Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары
КІРІСПЕ
I ТАРАУ
Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары
ІІ ТАРАУ.
Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
I ТАРАУ
Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары
ІІ ТАРАУ.
Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ұлттық мемлекеттің құрылуы қарсаңындағы Қазақстандағы саяси жағдайына келсек, XV ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай ордасы Жетісу аумағында Моғол хандығы, Сыр бойы, Орталық Қазақстанда Әбілқайыр хандығы сияқты хандықтар өмір сүрген олар жер үшін және билік үшін бір-бірімен соғысып жатты. Бұған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтары қазақ жеріне шабуылдар жасап саяси жағдай мүлде нашарлаған. Қазақ хандарының бастауы болған Ақ орданың ханы Барақ Тоқтамыс ханның бес ұлы бірінен соң бірімен алысп жатты.Осы кезде 1428ж. Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза болуы Ақ орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді. Сыр бойынан Батыс Сібірге дейінгі аралықта бес ұлыс пайда болды. Олар бас-басына хандық құрып өзін-өзі билеушілік туады. Бұлардың арасындаы жер үшін талас ел арасындағы араздықты туғызып бей-берекетсіздік өршіді. Сөйтіп, мұндай саяси бытыраңқылық біртұтас ұлттық мемлекеттің қажет екендігін көрсетеді.
Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық әсіресе Әбілқайырдың хандық өкіметінен бастап, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Тарихи деректерге қарғанда Әбілқайыр хан Ақ орда билігін өз қолына алу үшін 20 жылға жуық күрес жүргізген . Ал Ақ орданың мұрагерлері Орыс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырдың билігін ешбір мойындамаған. Бұлардың алдарына қойған басты мақсаттары өздерінің жеке ұлттық мемлекеттерін құру еді.Міне, Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы саяси жағдай осындай бытыраңқы, аумалы-төкпелі болған.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер болсақ арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. Қазақстан жµніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында ‰здік-‰здік келтірілген, негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын-батыс европалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының хабарлары, сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра т‰седі. Керісінше, монғолдардың жаулап алуы тұрлі ауқымды әдебиеттерді µмірге келтірді. Оң т‰стік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы монғолдар жаулап алуын зерттеуде басты деректеме Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі. Оның екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі тарихы, Жошы ұрпақтары генеалогиясы жµніндегі мәліметтер келтірілген. Келесі дерек Х‡І ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы. Бұл еңбек-Қазақ хандығының тарихын зеттеу ‰шін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті т‰рде баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің кµшіп кетуі туралы хабарлайды
Ұлттық мемлекеттің құрылуы қарсаңындағы Қазақстандағы саяси жағдайына келсек, XV ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай ордасы Жетісу аумағында Моғол хандығы, Сыр бойы, Орталық Қазақстанда Әбілқайыр хандығы сияқты хандықтар өмір сүрген олар жер үшін және билік үшін бір-бірімен соғысып жатты. Бұған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтары қазақ жеріне шабуылдар жасап саяси жағдай мүлде нашарлаған. Қазақ хандарының бастауы болған Ақ орданың ханы Барақ Тоқтамыс ханның бес ұлы бірінен соң бірімен алысп жатты.Осы кезде 1428ж. Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза болуы Ақ орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді. Сыр бойынан Батыс Сібірге дейінгі аралықта бес ұлыс пайда болды. Олар бас-басына хандық құрып өзін-өзі билеушілік туады. Бұлардың арасындаы жер үшін талас ел арасындағы араздықты туғызып бей-берекетсіздік өршіді. Сөйтіп, мұндай саяси бытыраңқылық біртұтас ұлттық мемлекеттің қажет екендігін көрсетеді.
Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық әсіресе Әбілқайырдың хандық өкіметінен бастап, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Тарихи деректерге қарғанда Әбілқайыр хан Ақ орда билігін өз қолына алу үшін 20 жылға жуық күрес жүргізген . Ал Ақ орданың мұрагерлері Орыс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырдың билігін ешбір мойындамаған. Бұлардың алдарына қойған басты мақсаттары өздерінің жеке ұлттық мемлекеттерін құру еді.Міне, Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы саяси жағдай осындай бытыраңқы, аумалы-төкпелі болған.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер болсақ арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. Қазақстан жµніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында ‰здік-‰здік келтірілген, негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын-батыс европалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының хабарлары, сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра т‰седі. Керісінше, монғолдардың жаулап алуы тұрлі ауқымды әдебиеттерді µмірге келтірді. Оң т‰стік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы монғолдар жаулап алуын зерттеуде басты деректеме Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі. Оның екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі тарихы, Жошы ұрпақтары генеалогиясы жµніндегі мәліметтер келтірілген. Келесі дерек Х‡І ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы. Бұл еңбек-Қазақ хандығының тарихын зеттеу ‰шін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті т‰рде баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің кµшіп кетуі туралы хабарлайды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы.
2. Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі
3. Б.Б.Кәрібаевтың “Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары” атты мақаласы
4. В.В.Бартольдтың еңбектері
5. Г.А.Федоров-Давыдов мақалалары
6. Греков Б.Д ,А.Ю Якубовский мақалалары
7. Т.И.Сұлтановтың монографиясы, Кляшторный С.Г. Султанов. Т.И. Казахстан летопись з-х тысячалетий. Алматы 1992.
1. Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы.
2. Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі
3. Б.Б.Кәрібаевтың “Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары” атты мақаласы
4. В.В.Бартольдтың еңбектері
5. Г.А.Федоров-Давыдов мақалалары
6. Греков Б.Д ,А.Ю Якубовский мақалалары
7. Т.И.Сұлтановтың монографиясы, Кляшторный С.Г. Султанов. Т.И. Казахстан летопись з-х тысячалетий. Алматы 1992.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I ТАРАУ
Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары
ІІ ТАРАУ.
Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Пигулевская Н.В. Якубовский А.Ю. Петрушевский И.П. Строева Л.В.
Беленицкий Л.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. Л.,
1958.
2. Фарзалиев А.М. Южный Кавказ в конце XVII в.: османо-сефевидское
соперничество. СПб., 2002.
3. Фарзалиев А.М. Мамедова Р.М. Сефевизм и Великие Моголы в мусульманское
дипломатии. СПб., 2004.
4. Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI в. Баку, 1981.
Кіріспе
Ұлттық мемлекеттің құрылуы қарсаңындағы Қазақстандағы саяси
жағдайына келсек, XV ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай
ордасы Жетісу аумағында Моғол хандығы, Сыр бойы, Орталық Қазақстанда
Әбілқайыр хандығы сияқты хандықтар өмір сүрген олар жер үшін және билік
үшін бір-бірімен соғысып жатты. Бұған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтары қазақ
жеріне шабуылдар жасап саяси жағдай мүлде нашарлаған. Қазақ хандарының
бастауы болған Ақ орданың ханы Барақ Тоқтамыс ханның бес ұлы бірінен соң
бірімен алысп жатты.Осы кезде 1428ж. Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза
болуы Ақ орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді. Сыр бойынан Батыс Сібірге
дейінгі аралықта бес ұлыс пайда болды. Олар бас-басына хандық құрып өзін-
өзі билеушілік туады. Бұлардың арасындаы жер үшін талас ел арасындағы
араздықты туғызып бей-берекетсіздік өршіді. Сөйтіп, мұндай саяси
бытыраңқылық біртұтас ұлттық мемлекеттің қажет екендігін көрсетеді.
Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық әсіресе Әбілқайырдың
хандық өкіметінен бастап, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Тарихи деректерге
қарғанда Әбілқайыр хан Ақ орда билігін өз қолына алу үшін 20 жылға жуық
күрес жүргізген . Ал Ақ орданың мұрагерлері Орыс хан мен Барақ ханның
ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырдың билігін ешбір
мойындамаған. Бұлардың алдарына қойған басты мақсаттары өздерінің жеке
ұлттық мемлекеттерін құру еді.Міне, Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы
саяси жағдай осындай бытыраңқы, аумалы-төкпелі болған.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер
болсақ арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. Қазақстан
жµніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында ‰здік-‰здік
келтірілген, негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын-батыс
европалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының
хабарлары, сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері
толықтыра т‰седі. Керісінше, монғолдардың жаулап алуы тұрлі ауқымды
әдебиеттерді µмірге келтірді. Оң т‰стік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта
Азиядағы монғолдар жаулап алуын зерттеуде басты деректеме Фазллалах Рашид
ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі. Оның
екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі тарихы,
Жошы ұрпақтары генеалогиясы жµніндегі мәліметтер келтірілген. Келесі дерек
Х‡І ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар
Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы. Бұл еңбек-Қазақ хандығының
тарихын зеттеу ‰шін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл
ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті т‰рде
баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің
кµшіп кетуі туралы хабарлайды олардың этникалық сана сезімін қабылдау
себептері туралы пікірлер айтылып қазақ хандарының Шайбани ұрпақтары мен
монғол хандарымен, қырғыздардың, ноғайлардың, қалмақтардың әміршілерімен
µзара қатнастары айтылады.
Шайбанилық тарихнама қатарына Орта Азия мен Қазақстан тарихы жµніндегі
аса маңызды т‰пнұсқа еңбек-Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің "Михман-
намеий Бухара"("Б‰хар мейманының кітабы") деген еңбегі ерекше орын алады.
Ибн Рузбихан еңбегінде біздің тақырыпқа байланысты, оның ішінде билікті
мұраланудағы дәст‰рдің жергілікті дәст‰р арасындағы талас-тартыстар жайлы
құнды мәліметтер береді. Атап айтсақ Әбілхайыр немересі Мұхамед Шайбани
хан µз билігін заңдастыру ‰шін Герат, Бұхара қалаларында жергілікті дін
басыларымен беделді адамдар арасында µткізген жиындарға берген
сипаттамасы. Ол Шайбани ханға қызмет етіп осы жиындарға қатысып µз
пікірін білдіргендіктен оның мәлімдемелері бізге µте құнды. Келесі дерек
ол Махмұд ибн Әмір Уәлидің "Бахр әл-асрар фи манакиб әл-аийар" (¤негелі
адамдардың еріктілері жайлы ғаламат құпиялар") деген энциклопедиялық
еңбегі. "Бахр аль-асрар" шығармасы жеті томнан тұрады. Бізге керектісі
‡І, IІІ томдары, µйткені мұнда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының тарихы ‡І
томда. Дешті Қыпшақтағы Жошы ұрпақтарының тарихы III томда сипатталған.
Т‰ркі тілдік деректемелерінің ішінен біздің тақырыпқа байланысты пайдалы
әдебиет ол Х‡І ғасырда "Шынғыс-наме" деген құнды тарихи шығармасы. Оның
авторы Хиуа тарихшысы ¤теміс қажы ибн маулана М‰хамед. ¤теміс қажының
туындысы Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары билік еткен уақыты мен билікке
қандай жағдайда келгендігін сипаттайды. Бұл мәліметтер арқылы біз Алтын
Орда тағына хандар қандай дәст‰р негізінде отырғандығын салыстырмалы
тұрде анықтай аламыз. Келесі дерек ол Әбілғазының "Тұрік шежіресі" бұл
еңбекте кµшпелі µзбектер мемлекетінің тарихы Қазақстан мен Орта Азиядағы,
Маңғыт ордасындағы Шайбанилер әулеті туралы мәліметтер жинакталган. Моғол
ұлыстарының тарихы жµнінде аса құнды мәліметтер бар. Осы еңбектің орыс
тілінде жинақ болып шыққан вариантында қарастырып отырған тақырыпа
байланысты Алтын Орда, Ақ Орда хандарының гениялогиялық таблицасы
берілген. 1 Монғол тарихына оның ішінде Шыңғыс хан тұсындағы тарихқа
қатысты аса құнды еңбектің бірі ол "Монғолдардың құпия шешіресі. "Шыңғыс
ханның заңдары жиналған (ясса) бұл еңбек бізге толық жеткен жоқ сондықтан
ол деректе Шыңғыс заңдарының кейбір мәліметтері ғана келтірілген. Бұл
еңбек біздің тақырыбымыз ‰шін аса маңызды µйткені, Монғолдардың билікті
мұрагерлену дәст‰рін анықтау ‰шін, Шыңғыс хан қалаған мемлекеттің ж‰йесі
жайлы мәліметті ондағы келтірілген заңдардан аңғаруға болады. Біздің
тақырыбымызға септігін тигізетін деректердің қатарына екі жинақтарды
жатқызуға болады олар: Қазақ хандығына байланысты материалдар жинағымен,
2 шығыстанушы В.Г.Тизингаузеннің Алтан Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. 3 Жалпы, Алтын Орда жµніндегі материалдардың
жинағы ұзақ жылдар бойы ХІІІ-Х‡ ғ. Қазастан тарихы жµніндегі
мәліметтердің сенімді кµзі болып келеді және осы кезге дейін осылай. Біз
қарастырып отырған тақырыпқа байланысты, деректер µте кµп болғанымен, бұл
орта ғасырлық шығармалардың мәліметтері тарихи сын тұрғысынан алып
қарағанда әр т‰рлі. Сондықтан біз ең нақтыларына, тақырыпқа тікелей
қатысты деректерді қарастырдық және деректік мәліметтерге µте ‰лкен кµңіл
бµлуіміздің себебі, тақырыптың қиындығына, µте аз қарастырылуына
байланысты біз деректерге µте кµп ж‰гіндік.
Тақырыптың зерттеліу деңгейі. Тарихнама мәселесіне келер болсақ қазақ
хандығының тарихына байланысты тақырыпқа қалам тартқан адамдар µте кµп. Ал
біздің тақырыпқа тікелей болмасада септігін тигізетін әдебиеттер қатарына,
И.Н.Березинның "шығыс деректемелерінің кітапханасы." 4, В.В Вельяминов-
Зернов "Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу"5 , В.В.Бартольд
"Жетісу тарихының очерктері"6, тоғыз томдық "Шығармалар жинағы"7,
"Туркистан в эпоху Моңғольских нашествий"8 т.б. қазақ ұлттық зиялылары
еңбектері ішінен М.Тынышбаевтың 9, С.Ж.Асфендиаровтың еңбектері,
М.П.Вяткиннің монографиясы 10 В.П.Юдин Центральная Азия в ХІУ-ХУІП веках
глазами востоковеда. 1, К.А.Пищулина" Юго-восточный Казахстан" 12, атты
еңбектерді жатқыздық. Біз қарастырып отырған тақырып бойынша арнайы т‰рде
зертегендерге келер болсақ. Жалпы алганда бұл тақытыппен арнайы айналысып,
бұл мәселені зерттеп жұрген Б.Б.Кәрібаев, µз мақалаларында қазақ хандығының
құрылундағы алғышарттарды зерттей келе Монғолдардың қазақ хандығының
құрылуына тигізген оң ықпалы жµнінде сµз етеді‰нымен қоса Дешті Қыпшақ пен
Монғол жаулап алушылығынан кейінгі хандық билікті мұралану мәселелерін
В.В.Бартольд, Г.А.Федоров-Давыдов, Греков Б.Д ,А.Ю Якубовский,
Т.И.Сұлтанов. 13 Т.И.Сұлтанов соңғы монографиясында мәселені жан жақты
талқылай келе, билікті мұраланудың принциптері мен тәртібіне кең тоқталады.
Баяндаманың құрылымы.Бұл баяндама кіріспеден,екі тараудан,қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауды “Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттарына”
арнадым. Бұл тарауда толығымен моңғолдық дәстүрменен жергілікті дәстүрдің
күресі, жергілікті дәстүрдің жеңуі, Қазақ хандығының құрылуының
алғышарттары жөнінде сөз қозғалады.
Ал екінші тарауды “Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары”-
деп алып, сол кездегі,яғни,Қазақ хандығының құрылмай тұрып біртұтас халық
болып қалыптасуы және сол қалыптасуы үшін қандай шарттар қажет екенін
қарастырдым.
I.Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары XIII ғасырдың басында
монғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті Қыпшақтың басқару құрылымына
монғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті басқару мен оны мұралануда
монғолдық дәстүр орнықты. Ал ХҮ ғасырдың ортасында билікті мұралануда
жергілікті қыпшақтық дәстүр қайта үстемдікке жетіп, монғолдық дәстүрді
ығыстырады
Ендігі кезде біз, Қазақ мемлекетінің құрылуы және қазақ ұлтының
қалыптасуына көңіл бөлмекшіміз. ХҮ ғасырдың бірінші жартысында Қазақ
хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиғаның мән-жайы
мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық
қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық
иеліктерге бөлінгенде, олардың арасындағы өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы
Ақ Орданың орнына Әбілқайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани
тұқымынан шыққан Әбілқайыр хан бұрын Орда-Ежен ұрпағы билеген Ақ Ордаға
қарасты Шығыс Дешті Қыпшаққа 40 жыл (1428-1468 ж.) үстемдік етті. ХҮ
ғасырдың ортасында Әбілқайыр хандығында толассыз болып отырған қантөгіс
соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар барған сайын үдей түсті. Дешті Қыпшақ
даласында қалыптасқан малжайылымын пайдаланудың дағдысы - көшіп-қону
тәртіптері бұзылды. Көшпенді тайпалар өз мезгілінде жайлау, қыстауларына
бара алмайтын болды. Бұл көшпелі мал шаруашылығына ауыр тиді. Осындай ауыр
тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілқайырдың үстемдігінен құтылып, өз
алдына тіршілік етуді армандады. Ол туралы Махмұд бен Әмір Уәли жинаған
мәліметтерде "Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ уәлияттарында өз ағаларының
балаларын жеңіп шыққан кезде, Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір хан ұрпақтарының
кейбіреулері, мысалы, Керей хан мен Жәнібек хан бағыну мен мойынсүну
шегінен шығып, Отанына кетіп қалуды жөн көрді"-дейді
Әбілқайырдың 1456-57 жылдары қалмақтардан ойсырай жеңілуіне байланысты
күшейе түскен бұқара халық наразылығын Әбілқайыр ханның дұшпандары - Шыңғыс
әулетінен шыққан сұлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мен Барақ ханның
ұрпақтары Жәнібек пен Керей шебер пайдаланды. Олар қазақ хандығының жеке
мемлекетін құру, саяси және мәдени-экономикалық тәуелсіздік алу жолындағы
талабын өз қимылдарына арқау етті. Керей мен Жәнібек сұлтандар өздеріне
қараған қолмен Әбілқайыр хандығынан бөлініп, 1456 жылы Моғолстанға көшіп
келеді. Онда оларды Моғолстан ханы Есен-Бұқа хан аса құрметпен қабылдап, өз
иелігінің Батыс жағынан Шу бойы мен Қозыбасы өңірін бөліп береді.
Есен-Бұқаның Керей мен Жәнібекті бұлайша қарсы алуының да өзіндік
себептері бар еді. Бұл кезде ол інісі Жүніспен соғысып жатқан. Осындай
сындарлы шақта Керей мен Жәнібектің Моғолстанға келуі Есен-Бұқа ханға
көктен түскен жақсылықтай көрінді. Бұлардың бөлініп келуі, біріншіден,
інісі-Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр ханның күшін азайтса, екіншіден,
Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңына ерген батыр жауынгерлерін Жүніске
және сол кезде Моғолстанға қысым жасай бастаған ойраттарға қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I ТАРАУ
Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары
ІІ ТАРАУ.
Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Пигулевская Н.В. Якубовский А.Ю. Петрушевский И.П. Строева Л.В.
Беленицкий Л.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. Л.,
1958.
2. Фарзалиев А.М. Южный Кавказ в конце XVII в.: османо-сефевидское
соперничество. СПб., 2002.
3. Фарзалиев А.М. Мамедова Р.М. Сефевизм и Великие Моголы в мусульманское
дипломатии. СПб., 2004.
4. Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI в. Баку, 1981.
Кіріспе
Ұлттық мемлекеттің құрылуы қарсаңындағы Қазақстандағы саяси
жағдайына келсек, XV ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай
ордасы Жетісу аумағында Моғол хандығы, Сыр бойы, Орталық Қазақстанда
Әбілқайыр хандығы сияқты хандықтар өмір сүрген олар жер үшін және билік
үшін бір-бірімен соғысып жатты. Бұған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтары қазақ
жеріне шабуылдар жасап саяси жағдай мүлде нашарлаған. Қазақ хандарының
бастауы болған Ақ орданың ханы Барақ Тоқтамыс ханның бес ұлы бірінен соң
бірімен алысп жатты.Осы кезде 1428ж. Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза
болуы Ақ орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді. Сыр бойынан Батыс Сібірге
дейінгі аралықта бес ұлыс пайда болды. Олар бас-басына хандық құрып өзін-
өзі билеушілік туады. Бұлардың арасындаы жер үшін талас ел арасындағы
араздықты туғызып бей-берекетсіздік өршіді. Сөйтіп, мұндай саяси
бытыраңқылық біртұтас ұлттық мемлекеттің қажет екендігін көрсетеді.
Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық әсіресе Әбілқайырдың
хандық өкіметінен бастап, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Тарихи деректерге
қарғанда Әбілқайыр хан Ақ орда билігін өз қолына алу үшін 20 жылға жуық
күрес жүргізген . Ал Ақ орданың мұрагерлері Орыс хан мен Барақ ханның
ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырдың билігін ешбір
мойындамаған. Бұлардың алдарына қойған басты мақсаттары өздерінің жеке
ұлттық мемлекеттерін құру еді.Міне, Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы
саяси жағдай осындай бытыраңқы, аумалы-төкпелі болған.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер
болсақ арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. Қазақстан
жµніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында ‰здік-‰здік
келтірілген, негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын-батыс
европалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының
хабарлары, сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері
толықтыра т‰седі. Керісінше, монғолдардың жаулап алуы тұрлі ауқымды
әдебиеттерді µмірге келтірді. Оң т‰стік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта
Азиядағы монғолдар жаулап алуын зерттеуде басты деректеме Фазллалах Рашид
ад-Диннің "Жамиат-таварих" ("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі. Оның
екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі тарихы,
Жошы ұрпақтары генеалогиясы жµніндегі мәліметтер келтірілген. Келесі дерек
Х‡І ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар
Дулатидің "Тарих и Рашиди" деген шығармасы. Бұл еңбек-Қазақ хандығының
тарихын зеттеу ‰шін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл
ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті т‰рде
баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің
кµшіп кетуі туралы хабарлайды олардың этникалық сана сезімін қабылдау
себептері туралы пікірлер айтылып қазақ хандарының Шайбани ұрпақтары мен
монғол хандарымен, қырғыздардың, ноғайлардың, қалмақтардың әміршілерімен
µзара қатнастары айтылады.
Шайбанилық тарихнама қатарына Орта Азия мен Қазақстан тарихы жµніндегі
аса маңызды т‰пнұсқа еңбек-Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің "Михман-
намеий Бухара"("Б‰хар мейманының кітабы") деген еңбегі ерекше орын алады.
Ибн Рузбихан еңбегінде біздің тақырыпқа байланысты, оның ішінде билікті
мұраланудағы дәст‰рдің жергілікті дәст‰р арасындағы талас-тартыстар жайлы
құнды мәліметтер береді. Атап айтсақ Әбілхайыр немересі Мұхамед Шайбани
хан µз билігін заңдастыру ‰шін Герат, Бұхара қалаларында жергілікті дін
басыларымен беделді адамдар арасында µткізген жиындарға берген
сипаттамасы. Ол Шайбани ханға қызмет етіп осы жиындарға қатысып µз
пікірін білдіргендіктен оның мәлімдемелері бізге µте құнды. Келесі дерек
ол Махмұд ибн Әмір Уәлидің "Бахр әл-асрар фи манакиб әл-аийар" (¤негелі
адамдардың еріктілері жайлы ғаламат құпиялар") деген энциклопедиялық
еңбегі. "Бахр аль-асрар" шығармасы жеті томнан тұрады. Бізге керектісі
‡І, IІІ томдары, µйткені мұнда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының тарихы ‡І
томда. Дешті Қыпшақтағы Жошы ұрпақтарының тарихы III томда сипатталған.
Т‰ркі тілдік деректемелерінің ішінен біздің тақырыпқа байланысты пайдалы
әдебиет ол Х‡І ғасырда "Шынғыс-наме" деген құнды тарихи шығармасы. Оның
авторы Хиуа тарихшысы ¤теміс қажы ибн маулана М‰хамед. ¤теміс қажының
туындысы Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары билік еткен уақыты мен билікке
қандай жағдайда келгендігін сипаттайды. Бұл мәліметтер арқылы біз Алтын
Орда тағына хандар қандай дәст‰р негізінде отырғандығын салыстырмалы
тұрде анықтай аламыз. Келесі дерек ол Әбілғазының "Тұрік шежіресі" бұл
еңбекте кµшпелі µзбектер мемлекетінің тарихы Қазақстан мен Орта Азиядағы,
Маңғыт ордасындағы Шайбанилер әулеті туралы мәліметтер жинакталган. Моғол
ұлыстарының тарихы жµнінде аса құнды мәліметтер бар. Осы еңбектің орыс
тілінде жинақ болып шыққан вариантында қарастырып отырған тақырыпа
байланысты Алтын Орда, Ақ Орда хандарының гениялогиялық таблицасы
берілген. 1 Монғол тарихына оның ішінде Шыңғыс хан тұсындағы тарихқа
қатысты аса құнды еңбектің бірі ол "Монғолдардың құпия шешіресі. "Шыңғыс
ханның заңдары жиналған (ясса) бұл еңбек бізге толық жеткен жоқ сондықтан
ол деректе Шыңғыс заңдарының кейбір мәліметтері ғана келтірілген. Бұл
еңбек біздің тақырыбымыз ‰шін аса маңызды µйткені, Монғолдардың билікті
мұрагерлену дәст‰рін анықтау ‰шін, Шыңғыс хан қалаған мемлекеттің ж‰йесі
жайлы мәліметті ондағы келтірілген заңдардан аңғаруға болады. Біздің
тақырыбымызға септігін тигізетін деректердің қатарына екі жинақтарды
жатқызуға болады олар: Қазақ хандығына байланысты материалдар жинағымен,
2 шығыстанушы В.Г.Тизингаузеннің Алтан Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. 3 Жалпы, Алтын Орда жµніндегі материалдардың
жинағы ұзақ жылдар бойы ХІІІ-Х‡ ғ. Қазастан тарихы жµніндегі
мәліметтердің сенімді кµзі болып келеді және осы кезге дейін осылай. Біз
қарастырып отырған тақырыпқа байланысты, деректер µте кµп болғанымен, бұл
орта ғасырлық шығармалардың мәліметтері тарихи сын тұрғысынан алып
қарағанда әр т‰рлі. Сондықтан біз ең нақтыларына, тақырыпқа тікелей
қатысты деректерді қарастырдық және деректік мәліметтерге µте ‰лкен кµңіл
бµлуіміздің себебі, тақырыптың қиындығына, µте аз қарастырылуына
байланысты біз деректерге µте кµп ж‰гіндік.
Тақырыптың зерттеліу деңгейі. Тарихнама мәселесіне келер болсақ қазақ
хандығының тарихына байланысты тақырыпқа қалам тартқан адамдар µте кµп. Ал
біздің тақырыпқа тікелей болмасада септігін тигізетін әдебиеттер қатарына,
И.Н.Березинның "шығыс деректемелерінің кітапханасы." 4, В.В Вельяминов-
Зернов "Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу"5 , В.В.Бартольд
"Жетісу тарихының очерктері"6, тоғыз томдық "Шығармалар жинағы"7,
"Туркистан в эпоху Моңғольских нашествий"8 т.б. қазақ ұлттық зиялылары
еңбектері ішінен М.Тынышбаевтың 9, С.Ж.Асфендиаровтың еңбектері,
М.П.Вяткиннің монографиясы 10 В.П.Юдин Центральная Азия в ХІУ-ХУІП веках
глазами востоковеда. 1, К.А.Пищулина" Юго-восточный Казахстан" 12, атты
еңбектерді жатқыздық. Біз қарастырып отырған тақырып бойынша арнайы т‰рде
зертегендерге келер болсақ. Жалпы алганда бұл тақытыппен арнайы айналысып,
бұл мәселені зерттеп жұрген Б.Б.Кәрібаев, µз мақалаларында қазақ хандығының
құрылундағы алғышарттарды зерттей келе Монғолдардың қазақ хандығының
құрылуына тигізген оң ықпалы жµнінде сµз етеді‰нымен қоса Дешті Қыпшақ пен
Монғол жаулап алушылығынан кейінгі хандық билікті мұралану мәселелерін
В.В.Бартольд, Г.А.Федоров-Давыдов, Греков Б.Д ,А.Ю Якубовский,
Т.И.Сұлтанов. 13 Т.И.Сұлтанов соңғы монографиясында мәселені жан жақты
талқылай келе, билікті мұраланудың принциптері мен тәртібіне кең тоқталады.
Баяндаманың құрылымы.Бұл баяндама кіріспеден,екі тараудан,қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауды “Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттарына”
арнадым. Бұл тарауда толығымен моңғолдық дәстүрменен жергілікті дәстүрдің
күресі, жергілікті дәстүрдің жеңуі, Қазақ хандығының құрылуының
алғышарттары жөнінде сөз қозғалады.
Ал екінші тарауды “Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары”-
деп алып, сол кездегі,яғни,Қазақ хандығының құрылмай тұрып біртұтас халық
болып қалыптасуы және сол қалыптасуы үшін қандай шарттар қажет екенін
қарастырдым.
I.Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары XIII ғасырдың басында
монғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті Қыпшақтың басқару құрылымына
монғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті басқару мен оны мұралануда
монғолдық дәстүр орнықты. Ал ХҮ ғасырдың ортасында билікті мұралануда
жергілікті қыпшақтық дәстүр қайта үстемдікке жетіп, монғолдық дәстүрді
ығыстырады
Ендігі кезде біз, Қазақ мемлекетінің құрылуы және қазақ ұлтының
қалыптасуына көңіл бөлмекшіміз. ХҮ ғасырдың бірінші жартысында Қазақ
хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиғаның мән-жайы
мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық
қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық
иеліктерге бөлінгенде, олардың арасындағы өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы
Ақ Орданың орнына Әбілқайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани
тұқымынан шыққан Әбілқайыр хан бұрын Орда-Ежен ұрпағы билеген Ақ Ордаға
қарасты Шығыс Дешті Қыпшаққа 40 жыл (1428-1468 ж.) үстемдік етті. ХҮ
ғасырдың ортасында Әбілқайыр хандығында толассыз болып отырған қантөгіс
соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар барған сайын үдей түсті. Дешті Қыпшақ
даласында қалыптасқан малжайылымын пайдаланудың дағдысы - көшіп-қону
тәртіптері бұзылды. Көшпенді тайпалар өз мезгілінде жайлау, қыстауларына
бара алмайтын болды. Бұл көшпелі мал шаруашылығына ауыр тиді. Осындай ауыр
тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілқайырдың үстемдігінен құтылып, өз
алдына тіршілік етуді армандады. Ол туралы Махмұд бен Әмір Уәли жинаған
мәліметтерде "Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ уәлияттарында өз ағаларының
балаларын жеңіп шыққан кезде, Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір хан ұрпақтарының
кейбіреулері, мысалы, Керей хан мен Жәнібек хан бағыну мен мойынсүну
шегінен шығып, Отанына кетіп қалуды жөн көрді"-дейді
Әбілқайырдың 1456-57 жылдары қалмақтардан ойсырай жеңілуіне байланысты
күшейе түскен бұқара халық наразылығын Әбілқайыр ханның дұшпандары - Шыңғыс
әулетінен шыққан сұлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мен Барақ ханның
ұрпақтары Жәнібек пен Керей шебер пайдаланды. Олар қазақ хандығының жеке
мемлекетін құру, саяси және мәдени-экономикалық тәуелсіздік алу жолындағы
талабын өз қимылдарына арқау етті. Керей мен Жәнібек сұлтандар өздеріне
қараған қолмен Әбілқайыр хандығынан бөлініп, 1456 жылы Моғолстанға көшіп
келеді. Онда оларды Моғолстан ханы Есен-Бұқа хан аса құрметпен қабылдап, өз
иелігінің Батыс жағынан Шу бойы мен Қозыбасы өңірін бөліп береді.
Есен-Бұқаның Керей мен Жәнібекті бұлайша қарсы алуының да өзіндік
себептері бар еді. Бұл кезде ол інісі Жүніспен соғысып жатқан. Осындай
сындарлы шақта Керей мен Жәнібектің Моғолстанға келуі Есен-Бұқа ханға
көктен түскен жақсылықтай көрінді. Бұлардың бөлініп келуі, біріншіден,
інісі-Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр ханның күшін азайтса, екіншіден,
Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңына ерген батыр жауынгерлерін Жүніске
және сол кезде Моғолстанға қысым жасай бастаған ойраттарға қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz