Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
құрылысы .мемлекеттік орган ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қазақстан Республикасының Сот билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Мемлекеттік органдар қызметіндегі
қағидалардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 ҚР мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметіндегі конституциялық қағидалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
құрылысы .мемлекеттік орган ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қазақстан Республикасының Сот билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Мемлекеттік органдар қызметіндегі
қағидалардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 ҚР мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметіндегі конституциялық қағидалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметіндегі конституциялық қағидалар өзектілерін ашу барысындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесіне, мемлекетте билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында және олардың өкілеттіктерінің дамуын тарихи–құқықтық тұрғыдан зерттеуге арналған.
Мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және т.б. мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық кепілдемелер болып табылады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік органдар қызметі - объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік органдар қызметі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясының талабына сай келіп, әрбір қызметінің өзіндік атқарар іс-әрекетінің дұрыстық жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдің тарихи-ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алулары керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық қағидалары толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Тарихи тұрғыдан аз уақыт сүруіне қарамастан, Қазақстандағы мемлекеттік органдар қызметіндегі конституциялық қағидалар идеясы өзінің динамикасын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті. Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері тиімділігінің жетілдіргенін, екі палаталық парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және т.б. мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық кепілдемелер болып табылады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік органдар қызметі - объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік органдар қызметі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясының талабына сай келіп, әрбір қызметінің өзіндік атқарар іс-әрекетінің дұрыстық жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдің тарихи-ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алулары керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық қағидалары толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Тарихи тұрғыдан аз уақыт сүруіне қарамастан, Қазақстандағы мемлекеттік органдар қызметіндегі конституциялық қағидалар идеясы өзінің динамикасын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті. Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері тиімділігінің жетілдіргенін, екі палаталық парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметінің
конституциялық ұйымдастыру қағидалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
құрылысы -мемлекеттік
орган ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Қазақстан Республикасының
Президенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Қазақстан Республикасының
Парламенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .16
2.3 Қазақстан Республикасының
Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қазақстан Республикасының Сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...32
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
3.1 Мемлекеттік органдар қызметіндегі
қағидалардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.2 ҚР мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметіндегі конституциялық
қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Кіріспе
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
органдар қызметіндегі конституциялық қағидалар өзектілерін ашу барысындағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесіне, мемлекетте билікті
бөлу механизмін реттеу жағдайында және олардың өкілеттіктерінің дамуын
тарихи–құқықтық тұрғыдан зерттеуге арналған.
Мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз
бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен
қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң
шығармашылық және т.б. мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық
кепілдемелер болып табылады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы
мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік
басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару
жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік органдар қызметі - объективті түрде кез келген елдің
әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде
саналады. Мемлекеттік органдар қызметі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясының талабына сай келіп, әрбір қызметінің өзіндік атқарар іс-
әрекетінің дұрыстық жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдің тарихи-ұлттық ерекшелігі, қоғамның
саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алулары керек.
Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен
айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
қағидалары толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Тарихи тұрғыдан аз уақыт
сүруіне қарамастан, Қазақстандағы мемлекеттік органдар қызметіндегі
конституциялық қағидалар идеясы өзінің динамикасын ашып, маңызды
өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші
Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты.
Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық
Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті. Бұл қозғалыстан президенттік
биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері тиімділігінің жетілдіргенін, екі
палаталық парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін
аңғаруға болады.
Жалпы мемлекеттік басқару түрлерін және, өкілеттік ерекшеліктерін
саралау жекелеп алғанда, ереже іспетті, терең саяси реформалар кезеңінде
аса маңызды мәнге ие болып, құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаларының бірі
ретінде билікті бөлу теориясымен тығыз байланыста болады. Президенттік
билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде
конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң
арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен
айқындалатын. Бұл идеялар ХХ ғасырдың басында М.М.Сперанский мен
Н.И.Муравьевтің Ресейге арналған, М.Дулатов пен А.Бөкейхановтың Алаш Қазақ
автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да
"ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлердің
еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеудің объектісі мен пәні Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар қызметіндегі конституциялық қағидаларын көрсетуге
арналған.
Зерттеудің мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде
президенттік республиканың билік жүргізу жүйесі – мемлекеттік органдар
қызметіндегі конституциялық қағидалар және олардың іс жүзінде қолдану
өкілеттіктерінің ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін
өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен
қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң
шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық
кепілдемелер жасау болып табылады.
Белгіленген мақсаттан шыға отырып, автор алдына мына төмендегідей
міндеттер қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
мен зерттеу, зерттелінетін тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін
ашу негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
- "мемлекеттік билік нысаны", Заң шығару, атқару және сот билігі,
"мемлекеттік орган", "ҚР Конституцияның күші", Конституциялық қағидалар
ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және мазмұнын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесіне қарай бөліну
түрлері, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының аспектілеріне
талдау жасау;
- Заң шығару, атқарушы және сот билігі тармақтарының мемлекеттік-құқықтық
мәртебесінің алуан түрлі үлгісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметіндегі
конституцияның қолдану заңдылықтарын ашып, қорытынды сипаттама беру;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдар қызметіндегі принциптердің
қалыптасу кезеңін негіздеу;
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау,
жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан: 1 тарауда - 1
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік құрылысы -мемлекеттік орган
жөнінде шолу жасалынған; 2 тарауда - Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар жүйесі және оның құрылымына тоқталынған, олар: ҚР
Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Сот билігі, 3 тарау - ҚР
мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидаларына,
оның ішінде Мемлекеттік органдар қызметіндегі қағидалардың маңызы, ҚР
мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметіндегі конституциялық
қағидаларының түрлеріне олардың алатын орны жөнінде, қорытындыдан және
пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Ғ. Сапарғалиев, А.
Ибраева, С.Қ. Амандықова, Баққұлов С.Д., Сапарғалиев Ғ., Амандыкова С.К.,
Дулатбеков Н., Өзбекұлы С., Қопаев Ө., Ағдарбеков, Жоламан Қ.Д., Н.
Дулатбеков, С. Амандықова, А. Турлаев және т.б. ғылыми жұмыстардағы
теориялық тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеу жүмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасынын конституциялык заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары құрады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Қазақстандағы жоғарғы заң
оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы кұқықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде, семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік құрылысы - мемлекеттік
орган
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды белгілейді және олардың адам және азамат, аталмыш қоғам
өкілдерімен қарым-қатынасын бекіте отырып, мемлекеттік органдар жүйесінің
негізін қалайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мемлекетті
ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен қатынасына негіз болатын,
Конституция нормаларымен бекітілген және оны конституциялық мемлекет
ретінде сипаттайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі.
Коституцияда Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысына негіз
болатын барлық принциптер бекітілген. Олар - халықтық билік, мемлекеттік
егемендік, біртұтастық, биліктерді бөлу принципі, құқықтық үстемдігі,
мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін демократиялық жолмен шешу,
идеологиялық және саяси әр алуандылық және басқа принциптер [5].
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін құру концепциясында
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі белгісі
ретінде халықтық билікті атап айтуға болады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық деп
белгіленген. Халық билікті республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады. Сондай-ақ халық өз билігін жүзеге асырудың
мемлекеттік органдарға береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасындағы
демократияның тікелей және өкілді нысандары туралы берік сеніммен айтуға
болады.
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі
ретінде Конституциямен жария етіледі. Егемендік республиканың бүкіл аумағын
қамтиды, өз аумағында және одан тысқары жерлерде, Қазақстан Республикасы
халқының ерік-жігері негізінде, басқа мемлекеттерге тәуелсіз жағдайда, өз
алдына дербес мемлекет функцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуде 1990 жылдың 25
қазанында қабылданған Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация айрықша рөлге ие. Қазақстан Республикасының егемендігін 1991
жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы одан әрі нығайта түсті. Ол Қазақстан Республикасының дербес және
тәуелсіз мемлекет ретінде бекітті. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы егемен
мемлекет болып табылады.
Қазақстан Республикасы егемендігінің негізін оның аумағы, жері,
қойнауы, табиғат байлықтары, мәдени құндылықтары және барлық экономикалық
потенциал құрайды. Егемендіктің бастауы – халық, сонымен қатар егемендік
Қазақстан Республикасының әрбір азаматына таратылады. Мемлекеттік егемендік
ең алдымен мынадан көрініс табады: Қазақстан Республикасы ішкі құрылымға
қатысты және басқа мемлекеттермен арадағы қатынастарға байланысты барлық
мәселелерді өз алдына дербес шешуге хақылы. Егемендік идеясы 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясында да алдынғы қатарда тұр.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару
нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Біртұтастық Қазақстан
Республикасы конституциялық құрылысының маңызды бір бөлігі болып табылады.
Біртұтас мемлекет ретінде Республика өз алдына дербес мемлекеттікке ие емес
әкімшілік-аумақтардан тұратын бірыңғай, саяси біртекті құрылымымен
сипатталады. Біртұтастық бірыңғай азаматтыққа, заңдарға және мемлекеттік
органдар жүйесіне негіз болады.
Қазақстан Республикасында билік біртұтас, дегенмен ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл ретте биліктерді бөлудің
Республика жағдайына бейімделген президенттік механизмі көзделген.
Президенттік институты Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін
бейнелеуге және жүзеге асыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының
Президенті Конституцияның 40-бабына сәйкес мемлекеттің басшысы, оның ең
жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Президент халық пен мемлекеттік
билік бірлігінің, республика азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының
нышаны әрі кепілі.
Президенттік билікті күшейту қоғамның саяси және экономикалық жүйесін
реформалауды барынша тиімді жүргізуге және алға қойған мақсатқа жетуге
қабілетті әлуетті әрі үйлесімді мемлекеттік билік жүйесінің қажеттілігімен
негізделінеді.
Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік – құқықтық құралдар, әдістер мен
тәсілдер жүйесі. Осылардың көмегімен билік етуші субъектілердің ерік-жігері
іске асырылады немесе қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және рухани
салаларын басқару жүзеге асыру. Билік мемлекеттік буындар арқылы көрінеді.
Оның бірі – мемлекет органы.
Мемлекет органы дегеніміз – белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар
ұжымы, ол бірыңғай мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылады. Оған
мынадай белгілер тән: біріншіден, орган мемлекет орнатқан тәртіпте
құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге
асыруы үшін уәкілеттілік береді; бұл орайда ол жекелеген қызметті де,
қызметтер жиынтығын да (мысалы, Парламент) орындау мүмкін, үшіншіден,
органға мемлекеттік билік берілген. Ол басқа мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер шығара алады
және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді; төртіншіден,
мемлекет органдары үшін белгіленген ережелерге сәйкес әрекет етулері тиіс.
Мысалы, сот төрелігі органдары үшін азаматтық және қылмыстық істері
қараудың белгілі бір тәртібі белгілеген [1].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметін
іске асыру нысаны бойынша – өкілді, атқарушысы, сот, прокуратура және
өзге де бақылаушы-қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң
шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидатына негізделген;
дәрежесіне қарай – орталық және жергілікті болып жіктеледі; өкілеттіктің
мерзімі бойынша – тұрақты және уақытша; құзыретін жүзеге асыру тәртібі
бойынша - алқалы (Парламент) және дара (Президент) басшылық; қызметінің
құқылық нысаны бойынша – құқық шығарушы, құқық қолданушы және құқық
қорғаушы; құзыретінің сипатына қарай – жалпы (Үкімет) және арнаулы
(министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстандағы Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағидат билікті бөлу теориясы болып
табылады, ол билікті органдар және лауазымды адамдар, әлеуметтік топтар,
мекемелер немесе жекелеген адамдар тарапынан қиянат болмауы үшін амалдар
жасайды. Бұл орайда олардың әрқайсысы дербес әрі бірін-бірі тежеуші әрі
тепе-тендік жүйесі бола отырып, өз қызметтерін органдардың айрықша жүйесі
және ерекшелікті нысандар арқылы жүзеге асырады.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі (аса маңызды қағидаттың бірі) –
онда әлдебір билікті, басқа органның әрекетін белгілі бір дәрежеде шектеуге
мүмкіндік берілуі, мемлекеттің әлдебір тұтқасының билікті өз қолына
шоғырландыруын болдырмауы көзделінген. Билікті бөлу қағидаты
Конституциясының Президент, Парламент, Үкімет және соттар мәртебелерін
белгілейтін нормаларда іске асырылып нақтыланған. Бұл қағидалардың мазмұны
олардың өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылуын
білдіреді. Мысалы, Парламентке берілген заң қабылдау айрықша қызметі
Президенттің заңдарды қайтару құқығымен үйлестірілген. Президентке заңдарға
қайшы келмейтін жарлықтар шығару құқығы берілген. Ал, Үкіметке Конституция,
заңдар және Президенттің нормативтік жарлықтары негізінде және соларды
орындау үшін қаулылар шығару құқығы берілген, алайда оларды Парламент
бекітуі тиіс. Сот билігінің де құқықты шектеуші амалдары бар, ол
Конституцияда, заңдарда кінәсіздік, қорғану құқығы, азаматтардың заң, сот
алдында теңдігі, жариялылық, судьядан бас тарту және т.б. қағидаттарға
негізделген. Сөйтіп, биліктің бірде-бір тармағы бүкіл мемлекеттік билікті
тұтастай өзі иемденіп кете алмайды.
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті
Жоғарыда айтылған өлшемдер негізінде мемлекеттік органдардың мынадай
төрт негізгі түрі ерекшеленеді: Қазақстан Республикасының Президенті,
Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі
және Қазақстан Республикасы соттарының жүйесі. Осы органдардың бәрі
жинақтала келе Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
бірыңғай жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарына айқындайтын, ел ішінде және
халық аралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілді ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституциясының мызғымастығының нышаны әрі кепілі. Президент
мемлекеттің биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасынан тысқары жерде туған, 40 жасқа толмаған
мемлекеттік тілді еркін меңгермеген, әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл
үнемі тұрмаған адам Президент болып сайлана алмайтынын атап көрсету қажет.
Бұл лауазымды иеленуге қойылған өзге кедергілерге қатарынан екі реттен
артық мерзімге сайлана алмайтындығын атап көрсету қажет. Президенттің
мемлекеттік тілді еркін меңгеруі әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы
тұруы және тумысынан сол елдің азаматы болуға тиіс.
Президент өкілді органның депутаты болып қоса сайлана алмайды, өзге де
ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
құқығы жоқ. Республика президенті өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде саяси
партиядағы қызметін тоқтата тұрады. Ол ешкім тиіспеу құқығына ие.
Мемлекеттің биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша. Мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармақтарының әрқайсысының қызметіне белсене араласады.
Президент деген ұғым конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы
дегенді білдіреді. Бұл қызмет сол үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған
АҚШ, Франция.
Президент қызметі тұңғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы
Кеңес қабылданған Заңмен тағайындалды, онда алғашқы Президентті Жоғарғы
Кеңес алты жыл мерзімге сайланды деп белгіленеді. Н.Ә. Назарбаев тұңғыш
Президент болып сайланады. Кейін 1991 жылғы 16 қазанда Президент сайлау
туралы заң қабылданып, мұнда Президентті республика халқының жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес
жыл мерзімге сайлауы көзделді. Осы Заңның негізінде Республика
Президентінің сайлауы өткізіліп, онда Н.Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991
жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес одан ант қабылдады және осы сәттен
бастап ол қызметіне кірісті деп есептеледі, әрі сол күн оның Қазақстан
Республикасы Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеудің басы болып
табылады. Соңынан, 1998 жылғы 7 қазандағы Конституцияға енгізілген
өзгерістерге сәйкес Президенттік мерзімі 7 жылға дейін ұзартылды.
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы. Қазақстан Республикасының
Президентін биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада. Шын
мәнінде Президент барлық билік тармақтарынан оқшау тұр. Себебі
конституциялық тұжырымдарға сәйкес ол – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің
билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге
асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында
жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы
шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы.
Сонымен бірге Конституцияның 40-бабының 3-тармағына сәйкес Республика
Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін
және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Сөйтіп, ол – халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституциясының
мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі
кепілі 40 баптың 2-тармағы. Бұл жорамалымыздың дұрыстығына Президенттің
атқарушы өкілеттілігі айғақ.
Президентке Қазақстан Республикасы Конституцияның 44-бабында
көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіктер берілген.
Президент атқарушы билік саласында:
Парламенттің келісімімен Республика Премьер-министрін қызметке
тағайындайды; оны қызметтен босатады; Премьер-министрдің ұсынуымен
Республика Үкіметінің құрылымымен белгілейді; оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады; Республиканың Үкімет құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, таратады, қайта құрады;
Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелер
бойынша отырыстарында төрағалық етеді; Үкіметке Заң жобасын Парламент
Мәжілісіне енгізуді тапсырады; Республика Үкіметінің және облыстағы,
республикалық маңызы бар қалалары мен астанасы әкімдерінің актілерінің
күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады; Республика премьер-
министрінің ұсынуымен Республиканың мемлекеттік бюджеті есебінен ұсталатын
барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру мен еңбек ақы
төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді. Республика Президенті өз бастамасы
бойынша Үкіметтің өкілеттілігін тоқтатуға шешім қабылдауға және оның кез
келген мүшесін қызметтен босатуға бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын
білдіреді. Сонымен қатар Президент Үкіметтің орнынан түсуі туралы шешімді
Үкіметтің өз мәлімдемесі бойынша да, сондай-ақ Парламент Үкіметке
сенімсіздік білдірген жағдайда да қабылдайды.
Республика президентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын
тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның
депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды; Парламент
Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шағырады;
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол қояды,
заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады;
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент
Қарулы Күштердің жоғарғы Қолбасшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; жоғары әскери атақтар мен өзге де атақтарды береді; Республикаға
қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді. Ішінара немесе жұмылдыру жариялап, бұл туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлайды. Қауіпсіздік Кеңесін құрады.
Президенттің басты міндеті – ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстан атынан өкілдік ету. Әңгіме бұл жағдайда Президент елді
халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде, егеменді де тәуелсіз мемлекет
ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келіссөздер жүргізіп,
Қазақстан республикасының халықаралық қатынастарына, бекіту грамоталарына
қол қояды, елде тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдіктері өкілдерінің сенім және кері шақырып алу грамоталарын
қабылдайды.
Президент өкілдіктерінің келесі топтамасың оған Қазақстан
Республикасының Конституциясында белгіленген заң шығару өкілдерін құрайды.
Ол екі жолмен жүзеге асырылады;
1.Заң шығару. Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4 -
тармағына сәйкес Парламент Президентке оның бастамасы бойынша, әр Палата
депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттілігін беруге қақылы.
2.Заң күші бар Жарлықтар шығару. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасы
Конституциясы 61 – бабының 2 – тармағымен белгіленген.Заң шығару құқығынын
берілуі Қазақстан Республикасының Президентінің норма белгілеушілік
қызметінің басты нысандары емес.
Сонымен қоса Президент Коституция мен заңдар негізінде және оларды
орындау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен
өкімдер шығарады.
Қазақстан Республикасының Президентінің кандидаттығына мынадай қатаң
талаптар қойылады: Қазақстан Республикасының Президенті болып тумысынан
Республика азаматы, 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі
Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын, әлде бір діннің қызметкері
емес заңмен белгіленген ретте өтелмеген соттылығы жоқ және сайлау құқығы:
мемлекеттік органға және жергілікті өзін-өзі басқару органына сайлауға
немесе сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар
азамат ғана сайлана алады. Бір адам қатарынан екі реттен артық Президент
болып сайлана алмайды.
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық заңға сәйкес
жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың
кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге
сайланады. Бұл сияқты мәліметтерді Қазақстан Республикасының Президентінің
1995 жылғы 28 қыркүйектегі конституциялық заң күші бар Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Жарлығынан, 1998 жылғы 7 қазандағы
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңынан алуға
болады. Демек, Президентті сайлау жалпы сайлау сияқты Республиканың орталық
сайлау комиссиясының басшылығымен жүргізіліп, өткізіледі. Дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат
сайланды деп есептеледі Конституцияның 41- бабының 5- тармағы.
Президентке ешкімнің тиісуіне болмайды, яғни оны қандай да бір
жауапкершілік түріне тартуға, ұстауға, қамауға, тінтуге және т.с.с.
болмайды.
Республиканың Президенті өзінің міндеттерін атқару кезінде қылмыстық
іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап
береді. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының
кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың жалпы санының
көпшілігімен қабылдануы мүмкін. Табылған айыпты тексеруді Сенат
ұйымдастырады. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып тағудың негізділігі
туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәміздердің
сақталғаны туралы Конституциялық Кеңестің қорытындысы болған жағдайда әр
Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттің үшінің көпшілік дауысымен
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қабылданады. Республика
Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп тағылған айыптың қабылданбауы
оның қай кезеңінде де осы мәселенің қаралуына себепші болған. Мәжіліс
депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын әкеліп соғады. Президент
науқастығына байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсізденген
жағдайда қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Бұл ретте Парламент
әр Палата депутаттарының тең санынан және медицинаның тиісті салаларының
мамандарынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы мен
белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы Конституциялық
Кеңес қорытындысы негізінде әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде
төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады [3].
Қазақстан Республикасы Президентінің құзыретіне қатысты Қазақстан
Республикасының Конституциясында Президентке оның мемлекет басшысы
ретіндегі жағдайымен байланысты кең ауқымды өкілеттіктер шеңбері
белгіленген.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде
Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды.
Осыған байланысты Президент жыл сайын Қазақстан халқына жолдау арнайды,
онда елдегі жағдай сипатталып, ішкі және сыртқы саясаттың стратегиялық
бағыттары тұжырымдалады. Мұндай жолдау бағдарламалық сипатқа ие және
Парламенттің, Үкіметтің, мемлекеттік биліктің және басқа орталық
органдарының қызметінде көрініс табады.Мемлекет басшысы ретінде Президент
Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді
- Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттіктері.
Президент атқарушы билікті құрау бойынша өте ауқымды өкілеттіктерге ие. Бұл
ең алдымен Үкімет мүшелерін қызметке тағайындау және босатудан көрінеді.
Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке
тағайындайды, сондай-ақ оның ұсынысы бойынша Үкіметтің құрылымын
белгілейді. Өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату, Премьер-
Министр мен Үкіметтің кез келген мүшесін қызметтен босату туралы мәселені
шеше алады.
Президент аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық
етеді.Президент Үкімет актілерінің күшін жоюға не толық немесе ішінара
тоқтата тұруға хақылы.
- Заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері.
Президенттің заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері де өте ауқымды.Жалпы
Президентті заңшығарушы органға жатқызуға болатынын айта кету қажет.
Құқықтық жүйе құруға Президент барынша ықпал ете алады.Конституциямен
көзделген жағдайларда Республика президенті заңдар шығаруға хақылы.
Парламент Президенттің бастамасы бойынша бір жыл мерзімге дейін заң
шығарушылық өкілеттігін беруі мүмкін. Конституцияның 61 бабы 2-тармағына
сәйкес заң жобасының шұғылдығы туралы Президент талабын орындамаған
жағдайда Президенттің заң күші бар Жарлық шығаруға құқығы бар.Президент
заңдарды дайындауға тікелей де, оған заң жобасын Парламент мәжілісіне
енгізу туралы тапсыра отырып Үкімет арқылы да ықпал ете алады.
Президент ең алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер
мен толықтырулар енгізуге бастамашы болады., заң жобасының шұғылдығын жария
етеді, сондай-ақ заң жобаларын Қазақстан Республикасының Парламентінде
қараудың басымдылығын белгілейді. Президент кейінгі қалдырушылық ветосы
құқығына ие бола отырып, заң шығару процесіне қатысады. Президент Парламент
Сенаты Қол қоюға және жария етуге ұсынған заңды қайтарып, беруге хақылы.
Президент 15 күн ішінде заңды не оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап,
дауысқа салу үшін қайтарады. Президенттің кейінгі қалдырушылық ветосы егер
Парламентте әрбір Палата депутаттардың жалпы санының 23 бұрынырақта
қабылданған шешімді жақтап дауыс берсе алынады. Бұл жағдайда Президент
жеті күн ішінде Парламент ұсынған заңға қол қояды.
- Парламентке қатысты өкілеттігі.
Президенттің заң шығарушылық билікті атқарушы Республика Парламентіне
қатысты бірқатар өкілеттіктері бар.
Республика Президенті:
- Парламентке кезекті және кезектен тыс сайлау тағайындайды;
- Сенаттың өкілеттік мерзіміне Сенаттың жеті депутатын тағайындайды;
- Парламенттің бірінші сессиясын шақырады;
- Парламент депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды;
- Парламент Сенатының төрағасы лауазымына кандидатура ұсынады;
- Парламент сессияларын ашады және Парламент Палаталарының кез келген
отырысына қатысуға құқығы бар, т.б.
- Сыртқы саясатқа және қорғаныс саласына қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде сыртқы саясат
және қорғаныс саласында бірқатар құқықтар мен міндеттерге ие. Сыртқы
саясаттың негізгі бағыттарын жүзеге асыра отырып Президент мынадай
өкілеттіктерге ие болады:
- Келіс сөздер жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына қол қояды;
-Республика жасасқан халықаралық шарттарды бекіту немесе денонсациялау
туралы Парламентке ұсыныс енгізеді;
- Бекіту грамоталарына қол қояды;
- Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын
тағайындайды және кері шақырып алады;
- Республика жасасқан, бекітуге жатпайтын халықаралық шарттардың күшін
тоқтата тұру туралы шешім қабылдайды;
- Сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды.
Республика Қарулы күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы ретінде Қарулы
күштердің жоғарғы қолбасшылық құрамын тағайындайды және қызметтен босатады.
Мемлекет басшысы ретінде Қазақстан Республикасының Әскери доктринамын
бекітеді.
Президенттің Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның
қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген ретте Республиканың бүкіл
аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізуге , ішінара
немесе жалпы мобилизация жариялауға құқығы бар. Бұл жағдайда ол туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлауға тиіс.
Президент Республиканың демократиялық институттарына, оның
тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтарының
қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қатер төнген әрі мемлекеттің
конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеу бұзылған ретте Қазақстанның
бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізу
жөнінде шешімді Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының
Төрағаларымен ресми консультация алысқаннан кейін қабылдайды.
Президент Парламент Палаталарының бірлескен отырысының қарауына
Республика Қарулы Күштерін бейбітшілік пен қауіпсіздік сақтау жөніндегі
халықаралық міндеттемелерді орындау үшін пайдалану туралы ұсыныс енгізе
алады. Президент Республикалық ұланды жасақтайды және Қауіпсіздік Қеңесін
құрайды. Республика азаматтарын мерзімді әскери қызметке шақыру және
мерзімді әскери қызметтің қызметшілерін запасқа шығару туралы шешім
қабылдайды.
- Соттарға және судьяларға қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті сот билігін құруға қатысады, ол
мынадай өкілеттіктермен негізделеді:
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесін негізге ала отырып, Республика
Жоғарғы Сотының Төрағасын, Жоғарғы сот алқасының төрағалары мен судьяларын
сайлау және қызметтен босату үшін Парламент Сенатына ұсынады;
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша облыстық және оларға
теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық және оларға теңестірілген
соттар алқаларының төрағалары мен судьяларын қызметке тағайындайды;
- Әділет министрінің Әділет біліктілік алқасының кепілдемесімен
негізделінген ұсынысы бойынша Республиканың басқа да соттарының төрағалары
мен судьяларын тағайындайды.
Сонымен қатар Президент Жоғары Сот Кеңесін құрады, оның төрағасын
тағайындайды, ол өз кезегінде судьялар корпусын құрауға тікелей ықпал
етеді.
Мемлекет басшысы ретінде Президент азаматтық жөніндегі, саяси баспана
беру, сондай-ақ азаматтарға кешірім жасау туралы мәселелерді шешеді.
Президенттің республикалық референдумға қатысты да біршама
өкілеттіктері бар:
- Референдум өткізу туралы;
- Референдум өткізуді кейінге қалдыру туралы;
- Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселесі бойынша
референдум өткізу туралы мәселелерді шешеді.
Референдумға шығарылатын мәселелерді тұжырымын, оның бастамашыларының
келісімімен нақтылайды.
Президент Конституциялық Кеңеске қатысты да өкілеттіктері бар:
- Оның төрағасы мен екі мүшесін қызметке тағайындайды;
- Конституциялық Кеңеске жүгінуге және Конституциялық Кеңестің шешіміне
қарсылық білдіруге құқығы бар [2].
Ендігі мемлекеттік биліктің түріне тоқталсақ, ол – Қазақстан
Республикасының Парламенті. Оның мемлекеттік маңыздылығына, өкілеттігіне,
құзіретіне, атқаратын рөліне, басқа мемлекеттік билік жүйесімен қарым-
қатынасы мен өзара байланысына, шолу жасайық.
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті
Қазақстан Республикасының Парламенті – Қазақстан Республикасының заң
шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан - Сенаттан және
Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы – Мәжіліс
жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
арқылы сайланады. Қазақстан Республикасы Парламентінің жоғары палатасы –
Сенат жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан
Республикасының екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың және Республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының
бірлескен отырыстарында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың жеті
депутатын Сенат өкілеттігі мерзіміне Республиканың Президенті
тағайындайды.Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс
беру жолымен сайланады Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл азаматы
болған жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі
бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика
астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрған азаматы алты жыл
өкілеттік мерзімге Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың ерекше қаруына: Қазақстан Республика Президентінің ұсынуымен
Республика Жоғарғы Сотының Төрағасын, Алқалар төрағаларын және Жоғарғы
Соттың судьяларын сайлау және қызметтен босату, олардың антын қабылдау;
Республика Президентінің Республиканың Бас Прокурорын және Ұлттық
Қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру және Қазақстан
Республикасы Конституциясының 55-бабында көзделген басқа да мәселелер
жатады.
Мәжіліс - Парламенттің төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті депутаттан
тұрады. Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір
мандатты аумақтық сайлау округтері сайланады. Он депутат бара – бар өкілдік
жүйесі бойынша және біртұтас Жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы бойынша
партиялық тізімдер негізінде сайланады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға
бірдей тең және төре сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
жүзеге асырылады. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы бес жыл
өкілеттік мерзімге Мәжіліс депутаты бола алады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте,
ал содан соң Сенатта өз кезегімен қарау арқылы: заңдар қабылдайды;
республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке
енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар
мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін
белгілейді; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 – бабында көзделген басқа да
өзгерістерді жүзеге асырады.
Мәжілістің ерекше қарауына: заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және
қарау; Республика Парламенті қабылданған заңдарға Қазақстан Республикасы
Президентінің қарсылықтары бойынша ұсыныстар әзірлеу; және т.б. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 56 бабы жатады.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізеді; Конституциялық заңдар қабылдайды,
оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізеді;
2. Республикалық бюджетті және Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің атқарылуы туралы
есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді;
3. Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім ішінде
қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы
Президент қасылығының қабылданғанын білдіреді. Егер Парламент әр Палата
депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен бұрын
қабылданған шешімді қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол
қояды.Егер Президенттің қарсылығы еңсерілмесе, заң қабылданбады немесе
Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;
4. Президентке оның бастамасы бойынша әр палата депутаттары жалпы санының
үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару
өкілеттігін беруге хақылы;
5. Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің
Төрағасын тағайындауына келісім береді;
6. Премьер-Министрдің Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап,
бағдарламаны мақұлдайды немесе қабылдамай тастайды, бағдарламаны қайтадан
қабылдамай тастау әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің
дауысымен жүзеге асырыла алады және бұл Үкіметке сенімсіздік көрсетілгенін
білдіреді. Ондай көпшілік дауыстың болмауы Үкімет бағдарламасының
мақұлданғанын білдіреді;
7. Әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен,
Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы
бойынша немесе Конституцияда белгіленген жағдайларда Үкіметке сенімсіздік
білдіреді.
Парламент бұдан басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады Конституцияның
53 - бабы.
Парламент Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан
Республикасының Заңдары, Парламенттің Қаулылары, Сенат пен Мәжілістің
Қаулылары түрінде Заң актілерін қабылдайды.
Заңдар, аса маңызды қоғамдық қатынастарға реттейтін, мынадай мәселелер
бойынша шығарылуы тиіс:
1. Жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілеріне, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен
жауапкершілігіне;
2. Меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға;
3. Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің
негіздеріне;
4. Салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге;
5. Республикалық бюджетке;
6. Сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;
7. Білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
8. Кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;
9. Айналадағы ортаны қорғауға;
10. Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына;
11. Мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі
принциптер мен нормаларды белгілеуге қатысты.
Өзге қатынастардың барлығы заңға тәуелді актілермен реттеледі.
Республиканың мұндай заңдары Республика президенті қол қойғаннан кейін
күшіне енеді. Парламент пен оның палаталарының Заң актілері, егер
Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының
көпшілік дауысымен қабылданады, ал Конституциялық заңдар Конституцияда
көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде
үштен екісінің көпшілік дауысымен қабылданады.
Қазақстан Республикасының Президенті мынадай жағдайларда: Парламент
Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер – Министрді
тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде Парламенттің Палаталары
арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары
арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда
Парламентті тарата алады. Бірақ, Парламентті төтенше жағдай немесе соғыс
жағдайы кезеңінде Президент, өкілеттілігінің соңғы алты айында, сондай-ақ
осынын алдындағы таратудан кейінгі бір жыл ішінде таратуға болмайды.
Парламенттің ағымдағы қызметі тұрақты комитеттерде атқарылады,
олардың саны әр Палатада жетеуден асуы тиіс. Палаталардың бірлескен
қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде
бірлескен комиссиялар құруға қақылы. Заң жобасы Мәжілістің тұрақты
комитетінде алдын ала қаралып, комитет ол бойынша қорытынды бергеннен кейін
Мәжілістің жалпы отырысында талқыланады.Әдетте, талқылау екі оқылымда
өтеді. Қонституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және конституциялық
заңдар қабылдау немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері
бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияқты қарсылық білдіру
құқығы бар. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік
даусымен қабылданбаған жоба Мәжіліске қайтарылады. Егер мәжіліс депутаттары
жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен жобаны қайтадан мақұлдаса,
ол Сенатқа қайта талқылауға және дауысқа салуға беріледі.Қайта
қабылданбаған заң жобасын сол сессия барысында қайтадан енгізуге болмайды
[3].
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі
Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің маңызды тармағы
болып табылады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың
қызметіне басшылық жасайды. Оны Қазақстан Республикасының Президенті
құрады.
Атқарушы билік органдары – мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге
асыратын негізгі субъект.онсыз мемлекеттік-басқарушылық қызметі іс жүзінде
жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл
сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқықтық
мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында
шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйым деген
ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын
түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса
да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату
алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері
олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік
мекемелер және соңында мемлекеттік органдар енгізіледі. Бұл кәсіпорындар
мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған саяды.Олар өзінің
қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан , бірақ қандай да болмасын
биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару
функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде
басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғни
әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдардың ерекшелігін
түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардың жүйесінде ерекше орындалады,
ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
1. Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен
қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады.Бұл, біріншіден,
олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-
мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын
жүзеге асыратының білдіреді және екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін
қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді,
бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
2. Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктің сипаты бар
өкілеттіктердің мәні, олардың:
- Мемлекет атына ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан
жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық
актілер шығады;
- Құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына
мемлекет атынан байқап отыруды немесе қадағалауды жүзеге асыру;
- Заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз
ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру,
түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда –
мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау
құқығынан көрініс табады.
1. Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек
мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады. Бұл
органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді орындау
үшін құрылады.
2. Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде
атқарады. Бұл мемлекеттік-басқарушылық қызметтің негізгі базасы заң
екендігін білдіреді, оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып
табылады.
3. Республиканың дар, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін – де болатын
атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады.
Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының , яғни нақты атқарушы билік
органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол
сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін
оның жауапкершілігінің шарасын да оның құзыретінен (міндеттері,
функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табылады. Бұл органдардың
құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық
актілерде бекітіледі.
4. Азаматтық құқық қабылеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық
мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның
санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-
басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік
биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
5. Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-
басқарушылық персоналдық қызметкерлері немесе мелекеттік қызметшілер.
Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұжымдық – құқықтық байланыстар жасалынды,
функцияналдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған
жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады. Бұл мемлекеттік қызметтік
қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер
болып табылады.
6. Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғни бағынышты
құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады. (мысалы,
министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік
органының өзінің сыртқары, яғни тікелей мемлекеттік басқару аясында
міндетін тиімді орындауға қабылетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың
көрінісі болып табылады.
7. Атқарушы биліктің әрбір органының мемлекеттік-басқарушылық қызметінің
белгілі бір аумақтық немесе қызметтік көлемі болады. Біріншісі осы органның
жүзеге асыратын өкілеттіктерінің не Қазақстанның бүкіл аумағында, не
белгілі бір аймақта күші болатынын білдіреді. Екіншісі не жалпы басқарушы
функцияларды (мысалы, Үкімет), не белгіленген қызмет аяларында арнаулы
сипаты бар белгілі бір басқару функцияларын жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен, атқарушы билік органы деп мемлекеттік-биліктік механизімінің
(мемлекет аппаратының) мынадай буыны түсініледі, билікті болу принципіне
сәйкес мемлекет оған қоғамның шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және
әкімшілік-саясиөмірінің әр түрлі облыстарында атқарушы-өкім етуші қызметін
іс жүзінде жүзеге асыруды тапсырады.
Қағидалар – бұл атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің
аса маңызды саяси-құқықтық және ұйымдастыру – құқықтық негіздері.
1. Заңдылық мемлекеттік - басқарушылық қызметтің заңға тәуелсіздігінен,
сондай-ақ Конституция мен заңдардың жоғары тұратындығынан туындайды.
Атқарушы билік органдары заңнама талаптарын қатал сақтауға, оларға
тапсырылған қызмет аяларында оны қамтамасыз етуге міндетті.
2. Мемлекеттік - басқарушылық қызмет объектілерінің ерекшеліктерін ескеру
қағидасы. Мұның маңыздылығы мемлекеттік объектілермен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
конституциялық ұйымдастыру қағидалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
құрылысы -мемлекеттік
орган ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Қазақстан Республикасының
Президенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Қазақстан Республикасының
Парламенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .16
2.3 Қазақстан Республикасының
Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қазақстан Республикасының Сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...32
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
3.1 Мемлекеттік органдар қызметіндегі
қағидалардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.2 ҚР мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметіндегі конституциялық
қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Кіріспе
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
органдар қызметіндегі конституциялық қағидалар өзектілерін ашу барысындағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесіне, мемлекетте билікті
бөлу механизмін реттеу жағдайында және олардың өкілеттіктерінің дамуын
тарихи–құқықтық тұрғыдан зерттеуге арналған.
Мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз
бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен
қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң
шығармашылық және т.б. мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық
кепілдемелер болып табылады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы
мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік
басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару
жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік органдар қызметі - объективті түрде кез келген елдің
әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде
саналады. Мемлекеттік органдар қызметі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясының талабына сай келіп, әрбір қызметінің өзіндік атқарар іс-
әрекетінің дұрыстық жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдің тарихи-ұлттық ерекшелігі, қоғамның
саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алулары керек.
Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен
айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
қағидалары толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Тарихи тұрғыдан аз уақыт
сүруіне қарамастан, Қазақстандағы мемлекеттік органдар қызметіндегі
конституциялық қағидалар идеясы өзінің динамикасын ашып, маңызды
өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші
Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты.
Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық
Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті. Бұл қозғалыстан президенттік
биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері тиімділігінің жетілдіргенін, екі
палаталық парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін
аңғаруға болады.
Жалпы мемлекеттік басқару түрлерін және, өкілеттік ерекшеліктерін
саралау жекелеп алғанда, ереже іспетті, терең саяси реформалар кезеңінде
аса маңызды мәнге ие болып, құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаларының бірі
ретінде билікті бөлу теориясымен тығыз байланыста болады. Президенттік
билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде
конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң
арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен
айқындалатын. Бұл идеялар ХХ ғасырдың басында М.М.Сперанский мен
Н.И.Муравьевтің Ресейге арналған, М.Дулатов пен А.Бөкейхановтың Алаш Қазақ
автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да
"ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлердің
еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеудің объектісі мен пәні Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар қызметіндегі конституциялық қағидаларын көрсетуге
арналған.
Зерттеудің мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде
президенттік республиканың билік жүргізу жүйесі – мемлекеттік органдар
қызметіндегі конституциялық қағидалар және олардың іс жүзінде қолдану
өкілеттіктерінің ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін
өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен
қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң
шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалық
кепілдемелер жасау болып табылады.
Белгіленген мақсаттан шыға отырып, автор алдына мына төмендегідей
міндеттер қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
мен зерттеу, зерттелінетін тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін
ашу негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
- "мемлекеттік билік нысаны", Заң шығару, атқару және сот билігі,
"мемлекеттік орган", "ҚР Конституцияның күші", Конституциялық қағидалар
ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және мазмұнын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесіне қарай бөліну
түрлері, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының аспектілеріне
талдау жасау;
- Заң шығару, атқарушы және сот билігі тармақтарының мемлекеттік-құқықтық
мәртебесінің алуан түрлі үлгісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметіндегі
конституцияның қолдану заңдылықтарын ашып, қорытынды сипаттама беру;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдар қызметіндегі принциптердің
қалыптасу кезеңін негіздеу;
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау,
жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан: 1 тарауда - 1
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік құрылысы -мемлекеттік орган
жөнінде шолу жасалынған; 2 тарауда - Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар жүйесі және оның құрылымына тоқталынған, олар: ҚР
Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Сот билігі, 3 тарау - ҚР
мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидаларына,
оның ішінде Мемлекеттік органдар қызметіндегі қағидалардың маңызы, ҚР
мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметіндегі конституциялық
қағидаларының түрлеріне олардың алатын орны жөнінде, қорытындыдан және
пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Ғ. Сапарғалиев, А.
Ибраева, С.Қ. Амандықова, Баққұлов С.Д., Сапарғалиев Ғ., Амандыкова С.К.,
Дулатбеков Н., Өзбекұлы С., Қопаев Ө., Ағдарбеков, Жоламан Қ.Д., Н.
Дулатбеков, С. Амандықова, А. Турлаев және т.б. ғылыми жұмыстардағы
теориялық тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеу жүмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасынын конституциялык заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары құрады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Қазақстандағы жоғарғы заң
оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы кұқықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде, семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік құрылысы - мемлекеттік
орган
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды белгілейді және олардың адам және азамат, аталмыш қоғам
өкілдерімен қарым-қатынасын бекіте отырып, мемлекеттік органдар жүйесінің
негізін қалайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мемлекетті
ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен қатынасына негіз болатын,
Конституция нормаларымен бекітілген және оны конституциялық мемлекет
ретінде сипаттайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі.
Коституцияда Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысына негіз
болатын барлық принциптер бекітілген. Олар - халықтық билік, мемлекеттік
егемендік, біртұтастық, биліктерді бөлу принципі, құқықтық үстемдігі,
мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін демократиялық жолмен шешу,
идеологиялық және саяси әр алуандылық және басқа принциптер [5].
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін құру концепциясында
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі белгісі
ретінде халықтық билікті атап айтуға болады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық деп
белгіленген. Халық билікті республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады. Сондай-ақ халық өз билігін жүзеге асырудың
мемлекеттік органдарға береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасындағы
демократияның тікелей және өкілді нысандары туралы берік сеніммен айтуға
болады.
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі
ретінде Конституциямен жария етіледі. Егемендік республиканың бүкіл аумағын
қамтиды, өз аумағында және одан тысқары жерлерде, Қазақстан Республикасы
халқының ерік-жігері негізінде, басқа мемлекеттерге тәуелсіз жағдайда, өз
алдына дербес мемлекет функцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуде 1990 жылдың 25
қазанында қабылданған Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация айрықша рөлге ие. Қазақстан Республикасының егемендігін 1991
жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы одан әрі нығайта түсті. Ол Қазақстан Республикасының дербес және
тәуелсіз мемлекет ретінде бекітті. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы егемен
мемлекет болып табылады.
Қазақстан Республикасы егемендігінің негізін оның аумағы, жері,
қойнауы, табиғат байлықтары, мәдени құндылықтары және барлық экономикалық
потенциал құрайды. Егемендіктің бастауы – халық, сонымен қатар егемендік
Қазақстан Республикасының әрбір азаматына таратылады. Мемлекеттік егемендік
ең алдымен мынадан көрініс табады: Қазақстан Республикасы ішкі құрылымға
қатысты және басқа мемлекеттермен арадағы қатынастарға байланысты барлық
мәселелерді өз алдына дербес шешуге хақылы. Егемендік идеясы 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясында да алдынғы қатарда тұр.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару
нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Біртұтастық Қазақстан
Республикасы конституциялық құрылысының маңызды бір бөлігі болып табылады.
Біртұтас мемлекет ретінде Республика өз алдына дербес мемлекеттікке ие емес
әкімшілік-аумақтардан тұратын бірыңғай, саяси біртекті құрылымымен
сипатталады. Біртұтастық бірыңғай азаматтыққа, заңдарға және мемлекеттік
органдар жүйесіне негіз болады.
Қазақстан Республикасында билік біртұтас, дегенмен ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл ретте биліктерді бөлудің
Республика жағдайына бейімделген президенттік механизмі көзделген.
Президенттік институты Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін
бейнелеуге және жүзеге асыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының
Президенті Конституцияның 40-бабына сәйкес мемлекеттің басшысы, оның ең
жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Президент халық пен мемлекеттік
билік бірлігінің, республика азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының
нышаны әрі кепілі.
Президенттік билікті күшейту қоғамның саяси және экономикалық жүйесін
реформалауды барынша тиімді жүргізуге және алға қойған мақсатқа жетуге
қабілетті әлуетті әрі үйлесімді мемлекеттік билік жүйесінің қажеттілігімен
негізделінеді.
Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік – құқықтық құралдар, әдістер мен
тәсілдер жүйесі. Осылардың көмегімен билік етуші субъектілердің ерік-жігері
іске асырылады немесе қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және рухани
салаларын басқару жүзеге асыру. Билік мемлекеттік буындар арқылы көрінеді.
Оның бірі – мемлекет органы.
Мемлекет органы дегеніміз – белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар
ұжымы, ол бірыңғай мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылады. Оған
мынадай белгілер тән: біріншіден, орган мемлекет орнатқан тәртіпте
құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге
асыруы үшін уәкілеттілік береді; бұл орайда ол жекелеген қызметті де,
қызметтер жиынтығын да (мысалы, Парламент) орындау мүмкін, үшіншіден,
органға мемлекеттік билік берілген. Ол басқа мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер шығара алады
және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді; төртіншіден,
мемлекет органдары үшін белгіленген ережелерге сәйкес әрекет етулері тиіс.
Мысалы, сот төрелігі органдары үшін азаматтық және қылмыстық істері
қараудың белгілі бір тәртібі белгілеген [1].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметін
іске асыру нысаны бойынша – өкілді, атқарушысы, сот, прокуратура және
өзге де бақылаушы-қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң
шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидатына негізделген;
дәрежесіне қарай – орталық және жергілікті болып жіктеледі; өкілеттіктің
мерзімі бойынша – тұрақты және уақытша; құзыретін жүзеге асыру тәртібі
бойынша - алқалы (Парламент) және дара (Президент) басшылық; қызметінің
құқылық нысаны бойынша – құқық шығарушы, құқық қолданушы және құқық
қорғаушы; құзыретінің сипатына қарай – жалпы (Үкімет) және арнаулы
(министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстандағы Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағидат билікті бөлу теориясы болып
табылады, ол билікті органдар және лауазымды адамдар, әлеуметтік топтар,
мекемелер немесе жекелеген адамдар тарапынан қиянат болмауы үшін амалдар
жасайды. Бұл орайда олардың әрқайсысы дербес әрі бірін-бірі тежеуші әрі
тепе-тендік жүйесі бола отырып, өз қызметтерін органдардың айрықша жүйесі
және ерекшелікті нысандар арқылы жүзеге асырады.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі (аса маңызды қағидаттың бірі) –
онда әлдебір билікті, басқа органның әрекетін белгілі бір дәрежеде шектеуге
мүмкіндік берілуі, мемлекеттің әлдебір тұтқасының билікті өз қолына
шоғырландыруын болдырмауы көзделінген. Билікті бөлу қағидаты
Конституциясының Президент, Парламент, Үкімет және соттар мәртебелерін
белгілейтін нормаларда іске асырылып нақтыланған. Бұл қағидалардың мазмұны
олардың өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылуын
білдіреді. Мысалы, Парламентке берілген заң қабылдау айрықша қызметі
Президенттің заңдарды қайтару құқығымен үйлестірілген. Президентке заңдарға
қайшы келмейтін жарлықтар шығару құқығы берілген. Ал, Үкіметке Конституция,
заңдар және Президенттің нормативтік жарлықтары негізінде және соларды
орындау үшін қаулылар шығару құқығы берілген, алайда оларды Парламент
бекітуі тиіс. Сот билігінің де құқықты шектеуші амалдары бар, ол
Конституцияда, заңдарда кінәсіздік, қорғану құқығы, азаматтардың заң, сот
алдында теңдігі, жариялылық, судьядан бас тарту және т.б. қағидаттарға
негізделген. Сөйтіп, биліктің бірде-бір тармағы бүкіл мемлекеттік билікті
тұтастай өзі иемденіп кете алмайды.
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті
Жоғарыда айтылған өлшемдер негізінде мемлекеттік органдардың мынадай
төрт негізгі түрі ерекшеленеді: Қазақстан Республикасының Президенті,
Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі
және Қазақстан Республикасы соттарының жүйесі. Осы органдардың бәрі
жинақтала келе Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
бірыңғай жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарына айқындайтын, ел ішінде және
халық аралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілді ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституциясының мызғымастығының нышаны әрі кепілі. Президент
мемлекеттің биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасынан тысқары жерде туған, 40 жасқа толмаған
мемлекеттік тілді еркін меңгермеген, әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл
үнемі тұрмаған адам Президент болып сайлана алмайтынын атап көрсету қажет.
Бұл лауазымды иеленуге қойылған өзге кедергілерге қатарынан екі реттен
артық мерзімге сайлана алмайтындығын атап көрсету қажет. Президенттің
мемлекеттік тілді еркін меңгеруі әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы
тұруы және тумысынан сол елдің азаматы болуға тиіс.
Президент өкілді органның депутаты болып қоса сайлана алмайды, өзге де
ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
құқығы жоқ. Республика президенті өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде саяси
партиядағы қызметін тоқтата тұрады. Ол ешкім тиіспеу құқығына ие.
Мемлекеттің биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша. Мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармақтарының әрқайсысының қызметіне белсене араласады.
Президент деген ұғым конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы
дегенді білдіреді. Бұл қызмет сол үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған
АҚШ, Франция.
Президент қызметі тұңғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы
Кеңес қабылданған Заңмен тағайындалды, онда алғашқы Президентті Жоғарғы
Кеңес алты жыл мерзімге сайланды деп белгіленеді. Н.Ә. Назарбаев тұңғыш
Президент болып сайланады. Кейін 1991 жылғы 16 қазанда Президент сайлау
туралы заң қабылданып, мұнда Президентті республика халқының жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес
жыл мерзімге сайлауы көзделді. Осы Заңның негізінде Республика
Президентінің сайлауы өткізіліп, онда Н.Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991
жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес одан ант қабылдады және осы сәттен
бастап ол қызметіне кірісті деп есептеледі, әрі сол күн оның Қазақстан
Республикасы Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеудің басы болып
табылады. Соңынан, 1998 жылғы 7 қазандағы Конституцияға енгізілген
өзгерістерге сәйкес Президенттік мерзімі 7 жылға дейін ұзартылды.
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы. Қазақстан Республикасының
Президентін биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада. Шын
мәнінде Президент барлық билік тармақтарынан оқшау тұр. Себебі
конституциялық тұжырымдарға сәйкес ол – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің
билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге
асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында
жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы
шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы.
Сонымен бірге Конституцияның 40-бабының 3-тармағына сәйкес Республика
Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін
және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Сөйтіп, ол – халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституциясының
мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі
кепілі 40 баптың 2-тармағы. Бұл жорамалымыздың дұрыстығына Президенттің
атқарушы өкілеттілігі айғақ.
Президентке Қазақстан Республикасы Конституцияның 44-бабында
көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіктер берілген.
Президент атқарушы билік саласында:
Парламенттің келісімімен Республика Премьер-министрін қызметке
тағайындайды; оны қызметтен босатады; Премьер-министрдің ұсынуымен
Республика Үкіметінің құрылымымен белгілейді; оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады; Республиканың Үкімет құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, таратады, қайта құрады;
Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелер
бойынша отырыстарында төрағалық етеді; Үкіметке Заң жобасын Парламент
Мәжілісіне енгізуді тапсырады; Республика Үкіметінің және облыстағы,
республикалық маңызы бар қалалары мен астанасы әкімдерінің актілерінің
күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады; Республика премьер-
министрінің ұсынуымен Республиканың мемлекеттік бюджеті есебінен ұсталатын
барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру мен еңбек ақы
төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді. Республика Президенті өз бастамасы
бойынша Үкіметтің өкілеттілігін тоқтатуға шешім қабылдауға және оның кез
келген мүшесін қызметтен босатуға бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын
білдіреді. Сонымен қатар Президент Үкіметтің орнынан түсуі туралы шешімді
Үкіметтің өз мәлімдемесі бойынша да, сондай-ақ Парламент Үкіметке
сенімсіздік білдірген жағдайда да қабылдайды.
Республика президентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын
тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның
депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды; Парламент
Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шағырады;
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол қояды,
заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады;
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент
Қарулы Күштердің жоғарғы Қолбасшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; жоғары әскери атақтар мен өзге де атақтарды береді; Республикаға
қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді. Ішінара немесе жұмылдыру жариялап, бұл туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлайды. Қауіпсіздік Кеңесін құрады.
Президенттің басты міндеті – ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстан атынан өкілдік ету. Әңгіме бұл жағдайда Президент елді
халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде, егеменді де тәуелсіз мемлекет
ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келіссөздер жүргізіп,
Қазақстан республикасының халықаралық қатынастарына, бекіту грамоталарына
қол қояды, елде тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдіктері өкілдерінің сенім және кері шақырып алу грамоталарын
қабылдайды.
Президент өкілдіктерінің келесі топтамасың оған Қазақстан
Республикасының Конституциясында белгіленген заң шығару өкілдерін құрайды.
Ол екі жолмен жүзеге асырылады;
1.Заң шығару. Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4 -
тармағына сәйкес Парламент Президентке оның бастамасы бойынша, әр Палата
депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттілігін беруге қақылы.
2.Заң күші бар Жарлықтар шығару. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасы
Конституциясы 61 – бабының 2 – тармағымен белгіленген.Заң шығару құқығынын
берілуі Қазақстан Республикасының Президентінің норма белгілеушілік
қызметінің басты нысандары емес.
Сонымен қоса Президент Коституция мен заңдар негізінде және оларды
орындау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен
өкімдер шығарады.
Қазақстан Республикасының Президентінің кандидаттығына мынадай қатаң
талаптар қойылады: Қазақстан Республикасының Президенті болып тумысынан
Республика азаматы, 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі
Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын, әлде бір діннің қызметкері
емес заңмен белгіленген ретте өтелмеген соттылығы жоқ және сайлау құқығы:
мемлекеттік органға және жергілікті өзін-өзі басқару органына сайлауға
немесе сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар
азамат ғана сайлана алады. Бір адам қатарынан екі реттен артық Президент
болып сайлана алмайды.
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық заңға сәйкес
жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың
кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге
сайланады. Бұл сияқты мәліметтерді Қазақстан Республикасының Президентінің
1995 жылғы 28 қыркүйектегі конституциялық заң күші бар Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Жарлығынан, 1998 жылғы 7 қазандағы
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңынан алуға
болады. Демек, Президентті сайлау жалпы сайлау сияқты Республиканың орталық
сайлау комиссиясының басшылығымен жүргізіліп, өткізіледі. Дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат
сайланды деп есептеледі Конституцияның 41- бабының 5- тармағы.
Президентке ешкімнің тиісуіне болмайды, яғни оны қандай да бір
жауапкершілік түріне тартуға, ұстауға, қамауға, тінтуге және т.с.с.
болмайды.
Республиканың Президенті өзінің міндеттерін атқару кезінде қылмыстық
іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап
береді. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының
кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың жалпы санының
көпшілігімен қабылдануы мүмкін. Табылған айыпты тексеруді Сенат
ұйымдастырады. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып тағудың негізділігі
туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәміздердің
сақталғаны туралы Конституциялық Кеңестің қорытындысы болған жағдайда әр
Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттің үшінің көпшілік дауысымен
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қабылданады. Республика
Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп тағылған айыптың қабылданбауы
оның қай кезеңінде де осы мәселенің қаралуына себепші болған. Мәжіліс
депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын әкеліп соғады. Президент
науқастығына байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсізденген
жағдайда қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Бұл ретте Парламент
әр Палата депутаттарының тең санынан және медицинаның тиісті салаларының
мамандарынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы мен
белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы Конституциялық
Кеңес қорытындысы негізінде әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде
төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады [3].
Қазақстан Республикасы Президентінің құзыретіне қатысты Қазақстан
Республикасының Конституциясында Президентке оның мемлекет басшысы
ретіндегі жағдайымен байланысты кең ауқымды өкілеттіктер шеңбері
белгіленген.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде
Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды.
Осыған байланысты Президент жыл сайын Қазақстан халқына жолдау арнайды,
онда елдегі жағдай сипатталып, ішкі және сыртқы саясаттың стратегиялық
бағыттары тұжырымдалады. Мұндай жолдау бағдарламалық сипатқа ие және
Парламенттің, Үкіметтің, мемлекеттік биліктің және басқа орталық
органдарының қызметінде көрініс табады.Мемлекет басшысы ретінде Президент
Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді
- Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттіктері.
Президент атқарушы билікті құрау бойынша өте ауқымды өкілеттіктерге ие. Бұл
ең алдымен Үкімет мүшелерін қызметке тағайындау және босатудан көрінеді.
Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке
тағайындайды, сондай-ақ оның ұсынысы бойынша Үкіметтің құрылымын
белгілейді. Өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату, Премьер-
Министр мен Үкіметтің кез келген мүшесін қызметтен босату туралы мәселені
шеше алады.
Президент аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық
етеді.Президент Үкімет актілерінің күшін жоюға не толық немесе ішінара
тоқтата тұруға хақылы.
- Заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері.
Президенттің заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері де өте ауқымды.Жалпы
Президентті заңшығарушы органға жатқызуға болатынын айта кету қажет.
Құқықтық жүйе құруға Президент барынша ықпал ете алады.Конституциямен
көзделген жағдайларда Республика президенті заңдар шығаруға хақылы.
Парламент Президенттің бастамасы бойынша бір жыл мерзімге дейін заң
шығарушылық өкілеттігін беруі мүмкін. Конституцияның 61 бабы 2-тармағына
сәйкес заң жобасының шұғылдығы туралы Президент талабын орындамаған
жағдайда Президенттің заң күші бар Жарлық шығаруға құқығы бар.Президент
заңдарды дайындауға тікелей де, оған заң жобасын Парламент мәжілісіне
енгізу туралы тапсыра отырып Үкімет арқылы да ықпал ете алады.
Президент ең алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер
мен толықтырулар енгізуге бастамашы болады., заң жобасының шұғылдығын жария
етеді, сондай-ақ заң жобаларын Қазақстан Республикасының Парламентінде
қараудың басымдылығын белгілейді. Президент кейінгі қалдырушылық ветосы
құқығына ие бола отырып, заң шығару процесіне қатысады. Президент Парламент
Сенаты Қол қоюға және жария етуге ұсынған заңды қайтарып, беруге хақылы.
Президент 15 күн ішінде заңды не оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап,
дауысқа салу үшін қайтарады. Президенттің кейінгі қалдырушылық ветосы егер
Парламентте әрбір Палата депутаттардың жалпы санының 23 бұрынырақта
қабылданған шешімді жақтап дауыс берсе алынады. Бұл жағдайда Президент
жеті күн ішінде Парламент ұсынған заңға қол қояды.
- Парламентке қатысты өкілеттігі.
Президенттің заң шығарушылық билікті атқарушы Республика Парламентіне
қатысты бірқатар өкілеттіктері бар.
Республика Президенті:
- Парламентке кезекті және кезектен тыс сайлау тағайындайды;
- Сенаттың өкілеттік мерзіміне Сенаттың жеті депутатын тағайындайды;
- Парламенттің бірінші сессиясын шақырады;
- Парламент депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды;
- Парламент Сенатының төрағасы лауазымына кандидатура ұсынады;
- Парламент сессияларын ашады және Парламент Палаталарының кез келген
отырысына қатысуға құқығы бар, т.б.
- Сыртқы саясатқа және қорғаныс саласына қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде сыртқы саясат
және қорғаныс саласында бірқатар құқықтар мен міндеттерге ие. Сыртқы
саясаттың негізгі бағыттарын жүзеге асыра отырып Президент мынадай
өкілеттіктерге ие болады:
- Келіс сөздер жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына қол қояды;
-Республика жасасқан халықаралық шарттарды бекіту немесе денонсациялау
туралы Парламентке ұсыныс енгізеді;
- Бекіту грамоталарына қол қояды;
- Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын
тағайындайды және кері шақырып алады;
- Республика жасасқан, бекітуге жатпайтын халықаралық шарттардың күшін
тоқтата тұру туралы шешім қабылдайды;
- Сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды.
Республика Қарулы күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы ретінде Қарулы
күштердің жоғарғы қолбасшылық құрамын тағайындайды және қызметтен босатады.
Мемлекет басшысы ретінде Қазақстан Республикасының Әскери доктринамын
бекітеді.
Президенттің Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның
қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген ретте Республиканың бүкіл
аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізуге , ішінара
немесе жалпы мобилизация жариялауға құқығы бар. Бұл жағдайда ол туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлауға тиіс.
Президент Республиканың демократиялық институттарына, оның
тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтарының
қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қатер төнген әрі мемлекеттің
конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеу бұзылған ретте Қазақстанның
бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізу
жөнінде шешімді Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының
Төрағаларымен ресми консультация алысқаннан кейін қабылдайды.
Президент Парламент Палаталарының бірлескен отырысының қарауына
Республика Қарулы Күштерін бейбітшілік пен қауіпсіздік сақтау жөніндегі
халықаралық міндеттемелерді орындау үшін пайдалану туралы ұсыныс енгізе
алады. Президент Республикалық ұланды жасақтайды және Қауіпсіздік Қеңесін
құрайды. Республика азаматтарын мерзімді әскери қызметке шақыру және
мерзімді әскери қызметтің қызметшілерін запасқа шығару туралы шешім
қабылдайды.
- Соттарға және судьяларға қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті сот билігін құруға қатысады, ол
мынадай өкілеттіктермен негізделеді:
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесін негізге ала отырып, Республика
Жоғарғы Сотының Төрағасын, Жоғарғы сот алқасының төрағалары мен судьяларын
сайлау және қызметтен босату үшін Парламент Сенатына ұсынады;
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша облыстық және оларға
теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық және оларға теңестірілген
соттар алқаларының төрағалары мен судьяларын қызметке тағайындайды;
- Әділет министрінің Әділет біліктілік алқасының кепілдемесімен
негізделінген ұсынысы бойынша Республиканың басқа да соттарының төрағалары
мен судьяларын тағайындайды.
Сонымен қатар Президент Жоғары Сот Кеңесін құрады, оның төрағасын
тағайындайды, ол өз кезегінде судьялар корпусын құрауға тікелей ықпал
етеді.
Мемлекет басшысы ретінде Президент азаматтық жөніндегі, саяси баспана
беру, сондай-ақ азаматтарға кешірім жасау туралы мәселелерді шешеді.
Президенттің республикалық референдумға қатысты да біршама
өкілеттіктері бар:
- Референдум өткізу туралы;
- Референдум өткізуді кейінге қалдыру туралы;
- Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселесі бойынша
референдум өткізу туралы мәселелерді шешеді.
Референдумға шығарылатын мәселелерді тұжырымын, оның бастамашыларының
келісімімен нақтылайды.
Президент Конституциялық Кеңеске қатысты да өкілеттіктері бар:
- Оның төрағасы мен екі мүшесін қызметке тағайындайды;
- Конституциялық Кеңеске жүгінуге және Конституциялық Кеңестің шешіміне
қарсылық білдіруге құқығы бар [2].
Ендігі мемлекеттік биліктің түріне тоқталсақ, ол – Қазақстан
Республикасының Парламенті. Оның мемлекеттік маңыздылығына, өкілеттігіне,
құзіретіне, атқаратын рөліне, басқа мемлекеттік билік жүйесімен қарым-
қатынасы мен өзара байланысына, шолу жасайық.
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті
Қазақстан Республикасының Парламенті – Қазақстан Республикасының заң
шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан - Сенаттан және
Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы – Мәжіліс
жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
арқылы сайланады. Қазақстан Республикасы Парламентінің жоғары палатасы –
Сенат жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан
Республикасының екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың және Республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының
бірлескен отырыстарында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың жеті
депутатын Сенат өкілеттігі мерзіміне Республиканың Президенті
тағайындайды.Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс
беру жолымен сайланады Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл азаматы
болған жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі
бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика
астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрған азаматы алты жыл
өкілеттік мерзімге Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың ерекше қаруына: Қазақстан Республика Президентінің ұсынуымен
Республика Жоғарғы Сотының Төрағасын, Алқалар төрағаларын және Жоғарғы
Соттың судьяларын сайлау және қызметтен босату, олардың антын қабылдау;
Республика Президентінің Республиканың Бас Прокурорын және Ұлттық
Қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру және Қазақстан
Республикасы Конституциясының 55-бабында көзделген басқа да мәселелер
жатады.
Мәжіліс - Парламенттің төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті депутаттан
тұрады. Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір
мандатты аумақтық сайлау округтері сайланады. Он депутат бара – бар өкілдік
жүйесі бойынша және біртұтас Жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы бойынша
партиялық тізімдер негізінде сайланады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға
бірдей тең және төре сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
жүзеге асырылады. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы бес жыл
өкілеттік мерзімге Мәжіліс депутаты бола алады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте,
ал содан соң Сенатта өз кезегімен қарау арқылы: заңдар қабылдайды;
республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке
енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар
мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін
белгілейді; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 – бабында көзделген басқа да
өзгерістерді жүзеге асырады.
Мәжілістің ерекше қарауына: заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және
қарау; Республика Парламенті қабылданған заңдарға Қазақстан Республикасы
Президентінің қарсылықтары бойынша ұсыныстар әзірлеу; және т.б. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 56 бабы жатады.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізеді; Конституциялық заңдар қабылдайды,
оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізеді;
2. Республикалық бюджетті және Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің атқарылуы туралы
есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді;
3. Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім ішінде
қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы
Президент қасылығының қабылданғанын білдіреді. Егер Парламент әр Палата
депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен бұрын
қабылданған шешімді қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол
қояды.Егер Президенттің қарсылығы еңсерілмесе, заң қабылданбады немесе
Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;
4. Президентке оның бастамасы бойынша әр палата депутаттары жалпы санының
үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару
өкілеттігін беруге хақылы;
5. Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің
Төрағасын тағайындауына келісім береді;
6. Премьер-Министрдің Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап,
бағдарламаны мақұлдайды немесе қабылдамай тастайды, бағдарламаны қайтадан
қабылдамай тастау әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің
дауысымен жүзеге асырыла алады және бұл Үкіметке сенімсіздік көрсетілгенін
білдіреді. Ондай көпшілік дауыстың болмауы Үкімет бағдарламасының
мақұлданғанын білдіреді;
7. Әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен,
Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы
бойынша немесе Конституцияда белгіленген жағдайларда Үкіметке сенімсіздік
білдіреді.
Парламент бұдан басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады Конституцияның
53 - бабы.
Парламент Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан
Республикасының Заңдары, Парламенттің Қаулылары, Сенат пен Мәжілістің
Қаулылары түрінде Заң актілерін қабылдайды.
Заңдар, аса маңызды қоғамдық қатынастарға реттейтін, мынадай мәселелер
бойынша шығарылуы тиіс:
1. Жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілеріне, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен
жауапкершілігіне;
2. Меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға;
3. Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің
негіздеріне;
4. Салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге;
5. Республикалық бюджетке;
6. Сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;
7. Білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
8. Кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;
9. Айналадағы ортаны қорғауға;
10. Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына;
11. Мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі
принциптер мен нормаларды белгілеуге қатысты.
Өзге қатынастардың барлығы заңға тәуелді актілермен реттеледі.
Республиканың мұндай заңдары Республика президенті қол қойғаннан кейін
күшіне енеді. Парламент пен оның палаталарының Заң актілері, егер
Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының
көпшілік дауысымен қабылданады, ал Конституциялық заңдар Конституцияда
көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде
үштен екісінің көпшілік дауысымен қабылданады.
Қазақстан Республикасының Президенті мынадай жағдайларда: Парламент
Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер – Министрді
тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде Парламенттің Палаталары
арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары
арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда
Парламентті тарата алады. Бірақ, Парламентті төтенше жағдай немесе соғыс
жағдайы кезеңінде Президент, өкілеттілігінің соңғы алты айында, сондай-ақ
осынын алдындағы таратудан кейінгі бір жыл ішінде таратуға болмайды.
Парламенттің ағымдағы қызметі тұрақты комитеттерде атқарылады,
олардың саны әр Палатада жетеуден асуы тиіс. Палаталардың бірлескен
қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде
бірлескен комиссиялар құруға қақылы. Заң жобасы Мәжілістің тұрақты
комитетінде алдын ала қаралып, комитет ол бойынша қорытынды бергеннен кейін
Мәжілістің жалпы отырысында талқыланады.Әдетте, талқылау екі оқылымда
өтеді. Қонституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және конституциялық
заңдар қабылдау немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері
бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияқты қарсылық білдіру
құқығы бар. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік
даусымен қабылданбаған жоба Мәжіліске қайтарылады. Егер мәжіліс депутаттары
жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен жобаны қайтадан мақұлдаса,
ол Сенатқа қайта талқылауға және дауысқа салуға беріледі.Қайта
қабылданбаған заң жобасын сол сессия барысында қайтадан енгізуге болмайды
[3].
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі
Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің маңызды тармағы
болып табылады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың
қызметіне басшылық жасайды. Оны Қазақстан Республикасының Президенті
құрады.
Атқарушы билік органдары – мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге
асыратын негізгі субъект.онсыз мемлекеттік-басқарушылық қызметі іс жүзінде
жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл
сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқықтық
мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында
шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйым деген
ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын
түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса
да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату
алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері
олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік
мекемелер және соңында мемлекеттік органдар енгізіледі. Бұл кәсіпорындар
мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған саяды.Олар өзінің
қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан , бірақ қандай да болмасын
биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару
функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде
басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғни
әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдардың ерекшелігін
түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардың жүйесінде ерекше орындалады,
ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
1. Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен
қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады.Бұл, біріншіден,
олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-
мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын
жүзеге асыратының білдіреді және екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін
қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді,
бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
2. Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктің сипаты бар
өкілеттіктердің мәні, олардың:
- Мемлекет атына ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан
жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық
актілер шығады;
- Құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына
мемлекет атынан байқап отыруды немесе қадағалауды жүзеге асыру;
- Заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз
ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру,
түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда –
мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау
құқығынан көрініс табады.
1. Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек
мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады. Бұл
органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді орындау
үшін құрылады.
2. Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде
атқарады. Бұл мемлекеттік-басқарушылық қызметтің негізгі базасы заң
екендігін білдіреді, оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып
табылады.
3. Республиканың дар, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін – де болатын
атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады.
Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының , яғни нақты атқарушы билік
органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол
сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін
оның жауапкершілігінің шарасын да оның құзыретінен (міндеттері,
функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табылады. Бұл органдардың
құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық
актілерде бекітіледі.
4. Азаматтық құқық қабылеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық
мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның
санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-
басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік
биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
5. Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-
басқарушылық персоналдық қызметкерлері немесе мелекеттік қызметшілер.
Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұжымдық – құқықтық байланыстар жасалынды,
функцияналдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған
жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады. Бұл мемлекеттік қызметтік
қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер
болып табылады.
6. Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғни бағынышты
құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады. (мысалы,
министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік
органының өзінің сыртқары, яғни тікелей мемлекеттік басқару аясында
міндетін тиімді орындауға қабылетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың
көрінісі болып табылады.
7. Атқарушы биліктің әрбір органының мемлекеттік-басқарушылық қызметінің
белгілі бір аумақтық немесе қызметтік көлемі болады. Біріншісі осы органның
жүзеге асыратын өкілеттіктерінің не Қазақстанның бүкіл аумағында, не
белгілі бір аймақта күші болатынын білдіреді. Екіншісі не жалпы басқарушы
функцияларды (мысалы, Үкімет), не белгіленген қызмет аяларында арнаулы
сипаты бар белгілі бір басқару функцияларын жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен, атқарушы билік органы деп мемлекеттік-биліктік механизімінің
(мемлекет аппаратының) мынадай буыны түсініледі, билікті болу принципіне
сәйкес мемлекет оған қоғамның шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және
әкімшілік-саясиөмірінің әр түрлі облыстарында атқарушы-өкім етуші қызметін
іс жүзінде жүзеге асыруды тапсырады.
Қағидалар – бұл атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің
аса маңызды саяси-құқықтық және ұйымдастыру – құқықтық негіздері.
1. Заңдылық мемлекеттік - басқарушылық қызметтің заңға тәуелсіздігінен,
сондай-ақ Конституция мен заңдардың жоғары тұратындығынан туындайды.
Атқарушы билік органдары заңнама талаптарын қатал сақтауға, оларға
тапсырылған қызмет аяларында оны қамтамасыз етуге міндетті.
2. Мемлекеттік - басқарушылық қызмет объектілерінің ерекшеліктерін ескеру
қағидасы. Мұның маңыздылығы мемлекеттік объектілермен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz