-медициналық білімді пайдалану тәжірибиесін
қалыптастыру.
Лекция жоспары
1. Тақырыпқа кіріспе.
2. Тезиста тақырыпты мазмұндау.
3. Қорытынды.
1. Тақырыпқа кіріспе.
Тергеушінің, прокурордың, судьяның, адвокаттың, анықтаушының заң
тәжірибиесінде заң ғылымның басқа мамандардың білімін пайдалануға керектігі
туындайды.
Адам қызметіне жататын арнайы салалардың бірі, тергеу және сот
тәжірибиесінде кездесетін медициналық және медико-биологиялық сұрақтарын
шешуімен және зерттеуімен айналысатын сот медицтнасы болып табылады.
Заңгерлер кәсіби медициналық білімді талап ететін сұрақтарын шешуге
құқығы жоқ, олар бұндай сұрақтарды шеше алмайды. Бірақ сонымен қатар да
әрбір заңгер белгілі бір тәжірибиелік медициналық қызметті, сонымен қатар
сот медицинаны білуі керек.
Сот медицинамен шешілетін сұрақтардың мазмұны мен көлемі, құқықтық
тәжірибиеде әр алуан мыңдаған жағдайларда туындайтын медициналық сипаттағы
сұрақтардың мазмұны мен көлемі арқылы анықталады.
Сот медициналық құзреті оның білімдерінің медициналық сипатымен
анықталады және шектеледі.
2. Тақырыпты мазмұндау Сот медициналық қызметтің іс-
жүргізу кепілдері.
Сот медиктарының тәжірибиелік қызметі Қазақстан Республикасында
әрекет ететін заңдарына (ҚК, ҚІЖК, АК, АІЖК) сәйкес жүзеге асырылады.
Сот медициналық сараптаманың қортындысы қылмыстық және азаматтық
істер бойынша дәлелдемелердің басты қайнар көзі болып табылады.
Сот медициналық білімге ие болатын дәрігерлер (сот медиктар және
басқа мамандардыңь дәрігерлері-хирург, терапевт, окулист және т.б.)
қылмыстық іс-жүргізуде процессуалдық тұрғыда маман ретінде (ҚР ҚІЖК 84б.)
және сарапшы ретінде (ҚР ҚІЖК 83б.) пайдаланылады.
Маман ретінде дәрігер тергеушіге биологиялық текті дәлелдемелерін
табуға, бекітуге және алынуға байланысты жағдайаттарға көңіл бөлуге
көмектеседі және онымен жасалған әрекеттерге түсінік береді.
Тінту және алуды, оқиға болған жерді қарауды, куәландыруды,
сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алуды жүзеге асырғанда ҚР ҚІЖК 221, 224,
226, 230, 231, 232, 233, 256, 257, 258 және 260 баптарына сәйкес маман
ретінде дәрігердің қатысуы міндетті емес.
Адам мәйіті табылған жерде сырттан тексеруді (ҚР ҚІЖК 224 б.) және
эксгумацияны жүзеге асырған кезде маман ретінде дәрігердің қатысуы міндетті
болып табылады.
Бұндай әрекеттерін жүзеге асыру барысында дәрігердің болмауы
биологиялық текті дәлелдемелердің жоғалуына әкеледі.
Сот медициналық сараптама- бұл фактілік мәліметтерін және
жағдайларын анықтау үшін сараптамашымен заң тәртібімен бекітілген,
жүргізілетін медициналық немесе биологиялық сипаттағы ақпаратқа ие белгілі
бір объектінің зерттеуі.
Сот медициналық сараптаманың міндетті тағайындауы ҚР ҚЖІК 241
бабында көрініс табады.
Сот медициналық сараптамашы тек қана жоғары медициналық білімі бар
және сот медицина саласында арнайы білімге ие дәрігер және басқа
мамандардың дәрігерлері егер олардың көмегі керек болса бола алады.
Заң тәжірибиесі көрсетеді әкелікті танытуға, балаларды ауыстыруға
байланысты және адамның өміріне денсаулығына қарсы қылмыстардың көбісінің
тергеуі сот медицина сараптаманың көмегінсіз жүргізуі мүмкін емес.
Сот-медицина сараптаманың түрлері:
1. Алғашқы – белгілі бір медициналық объектіні (мәйіт, тірі адам
және т.б.) алғашқы зерттеуі. Ол жалғыз сарапшымен және де
сарапшылардың комиссиясымен (комиссияның барлық қатысушылары
дәрігерлер) жүргізілуі мүмкін.
2. Қосымша – сараптаманың түсініксіздігіне, жаңа ашылған мән
жайлар пайда болуына байланысты сұрақтарын шешу үшін сол объектіні
қайта зерттеу немесе бастапқы сараптаманың нәтижесі бойынша пайда
болған сұрақтарын қайта қарау.
Қосымша сараптама бастапқы сараптаманы жүргізген комиссиясымен
жүргізеді.
3. Қайта жүргізілетін – алғашқы және қосымша сараптама
процессінде шешілген сұрақтарын шешу үшін бастапқы зерттеуге
тартылатын объектіні қайтадан зерттеу сараптамасы.
Қайта жүргізілетін сараптама басқа комиссия
сарапшылардың
құрамымен жүргізіледі.
Алғашқы және қосымша сараптамаға қатысқан дәрігерлер қайта
жүргізілетін сараптамаға қатыспайды.
Сот-медициналық сараптаманың қорытындысына қойылатын талаптар:
1. Барлық қорытындылар ғылыми негізделген болу керек.
2. Қорытынды объективті болу керек, ол дегеніміз олар сараптаманың
зерттеу объектісінің нәтижелерімен расталу керек.
3. Қорытындылар дәлелді болу керек.
4. Қорытындылар толық, барлық қойылған сұрақтардың жауабы болу керек
және заң логикасына сай құрылуы керек.
5. Қорытындылар тергеу процессінің барлық қатысушыларына түсінікті
болу керек.
Қазақстанда сот-медициналық қызметтің ұйымдастырылуы.
Қарағанды облысында сот дәрігерлерінің жұмысы бойынша, жылдық есеп
беру мәліметтері бойынша жыл сайын әр түрлі объектілердің – мәйіт, тірі
адам, заттай дәлелдеме және тағы басқа сот медициналық сараптама үлкен
көмегімен жүргізіледі:
1. Тірі адамдардың сараптамасы – 7 мыңнан астам.
2. Мәйіттер сараптамасы – 4 мыңнан астам.
3. Лабораторияларда 1 мыңнан астам сараптама жүргізілді.
Сот медициналық сараптама жүргізу әр түрлі лабораториялық
зерттеулерді жүргізуге және уақытын талап ететін еңбекті процесс.
Сот медициналық сараптама Қазақстанның барлық аумағында, әрбір
облыстарда және қалаларда, халық жиналатын орындарда жүргізіледі. Мәйітті
эксгумациялау адамды жерлейтін кез келген орындарда жүргізіледі.
Мемлекеттің басты міндетін, құқық қорғау органдарына көмек көрсетуді
атқару үшін денсаулық сақтау министрлігінің құрамына кіретінҚазақстанда бір
тұтас сот медициналық қызмет құрылған болатын. Ол ҚР денсаулық сақтау
министрлігінің сот медициналық орталықпен басқарылады.
Қазақстанда сот-медициналық сараптама (сот-медициналық сараптама
мекемелері) органдары мыналар болып табылады:
1. Денсаулық сақтау министрлігінің сот медицина орталығы. Онда ерекше
күрделі сараптамалар жүргізіледі.
2. Сот медицина орталығының облыстық филиалдары.
3. Сот медицина орталығы облыстық филиалдарының қалалық және аудандық
бөлімшелері.
4. Медициналық ЖОО-ның сот медицина кафедралары.
5. Қазақстан Қорғаныс Министрлігінің орталық сот-медициналық
зертханасы
Қазақстанның бүкіл аумағында сот-медициналық сараптамалардың басым
бөлігін Сот медицина орталығының облыстық филиалдары өткізеді. Онда қажетті
кадрлық, мүліктік және техникалық қамтамасыз етілу және функционалдық
құрылым бар.
Денсаулық сақтау министрлігінің Сот медицина орталығы облыстық
филиалының құрылымы:
1. Мәйіттер сараптамасы бөлімі, мәйітхана мен гистологиялық зертхана
бар.
2. Жәбірленушіні, айыпталушыны және басқа тұлғаларды сараптау бөлімі
3. Зертханалық бөлім, бөлімшелері:
- сот-химиялық;
- биологиялық;
- физика-техникалық;
4. Кезекші бөлім.
5. Қалалық және аудандық бөлімдер.
Қалалық және аудандық бөлімдерде тек мәйіттер мен тірі адамдардың
сараптамалары жүргізіледі.
Бүкіл зертханалық зерттеулер зертханалық бөлімде жүргізіледі.
3. Қорытынды.
Тергеулік әрекеттерді сауатты және нәтижелі өткізу үшін сот медицина
негіздері мен оның мүмкіндіктерін білген жеткіліксіз, сонымен қатар ол
білімдерді пайдаланудың іс жүргізушілік талаптарымен Қазақстандық сот
медициналық қызметтің ұйымдастырылуын білген жөн.
Қолданылған әдебиет тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
2. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
3. Неке және отбасы туралы ҚР заңы.
4. ҚР Азаматтық кодексі.
5. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі.
6. 1997 ж. 7 қарашада шыққан Медициналық сараптама туралы ҚР заңы.
7. 1992 ж. 28 қазанда шыққан Сот медициналық сараптаманы өндіру
туралы нұсқаулықты бекіту туралы ҚР денсаулық сақтау министрлігінің №
482 Бұйрығы.
СУДЕБНАЯ ПСИХИАТРИЯ
Дәріс 2. Түйісу дәріс сабақтарының курсы.
Тақырып 1. Сот психиатриясының жалпы теориялық, құқықтық және
ұйымдастыру формалары.
1. Сот психиатриясының пәні мен мақсаты.
2. Сот-психиатриялық сараптаманың құқықтық және ұйымдастыру
негіздері.
3. Есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) ес (вменяемость)
проблемалары.
4. Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама.
5. Қоғамдық қауіпті қимыл жасаған психикалық науқас қатынасындағы
медициналық мінез шаралары.
6. Пенитенцарлы психиатрия негізднрі. Бостандығынан айырылғандар
орындарындағы психиатриялық көмекті ұйымдастыру.
Сот психиатриясы- бұл жалпы медицина мен жалпы психиатрияның
жетістіктеріне сүйеніп, әділеттікке қызмет ететін медициналық ғылым.
Оның негізгі екі проблемаға әкелетін еркеше басты мақсаты бар – қылмыстық
істердегі есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) есті (вменяемость) және
азаматтық істердегі қабілеттілік пен қабілетсіздікті анықтау.
Тек сот-психиатриялық сараптама ғана айыпталушының өз қимылындағы қоғамға
қауіп төндіретін немесе қылмыс кезіндегі басқаруды түсіне орындағанын
белгілей алады. Бұл сұраққа жауапты сот айыпталушының кінәсін қылмыстық іс
жасағандығын мойындату немесе мәжбүрлеу емін тағайындап, қылмыстық
жауапкершіліктен босату мүмкіндігіне байланысты. Тек сот-психиатриялық
сараптама ғана азаматтық процесте сарапталушының қабілетсіздігін және
қамқорлық тағайындалуының қорытындысын анықтайды. Осы екі проблемада сот
психиатры тек маманның ғана қолынан келетін сұрақтарды шешуі керек. Сот-
психиатриялық сараптаушы тек қана дәрігер-психиатр болуы мүмкін (сот-
психиатриялық сараптаушыдан айырмасы, онда кез келген дәрігер болуы
мүмкін).
Айыпталушының есі дұрыс еместік және шектеулі (азайған) есті
анықтау, қабілетті немесе қабілетсіздігін куәландыратындығын анықтауда сот
психиатрлары куәлар мен ПОТЕР лар болған жағдайды дұрыс қабылдап , ол
туралы дұрыс мәлімет бере алатындығын: психикалық жағдайына байланысты
сотталушы оған белгіленген уақытты өтей алуы жөнін қарастырады. Сот-
психиатриялық сараптама кінәланушының, күдіктінің, жәбірленуші немесе
куәнің мүмкіндігінше жан бұзылысын диагностикалап, оның ауырлығын анықтап,
қажет жағдайда ем тағайындайды. Мұндай сараптама өте маңызды және қиын,
себебі барлық процестің қатысушыларының дені сау бола бермеуі мүмкін.
Сарапшыларға психозбен ауырғандармен, бірақ еңбекке жарамды, ұжымда жұмыс
істеу мүмкіндігі , отбасы бар, психикалық ауытқушықтары жиі
кездесетіндермен жұмыс істеуге тура келеді. Кейде психикалық ауру
эмоционалды күйзеліске ұшырағанда, сот процесі, тергеу жұмыстарында пайда
болуы мүмкін.
Психикалық аурулардың симуляциясы, кейде диссимиляциясын жиі
кездестіруге болады, психикалық науқас өзінің сау екендігін дәлелдегісі
келеді, ал психикалық ауруы дәрігердің диагностикалауда жіберген қателігі
болуы мүмкін. Шындықты табу үшін психикалық бұзылушылықты диагностикалаудың
негізгі шарты клиникалық бақылау болып табылады, олардың қорытындысын
зертханалық тексеру куәландырады. Сот сараптамасы туралы Заңның 1 бабына
және ҚР ҚПК 240 бабына сәйкес психиатриялық сараптама сот-тергеу
органдарының қаулысына байланысты өткізеді. Қаулыда сараптамаға жіберілген
адамның іс бойынша кім екендігі көрсетіледі, қойылатын сұрақтарға сараптама
жауап береді. ҚР ДСМ 18.08.97 ж. бұйрығы бойынша сот-психиатриялық
сараптамашы психиатрия бойынша 5 жыл жұмыс істеп, сот психиатриясы бойынша
даярлықтан өтуі керек. Сараптаманы тағайындау туралы жәбірленуші, олардың
заңды өкілдері, қорғаушы, кінәлаушы, айыпкер, жауап баруші процесте
прокурор қатысуымен қолдай алады. Егер әңгіме қабілетсіздігін мойындау
туралы болса, онда сот-психиатриялық сараптама міндетті түрде белгіленеді.
Басқа жағдайда тергеу немесе сот процесіне қатысушының психикалық
денсаулығына түрлі жағдайларға байланысты күмән тууы мүмкін. Сот-
психиатриялық сараптауды тағайындау үшін бұрын адам психиатриялық
ауруханада емделгені немесе психоневрологиялық диспансерде есепте
тұратындығы, психикалық жағдайға байланысты әскери қызметке жарамсыздығы,
жақын туыстары арасында психикалық аурулар туралы, ақыл есі кем балалардың
арнайы мектепте оқуы туралы, өз-өзіне қол жұмсау сияқты мінез танытқандар
туралы мәліметтер т.с.с. негіз болып табылады.
Азаматтық немесе қылмыстық процестегі қатысушының психикалық
жағдайынның адекваттылығына күман психикалық бұзылушылыққа әкелетін бас
миының аурулары, бас сүйегінің жарақаты, сондай-ақ қатысушының психикалық
жағдайына күманданатын мекеме әкімшілігінің өтінішінен тууы мүмкін. Сот-
психиатриялық сараптауды тағайындау сұрағы сот тергеуі уақытында,
тергелушінің қабілетсіздігі байқалғанда немесе қойылған сұрақтарға ойсыз
жауап беру сияқты, немесе қауіпті мінез-құлығымен ерекшеленгендерге
беріледі. Сонымен қатар, сот-психиатриялық сараптауды тергелушінің өз
арызына сәйкес тағайындау мүмкін: оыйның жаңылысуы, болып жатқанғаесеп
беруі және ойын жинақтай алмауы, жан-жағынан дауысқа еліктеуі және т.б.
Сот-психиатриялық сараптауды тағайындау үшін басқа да негіздер болуы
мүмкін.
Бұл көбінесе психиатриялық ауруханалар немесе психоневрологиялық
диспансерлер базасында жұмыс істейтін сот-психиатриялық комиссияға
жүктеледі. Комиссия құрамы облыстық денсаулықсақтау комитеті бұйрығымен
бекітіледі. Сонымен қатар, тергеуші мен сот сот-психиатриялық
сараптаушыларды сараптау комиссиясына өздері тағайындай алады немесе
осындай комиссияны құруды жүктей алады. Ең қиын, сондай-ақ қайта сот-
психиатриялық сараптаманы В.П.Сербский (Мәскеу) атындағы Мемлекеттік ғылыми
әлеуметтік және сот психиатриясы орталығында өткізеді. Сот-психиатриялық
сараптама комиссиясы құрамына үштен аз емес сарапшы-психиатр, оның бірі
төрағасы, екіншісі – баяндаушы, үшіншісі – комиссия мүшесі болып
тағайындалады. Сонымен қатар үш маман сарапшы-психиатрдың болмаған
жағдайында сот-психиатриялық сараптау екі немесе бір сарапшыдан тұруы
мүмкін. Сот психиатрларының құқығы мен міндеттері сот-седициналық
сарапшыларының құқығы мен міндеттеріне сай, яғни олар істің барлық
материалдарымен танысуға құқығы бар және сот-психиатриялық сараптаманы
өткізу немесе өткізбеуге жауапты. Сонымен бірге сарапшы соңғы қорытындыны,
егер оған қосымша материалдар қажет болса (куә көрсеткіштері, жұмыс
орнынан, тұрғылықты орнынан мінездеме және т.с.с.), сондай-ақ басқа маман
дәрігерлермен –хирург, сексопатолог, венеролог және т.б. кейінге шегеруіне
құқылы. Мұндай жағдайларда тергеу немесе сот сот-психиатриялық сарапшыны
қажетті материалдар мен кеңестермен қамтамасыз етуге міндетті.
Кейде сарапталушы жағдайын бағалауға оның туыстары мен
жолдастарына сұрау салуы қажет. Мұндай әңгімеге сарапшы тергеушіден рұқсат
алуы қажет, ал туыстары сарапшыға сот-тергеу органдары арқылы шақырылуы
керек.
ҚР сот сараптамасы туралы заңы (8 бап) және ҚР ҚПК 249 және 250 баптарында
келесі түрлері көрсетіледі:
бірінші, комиссиялы, кешенді, қосымша және қайталанатын, сонымен бірге
өткізу жағдайына қарай сот-психиатриялық сараптаманың 4 түрін өткізу
мүмкіндігінің болуы. Бұл түрлер ДСМ нұсқауларында көрсетілген:
амбулаторлы, стационар, сот жиыны, сырттай(өлгеннен кейін), сараптаманы
тергеушінің кабинетінде өткізу сараптама емес, кеңес болып табылады.
Амбулаторлы сараптама тез және көп тараған, оны кез келген
психиатриялық мекемеде кез келген жағдайда өткізу мүмкіндігі бар
(Қазақстанның кез келген облыс орталығы мен үлкен қалаларда).
Стационарлық сараптама қойылған сұрақтарға ұзақ бақылау немесе
зертханалық тексеру қажет болған жағдайда жүргізіледі. (ҚР ҚПК 247 бабы)
Қамауға алынғандар Алматы қаласының Республикалық клиникалық
псхиатриялық ауруханасының сот бөліміне орналастырылады. Зерттелуші
психиатриялық диспансерде болған кезінде тергеу жұмысы тоқтатылады (ҚР ҚПК
50 бап). Ауру тарихын дәрігерлер емес, АСПС комиссиясы жүргізеді.
Сараптаманың мерзімі стационарда- 30 күн, егер сот-тергеу органдарының
сұрағына зерттеу аяқталмай жауап берілмесе, АСПС мерзімді созу туралы шешім
қабылдайды. Егер комиссия тергелушіні науқас деп таныса, онда оны тергеу
изоляторының медициналық психиатриялық бөліміне жатқызады.
Сот жиынындағы сараптама ҚР ҚАЖ 354 және 355 бабымен
регламенттеледі. Егер тергелушіге, кіналыға немесе куәға алдын ала
сараптама өткізімесе және сот процесі кезінде психикалық бұзылулар
байқалса, сот-психиатриялық сараптама сот залында қажет. Сот сараптама
алдына қойылатын сұрақтарды қарастырып, сот жиынын басқа мерзімге
ауыстыруына болады.
Сырттай сот-психиатриялық сараптама куәландыруға мүмкіндігі жоқ
(өлгеннен кейін) іс материалдары бойынша жүргізіледі. Бұндай сараптама
өзіне қол жұмсау туралы істерге арналған сараптамаларға, ал азаматтық
процестерде мұра қалдыру туралы істерде т.б. жүргізіледі. Сараптама
жүргізу үшін түрлі медициналық құжаттар , куәлар көрсеткіштері,
мінездемелер, қайтыс болғанның жазбалары, қосымша куәлардың , туыс-
жақындарының және жолдастарының жауаптары қажет.
Барлық жиналған талдаулар сараптамашы мен сараптау комиссиясына
тергелушінің өмірінің сол кезеңінен қортынды жасауға әкеледі. Көрсетілген
материалдардың жетіспеушілігі сараптама қорытындысын жасаудан бас тарту
бола алады. Қылмыстық істерде кейде сараптамалар қорытындысы болжалды болып
шектеле алады, азаматтық істерде қабілетті және мұраның немесе мәмленің
сұрақтарының шешілуінде тергелушінің психологиялық жағдайы туралы болған
қорытынды іске асырылмайды.
Барлық сот-психиатриялық қимыл “Сараптама қорытындысы” түрінде ҚР ҚПК 120
бабында регламенттелінген. Сот-психиатриялық сараптама қорытындысы кіріспе
бөлімінен тұрады, онда сараптаманың формалды жағы көрсетіледі (сараптама
тағайындалуы туралы қорытынды, тегі және сараптаманы тағайындаушы лауазымы,
сараптаманы тағайындау негізі, сараптау құрамы т.б.); арнайы бөлім, онда
тергелушінің өмірінен мәлімет, аурудың пайда болуы мен ағымы туралы,
медициналық зерттеу шешімдері беріледі; қорытынды бөлімде қорытынды
шығарылып, олардың негізі айтылады. Қорытындыда психикалық ауру диагнозында
формаланады, тексерілушінің есі дұрыс еместігі қорытынды шығарылады немесе
медициналық 4 белгі бойынша критерилері көрсетіледі (психикалық бұзылыс;
уақытша психикалық бұзылыс; ақылы кемдік; басқа психикалық жағдайлар). Есі
кемдік жағдайы медициналық шараларға негізделеді. Сот-психиатриялық
сараптама қорытындысында анықталған, деректі және қойылған сұраққа жауап
болуы керек.
Кейде сот-психиатриялық сараптама өткізгенде тергеу
сараптаушылардан сұрамаған жағдай ашылуы мүмкін. Мұндайда сараптау
комиссиясы бұны өзі көрсетуі керек. Мысалы, күдіктінің есі дұрыс еместігін
анықтауда, оның созылмалы алкоголизм немесе наркоманиямен ауыратындығы
анықталады. Сұраққа жауап беріп отырған ақылы кем тергелішіні комиссия
наркоман екендігін қорытындыда көрсетіп, оны мәжбүрлі емдеуге жібереді.
Психикалы науқас адамды сот-психиатриялық сараптама комиссиясы есі дұрыс
деп қорытқанда, сот психикасы дұрыс емес адаммен іс жүргізетіндігі
көрсетіледі. Сот-медициналық сараптаудағы тәрізді, сот-психиатриялық
сараптаманың қорытындысын сот немесе тергеу ісі қабылдап немесе жоққа
шығара алады. Соңғысында сот немесе тергеу органдары жазба күйінде
сараптаушылар пікіріне келіспейтін деректі себебін көрсетеді. Осындай
мотивтегі сот қаулысы қайта сараптама тағайындауға негіз бола алады.
Қылмыстық іске іліктірілген адамның ақыл есі кем немесе кем еместігі
туралы сұрақ сот-психиатриялық сараптаманы тағайындауға негіз болып
табылады. “Ақылы дұрыс емес” түсінігіне ҚР ҚК 16 бабында анықтама берілген,
онда: “Қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс емес жағдайда
болған, осы Кодексте қаралғандай, яғни факті әрекеті өз қимыл-әрекетінің
қоғамға қауіпті екенін сезбеген немесе созылмалы психикалық ауру
салдарынан, уақытша психикалық бұзылыс; ақылы кемдік; басқа психикалық
жағдайларында жасалған қылмыс жауапқа тартылмайды.”
16 баптың порымдалуына қарамай, тәжірибеде оны қолдану дұрыс емес
трактовканың мүмкіндігі туралы куәландырады, оған арнайы түсінік қажет. ҚР
ҚК 16 бабының мазмұнында 2 критериді бөліп алуға болады, олар
сарапталушының есі кемдігін мойындауға негіз болады. Біріншісі медициналық,
оны дәрігер – психиатр лар құзыры қояды; енді әңгіме ақыл есі дұрыс
еместігі дәлелденбеген қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде психикалық
бұзылыста, уақытша психикалық бұзылыста, ақылы кемдік, басқа психикалық
жағдайда болғандығында. Мұнда “басқа психикалық аурулар жағдайы”
түсінігі түсініксіз. ҚР ҚК 16 бабында аталған Дүниежүзілік аурулар
классификациясының 10 қарарында ҚР арнайы қабылданған “Писхикалық және
мінез синдромы” патологиялық бөліміне ауру деп толық мағынада санауға
болмайтындығы енген.
Заңгерлік (психологиялық) критерилер ақылы кемдіктің екі
аспектісін көрсетеді:зияткерлік және ерікті. ҚР ҚК зияткерлік аспектіні
фактілі мінезді және қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс
емес жағдайда болғандығы санасыздық ретінде қаралады. Әрине, жазаланушы
оның әрекетінің құқыққа қайшы екендігін Заңның танығанын білмейді –
юриспруденцияның негізгі қағидасының бірі – заңды білмеу оның заңды
бұзғанына жауапкершіліктен босатпайды. Формулировкадағы кілт сөзі
“болмады” деп саналады, яғни жауапкершілікке тартылушы өз қимылын құқыққа
қарсы екендігін санасыз жасаған, онда ой, ес, интеллект, садырақ ойда ауру
себебінен болған. Бір науқас (ақыл ес кемістігінің жеңіл түрі) өлтірудің
қастандық екендігін түсінеді, бірақ заңға қайшылығын түсінбейді. Сондықтан
сараптаушылар қорытындысы келесідей көрсетіледі: “Инкриминирлеу әрекеті
ақылы дұрыс емес деп тану ұсынылады”.
Қоғамға қауіпті қимыл жасау кезінде ақыл есі дұрыс емес жағдайда
болғандардың толық психологиялық механизмінің мінездемесін жасауға ерікті
аспект, яғни өз қимыл-әрекетін басқара алмауын есепке алу керек. Кей
жағдайда ерікті аспект алғы жоспарға шығарылады. Бірақ таным
қызметінің бұзылуы жоқта кеңінен талқылаудың қажеті жоқ, мысалы,
наркомания немесе сексуалды жайда.
Ақыл есі дұрыс еместігі сұрағы құқыққа қарсы қимыл жасалғанда
шешіледі. Егер әрекет үстінде адам ақыл есі дұрыс емес болып, сараптама
уақытында толық жазылып кетсе де, ол ақыл есі дұрыс емес деп танылады.
Керісінше, егер адам криминал жасағанда сау болып, сараптама уақытында
ауырса, ол ақыл есі дұрыс деп танылады (осы уақытта психикалық
бұзылыстарынан сот-тергеу жұмыстарын жүргізуге болмағандықтан оны
психиатриялық стационарға мәжбүрлі емге жазылғанға дейін жібереді).
Ақыл-есі дұрыс психикалық бұзылыстары барларға қылмыстық жауапкершілік.
Жүз жылдан аса заңгерлер мен психиатрлар қылмыстық заңға ақыл есі
дұрыс емес пен ақыл есі дұрыс аралығындағы - кішірейген (шектеулі) ақыл есі
дұрыс категориясын енгізуді талқылауда. Ғасырдың басындағы ірі психиатрлар
Э.Креплин және В.М.Бехтерев пікірлері дәлелді. Осында екіұшты ойға тірелді:
біріншіден, шектік психикалық бұзылыстар деп аталатын үлкен топта ақыл есі
дұрыс еместіктің психологиялық критерилері жоқ немесе бар болады;
екіншіден, ақыл есі дұрыс емес адамдарға адамгершілікпен қарап, психикалық
бұзылыстарының бар екеніне күман туғызбау. Ақыл есі дұрыс емес туралы
жағдай біраз азаюымен трактілетін еуропалық елдердің қылмыстық кодексінің
біразында түсінікпен қаралған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде “азайған ақыл есі дұрыс
емес” термині жоқ. Бірақ Қаз ССР заңында аналогы болмаған 17 бабы бар. Осы
бапқа сәйкес, психикалық бұзылыс қылмыс жасау үстінде толық жайды санасына
енгізе алмағандықтан , яғни сотта қылмыстық жауапкершілік жеңілдетіледі.
Осылай, заң беруші азайған ақыл есі дұрыс теориялық дискуссияға түспей,
ақыл есі дұрыс психикалық бұзылыстары барларға адамгершілік мінез танытуда.
Сарапталушылардың ҚР ҚК 17 бабына сәйкес сарапталуы жоғары
деңгейде болады. Герман және ағылшын зерттеушілерінің деректеріне
қарағанда, бостандығынан айрылғандар арасында психикалық бұзылушылықтары
бар пациенттер 20-38 пайызын құрайды екен. Ал Қазақстанда 1996ж. психикалық
аурулармен ауыратындардың 41,7 пайызы сот-психиатриялық сараптамадан
кіналанушы ретінде өткен (ақыл есі кем деп 7,5 пайызы танылған).
ҚР ҚК 17 бабының 2 бөліміне сәйкес ақыл-есі дұрыс психикалық
бұзылыстары барларға “медициналық түрдегі мәжбүрлі шара қолдану негіз бола
алады”. Осыдан, мәжбүрлі шара тағайындалсын деп емес, ал мүмкін болса деп
қарау керек. ҚР ҚК 88 бабының 2 бөліміне сәйкес негіз толықтырылады, ауруға
немесе қоршағандарға қауіп төндіргенде тағайындалады деп аталған.
Психикалық бұзылыстары барларға мәжбүрлі шара қолдану мерзімін өтеу жерінде
өткізіледі.
6.Сотталғандар арасында, бостандығынан айрылғандар арасында түрлі
психикалық патологиясы барлар кездеседі.
Олардың барлығы да Қазақстан Республикасының ішкі істер
Министрлігінің медициналық қызмет құрамында бар психиатриялық
қызметте арнайы медициналық қызметті керек етеді. Бұл көмек көрсеткішіне
қарай амбулаторлы немесе стационарлы бола алады.
Сотталғандардың құқықтық жағдайы ҚР ҚК 95 бабында анықталған, мерзімін
өтеуден басқа мәжбүрлі медициналық шара қолданылынады (бостандығынан
айрылғандардың алкоголизм, наркомания, токсикомания бойынша мәжбүрлі шара
қолдану). Осы шараларды тағайындау, созу, өзгерту, тоқтатуды тағайындау ҚР
ҚК 7 бөлімінде рәсімделген. Олардың айырмашылығы тек бостандығынан
айырылғандар психиатриялық бөлімінде өткізілетіндігінде. Егер сот мәжбүрлі
медициналық шара қолданбау керек деп шешсе,онды сотталғандар ем Қазақстан
Республикасының психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылған. Осы
Заңның ҚР ҚК 95 бабында І бөлімінде сәйкес бостандығынан айырылмай жазасын
өтушілер тұрғылықты жерінде денсаулық сақтау жүйесінде психиатриялық
мекемеде амбулаторлы мәжбүрлі ем тағайындалғандар туралы рәсімделген.
Сотталғанда ауыр психикалық бұзылушылықтар табылса, жазалаудың түзеу
мағынасын түсіну мүмкіндігі жойылады, осылай, жазалау тәрбие мағынасын
жоғалтады, осының арасында, психикалық науқас қоршаған ортадағыларға артық
проблемалар туғызып, ҚР ҚК 73 бабы бойынша психиатриялық куәландыруға
жатады.
Сотталғандарға бақылай қарап, психиатрлар ақыл есі кем кезде құқық
бұзғанын анықтап, оны сот үкімі есепке алмағандығын дәлелдеп беруі мүмкін.
Бұл туралы акт жасалады, ол бақылау инстанцияларына беріледі. Егер бақылау
органдары психиатриялық комиссия қорытындысын растап, ҚР ҚПК тәртібінде
белгіленген шешім қайтарылады (ақыл есі кемдік кінәлы емеспен тең) немесе
сотталғанды мұрағаттағы қылмыстық ісімен бірге сот-психиатриялық
сарапшыларға бақылауға жібереді.
МЕДИЦИНАЛЫҚ ТҮРДЕГІ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ сұрағына.
ҚР ҚК 16 бабында ақыл есі кем деп танылғандар қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды деп жазылған. Бірақ психикалық бұзылушылықтары бар болғандықтан
олар қоғамға және өз-өзіне қауіпті қимыл жасауы мүмкін. Осындай ақыл есі
кем жағдайда қайтадан қауіп төндірмеу үшін, ҚР ҚК 16 бабының 2 бөлімінде
“ақыл есі кем деп танылғандарға сот медициналық мәжбүрлі шара қолдану”
қаралған. Бұл мәжбүрлі шара қолдану “міндетті түрде қолданылу керек емес”,
ал “мүмкін болса” деген формулировкаға көңіл аударған да жөн. Кей жеке
жағдайларда ақыл есі кем деп танылғандарға антиәлеуметтік тенденция
қарастырылмайды, ортаға қауіпті қимыл жасауы психикалық аз уақытты қамтып,
қайталануын күтпей, мәжбүрлі шара қолдануды күту керек емес (мысалы,
алкоголмен патологиялық мас жағдайында зиян келтіретін адам өмірінде бір-
ақ рет болады). Сондықтан ҚР ҚК 88 бабының 2 бөлімінде “мәжбүрлі
медициналық шара қолдану психикалық бұзылушылықтары барлар қоғамға және өз-
өзіне қауіпті қимыл жасаумен байланысты болғанда ғана тағайындалады”
деп түсіндіріледі. Осындай жағдайда, алғашқыда қоғамға қауіпті қимыл
жасаған психикалық бұзылушылықтары барлар қоршаған ортаға қауіп
төндірмейді, ҚР ҚК 88 бабының 4.4 бөліміне сәйкес сот бұл сұрақты шешеу
үшін денсаулықсақтау органдарына қажетті материалдар беріп, емдеуге
Қазақстан Республикасының психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылған
психоневрологиялық мекемелерге жібереді. ҚР ҚК 73 бабының 1 бөлімінде
мәжбүрлі медициналық шара қолдану психикалық бұзылушылықтары барларға ғана
тағайындалмайды, ол жазасын өтеп шыққаннан кейін психикалық
бұзылушылықтары барлар қоғамға және өз-өзіне қауіпті қимыл жасаумен
байланысты болғанда да тағайындалады.
Айта кетерлік бір жай, мәжбүрлі медициналық шара қолдану жазаға
жатпайды. Ол сотталғанға жатады, бірақ сотпен ақыл есі кем деп
танылғандарға сот медициналық мәжбүрлі шара қолдануға жіберілгендер
кешірілімге немесе амнистияға жатпайды.
Мәжбүрлі ем науқастың жеке бостандығын шектейді, сондықтан оны сот
қана белгілейді. Бұл мәжбүрлі ем Қазақстанда денсаулық сақтау
жүйесіндегі психиатриялық мекемелерде жүргізіледі.
ҚР ҚК 7 бөлімі мәжбүрлі медициналық шара қолдануға
арналған. ҚР ҚК 90 бабында төрт нұсқасы қарастырылған, оларға
мәжбүрлі емдер мінездемесі 91 және 92 баптарда берілген. Осындай
нұсқалардың бірін таңдап алу науқастың психикалық ерекшелігі мен құқық
бұзған ісіне қарай анықталады, жинақтай келе бұлар қоғамға және өз-өзіне
қауіпті қимыл жасау дәрежесі анықталады.
Құқық бұзған ісі мейлінше жеңіл болып, психикалық бұзылушылығы
стационарда емделуді қажет етсе, сот ҚР ҚК 96 б. бойынша амбулаторлы
мәжбүрлі медициналық бақылау мен емді психиатрға тағайындайды. Науқастар
үлескілік психиатрлармен айына бір рет кездесулері керек, үлескілік
психиатрлар мен милиция инспекторының арасында науқас туралы ақпарат
алмасуы болып тұру қажет, психикалық статусы нашарлаған кезде бірлесіп
науқасты ауруханаға жатқызады (Бұл шара Қазақстан Республикасының
психиатриялық көмек туралы Заңында қарастырылғанбөлімдерге сай жүргізіледі.
) тексеру және емдеу кезінде науқас отбасына , қамқорлыққа алушыға ,
медициналық персоналдарға құқыққорғау органдары көмекке келуге міндетті (
“Психиатриялық көмек туралы” Заңының 35 б. 3б.)
Егер ем, күту, бақылау мен қамтамасыз ету амбулаторлық жағдайда
жасалу мүмкіндігі болмаса, Қазақстан Республикасының ҚК 92 б. сәйкес сот
психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеу тағайындалады. Қазақстан
Республикасының “Психиатриялық көмек және оны азаматтарға көрсету құқығы
туралы” Заңының 13 бабы 2 бөліміне сәйкес сот шешімі бойынша психиатриялық
стационарда емдеу тағайындалғандарға басқа ауруханалардағыдай
пациенттеріне ем белгіленеді. Олар еңбекке жарамсыз деп танылып
стационарда болған уақыттарында жалпы негіздегі зейнеткерлікке құқылы.
Психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеу тағайындалғандар қанша уақыт
емделетіндігі жайлы сотта белгіленбейтіндігі аурудың қоғамға зиян
келтірмейді дегені емес.
ҚР ҚК 92 бабында стационарлық мәжбүрлеп емдеудің 3 нұсқасы
қаралады: жалпы типтегі психиатриялық стационарда, арнайы типтегі және
интенсивті бақылаудағы арнайы типті. Бірақ осы уақытта Қазақстанда тек
жалпы типтегі психиатриялық стационар және интенсивті бақылаудағы арнайы
типті емдеу қолданылады (Қазақстан Республикасының Қылмыс кодексін
қабылдағанға дейін ол “қатал” бақылау деп аталған, ол қылмыскерлер жазасын
өтейтін колония атын қайталайтын).
Жалпы типтегі психиатриялық стационарға (науқастың сот орны немесе
тұрғылықты орны бойынша) ақылы дұрыс еместер жіберіледі, олар өте қауіпті
қылмыс жауапкершілігіне тартылмағандар (өлтіру, зорлау, талқандау), осы
шақта агрессия көрсетпей, қашуға ұмтылмайтындар. Олар жалпы
негіздегі психиатриялық стационардағы науқастар сияқты палатада жатып, күн
тәртібі бойынша ем мен тағам алады. Айырмасы тек дәрігерлер сот рұқсатынсыз
мәжбүрлі емдеудегілерді шығаруға, терапевтік демалыс беруге немесе жеке
ауруханаға ауыстыруға құқығы жоқ.
интенсивті бақылаудағы арнайы типті психикалық ауруларға аса
қауіпті немесе бірнеше рет құқық бұзыушылықты қайталағандар, сондай-ақ
айналадағыларға қауіпті, аффективті, агрессивті, персоналға шабуыл жасап,
наркотикалық заттарды ұрлап, жалпы типтегі психиатриялық стационардан
қашатындар, оларды әрқашан қадағалауды талап етілетіндер жіберіледі.
Қазақстанда Алматы облысы Талғар ауданы Ақтас поселкесінде
орналасқан ауруханаға 1996 жылы медициналық мәжбүрлеп емдеуге
жіберілгендердің 30 пайызы ақыл-есі дұрыс еместер.
ҚР ҚК 88 бабының 1 бөлімінде медициналық мәжбүрлеу шарасы тек ақыл-
есі дұрыс еместерге ғана емес, сондай-ақ сот тағайындайды: б) қылмыс
жасағаннан кейін жазасын орындай алмайтын немесе орындауцға мүмкіндігі жоқ
психикалық бұзылыстары пайда болғандарды; в) қылмыс жасаған немесе
алкоголизм, наркомания немесе таксикоманиядан емдеуді қажет етеді;
Медициналық түрдегі шаралар қолданудың процессуалды жағдайы аталғандар мен
өткізу орнында бірдей емес.
Егер қылмысты іске жауапты инкриминирлі іс жасау мен сот
аралығында психикалық бұзылыспен ауырса, онда денсаулық сақтау жүйесіндегі
психиатриялық стационарға жіберіледі. Егер ол қамауда болса, онда жалпы
типтегі психиатриялық аурухана стационар болады (немесе психоневрологиялық
диспансердің станционар бөлімі). ҚР ҚПК 14 бабының 2 бөліміне сәйкес онда
сот шешімі арқылы ғана орналастырады. Егер шара ретінде қамау таңдалса,
науқас ҚР ҚПК 509 бабының 1 бөліміне сәйкес прокурор қаулысы бойынша
арнайы типтегі бақылауы бар психикалық ауруханаға жіберіледі. Екі жағдайда
да тұлғалар “дәрігер – психиатр комиссиясымен сауыққан болса, онда сот
медициналық мекеме негізінде медициналық мәжбүрлеу ретіндегі шарасын
тоқтатады және істі өндіре жалғастыруға немесе алдын ала тергеуге жіберуге
қаулы шығарады, осы тұлға жазаланушы ретінде қаралады және іс жалпы типтегі
сотта қаралады.”(ҚР ҚПК 520 бабының 1 бөліміне сәйкес). Мұнда “медициналық
мекемеде өткізген уақыт жазаланушыға кесілген мерзімге жатады” (ҚР ҚПК 520
бабының 2 бөліміне сәйкес). ҚР ҚПК 520 бабында қолданылған “сауыққан
”сөзіне түсінік беруді қажет етеді. Бұл сөз аурудың толық жойылуы туралы
емес ал “өз әрекетінің қоғамға қауіпті емес екенін фактілі сезіну”
жазалаудың орындалу жағдайын дарыта білуі керек.
Егер әңгіме ақыл-есі дұрыс еместерге, алкоголизм немесе наркоманиялық
психикалық аурулары бар қылмыскер туралы болса, онда сот мәжбүрлі
медициналық түрдегі шараны жазалаумен бірге орындатады.
Егер жазалау бас бостандығынан айыратын жағдайда болса, мәжбүрлі ем
амбулаториялық жағдайда диспансерлік орган мекемелерінде өтеді, ал егер
науқастың психикалық жағдайы нашарласа, негізгі Қазақстан Республикасының
“Психиатриялық көмек туралы”Заңында қарастырылғандай, жалпы типтегі
психиатриялық стационарға жатқызып емдейді. (ҚР ҚПК 95 бабына сәйкес).
Алкоголизм мен наркология бойынша мәжбүрлі емге бағыттау соттауға
тарту болып есептелмейді. СЛПУ мәжбүрлі еміндегі науқастар Қазақстан
Республикасындағы ем тәртібін сақтау қажеттігінен шектеулі азаматтар
құқығын пайдаланады. Оларға өздерінің құқығы мен заң қызығушылығын сот
қорғанысы кепілдендіріледі, оларға құқық және әлеуметтік көмек көрсетіп,
тұрғылықты жеріндегі аумақтағы құқығы сақталады.СЛПУ-дағы мәжбүрлі емдегі
уақытында жалпы еңбек өтілін бөлмей, соған қоса есептеледі.
Науқас СЛПУ-дан сот тағайындаған мәжбүрлі еміндегі мерзімі аяқталған
соң шығарылады. Егер мәжбүрлі емін өткізуде қатты ауру кедергілері болмаса,
табысты емделумен байланысты (6 айдан соң) сот қаулысы бойынша мерзімінен
бұрын шығарылуы мүмкін. Емделуден ауытқуда СЛПУ-дағы мерзімі қалалық
(аудандық) халық сотымен тек 1 жылға ғана созылуы мүмкін. Мәжбүрлі емделген
СЛПУ-дан шығарылған тұлғалар тұрғылықты жері бойынша наркологиялық
мекемеге есепке тұруы керек және ем қбылдауды жалғастырады.
Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама.
Азаматтық процестегі сот-психиатриялық сараптама азаматттық сот
өндірістеріндегі іс санының әрдайым өсуімен байланысты амбулаторлық
стационарда, сондай-ақ сырттай (жиі өлгеннен кейін) өткізілуі мүмкін.
Азаматтық құқықтық жағдайы, азаматтық қатынастың қатысушысы ретінде,
құқықтық қабілеттілігі мен іс-әрекетке қабілетілігі сапасымен анықталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (ҚР АК) сәйкес, 1994
жылы 27 желтоқсанында қабылдаған азаматтық заңнамада тауарлы-қаржылы және
заттық қатынас реттеледі, сонымен бірге заттық тұлғалық заттық емес
қатынастарды да реттейді. Бұл заңнаманың негізі реттеуге қатысушылардың
олармен қатыснасы, жекеменшік дербестікті, келісім бостандығын, өздігінен
бөгде біреудің жеке іске қол сұғуын, азаматтық құқықтың қажетті жағдайда
орындалуын, бұзылған құқығының қайта жасалуын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz