Қазақстан жеріне интенсивті технологиялар негізінде сүдірлі жерлерді дайындаудың қарақұмық өніміне келтіретін әсері
Кіріспе 4
1 Мәселенің зерделеу жағдайы 6
1.1 Қарақұмықтың халықшаруашылық мағынасы 18
1.2 Биологиялық ерекшелігі 19
2 Павлодар облысының құрғақ дала аумағының климаттық және топырық ресурстары 31
2.1 Жалпы табиғи жағдайларына қысқаша шолу 31
2.2 Климат және аумақтық ерекшеліктер, тәжірибе жүргізу жылдарындағы ауа.райы жағдайлары 32
2.3 Топырақ және олардың қасиеттері, тәжірибелі телім топырағының сипаттамалары 33
3 Зерттеу жүргізу бағдарламасы, әдістемесі және шарттары 35
3.1 Тәжірибе жасау бағдарламасы мен сұлбасы 35
4 Зерттеу нәтижелері 36
4.1 Су тәртібі 36
4.2 Егістерді арамшөп қаптауы 39
4.3 Қоректік заттар 40
4.4 Алқаптың шығымдылығы 45
4.5 Қарақұмықтың өнімділігі және сапалы көрсеткіштері 46
4.6 Бұрын егілген егіс пен қарқындандыру жағдайына байланысты қарақұмық егудің экономикалық тиімділігі 49
Қорытынды 51
Пайдаланған әдебиеттер 52
Мазмұны
1 Мәселенің зерделеу жағдайы 6
1.1 Қарақұмықтың халықшаруашылық мағынасы 18
1.2 Биологиялық ерекшелігі 19
2 Павлодар облысының құрғақ дала аумағының климаттық және топырық ресурстары 31
2.1 Жалпы табиғи жағдайларына қысқаша шолу 31
2.2 Климат және аумақтық ерекшеліктер, тәжірибе жүргізу жылдарындағы ауа.райы жағдайлары 32
2.3 Топырақ және олардың қасиеттері, тәжірибелі телім топырағының сипаттамалары 33
3 Зерттеу жүргізу бағдарламасы, әдістемесі және шарттары 35
3.1 Тәжірибе жасау бағдарламасы мен сұлбасы 35
4 Зерттеу нәтижелері 36
4.1 Су тәртібі 36
4.2 Егістерді арамшөп қаптауы 39
4.3 Қоректік заттар 40
4.4 Алқаптың шығымдылығы 45
4.5 Қарақұмықтың өнімділігі және сапалы көрсеткіштері 46
4.6 Бұрын егілген егіс пен қарқындандыру жағдайына байланысты қарақұмық егудің экономикалық тиімділігі 49
Қорытынды 51
Пайдаланған әдебиеттер 52
Мазмұны
Көкейкестілігі.Диқаншылардың басты жұмысы жер бетіндегі өсіп келе жатқан халықтық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткілікті астық мөлшері мен өсімдік шаруашылығының басқа өнімдерін өндіру болып табылады.
Мамандардың пікірі бойынша келер жүзжылдықта егіншілікті дамытудың дүниежүзілік стратегиясы ең алдымен халықтың жалғасып өсуімен және өңдеуші өнеркәсіп үшін тамақ өнімдері мен шикізаттың талап етілген мөлшерін өндіруге қажетті агроөнеркәсіптік кешенді ресурстық қамтамасыз ету мүмкіндігімен анықталатын болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына жоспарлық енуі бәсекелестікке қабілетті өнім шығаруды қарастырады, оны жасау үшін егіншілік пен агротехнологияның жетілген жүйелерін әзірлеу қажет.
Бүгінгі таңда Республикамыздың аграрлық ғылымы ауылшаруашылығының өнімділігін айтарлықтай арттыру жолдарын тапты. Өнімділігі жоғары және сапалы көрсеткіштері бар ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының жаңа сұрыптары жасалды, өсімдік шаруашылығы өнімін егудің қазіргі жоғары тиімді технологиясы әзірленді, оларды өндірісте игеру экономиканың аграрлық секторын арттыру құралына айналуы мүмкін.
Сонымен қатар Республикада, соның ішінде солтүстік-шығысында (Павлодар облысы) егілетін астық, жарма және басқа дақылдардың өнімділігі орташа дүниежүзілікпен салыстырғанда анағұрлым төмен екендігін атап өткен жөн. Себептер өте көп, бірақ бастыларының бірі жерді пайдаланудағы тиімді жүйелерінің жоқтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде жүргізілген реформалардан соң бұрын ұсынылған аумақтық егіншілік жүйелерінің кемшіліктері анық байқалды, оларды қолдану тұтастай топырақ пен табиғаттың айтарлықтай тозуына әкелді.
Бүгінгі таңда егіншілік жүйесін дифференциалау әртүрлі агроэкологиялық жағдайларға сәйкес болу керектігі күмән тдырмайды, яғни топырақты қорғау жүйесі агроландшафтық егіншілікке өзгертілуі керек.
Павлодар облысының жағдайларына сәйкес басты жетілдіру бағыты топырақты қорғау, өңдеуді барынша азайту және органикалық затты қайтару толықтығы жағына аударылуы тиіс. Аймақтағы агротехнология жергілікті топырақты-климаттық жағдайларға, жерді пайдалану аймағының ландшафтына бейімделуі керек.
Бейімдеу-ландшафтық негізде әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін әзірлеу мен енгізу жел және су эрозиясын азайту арқылы өсімдік шаруашылығының өнімділігін тұрақтандыруға көмектеседі, агроландшафтының өзін-өзі реттеуі арқылы түрлі маусымдық құрғақшылықтың қайталануын төмендетеді, озық ғылымды қажетсінетін технологияларды (бейімделген ауыспалы егіс, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйелері, мөлшерленген тыңайтқыштар) қолдану
Мамандардың пікірі бойынша келер жүзжылдықта егіншілікті дамытудың дүниежүзілік стратегиясы ең алдымен халықтың жалғасып өсуімен және өңдеуші өнеркәсіп үшін тамақ өнімдері мен шикізаттың талап етілген мөлшерін өндіруге қажетті агроөнеркәсіптік кешенді ресурстық қамтамасыз ету мүмкіндігімен анықталатын болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына жоспарлық енуі бәсекелестікке қабілетті өнім шығаруды қарастырады, оны жасау үшін егіншілік пен агротехнологияның жетілген жүйелерін әзірлеу қажет.
Бүгінгі таңда Республикамыздың аграрлық ғылымы ауылшаруашылығының өнімділігін айтарлықтай арттыру жолдарын тапты. Өнімділігі жоғары және сапалы көрсеткіштері бар ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының жаңа сұрыптары жасалды, өсімдік шаруашылығы өнімін егудің қазіргі жоғары тиімді технологиясы әзірленді, оларды өндірісте игеру экономиканың аграрлық секторын арттыру құралына айналуы мүмкін.
Сонымен қатар Республикада, соның ішінде солтүстік-шығысында (Павлодар облысы) егілетін астық, жарма және басқа дақылдардың өнімділігі орташа дүниежүзілікпен салыстырғанда анағұрлым төмен екендігін атап өткен жөн. Себептер өте көп, бірақ бастыларының бірі жерді пайдаланудағы тиімді жүйелерінің жоқтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде жүргізілген реформалардан соң бұрын ұсынылған аумақтық егіншілік жүйелерінің кемшіліктері анық байқалды, оларды қолдану тұтастай топырақ пен табиғаттың айтарлықтай тозуына әкелді.
Бүгінгі таңда егіншілік жүйесін дифференциалау әртүрлі агроэкологиялық жағдайларға сәйкес болу керектігі күмән тдырмайды, яғни топырақты қорғау жүйесі агроландшафтық егіншілікке өзгертілуі керек.
Павлодар облысының жағдайларына сәйкес басты жетілдіру бағыты топырақты қорғау, өңдеуді барынша азайту және органикалық затты қайтару толықтығы жағына аударылуы тиіс. Аймақтағы агротехнология жергілікті топырақты-климаттық жағдайларға, жерді пайдалану аймағының ландшафтына бейімделуі керек.
Бейімдеу-ландшафтық негізде әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін әзірлеу мен енгізу жел және су эрозиясын азайту арқылы өсімдік шаруашылығының өнімділігін тұрақтандыруға көмектеседі, агроландшафтының өзін-өзі реттеуі арқылы түрлі маусымдық құрғақшылықтың қайталануын төмендетеді, озық ғылымды қажетсінетін технологияларды (бейімделген ауыспалы егіс, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйелері, мөлшерленген тыңайтқыштар) қолдану
Пайдаланған әдебиеттер
1 Золотарев А.Н. Использование земельного фонда Павлодарской области // В сб. Научные основы повышения продуктивности сельскохозяйственных культур в условиях северо-востока Казахстана, Павлодар, 2003, С.15-19
2 Докучаев В.А. Наши степи прежде и теперь // Избранные сочинения. Том 2. Труды по геологии и сельскому хозяйству. Москва, 1949, С.163-224
3 Трофимов И.А. Агроландшафтно – экологическая оптимизация использования земельных угодий //Земледелие, 2002, №6 – С.2-3
4 Лопырев М.И. Об экологизации земледелия на основе ландшафтного потенциала //Земледелие, 2002, №5 – С.10-13
5 Каштанов А.Н. Основные направления дальнейшего развития почвозащитного земледелия в СССР //Земледелие, 1989, №2 – С.2-8
6 Котлярова О.Г. и др. Четверть века на страже плодородия. //Земледелие, 2006, №4 – С.2-4
7 Госсен Э.Ф. Рациональное использование агроландшафтов под сельскохозяйственные и лесные культуры Северного Казахстана //В кн. Основные направления диверсификации зернового производства в степных регионах Евразийского континента – Шортанды, 1999, С.77-79
8 Азаров Н.К. Агроландшафтная организация территории землепользования и рациональное использование пашни //В кн. 400 лет землепашества Омского Прииртышья – Омск, 2000, С.6-7
9 Беспамятный В.И., Остоков О.П. Плодородие почвы в севообороте //В кн. Сельскохозяйственные ресурсы Алтайского края и повышение эффективности их использования, Барнаул, 2000, С.4-8
10 Ахметов К.А. Севообороты Северного Казахстана – Шортанды, 2000, 140с.
11 Гнатовский В.М. Некоторые особенности адаптивно-ландшафтных систем земледелия в Кулундинской зоне Алтайского края //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях – Астана-Шортанды, 2003, С.86-93
12 Шрамко Н.В. Использование паров на темно-каштановых почвах Северного Казахстана //В кн. Почвозащитная система земледелия и зерновые производства на Евразийском континенте – Шортанды, 2004, С.49-50
13 Филонов В.М. и др. Влияние чистого и сидерального пара на продуктивность четырехпольных зернопаровых севооборотов //В кн. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах – Астана-Шортанды, 2006, С.301-304
14 Акшалов К.А., Сулейменов М.К и др. Высокоэффективные технологии – основы перехода к беспаровому земледелию в Северном Казахстане // В кн. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах. Астана-Шортанды, 2006, С.304-324
15 Киреев А.К., Унгатов Е. Повышение плодородия почв и урожайности зерновых культур путем биологизации богарного земледелия //Вестник с-х науки Казахстана, 2000, №6 – С.14-16
16 Мустафаев Б.А., Рахимова Б.Т. Эффективность внесения соломы на каштановых почвах Павлодарской области //В сб. Научные основы повышения продуктивности сельскохозяйственных культур в условиях северо-востока Казахстана, Павлодар, 2003, С.93-95
17 Савин А.П. Донник белый как компонент биологического земледелия //Земледелие, 2003, №3 – С.23
18 Котелкина Л.Л. Пути повышения содержания гумуса в почвах подтаежной зоны Омской области //400 лет землепашества Омского Прииртышья, Омск, 2000, С.57-58
19 Казаков Г.И. Биологизация земледелия в лесостепи Поволжья. //Земледелие, 2003, №3, С.14-15
20 Шрамко Н.В. Роль севооборотов в решении проблем биологизации и экологизации почвозащитного земледелия //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях. Астана - Шортанды, 2003, С.145-153
21 Еськов А.И. Проблемы биологической интенсификации земледелия //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо – экономических условиях. Астана – Шортанды, 2003, С.333-343
22 Киреев А.К. Минимализация обработки богарных сероземов //Земледелие, 1994, №1, С.12-13
23 Мощенко Ю.Б. Перспективы минимальной обработки почвы //Земледелие, 1977, №1, С.45-47
24 Ellis F.B. and Lynch I.M. (1979), Sth conf Inst, Soil, Till, Res, 1979, Istro Bundesrepublik Deutschland
25 Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы. Москва – Агропромиздат, 1985, 208 с.
26 Степных Н.В., Цымбаленко И.Н. Технология ноу-тилл: возможности и проблемы //В сб. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах. Астана-Шортанды, 2006, С.134-138
27 Грибановский А.П. О некоторых аспектах нулевой обработки почвы при возделывании сельскохозяйственных культур в Казахстане. //Вестник с-х науки Казахстана, 2002, №12, С.58-61
28 Черепанов Г.Г. Борьба с сорной растительностью при минимализации обработки почвы (на примере засушливых районов Канады) //Агропромышленное производство: опыт, проблемы и тенденции развития, 1988, №3, С.1-11
29 Система ведения сельского хозяйства Павлодарской области: рекомендации. – Павлодар: ТОО НПФ «Эко», 2003, - 320 с.
30 Недикова Е.В. Трансформация земель – снижение экологической напряженности в агроландшафтах // Земледелие, 2003, № 2, С. 2
31 Салий Н.К. Новая система земледелия – в действии // Земледелие, 2002, № 2, С. 8-10
32 Чупахин В.М., Андриишин М.В., Ландшафты и землеустройство.- М.:Агропромиздат, 1989.-225 с.
33 Яцухно В.М., Миндер Ю.Э. Формирование агроландшафтов и охрана природной среды.- Минск, 1995.-108 с.
34 Кирюшин В.И. Экологические основы земеледелия.- М.: Колос, 1996.- 367 с.
35 Лопырев М.И., Макаренко С.А. Агроландшафты и земледелие: учебное пособие.- Воронеж: ВГАУ, 2002.-168 с.
36 Одум Ю. Экология: в 2 т. Т.1.- М.:Мир, 1986. – 328 с.
37 Каштанов А.Н., Лисецкий Ф.Н., Швебс Г.И. Основы ландшафтноэкологического земледелия.- М.:Колос, 1994.- 127с.
38 Лопырев М.И. Об экологизации земледелия на основе ландшафтного потенциала // Земледелие, 2002, № 2, С. 10-12
39 Жучков А.Г. Разработка и освоение эколого-ландшафтных систем земледелия – актуальная задача // Земледелие, 2002, № 2, С. 11.
40 Артюхов А.И., Емельянов А.В., Бастраков Г.В., Долганова М.В. Важный биотический фактор при конструировании агроландшафтов // Земледелие, 2003, № 2, С. 6-7
41 Интенсивная технология – ключ к высоким урожаям /Сост. Н.С.Дудкин, В.И.Мохначев.- Алма-Ата: Кайнар, 1987.-160с.
42 Фигурин В.А. Многолетние травы в адаптивно-ландшафтной системе земледелия // Земледелие, 2003, № 1, С. 19-20.
43 Пыхтин И.Г., Тарасов А.А., Сорокин А.В. Элементы системы земледелия под зерновые культуры на различных ландшафтах // Земледелие, 2002, № 4, С. 19-20
44 Иванов А.Л. Воспроизводство плодородия в адаптивно-ландшафтном земледелии // Земледелие, 2002, № 2, С. 14-15
45 Трофимов И.А. Агроландшафтно-экономическая оптимизация угодий //Земледелие, 2002, № 6, С.2-4.
46 Азаров Н.К. Агроландшафтная организация целинного земледелия и рациональное использование земли / Основные направление диверсификации зернового производства в степных регионах Евразийского континента. Шортанды: 1999, С.85-87.
47 Киреев А.К. Адаптация систем земледелия Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана № 5. 2000. С.
48 Власенко А.Н. Интенсификация и экологизация земледелия Сибири // Земледелие, 2007, № 2. С. 2-4.
49 Полуэктов Е.В., Сухомлинова Н.Б. Опыт агроландшафтного проектирования // Земледелие, 2005, № 5. С.8-9
50 Ибрагимов К.Х. Правовое регулирование развития эколого-ландшафтного земледелия в Российской Федерации // Земледелие , 2005, № 4. С. 8-9.
51 Научные основы современных систем земледелия / под ред. А.И.Каштанова.-М.: Агропромиздат, 1992
52 Ахметов К.А. Севообороты Северного Казахстана. Шортанды, 2000, 175 с.
53 Ирмулатов Б.Р. Мустафаев Б.А. Изучить влияние зерновых пропашных и крупяных культур как предшественников друг к другу по первой, второй и третьей культурам после пара в зернопаровом почвозащитном севообороте. Заключительный отчет Красноармейка, 2000 год.
54 Гаврилова М.Н. Модели и технологии оптимизации земледелия // Земледелие, 2003, № 3, С.42-43
55 Шрамко Н.В. Роль севооборотов в решении проблем биологизации и экологизации почвозащитного земледелия. / Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социально-экономических условиях. Шортанды, 2003, С.145.
56 Уразалиев Р.А. Диверсификация зернового производства РК // Вестник с-х наук Казахстана, 2001, №1, С.18-21.
57 Кененбаев С.Б. Адаптивно-ландшафтные системы земледелия – потенциальная возможность увеличения продуктивности пашни / Актуальные проблемы развития сельского хозяйства Казахстана, Сибири и Монголии – Алматы: АО «Баспалар үйi», 2006, 276 с.
58 Бугаевский В.К., Романенко А.А., Кильдюшкин В.М., Солдатенко А.Г. Севообороты – основной прием формирования агроэкосистемы // Земледелие, 2005, № 4. С.4-6.
59 Поляков Е.С. Обоснование системы ландшафтно-адаптивного земеледлия в равнинном Крыму.
60 Зволинский В.П., Туманян А.Ф. Агроэкологические и геоботанические аспекты деградации степных и пойменных ландшафтов Прикаспия //Вестник Российской академии сельскохозяйственных наук, 2008, № 1. С.23-26
61 Недикова Е.В. Важный элемент экологической стабилизации агроландшафтов //Земледелие, 2005, № 4, С.6.
62 Киреев А.К. Минимализация обработки богары сероземов // Земледелие, 1994 г. С.12-13.
63 Муржанов И.Т. Почвозащитное земледелие на каштановых супесчаных почвах Казахстана. – Алматы: НИЦ «Бастау» КазАСХН, 1995г., 212 с.
64 Кизеев А.К. Адаптация систем земледелия Казахстана // Вестник с-х науки Казахстана, 2000, № 5, С. 15-18
65 Власенко А.Н. Интенсификация и экологизация земледелия Сибири// Земледелие, 2007 № 2, С.2-4
66 Баранов В.И., Сухомлинова Н.Б., Соломкина Л.Г. Направления рациональной организации территории сельскохозяйственных предприятий // Земледелие, 2005, № 6, С.10-11
67 Зибалов В.С. Экологическая оптимизация агроэкосистем – важный фактор устойчивого развития АПК Челябинской области // Земледелие, 2005 № 5, С. 4-5
68 Чернаков Ю.С., Салтыш Т.Н. Агроландшафтная система земледелия – ключ к сохранению природных ресурсов // Земледелие, 2004, № 2, С. 14-15
69 Гераськин М. Агроландшафтный подход к организации территории сельскохозяйственных предприятий // Международный сельскохозяйственный журнал, 2008, № 3. С.47.
70 Уразалиев Р.А., Киреев А.К. Прямой посев зерновых культур в Казахстане. // Вестник с-х наук Казахстана, 2000, № 5, С. 25-27
71 Кретинин В.М., Штеба А.Н. Агролесомелиоративное обустройство ландшафтов юго-восточной части Приволжской возвышенности // Земледелие, 2008, № 4. С.14-16
72 Петелько А.И. Защита почв от эрозии – задача государственная // Земледелие, 2008, № 4. С.3-4
73 Петрова Л.И., Корнеева Е.М. Влияние агроландшафтных условий и удобрений на урожайность культур на осушенных землях // Земледелие, 2008, № 1. С.12-13
74 Кирюшин В.И. Точные агротехнологии как высшая форма интенсификации адаптивно-ландшафтного земледелия // Земледелие, 2004, № 6, С.16-20
75 Захаренко А.В. Теоретические и технологические основы формирования высокопродуктивных агроландшафтов // Земледелие, 2004, № 1 С. 16-19
76 Ковалев Н.Г., Родионова А.Е., Иванов Д.А. Борьба с засоренностью в адаптивно-ландшафтном земледелии// Земледелие, 2004, № 5 С. 34-36
77 Вольнов В.В. Ландшафтные системы земледелия в Алтайском крае // Земледелие, 2005, № 4. С.2-4.
78 Болотов А.Т. Избранные труды. – М.: Агропромиздат, 1988. – 416 с.
79 Зональная система земледелия (на ландшафтной основе) / Под ред. А. И.Пуконина.- М.: Колос, 1995. – 287c.
80 Трофимов И.А. Агроландшафтно - экологическая оптимизация использования земельных угодий // Земледелие, 2002, № 3, С. 2-3
81 Джанпеисов Р., Соколов А.А., Фаизов К.Ш. Почвы Павлодарской области. – Алма-Ата: Изд-во Академии наук Каз.ССР, 1960,- 266 с.
82 Рубинштейн М.И., Головченко И.Н. Агрофизические свойства и водный режим южного карбонатного чернозема при различных приемах основной обработки почвы / Пути увеличения производства сельскохозяйственной продукции в Павлодарском Прииртышье. Тр.Павлодарской государственной областной сельскохозяйственной опытной станции. Т.1. Изд-во «Кайнар», Алма-Ата, 1975. С.13-23.
1 Золотарев А.Н. Использование земельного фонда Павлодарской области // В сб. Научные основы повышения продуктивности сельскохозяйственных культур в условиях северо-востока Казахстана, Павлодар, 2003, С.15-19
2 Докучаев В.А. Наши степи прежде и теперь // Избранные сочинения. Том 2. Труды по геологии и сельскому хозяйству. Москва, 1949, С.163-224
3 Трофимов И.А. Агроландшафтно – экологическая оптимизация использования земельных угодий //Земледелие, 2002, №6 – С.2-3
4 Лопырев М.И. Об экологизации земледелия на основе ландшафтного потенциала //Земледелие, 2002, №5 – С.10-13
5 Каштанов А.Н. Основные направления дальнейшего развития почвозащитного земледелия в СССР //Земледелие, 1989, №2 – С.2-8
6 Котлярова О.Г. и др. Четверть века на страже плодородия. //Земледелие, 2006, №4 – С.2-4
7 Госсен Э.Ф. Рациональное использование агроландшафтов под сельскохозяйственные и лесные культуры Северного Казахстана //В кн. Основные направления диверсификации зернового производства в степных регионах Евразийского континента – Шортанды, 1999, С.77-79
8 Азаров Н.К. Агроландшафтная организация территории землепользования и рациональное использование пашни //В кн. 400 лет землепашества Омского Прииртышья – Омск, 2000, С.6-7
9 Беспамятный В.И., Остоков О.П. Плодородие почвы в севообороте //В кн. Сельскохозяйственные ресурсы Алтайского края и повышение эффективности их использования, Барнаул, 2000, С.4-8
10 Ахметов К.А. Севообороты Северного Казахстана – Шортанды, 2000, 140с.
11 Гнатовский В.М. Некоторые особенности адаптивно-ландшафтных систем земледелия в Кулундинской зоне Алтайского края //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях – Астана-Шортанды, 2003, С.86-93
12 Шрамко Н.В. Использование паров на темно-каштановых почвах Северного Казахстана //В кн. Почвозащитная система земледелия и зерновые производства на Евразийском континенте – Шортанды, 2004, С.49-50
13 Филонов В.М. и др. Влияние чистого и сидерального пара на продуктивность четырехпольных зернопаровых севооборотов //В кн. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах – Астана-Шортанды, 2006, С.301-304
14 Акшалов К.А., Сулейменов М.К и др. Высокоэффективные технологии – основы перехода к беспаровому земледелию в Северном Казахстане // В кн. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах. Астана-Шортанды, 2006, С.304-324
15 Киреев А.К., Унгатов Е. Повышение плодородия почв и урожайности зерновых культур путем биологизации богарного земледелия //Вестник с-х науки Казахстана, 2000, №6 – С.14-16
16 Мустафаев Б.А., Рахимова Б.Т. Эффективность внесения соломы на каштановых почвах Павлодарской области //В сб. Научные основы повышения продуктивности сельскохозяйственных культур в условиях северо-востока Казахстана, Павлодар, 2003, С.93-95
17 Савин А.П. Донник белый как компонент биологического земледелия //Земледелие, 2003, №3 – С.23
18 Котелкина Л.Л. Пути повышения содержания гумуса в почвах подтаежной зоны Омской области //400 лет землепашества Омского Прииртышья, Омск, 2000, С.57-58
19 Казаков Г.И. Биологизация земледелия в лесостепи Поволжья. //Земледелие, 2003, №3, С.14-15
20 Шрамко Н.В. Роль севооборотов в решении проблем биологизации и экологизации почвозащитного земледелия //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях. Астана - Шортанды, 2003, С.145-153
21 Еськов А.И. Проблемы биологической интенсификации земледелия //В кн. Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо – экономических условиях. Астана – Шортанды, 2003, С.333-343
22 Киреев А.К. Минимализация обработки богарных сероземов //Земледелие, 1994, №1, С.12-13
23 Мощенко Ю.Б. Перспективы минимальной обработки почвы //Земледелие, 1977, №1, С.45-47
24 Ellis F.B. and Lynch I.M. (1979), Sth conf Inst, Soil, Till, Res, 1979, Istro Bundesrepublik Deutschland
25 Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы. Москва – Агропромиздат, 1985, 208 с.
26 Степных Н.В., Цымбаленко И.Н. Технология ноу-тилл: возможности и проблемы //В сб. Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах. Астана-Шортанды, 2006, С.134-138
27 Грибановский А.П. О некоторых аспектах нулевой обработки почвы при возделывании сельскохозяйственных культур в Казахстане. //Вестник с-х науки Казахстана, 2002, №12, С.58-61
28 Черепанов Г.Г. Борьба с сорной растительностью при минимализации обработки почвы (на примере засушливых районов Канады) //Агропромышленное производство: опыт, проблемы и тенденции развития, 1988, №3, С.1-11
29 Система ведения сельского хозяйства Павлодарской области: рекомендации. – Павлодар: ТОО НПФ «Эко», 2003, - 320 с.
30 Недикова Е.В. Трансформация земель – снижение экологической напряженности в агроландшафтах // Земледелие, 2003, № 2, С. 2
31 Салий Н.К. Новая система земледелия – в действии // Земледелие, 2002, № 2, С. 8-10
32 Чупахин В.М., Андриишин М.В., Ландшафты и землеустройство.- М.:Агропромиздат, 1989.-225 с.
33 Яцухно В.М., Миндер Ю.Э. Формирование агроландшафтов и охрана природной среды.- Минск, 1995.-108 с.
34 Кирюшин В.И. Экологические основы земеледелия.- М.: Колос, 1996.- 367 с.
35 Лопырев М.И., Макаренко С.А. Агроландшафты и земледелие: учебное пособие.- Воронеж: ВГАУ, 2002.-168 с.
36 Одум Ю. Экология: в 2 т. Т.1.- М.:Мир, 1986. – 328 с.
37 Каштанов А.Н., Лисецкий Ф.Н., Швебс Г.И. Основы ландшафтноэкологического земледелия.- М.:Колос, 1994.- 127с.
38 Лопырев М.И. Об экологизации земледелия на основе ландшафтного потенциала // Земледелие, 2002, № 2, С. 10-12
39 Жучков А.Г. Разработка и освоение эколого-ландшафтных систем земледелия – актуальная задача // Земледелие, 2002, № 2, С. 11.
40 Артюхов А.И., Емельянов А.В., Бастраков Г.В., Долганова М.В. Важный биотический фактор при конструировании агроландшафтов // Земледелие, 2003, № 2, С. 6-7
41 Интенсивная технология – ключ к высоким урожаям /Сост. Н.С.Дудкин, В.И.Мохначев.- Алма-Ата: Кайнар, 1987.-160с.
42 Фигурин В.А. Многолетние травы в адаптивно-ландшафтной системе земледелия // Земледелие, 2003, № 1, С. 19-20.
43 Пыхтин И.Г., Тарасов А.А., Сорокин А.В. Элементы системы земледелия под зерновые культуры на различных ландшафтах // Земледелие, 2002, № 4, С. 19-20
44 Иванов А.Л. Воспроизводство плодородия в адаптивно-ландшафтном земледелии // Земледелие, 2002, № 2, С. 14-15
45 Трофимов И.А. Агроландшафтно-экономическая оптимизация угодий //Земледелие, 2002, № 6, С.2-4.
46 Азаров Н.К. Агроландшафтная организация целинного земледелия и рациональное использование земли / Основные направление диверсификации зернового производства в степных регионах Евразийского континента. Шортанды: 1999, С.85-87.
47 Киреев А.К. Адаптация систем земледелия Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана № 5. 2000. С.
48 Власенко А.Н. Интенсификация и экологизация земледелия Сибири // Земледелие, 2007, № 2. С. 2-4.
49 Полуэктов Е.В., Сухомлинова Н.Б. Опыт агроландшафтного проектирования // Земледелие, 2005, № 5. С.8-9
50 Ибрагимов К.Х. Правовое регулирование развития эколого-ландшафтного земледелия в Российской Федерации // Земледелие , 2005, № 4. С. 8-9.
51 Научные основы современных систем земледелия / под ред. А.И.Каштанова.-М.: Агропромиздат, 1992
52 Ахметов К.А. Севообороты Северного Казахстана. Шортанды, 2000, 175 с.
53 Ирмулатов Б.Р. Мустафаев Б.А. Изучить влияние зерновых пропашных и крупяных культур как предшественников друг к другу по первой, второй и третьей культурам после пара в зернопаровом почвозащитном севообороте. Заключительный отчет Красноармейка, 2000 год.
54 Гаврилова М.Н. Модели и технологии оптимизации земледелия // Земледелие, 2003, № 3, С.42-43
55 Шрамко Н.В. Роль севооборотов в решении проблем биологизации и экологизации почвозащитного земледелия. / Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социально-экономических условиях. Шортанды, 2003, С.145.
56 Уразалиев Р.А. Диверсификация зернового производства РК // Вестник с-х наук Казахстана, 2001, №1, С.18-21.
57 Кененбаев С.Б. Адаптивно-ландшафтные системы земледелия – потенциальная возможность увеличения продуктивности пашни / Актуальные проблемы развития сельского хозяйства Казахстана, Сибири и Монголии – Алматы: АО «Баспалар үйi», 2006, 276 с.
58 Бугаевский В.К., Романенко А.А., Кильдюшкин В.М., Солдатенко А.Г. Севообороты – основной прием формирования агроэкосистемы // Земледелие, 2005, № 4. С.4-6.
59 Поляков Е.С. Обоснование системы ландшафтно-адаптивного земеледлия в равнинном Крыму.
60 Зволинский В.П., Туманян А.Ф. Агроэкологические и геоботанические аспекты деградации степных и пойменных ландшафтов Прикаспия //Вестник Российской академии сельскохозяйственных наук, 2008, № 1. С.23-26
61 Недикова Е.В. Важный элемент экологической стабилизации агроландшафтов //Земледелие, 2005, № 4, С.6.
62 Киреев А.К. Минимализация обработки богары сероземов // Земледелие, 1994 г. С.12-13.
63 Муржанов И.Т. Почвозащитное земледелие на каштановых супесчаных почвах Казахстана. – Алматы: НИЦ «Бастау» КазАСХН, 1995г., 212 с.
64 Кизеев А.К. Адаптация систем земледелия Казахстана // Вестник с-х науки Казахстана, 2000, № 5, С. 15-18
65 Власенко А.Н. Интенсификация и экологизация земледелия Сибири// Земледелие, 2007 № 2, С.2-4
66 Баранов В.И., Сухомлинова Н.Б., Соломкина Л.Г. Направления рациональной организации территории сельскохозяйственных предприятий // Земледелие, 2005, № 6, С.10-11
67 Зибалов В.С. Экологическая оптимизация агроэкосистем – важный фактор устойчивого развития АПК Челябинской области // Земледелие, 2005 № 5, С. 4-5
68 Чернаков Ю.С., Салтыш Т.Н. Агроландшафтная система земледелия – ключ к сохранению природных ресурсов // Земледелие, 2004, № 2, С. 14-15
69 Гераськин М. Агроландшафтный подход к организации территории сельскохозяйственных предприятий // Международный сельскохозяйственный журнал, 2008, № 3. С.47.
70 Уразалиев Р.А., Киреев А.К. Прямой посев зерновых культур в Казахстане. // Вестник с-х наук Казахстана, 2000, № 5, С. 25-27
71 Кретинин В.М., Штеба А.Н. Агролесомелиоративное обустройство ландшафтов юго-восточной части Приволжской возвышенности // Земледелие, 2008, № 4. С.14-16
72 Петелько А.И. Защита почв от эрозии – задача государственная // Земледелие, 2008, № 4. С.3-4
73 Петрова Л.И., Корнеева Е.М. Влияние агроландшафтных условий и удобрений на урожайность культур на осушенных землях // Земледелие, 2008, № 1. С.12-13
74 Кирюшин В.И. Точные агротехнологии как высшая форма интенсификации адаптивно-ландшафтного земледелия // Земледелие, 2004, № 6, С.16-20
75 Захаренко А.В. Теоретические и технологические основы формирования высокопродуктивных агроландшафтов // Земледелие, 2004, № 1 С. 16-19
76 Ковалев Н.Г., Родионова А.Е., Иванов Д.А. Борьба с засоренностью в адаптивно-ландшафтном земледелии// Земледелие, 2004, № 5 С. 34-36
77 Вольнов В.В. Ландшафтные системы земледелия в Алтайском крае // Земледелие, 2005, № 4. С.2-4.
78 Болотов А.Т. Избранные труды. – М.: Агропромиздат, 1988. – 416 с.
79 Зональная система земледелия (на ландшафтной основе) / Под ред. А. И.Пуконина.- М.: Колос, 1995. – 287c.
80 Трофимов И.А. Агроландшафтно - экологическая оптимизация использования земельных угодий // Земледелие, 2002, № 3, С. 2-3
81 Джанпеисов Р., Соколов А.А., Фаизов К.Ш. Почвы Павлодарской области. – Алма-Ата: Изд-во Академии наук Каз.ССР, 1960,- 266 с.
82 Рубинштейн М.И., Головченко И.Н. Агрофизические свойства и водный режим южного карбонатного чернозема при различных приемах основной обработки почвы / Пути увеличения производства сельскохозяйственной продукции в Павлодарском Прииртышье. Тр.Павлодарской государственной областной сельскохозяйственной опытной станции. Т.1. Изд-во «Кайнар», Алма-Ата, 1975. С.13-23.
Кіріспе
Көкейкестілігі.Диқаншылардың басты жұмысы жер бетіндегі өсіп келе жатқан халықтық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткілікті астық мөлшері мен өсімдік шаруашылығының басқа өнімдерін өндіру болып табылады.
Мамандардың пікірі бойынша келер жүзжылдықта егіншілікті дамытудың дүниежүзілік стратегиясы ең алдымен халықтың жалғасып өсуімен және өңдеуші өнеркәсіп үшін тамақ өнімдері мен шикізаттың талап етілген мөлшерін өндіруге қажетті агроөнеркәсіптік кешенді ресурстық қамтамасыз ету мүмкіндігімен анықталатын болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына жоспарлық енуі бәсекелестікке қабілетті өнім шығаруды қарастырады, оны жасау үшін егіншілік пен агротехнологияның жетілген жүйелерін әзірлеу қажет.
Бүгінгі таңда Республикамыздың аграрлық ғылымы ауылшаруашылығының өнімділігін айтарлықтай арттыру жолдарын тапты. Өнімділігі жоғары және сапалы көрсеткіштері бар ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының жаңа сұрыптары жасалды, өсімдік шаруашылығы өнімін егудің қазіргі жоғары тиімді технологиясы әзірленді, оларды өндірісте игеру экономиканың аграрлық секторын арттыру құралына айналуы мүмкін.
Сонымен қатар Республикада, соның ішінде солтүстік-шығысында (Павлодар облысы) егілетін астық, жарма және басқа дақылдардың өнімділігі орташа дүниежүзілікпен салыстырғанда анағұрлым төмен екендігін атап өткен жөн. Себептер өте көп, бірақ бастыларының бірі жерді пайдаланудағы тиімді жүйелерінің жоқтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде жүргізілген реформалардан соң бұрын ұсынылған аумақтық егіншілік жүйелерінің кемшіліктері анық байқалды, оларды қолдану тұтастай топырақ пен табиғаттың айтарлықтай тозуына әкелді.
Бүгінгі таңда егіншілік жүйесін дифференциалау әртүрлі агроэкологиялық жағдайларға сәйкес болу керектігі күмән тдырмайды, яғни топырақты қорғау жүйесі агроландшафтық егіншілікке өзгертілуі керек.
Павлодар облысының жағдайларына сәйкес басты жетілдіру бағыты топырақты қорғау, өңдеуді барынша азайту және органикалық затты қайтару толықтығы жағына аударылуы тиіс. Аймақтағы агротехнология жергілікті топырақты-климаттық жағдайларға, жерді пайдалану аймағының ландшафтына бейімделуі керек.
Бейімдеу-ландшафтық негізде әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін әзірлеу мен енгізу жел және су эрозиясын азайту арқылы өсімдік шаруашылығының өнімділігін тұрақтандыруға көмектеседі, агроландшафтының өзін-өзі реттеуі арқылы түрлі маусымдық құрғақшылықтың қайталануын төмендетеді, озық ғылымды қажетсінетін технологияларды (бейімделген ауыспалы егіс, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйелері, мөлшерленген тыңайтқыштар) қолдану арқылы топырақ құнарлылығын тұрақтандыруға және арттыруға көмектеседі. Озық технологияларды қолдану материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін шоғырландыруға және арттыруға, ЖЖМ-ға шығынды 40% дейін азайтуға және егістіктің өнімділігін 25-30% арттыруға көмектеседі.
Топырақ құнарлылығын болжауды реттеу, егістікте анағұрлым құнарлы топырақты қолдану астық өнімділігі мен сапасын арттыру, оның жалпы өнімінің өсу мүмкіндігін тудырады.
Әзірленген тәсілдер жер ресурстарын анағұрлым тиімді пайдалануға, саланың өнімділігін және қолайсыз ауа райы-климаттық жағдайларға төзімділігін арттыруға, өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісін арттыруға, экологиялық жағдайды жақсартуға және еңбек өнімділігін, өсімдік шаруашылығы саласының экономикалық тиімділігін айтарлықтай көтеруге, аймақ егіншілігін дағдарыстан шығаруға, ауылда қалыпты өмір сүру жағдайын жасауға көмектеседі.
Зерттеу мақсаты.Бейімдеу-ландшафтық негізде егістікті тиімді пайдалануды,өсімдік шаруашылығының жоғары өнімділігін және саланың қолайсыз ауа райы-климаттық жағдайларға төзімділігін қамтамасыз ететін, Павлодар облысында әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі қарақұмық өндірудің интенсивті технологияларын оңтайлы үлгілерін ғылыми негіздеу.
Зерттеу міндеттері
- ауыл шаруашылығы дақылдарын егудің ылғалды сақтауға, жинауға және тиімді пайдалануға бағытталған, бейімделме технологияларын әзірлеу;
- ландшафтық кеңістіктің барлық түрлілігінің су-физикалық қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын анықтау мақсатында агрофитоценоздар мен сыртқы ортаның өзара әрекет ету нұсқаларын зерделеу;
- аумақтың агроландшафтық ұйымдастырудың көптеген ерекшеліктерін ескере отыра, зиянды ағзалардан өсімдіктерді экологиялық тұрғыда қауіпсіз қорғау жүйесінің тәсілдерін әзірлеу;
- егетін дақылдардың мен қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отыра, топырақтың агрохимиялық параметрлерін оңталандырудың жүйелік тәсілін әзірлеу және тыңайтқыш түрлерінің әртүрлі микроаумақтардағы топырақ құнарлылығы мен өнім сапасына әсерін зерделеу;
- әртүрлі шығын деңгейі бар, жергілікті табиғи жағдайлар мен әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделген, ауылшаруашылығы дақылдарын егудің микроаумақтық топырақты қорғайтын, ресурс сақтайтын, экологиялық тұрғысынан қауіпсіз технологиялар пакетін әзірлеу және олардың экономикалық тиімділігін анықтау;
- әртүрлі қарқындандыру деңгейлерінің өсуге әсерін, қарақұмықтың дамуы мен өнімділігін зерделеу және өнімді қалыптастырудың барлық қосынды элементтерінің анағұрлым оңтайлы өзара әрекет етуі үшін технологиялық шешімдер әзірлеу;
- өндіріске өнімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін, қарақұмық егудің анағұрлым тиімді агротехникалық тәсілдерін ұсыну.
1. Мәселенің зерделеу жағдайы
Облыстың жер пайдалану жүйесін жетілдірудің міндетті талабы ауылшаруашылығының бейімдеуіш қарқындандырудың төмен шығындылыққа, төзімділік пен табиғатты қорғауға бағыттайтын стратегиясы болып табылады.
Павлодар облысының жер пайдаланудағы қиын мәселе ауылшаруашылығындағы экологиялық сәтсіздігімен байланысты, оның бірнеше себептері бар:
- облыстың табиғи жағдайларының түрлілігі жерді пайдалануда әр қарапайым ландшафтық ареалға жеке қарауды талап етеді;
- ауылшаруашылығы дақылдарының тұрақты өнімін алуда ылғал шешуші рөл атқарады, сондықтан ауылшаруашылығы дақылдарын егу технологиясының ылғалды сқтау және тиімді пайдалануға барынша бейімделуі қажет;
- жерді пайалану түрлерінің аумақтық құрылымының өзгеруі АЛСЗ енгізуді ұсынуды талап етеді, ол егістік пен жайылымдарды пайдаланудың тиімді құрылымын, өріс пен өндірістік телімдердің оңтайлы көлемін, ауыспалы егін жүйесін, агротехника жинақтарын қарастырады;
- деградациялық топырақ үрдістерін күшейту топырақтың эрозиялық көнгіштігін және олардың генезисін ескере отыра, егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін агроландшафттыққа ауыстыруды талап етеді;
- ауылшаруашылығы дақылдарын егудің жаңа ресурс сақтаушы технологияларын енгізу жергілікті табиғи жағдайларға және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделуі тиіс;
- егістің фитосанитарлық жағдайының нашарлауы аумақтың агроландшафттық ұйымдастырудың көптеген ерекшеліктерін ескере отыра, өсімдіктерді қорғау жүйесінің көп нұсқалылығын талап етеді;
- топырақтың төмен тиімді құнарлылығы егетін дақылдар мен қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отыра, топырақтың агрохимиялық параметрлерін оңтайландырудың жүйелік тәсілін көрсетеді. [1].
Ауыл шаруашылығында табиғатты тиімді пайдаланудың басты шарты - өсімдік шаруашылығының орта жағдайларына бейімделуі, ландшафтық негізде егіншілік жүргізу.
Агроландшафтардың жүйелік мәнін түсіндірудің алғашқы іргелі негіздері В. А. Докучаевтың Наши степи прежде и теперь кітабында жазылған, мұнда ғалым аумақты егіншілікпен пайдалану кезінде табиғатты бөлек-бөлек емес, толық, біртұтас, бөлінбейтін түрде назарға алу қажет, ал шаруашылық іс-шаралар жергілікті табиғат түрлеріне лайықты болуы керек деп атап көрсетті [2].
Дұрыс ұйымдастырылған аумақ тек өндірістік агроэкожүйелермен ғана емес, табиғи экологиялық инфрақұрылымның әртүрлі элементтерімен қанықтырылуы керек. Қажетті және жеткілікті мықты экологиялық тіректің болуы агроландшафтардың төзімділігінің анағұрлым объективтік көрсеткіштерінің бірі болып табылады [3].
Воронеж аграрлық университетінің ғалымдар тобы профессор М. И. Лопыревтың жетекшілігімен ландшафтық әлуетті пайдаланумен егіншіліктің қазіргі экологиялық жүйесін әзірлей отыра, ландшафтық негізде егіншілік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі егістік алаңдары мен ауыспалы егіс құрылымы болып табылады деген қорытындыға келді. Сонымен қатар ауылшаруашылығы дақылдарының жиыны өз алдына басқаруға болатын және басқаруды қажет ететін тиісті тамақ, су және жылу тәртіптері (агрофациялар) бар агроэкожүйесінің компонентін білдіреді [4].
А. Н. Каштанов технологиялық әсер ету тұрпаттылығы бойынша біртекті топырақ түрлілігін және дақылдар бейімділігін жұмыс телімін білдіретін агроландшафтық контурға біріктіруді ұсынады. Салыстырмалы біртекті агроландшафтық контурларгенетикалық, геоморфологиялық, гидрологикалық және микроклиматтық жағдайлар бойынша агроландшафтық массивтерге біріктірілуі мүмкін. Агроландшафтық массивтер негізінде ауыспалы егіс алаңы қалыптасады [5].
Белгород мемлекеттік академиясында (О. Г. Котлярова және т.б.) әзірленген егіншіліктің ландшафтық жүйесі аумақты контурлық ұйымдастыруға, бөктерлер жарына және эрозиялық үрдістердің қарқындылығына байланысты ауылшаруашылығы дақылдарын дифференциялық орналастыруға, әр жұмыс теліміне бейімделген топырақты өңдеу жүйесін енгізуге негізделген [6].
Госсен Э. Ф өлкесінің атласында қар жабыны 50 см асатын, 40-тан 50 дейін, 30-дан 40 дейін және 30 см төмен аумақтары көрсетілген Солтүстік Қазақстанның қар жабыны биіктігінің картасы бар екендігін айтады. Ол мұны агроландшафтық аудандастырудың табиғи белгісі деп санайды, өйткені оңтүстік-батыстың қатты желдерінде солтүстік-шығыс экспозициясының су айыратын және беткейлік аумақтарын жоғары ылғалдандыру топырақта көңнің өте көп болуын, демек, ауылшаруашылығы дақылдары өнімінің тұратылығын қамтамасыз етеді [7].
Азаров Н. К Солтүстік Қазақстанның жағдайларына сәйкес әр жер пайдалануда құнарлылығы, экологиялық жағдайы және экономикалық әлуеті бойынша егістік бөлумен аумақтарды агроландшафтық аудандастыру жүргізу керек, оны төрт санатқа бөлуге болады:
- дүниежүзілік нарық талаптарын қанағаттандыратын, экологиялық тұрғысынан таза азық-түліктік астық өндіруге арналған егістік (анағұрлым құнарлы, неғұрлым эрозиялық - қауіпті топырақ);
- тауарлық сапалы азық-түліктік астықты өндіруге арналған егістік (эрозиялық үрдістерге аз дәрежеде ұшыраған жер құнарлылығы);
- жемшөп астығы және азық жем өндіруге арналған жерлер (жел және су эрозиясына ұшыраған кешенді топырақтар);
- аз өнімді жерлер егістіктен шығарылады, көпжылдық шөптермен жабуға беріледі және шөп шабу мен жайылымға пайдаланады (аз дамыған, сортаңдық және эрозиялық үрдіске қатты ұшыраған топырақ) [8].
Агроландшафтық энергия сақтау егіншілігіне көшеуге байланысты өнім жинауда және топырақ құнарлылығын сақтауда ғылыми - негізделген ауыспалы егістің рөлі арта түседі.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, қысқа алмастыру кезінде таза пары бар астықты ауыспалы егістерде органикалық зат анағұрлым қарқынды жоғалады. Алтай егіншілік және селекция ғылыми-зерттеу институтының зерттеулерінде 16 жыл ішінде 3 танапты астықты егісте 6,1 % көң жоғалғандығын көрсетті, ал 21 жыл ішінде бұл көрсеткіш 13 % құрады. Сонымен қатар жетіпольді астықты ауыспалы егісте 4,8 % көң жоғалған, яғни қысқа ротациялы астықтыға қарағанда шамамен 3 есе аз [9]. Ахметов К.А. [10], Гнатовский В.М. Ақмола облысының оңтүстік карбонатты топырағында, Құлындының қоңыр топырағында және Новосібір облысы т.б. жүргізген зерттеулерінде де осындай деректер алынды [11].
Егіншіліктегі пар мәселесінің жан-жақты әзірленгендігіне қарамастан оның барлық аспектілері жеткілікті терең зерттелмеген. Әртүрлі топырақты-климаттық аумақтарда жүргізілген жұмыстармен анықтағандай, пар айдайтын жер көптеген жағдайларда қысқамерзімді әсерге ие және пардан кейін келесі екінші, үшінші, төртінші дақылдардың өнімділігін тұрақтандырмайды. Ылғал жинау бойынша парға жоғары баға бере отыра, көптеген ғалымдар жауатын жауын-шашынға қатысты парлау кезінде ылғалды игерудің төмен тиімділігін, органикалық заттың өте көп жоғалуын көрсетеді [12, 14].
Қазақстанда тапшылықсыз балансты қолдау үшін 1 га-ға 3,5 т стандарттық көң әкелу қажет, бұл қосымша энергетикалық және қаржы шығынымен шарттасады [10].
Көптеген авторлар көң жоғалту астық дақылдары өнімінің сабандарын қалдырған кезде азаяды деп санайды. 0,8 тонна сабан көңіне қатысты органикалық затты ұдайы өндіру коэффициенті кезінде 3,5 тонна көң эквивалентті, сабанды шығару астық жинауды 1,2 есе рет арттыратындығы белгілі болды [15, 16].
Топырақ құнарлылығын реттеудің анағұрлым қол жетімді және экологиялық тұрғысынан қауіпсіз жолдардың бірі пар айдайтын жерлерді өсірілетін сидераттар түріндегі жасыл тыңайтқыштарды қолдану болып табылады, олар биологиялық егіншіліктің негізін құрайды [17, 18].
Егіншілікте биологиялық әдістерге көшу қажеттілігі бүгінгі таңда дәлелдемелерді қажет етпейді. Алайда, биологиялық егіншіліктің мүмкіндіктерін бағалау өте әртүрлі: ауылшаруашылығы өніміне қажеттілікті қамтамасыз етпейтін өте минимальдіден жоғары тиімділікке толық сенімділікке дейін [19, 21].
Пікірлердің мұндай қарама-қайшылығы егіншілікті биологияландыру мәселесінің жеткіліксіз зерттелуімен байланысты екендігі анық.
Қазіргі егіншілікте құнарлылығын кеңінен ұдайы өндірудің талабы ретінде топырақты механикалық өңдеудің әдіс-тәсілдерін жетілдіруге, ауылшаруашылығы дақылдары өнімділігінің ары қарай өсуіне, сонымен қатар оларды егуге энернетика және еңбек шығындарын төмендетуге өту көп көңіл бөлінеді.Сонымен қатар топырақты өңдеу неғұрлым энергеяны өажет ететін операция болып қалатыны белгілі: оған астық дақылдарын егу кезінде жалпы технологиялық үрдістегі барлық энергетика шығындарының жартысы кетеді. Сондықтан да соңғы жылдары дүниежүзінің көптеген елдерінде ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа технологиясы - минималды кең таралымға ие болды [22, 24].
Қазіргі жағдайларда өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарын кеңінен қолдану арқасында механикалық өңдеулерді барынша қысқарту, кейбір жағдайларда олардан мүлдем бас тарту (нөлдік өңдеу, тікелей егу) мүмкіндігі пайда болды [25, 26].
Топырақты механикалық өңдеуді ауылшаруашылығы дақылдарын егу технологияларынан алып тастау идеясы жаңалық емес екендігін атап өту керек. Нөлдік өңдеудің жеке элементтерін көптеген ҒЗИ зерделеді, соның ішінде Павлодар АШҒЗИ ғалымдары да кеңінен зерттеді. Егіншіліктің дүниежүзілік тәжірибесін талдау көптеген алаңдарда ауылшаруашылығы дақылдарын топырқты өңдеумен дәстүрлі технологиялар бойынша, тек 20-30 % ғана нөлдік екендігін көрсетті. Нөлдік өңдеу тиімділігі туралы айта отыра, әр нақты жағдайда пайдалану орны мен уақытына, ауа райы жағдайларына және басқа факторларға байланысты он және теріс салдарын бағалау қажет. Көптеген деректер бойынша тікелей егіс топырақ құрылымын жақсартады, органикалық заттың жинақталуына, оның бұзылуының баяулауына, су ұстағыш қасиеті мен ылғал қорын арттыруға көмектеседі. Американ ғалымдары топырақ бетінде орташа есеппен кем дегенде ақ сабақтардың 25 % сақтайтын кез келген топырақ өңдеуді косервілеуші деп санайды. АҚШ құрғақ аудандарында бұл жүйеге бидай сабақтарын күзгі механикалық өңдеудің орнына арамшөптерді жою үшін гербицидтерді қолдану жатады, бұл күзгі-қысқы кезеңде ылғалдың жиналуына көмектеседі [27].
Сонымен қатар қысқартылған топырақ өңдеулермен көп айналысу нәтижесінде егетін дақылдар өнімділігінің төмендеуіне әкелуі мүмкін, мұны канадалық ғалымдар айтады [28].
Агроландшафтық тәсіл табиғи, өндіргіш, әлеуметтік және басқа антропогенді шарттасқан фнукцияларды жүйелік іске асыру қабілеттілігінде тұжырымдалады және келесі міндеттерді шешеді:
- агроландшафтың экологиялық тұрақтылығын сақтау;
- бөлек заттай энергетикалық және ақпараттық ағындарды дәлме-дәл сандық және сапалық өтеу;
- функциялау және өзін-өзі реттеудің табиғи механизмдерін максимальді сақтау;
- агроландшафты пайдаланудың экономикалық және энергетикалық тиімділігімен қамтамасыз ету [29, 31].
Егіншілік ғылымында аграрлық ландшафтарды экологиялық оңтайландыру әдісі кеңінен белгілі, ол В. В. Докучевтың егіс, шабындықтардың, орман мен сулардың салыстырмалы алаңдарын анықтайтын нормаларды жасау туралы іліміне сүйенеді, мұндай нормалар, әрине, жергілікті климаттық, топырақ пен жер асты жағдайларына лайықты болу керек және басты дақылдардың сипатымен бірдей болу тиіс [32, 33].
Бұл ғылымды дамыту үшін В. И. Кирюшин[34], М. И. Лопырев[35], Ю. Одум[36], А. Н. Каштанов [37], еңбектерінде ұсынылған бейімді экологиялық және ландшафты-экологиялық егіншіліктің ғылыми концепциясы үлкен теориялық және әдістемелік мәнге ие.
ХХІ ғасырдың бейімді ауылшаруашылық табиғатты пайдалану стратегиясы қазіргі агроландшафтарды мақсатқа сай оңтайлы кеңістікті - уақыттық ұйымдастыру болып табылады, ол табиғи құрылым мен динамикада анағұрлым сай болуы тиіс. Ауылшаруашылық өндірісі мен табиғи ортаның өзара әрекетін оңтайландыру агроландшафтың экология - шаруашылық балансы мен экологиялық негіз концепциясына сүйенуі керек. АЛСЗ басты мәні агроландшафтардың экологиялық теңгерімділігін қамтамасыз ететін табиғат заңдарын қатаң сақтауда тұжырымдалады [38, 41].
Бұл жүйенің негізгі мазмұнын профессор М. И. Лопырев алты блокта ұсынды. Аумақтық бірліктерді қалыптастыру мен балансталған құрылымы бірінші блокқа жатады. Құрам міндеті мен жер - судың экологиялық жоспардағы ара салмағы егісті біруақытта қысқартумен бірге ортаны тұрақтандырушы жер - сулар (орман алқаптары, жайылым, шабындық, көпжылдық шөптер, су кеңістігі және т.б.) үлесін көбейтумен шешіледі[39].
Екінші блокқа агроорман - шабындықты мелиорация кешені жатады. Бұл блокта орман алқаптарының (егіс алаңының 5-6 %), бұталы өсімдіктердің т.б. қатаң арасалмағы қарастырылады.
Үшінші блок подразумевает агротехнологиялық кешенді түсіндіреді. Бұл - агроэкологиялық, экологиялық және басқа ғылыми негізделген талаптарды ескере отыра, егістер құрылымын жетілдіру; егіс құрылымында көпжылдық шөптерді егу кезінде ауыспалы егістің дұрыс жүйесін игеру; дақылдар мен ландшафтардың ерекшеліктерін ескере отыра, органикалық, сидеральді және минералды тыңайтқыштарды саралап қолдану; топырақты (топырақ қорғау-контурлы, әртүрлі тереңдікті, минимальді т.б.) өңдеудің, егістерді күту мен өнім жинаудың сараланған ресурс сақтағыш технологиялары; жаңа, анағұрлым тиімді және бейімді сұрыптар мен гибридтерді енгізу.
Төртінші блок - гидромелиоративті кешен. Бұл - жыралардың алдын алу, су жинайтын орынды реттеу және т.б.
Жалпы биосфералық блокқа егісті және басқа азған жер-суларды (20 % дейін) уақытша қорғау; жабайы аңдар, құстар мен пайдалы жәндіктердің өмір сүруі мен санын көбейтуге қолайлы жағдайлар жасау кіреді.
Қорытынды блок - бұл егіншіліктегі қолайсыз факторларды шектеу мен жою бойынша іс-шаралар. Блокқа бос емес және сидеральді пармен жартылай ауыстыру арқылы таза пар алаңын қысқарту; аудармай негізгі өңдеуді кеңінен енгізу жолымен аударып жыртуды қолдануды азайту; пестицидтерді шектеп қолдану және оларды енгізудің анағұрлым жетілдірілген (қауіпсіз) препараттары мен технологияларын енгізу; топырақтың тозуын болдыратын ауыр егіншілік техникасын пайдаланудан бас тарту[41, 46].
Егіншіліктің дағдарыстық жағдайының көптеген себептері арасына бастысы - жерді пайдаланудың барлық жүйесінің бейімсіздігі, ең алдымен, өсімдіктерді егу үшін анағұрлым қолайлы топырақты-климаттық аумақтарда оларды өсіру түрлерін орналастыру туралы талаптардың бұзылуы. Бұл ауылшаруашылық жер-суларының құрылымының топырақты қорғау және топырақты жақсарту функцияларын жеткілікті бағаламауды, ішкі шаруашылық жерге орналастырудың тегістігін, ірі ауқымды ауыспалы егістің жоқтығын, кеңістікте лимиттеуші шаманы бөлудің бірқалыпсыздығын, сонымен қатар өсімдіктің әр түрі мен сұрыбының бейімделу мүмкіндіктерінің ерекшелігін тудырады [47].
Жаңа технологиялық саясаттың мәні тауар өндірушінің өзіне жерді пайдаланудың анағұрлым мақсатқа сай тәсілдері туралы шешім қабылдау мүмкіндігін беруде тұжырымдалады. Ол үшін егіншіліктің бейімдеу-ландшафтық жүйелері шеңберінде дақылдарды егу технологиясының әртүрлі нұсқалары әзірленді, олар көрнекі үлгілермен қызмет атқарады және өндіріспен белсенді игеріледі.
Қазіргі агротехнологиялар 3 түрге бөлінеді: экстенсивті, аз интенсивті, интенсивті және экологиялық қауіпсіздікті және белгілі экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету кезінде жоспарланған өнімге және өнім сапасына қол жеткізу мақсатында агроценоздарда ауылшаруашылық дақылдардың өнімдік үрдісін басқару бойынша технологиялық операциялар кешенін білдіреді. Агротехнологиялар ауыспалы егіс, топырақты өңдеу жүйесі, тыңайтқыш және өсімдікті қорғау құралдары арқылы агроландшафты басқарудың бірыңғай жүйесіне байланысқан.
Топырақтың құнарлылығының ары қарайғы төмендеуін болдырмау, өнімділікті тұрақтандыру үшін егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйесін енгізу қажет. Мұндай жүйенің маңызды элементі топырақты қорғау жүйесі болып табылады, оның барлық құрамдас бөліктері табиғи-аймақтық кешендермен, ең алдымен, жердің бедерімен арақатынаста болады[48-49].
Егіншіліктің экологиялық-ландшафтық жүйелерін әзірлеу кезінде олардың толыққандылығының басты критерийі экологиялық тепе-теңдікке қол жеткізу қызметін атқарады, яғни табиғи ортаның негізгі табиғи компоненттерін қорғау мен ұдайы өндіру сәйкес келетін өзін-өзі реттеу сияқты жағдайы мүмкін болған кезде. Егіншіліктің бейімдеу-ландшафтық жүйелерін қалыптастырудың көптеген қағидалары арасында егіншілік жүйесінде дақылдардың біркелкілігін болдырмау қағидасы үлкен қызығушылық туғызады. Астықтың дәл осы дара дақыл егісі жер құнарлылығының апаттық жоғалуының, олардың зиянды ағзалармен және өсімдік ауруларын туғызушылармен ластануының, соңында өнім мен оның сапасының төмендеуінің басты себебі болып табылады.
Аграрлық өндірісті экологиялау идеясын іске асыру үшін егіншіліктің көп дақылдылығынан басқа келесі қағидалар қабылданды:
- топырақ құрылымын сақтау және жақсарту;
- табиғи жағдайларға байланысты ауылшаруашылығы салаларын, дақылдарды, сұрыптарды орналастырудың дифференциалды тәсілі;
- топырақтың ластануын, қоқыспен ластануын, эрозияны, қатаюды болдырмау;
- ауылшаруашылық жем-сулардың табиғи құрылымын жиектерімен, сай-салаларымен т.б. бірге сақтау;
- сол жерге сай топырақ белсенділігі мен топырақты гумификациялау деңгейін сақтау және арттыру; ауылшаруашылық жер-су түрлерінің тиімді арасалмағын белгілеумен аграрлық ландшафтардың құрылымын оңтайландыру;
- ауыспалы егіске оңтайлы алмасудың нақты аумақтар мен табиғи жағдайларға анағұрлым бейімделген ауылшаруашылық дақылдарды орналастыру [50].
Егіншіліктің кез келген жүйесінің негізі - ауыспалы егіс. Қазіргі егіншілікте оны бағалау мен рөлі мынадай критерийлер бойынша жүргізіледі: егіншілікті биологизациялау, топырақтың органикалық заты мен қоректену элементері тәртібін реттеу, топырақтың қанағаттанарлық құрылымдық жағдайын ұстау, агроценоздардың су балансын реттеу, эрозия мен дефляцияны болдырмау, егістер мен топырақтың фитосанитарлық жағдайын реттеу.
Егіншіліктің қазіргі жүйесінің айырықша ерекшелігі оларды әзірлеу мен жетілдірудің агроландшафтық тәсіл болып табылады.Бұл дегеніміз олар жергілікті ландшафтарға жақсы бейімделуі тиіс, экологиялық тазалық талаптарына жауап беруі керек және жерді тиімді пайдалану мен топырақтың құнарлылығын арттыру, жоғары және тұрақты өнім алу үшін алғышарттар жасау керек [51].
Дақылдардың алмасуын ландшафт элементтеріне, шаруашылық инфрақұрылымына, климаттық жағдайларға және нарық жағдаятына лайықтау керек. Ауыспалы егістің сұлбасын таңдау кезінде параметрлер келесі тізбекте есептеледі: ылғал балансы, өнімділік (энергетикалық және табиғи көрінісі), көң балансы және минералдық қоректену элементтері, энергетикалық және экономикалық бағалау [52, 54].
Микроаумақтық топырақ қорғау технологияларын әзірлеу кезінде пармен айдайтын алаңға қатысты баламалы алғы егістерді (сидеральді дақылдар, бос емес дақылдар, парсыз ауыспалы егіс т.б.) іздеу үшін кең мүмкіндіктер ашылады, олар топырақ құнарлылығын тұрақтандыру және кеңінен ұдайы өндіру проблемасын шешуге көмектеседі.
Ең жақсы алғы егістер аясында астық дақылдары үшін ерте ұсынылған аумақтық егу технологияларында таза пар анықталды, оның белгілі артықшылықтарымен бірге елеулі кемшіліктері де (пар айдайтын жерде өнімнің болмауы, оның жоғары эрозиялық қауіптілігі, органикалық заттың шамадан тыс минералдануы, өнімсіз ылғал жоғалтудың артуы т.б.) бар [55, 56].
Қазақстандағы көптеген ғалымдардың пікірінше агроландшафтық негізде егіншіліктің ғылыми негізделген жүйесін әзірлеу, егіс алаңдарының оңтайлы құрылымына негізделген қазіргі агротехнологияларды бейімдеу, нақты аумаққа, дақылдар ландшафтына, сұрыптарға, гибридтерге бейімделген топырақты өңдеудің тиімді жүйелерін, топырақ құнарлылығын сақтау мен арттыруды, бәсекелестікке қабілетті өнімнің жоғары және тұрақты өнімін алуды қамтамасыз ететін агрохимикаттарды қолдану тәсілдерін таңдау қажет [57].
Ғылыми-негізделген ауыспалы егістерді жүргізу мен енгізу аз қаржы шығынымен топырақ құрамын жақсартуғағ топырақ ылғалын жинауға, топырақты эрозиялық үрдістерден өорғау, сонымен қатар арамшөптердің, ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестердің таралуын азайтуға көмектеседі. Краснодар АШҒЗИ жүргізілген әртүрлі аумақтарда ауыспалы егістерді зерделеу бойынша тәжірибелер нәтижесінде өлке шаруашылығына жаңа агроландшафтық аудандастыруға, егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйелерге сәйкес ғылыми негізделген ауыспалы егістерді енгізу топырақ құнарлылығын сақтау, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігінің және өнім сапасының өсуі, егу кезіндегі шығындарды төмендету перспективаларын ашатындығы туралы анықтай алды[58].
Ауылшаруашылық жер-суларын пайдалануды оңтайландырудың жаңа тәсілдері ресей ғалымы В.И.Кирюшиннің бейімді-ландшафтық егіншілігі концепциясында жазылған, ол өзінің зерттеуінде Л.Г.Раменскийдің еңбектеріне сүйенеді[59]. Бейімді-ландшафтық егіншілік концепциясында табиғи және шаруашылық жүйелердің өзара әрекетін жетілдіру міндеті қойылады. Қойылған міндетті шешудегі базистік блок топырақтарды агроэкологиялық бағалау болып табылады, ол табиғаттың барлық компоненттерін кешенді зерттеу негізінде жүргізіледі. Әдістемелік негізі өсімдіктер талаптары мен олардың бейімделу мүмкіндіктерін агроландшафтының іс жүзіндегі жағдайы және олардың құрамын реттеу перспективаларымен салыстырудағы жүйелік тәсіл болып табылады. топырақ құнарлылығы, топырақ жабынының құрылымы, жердің ауылшаруашылық тұрпаттамасы туралы ілімі бейімді-ландшафтық егіншілікті зерттеу үшін ғылыми негіз болып табылады. жерлерді бейімді-ландшафтық тұрпанттандыру негізінде жерлердің агроэкологиялық тұрпаты жатыр, яғни ауылшаруашылығы дақылдарын немесе туыс дақылдар тобын егудің агроэкологиялық талаптары бойынша біртекті. Бұл санат өсімдіктің бейімделген әлуеті, табиғи-ресурстық әлует және тауар өндірушінің өндірістік әлуеті тұрғысынан негізгі ретінде қарастырылады. Жер тұрпаты бастапқы құрылымдық элементтер - агроландшафтың қарапайым ареалдарынан (АҚА) тұрады.АҚА астарынан бірдей геологиялық, литологиялық, гидрологиялық және басқа жағдайлар кезінде қарапайым топырақ ареалымен шектелген мезорельеф элементіндегі телім түсіндіріледі. Жерлердің агроэкологиялық топтарын бөлу ауылшаруашылық пайдалану (ылғалмен қамтамасыз етілуі, қайта ылғалдандыру, тұздау, топырақты литогенез) бағытын анықтайтын жетекші агроэкологиялық факторлар бойынша жүзеге асырылады. Жер тұрпаттарына сәйкес ауылшаруашылық дақылдарын егу технологиялар пакеті, ауыспалы егіс нұсқалары әзірленеді, мелиоративті іс - шаралар анықталады[59, 60].
Дақылдық агроландшафтының заттық-энергетикалық баланстың өзгеріссіздігін сақтау, өз-өзін қалпына келтіру және шаруашылық жүктемелерге төзу қабілеттілігі негізінен оның әртүрлілігімен және аумақтық дифференциясымен анықталады. Әртүрлі дақылдық ландшафтарда қарапайым, бос бірдақылдыларға қарағанда, тұрақты өнім алу сенімділігі жоғары [61].
Егіншіліктің қазіргі жүйелерінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және олардың тиімдіігін арттыру - агрономиялық ғылымның маңызды көкейкесті міндеттері. Оларды шешу, ең алдымен, егіншілікті биологияландыру және энергия сақтаумен байланысты.Егіншіліктегі ресурстарды үнемдеудің басты жолдары - егіс алаңдарының негізделген құрылымдары, көпжылдықты шөптері, соның ішінде бұршақтылар бар ғылыми негізделген ауыспалы егістерді әзірлеу және игеру, сидераттарды қосқанда органикалық тыңайтқыштардың барлық түрлерін қолдану, минералды тыңайтқыштарды көп қолдану, дақылдардың биологиялық талаптары мен топырақты-климаттық жағдайларды ескере отыра, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйесі, технологиялық тәртіпті сақтау. Топырақты барынша аз өңдеуүнемді ғана болып қоймай, топырақтың деградациясын болдырмауға, көңді сақтықпен жұмсауға көмектеседі [62].
Топырақ құнарлылығын кеңінен ұдайы өндіруде пайда болған егіншіліктің тұрақтылығы концепциясы әртүрлі жер-су түрлері мен топырақ жабынын қорғаудың ең жоғары арасалмағын қамтамасыз ететін ландшафтарды ғылыми ұйымдастыру жүйесін әзірлеуді қарастырады [63].
Егіншіліктің дағдарыс жағдайының көптеген себептері арасындағы бастысы жер пайдаланудың барлық жүйесінің бейімсіздігі, ең алдымен, өсімдіктердің егетін түрлерін анағұрлым қолайлы топырақты-климаттық аумақтарда егу үшін орналастыру туралы талаптардың бұзылуы. Бұл ауылшаруашылығы жер-сулары құрылымының топырақ қорғау және топырақты жақсарту функцияларын толық бағаламауды, ішкішаруашылық жер пайдалану теңгерімділігін, ірі ауқымды ауыспалы егістердің болмауын, кеңістікте лимиттелген шама мен табиғи орта факторлары өнімінің сапасын бөлу әркелілігін, соынмен қатар әр өсімдік түрі мен сұыбының бейімделу мүмкіндіктерінің ерекшелігін тудырады.
Осылайша, аумақты агроэкологиялық макро және микро аудандастыру агроландшафтардың басты компоненттерінің ерекшеліктерін анықтау мен өзара қатынастарын оңтайландыруда негізделеді. Соынмен қатар өсімдік түрлері мен сұрыптарының бейімделген әлуетін анағұрлым толық және дифференциалды пайдалану өсімдікшаруашылығы өніміділігінің тұрақты өсуін, оның ресурстық және энергия үнемдеушілігі мен табиғатты қорғаушылығын қамтамасыз етуде шешуші мәнге ие[64].
Қазіргі агротехнологиялар үш түрге бөлінеді (экстенсивті, аз интенсивті, интенсивті) және экологиялық қауіпсіздікпен және белгілі экономикалық тиімділікпен қамтамасыз ету кезінде жоспарланған өнімділік пен өнім сапасына қол жеткізу мақсатында агроценоздарда ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділік үрдісін басқару бойынша технологиялық операциялар кешенін білдіреді [65].
Табиғатты тиімді пайдалану, біріншіден, ауылшаруашылығы өндірісінің ауқымын көбейтуге, екіншіден, қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдігін қамтамасыз етуге, топырақ құнарлылығын сақтау мен ұдайы өндіруге көмектеседі.
Қарқынды өзгеретін климаттық факторлар жағдайларында пайдаланатын аумақтың нашарлығы мен экономикалық әлсіздігі қадағаланады, жағдайды өзгертуге ландшафтық егіншілікке көшу көмектеседі, олар егіс алаңдарының, жайылымдар, орман алқаптары, су кеңістігі және басқа құрамдас бөліктердің оңтайлы арасалмағына қол жеткізуге, соңында агроландшафтың өзін-өзі реттеуіне көмектеседі. Жер - сулардың алуын түрлілігі аумақтың экологиялық тұрақтылығының көрсеткіші болып табылады, өйткені әртүрлі жер-сулардың болуы агроландшафтарды антропогенді жүктемелер әсеріне анағұрлым төзімді етеді[66].
Мұндай әрекеттердің нәтижесісестайнинг,тұрақты өз-өзін ұдайы өндіруші агроэкожүйе болып табылады.
Төзімділік астарында белгілі уақыт ішінде жүйені дамытудың табиғи-антропогенді стратегиясын іске асыруға қамтамасыз ететін функционалдық тұрақтылықты сақтау түсіндіріледі.
Шаруашылық қызмет нәтижесіндеэрозия ауқымының өсуі, шөлге айналу, қоршаған ортаның ауыр металдармен, радионуклид, нитраттармен, пестицидтер және басқа ксенобиотиктермен ластануы салдарынан агроландшафтардың өндірістік әлуетін деградацияға әкелетін физикалық және химиялық факторлар саны мен қарқындылығының өсуі қадағаланады. Осыған байланысты ландшафтқа техногенді әсер ету көздерін экологиялық сараптау және экологиялық аудит жүйесін өнеркәсіптік те, ауылшаруашылық шығу ретінде дамытуды қарастырады.
Ауылшаруашылығы өндірісіне агрожүйеге шекті рұқсат етілген жүктемелерді және экожүйенің компоненттері параметрлері жағдайын (органикалық зат балансы, ЭМП, топырақ ерітіндісінің рекациясы, топырақтың физикалық қасиеттері, эрозиялық үрдістер қарқындылығы, ауыспалы егістегі топырақты бұзушы және топырақты қалпына келтіруші дақылдар арасалмағы) бақылауға көмектесетін экологиялық нормативтер жүйесі қажет [67].
Ландшафтық негізде егіншілік жүйелерін негіздеу мен әзірлеу үшін әр табиғи ауданда ландшафтардың қазіргі жағдайын мұқият зерделеу керек. Экологиялық тұрғысынан тұрақты агроландшафтардың құрылымдау табиғи баланс, ландшафтық экологияның заңдылықтары туралы ілімде, заттық-энергетикалық ағындарды зерделеуде негізделуі керек.
Ландшафтық жүйедегі егіншілік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі - егу алаңдары мен ауыспалы егіс құрылымы[68].
Көптеген ауылшаруашылық кәсіпорындарда егіншіліктің техногенді жүйесі жағдайларында ең төмен шығын кезінде ең көп өнім алу стратегиясыжер-су құрылымының өзгеруіне, агроландшафтардың негізгі элементтері теңгерімінің бұзылуына әкеледі, бұл олардың ортаны қабылдау функцияларының бұзылуын тудырады және АПК-да жалпы экологиялық жағдайға көмектеседі. Бұл ауылшаруашылығы жер-суларын, егіс алаңдарын азайтуда, эрозия үрдістерінің күшеюінде, шабындықтар мен жайылымдардың дақылдық-техникалық жағдайының нашарлауында, сонымен қатар топырақтың су-физикалық және физикалық-химиялық қасиеттеріне теріс әсер етуші басқа теріс үрдістерде көрінеді [69].
Ауыспалы егістерде тереңдікті өңдеуді азайтуды қосқанда, топыраққа механикалық әсер етуді барынша азайту элементтерінің мүмкіндіктерін, шоғырланған агрегаттарды, тікелей егуді енгізу негізінде бөлек операциялар санын қысқартуды зерттеу қажет.
Қазіргі егіншілікте құнарлылығын кеңінен ұдайы өндірудің маңызды жағдайы ретінде топырақты механикалық өңдеу әдіс-тәсілдерін жетілдіруге, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігі мен жалпы өнімін ары қарай өсіруге, оларды егуге энергетикалық және еңбек шығындарын төмендетуге көп көңіл бөлінеді.
Белгілі болғандай, топырақты өңдеудің негізгі тәсілдері өткен жүзжылдық соңында және қазіргі жүзжылдық басында соқаны енгізгенге дейін аудармай өңдеу болды. Т. П. Заевтың айтуы бойынша (1957), өткен ғасырдың 80-жылдарында Д. И. Менделеев және П. А. Костычев топырақ қабатын алмастыру топырақ құнарлылығын арттыру шарты болып саналмайды.
Шетел ғалымдарының жүргізген көптеген зерттеулерімен топырақты минимальді және нөлдік өңдеу тиімділігі анықталды (Butterwort B., 1977; Klinsky S., 1979; Davies D, 1982 және т.б.) [70].
Топырақ өңдеудің анағұрлым перспективті тәсілдерін іздеу табиғи микроаумақтарда әртүрлі егіс түрлерінің топырақтық жағдайларына бейімдеумен қолда бар ұсынымдар негізінде жүргізіледі, яғни микроаумақтар бойынша топырақты шектелген факторларды анықтау қажет.
Ауыспалы егісте топырақты өңдеуді барынша азайту осы операцияға шығынды төмендетуге әкеліп қана қоймай, топырақты эрозиядан бірмезгілде қорғау кезінде өсімдіктің оңтайлы өмір сүруін қамтамасыз етуге көмектеседі.Алайда, топырақ бедерін, бейінін, эрозиялық үрдістердің қарқындылығын, фитосанитарлық жағдайын есепке ала отыра, әр алаң бойынша топырақты өңдеудің дифференцияланған тәсілі қажет.Ол үшін тек экономикалық өніміділік көрсеткіші бойынша ғана емес, олардың технологиялық қамтамасыз етілуін ескере отыра, экологиялық балдары бойынша да ауыспалы егістер жүйесін бағалауды енгізу қажет.
Топырақ құнарлылығын ары қарай төмендетуді болдырмауға, өнімділікті тұрақтандыруға егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйесін енгізу көмектеседі. Мұндай жүйенің маңызды элементі топырақ қорғау кешені болып табылады, олардың барлық құрамдас бөліктері табиғи-аумақтық кешендермен, ең алдымен аймақтың бедерімен арақатынасады [71, 73].
АЛСЗ енгізудің басты себебі егіншілікті экологиялаудың оңтайлы нұсқаларын іздеу, егіншіліктің аумақтық жүйелерін дамытуда әртүрлі табиғи жағдайларына сәйкес оның ары қарай дифференциялануы болып табылады. Егіншіліктің мұндай жүйелерін бұрын контурлық - мелиоративті, сосын топырақ-су қорғаудеп атады, енді ландшафтық деп атайды [74].
Агроландшафт - бұл тарихи тұрғыда пайда болған, ауылшаруашылық пайдалануға антропогенді берілген геожүйе, ауылшаруашылық өнімнің экономикалық-әлеуметтік шартталған мөлшері мен сапасын өндіруге және жеке тұлғаның үйлесімді дамуына арналған әлеуметтік-дақылдық, рухани ортаны жасауға арналған табиғи және антропогенді ресурстарды анағұрлым тиімді және экологиялық тұрғысынан қауіпсіз пайдалану мақсатында қалыптасады.
Агроландшафт жағдайының санаты бойынша оның белгілі уақыт ішінде табиғи (эволюциялық), өнімді (эксплуатациялық), әлеуметтік және басқа антропогенді шартталған функцияларды жүйелік іске асыруға қабілеттілігін түсінеміз, олар төмендегі міндеттерді шешеді:
- агроландшафтың экологиялық тұрақтылығын сақтау;
- бөлек заттық энергетикалық және ақпараттық ағындарды дәлме-дәл сандық және сапалық өтеу;
- функциялау және өзін-өзі реттеудің табиғи механизмдерін барынша сақтау;
- агроландшафтыны экономикалық және энергетикалық тиімділігін қамтамасыз ету [75].
Жоғары технологияларды қолдану химиялық ластанудың экологиялық қауіптеріне әкеледі, қарқынды агротехнологиялармен салыстырғанда фитосанитарлық жағдайды жақсартады және топырақ пен ландшафтардың деградациясын жояды [76].
Қазіргі егіншілік қоғам мүдделері мен табиғатты дамыту заңдарын гармониялық үйлесімінде қалу керек. Жерді тиімді пайдалану, топырақ және қоршаған ортаның құнарлылығын сақтау қазіргі жағдайларда ауылшаруашылығы өндірісін аумақтық ұйымдастырудың бейімді-ландшафтық тәсілі кешенінсіз мүмкін емес. Ауылшаруашылығының кереку өніріндегі қарқынды дамып келе жатқан және үлкен сұранысқа ие дақылдардың бірі қарақұмық болып табылады[77] .
1.1 Қарақұмықтың халық шаруашылық мағынасы
Қарақұмық үлкен халық шаруашылық мәнге ие, оны қолдану жан-жақты. Бұл дақылды негізінен дән алу үшін егеді, одан құнды тамақ өнімі қарақұмық жармасын өндіреді.
Қарақұмық жармасы жоғары сіңімділігімен, нәрлілігімен және жақсы дәмді қасиеттерімен ерекшеленеді. Оның құрамына орташа есеппен мыналар жатады (%): крахмал - 82, ақуыз - 10, май - 3, қант - 0,3, жасұнық - 2. Қарақұмық дәніндегі ақуыздың болуы өсіру жағдайларына байланысты - топырақ ылғалдылығы мен ауаның көбейіуінен оның мөлшері азаяды, ал анағұрлым құрғақ табиғи жағдайларында артады.
Қарақұмық дәнінің ақуызының құрамы астық тұқымдастардың ақуызы құрамынан ерекшеленеді. Олардың негізгі массасын глобулин мен альбумин құрайды, сәйкесінше тұзды ерітінділер мен суда ериді; спиртте еритін ақуыздар мен сілтілер едәуір аз. Тұз және суда еритін фракциялар 60-67 % құрайды, олардың ішінде 12-13 % альбуминдер, ал проламиндер (спиртте еритіндер) барлығы 3-7 %.
Ақуыздың сапасы мен биологиялық белсенділігі айтарлықтай дәрежеде оның құрамына кіретін аминқышқылдарының мөлшері және арасалмағымен анықталады. Қарақұмық дәнінің ақуызының құрамында 18 аминқышқылдары анықталды, олардың ішінде аргинин, лизин лейцин, триптофан жоғары мөлшерімен ерекшеленеді.
БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылығы ұйымының стандарты бойынша тамақ өнімдерінің толық жарамды ақуызда негізгі таптырмайтын аминқышқылдарының (триптофан, лизин және метионин) арасалмағы 1:3:3 құрайды. Зерттеушілер қатарының жинақталған деректері бойынша қарақұмық жармасында ол талап етілгенге жақын - 1:3:1,7. Ақуыз сапасы бойынша қарақұмық астық тұқымдастардан асып түседі және бұршақ өсімдіктеріне жол бермейді, кейбір көрсеткіштер бойынша олардан басым.[4] .
Қарақұмық ақуызының сіңімділігі өте жоғары (сіңімділігі 75 % құрайды). Дәнді дақылдар ақуызының тамақ құнарлылығы келесі тәртіпте кемитіндігі анықталды: қарақұмық,күріш, бидай,арпа, жүгері. Сүт қосылған қарақұмық ботқасы аминқышқылды құрамы бойынша етке жақын.
Қарақұмық жармасы минералды қосылыстарға бай: оның күлінде 48,7 % фосфор қышқылы, 23,1 % калий тотығы және 12,4 % магний тотығы бар. Дәнінде тек темірдің болуымен байқалған басқа дәнді дақылдардан айырмашылығы қарақұмықта бұл элементтің болуы 1,7 % жетеді. Темір қосылыстары органикалық қышқыл (лимон, алма және қымыздық) тұздарымен берілген, олар дән бойынша тең үлестіріледі [7].
Қарақұмық - құнарлы, шырынды дақыл. Қолайлы метеорологиялық жағдайларда шырын жинау 70-80 кгга құрайды. Қарақұмық балы нәзік дәмге, жағымды иіске ие [53].
Қарақұмық дәнін жармаға қайта өңдеу кезінде алынған өнімдер (кебек, ұсақ солғын дән, ұн тозаңы) жануарлар үшін жақсы құнарлы жем қызметін атқарады. Мал жеміне қарақұмық сабаны, қоқымы, әсіресе, басқа дақылдардың осындай өнімдерімен - көпжылдық бұршақты шөптердің, асбұршақ, сабанымен, қант қызылшасы сабағымен, сонымен қатар сүтті-балауызды піскен жүгерімен және асқабақпен қоспада кеңінен қолданылады.
1 кг қарақұмық сабанында 0,29 жемшөп бірлігі, 24 г сіңімді протеин, 15,7 г кальций, 1,4 г фосфор және 29 мг каротин бар, ал 1кг қоқымында - 0,56 жемшөп бірлігі, 8,2 г сіңімді протеин, 23,9 г кальций, 2,4 г фосфор және 106 г каротин бар[43].
Қарақұмықты егу тәжірибесіне Қазақ КСР күрделі климаттық жағдайларында ерекше көңіл бөлінді. Шығыс Қазақстан облысы Болышенарым ауданының Ленин атындағы колхозында жалпы ауданы 10,9 мың га егістікте қарақұмыққа бөлінген жер аумағы 2,5 мың га. Бұл ретте оның өнімділігі соңғы бес жыл ішінде 1,49 тга жетті.
Қарқынды технология мен еңбекті ұйымдастырудың прогрессивті түрлерін жаппай енгізу қарақұмық өнімділігі, экономикалық тиімділігі мен дәнін өндіруді арттыруға жағдай жасайды.
1.2 Биологиялық ерекшеліктері
Өміршеңдік кезеңі. Қарақұмықтың және биік өсімдіктердің көбісінің өміршеңдік кезеңі екі негізгі кезеңге бөлінеді: вегетативтік өсу - вегетативтік ағзаларды түзілуі (тамыр, сабақ, жапырақтар) және генеративті даму - генеративті саланың (гүл шоғыры, гүлдер, тұқымдар) қалыптасуы.
Өміршеңдік цикл үрдісінде өсімдік сыртқы өзгерістерге ұшырайды, олар вегетативті және генеративті дамудың негізгі кезеңдерімен қатар дамудың фенологиялық кезеңдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Қарақұмықтың төмендегідей фенологиялық даму кезеңдерін бөліп көрсетеді: тұқымның өсіп шығуы, өну, алғашқы жұпты нақты жапырақтың пайда болуы, сабақтың тармақтануы, гүл шоғырының түзілуі,гүлденуі, жемістің түзілуі, тұқымның жетілуі.
Ағзалардың қалыптасу үрдісі - өсімдіктердің органогенезі - кезеңдермен өтеді, оларды фенологиялық қадағалаулар көмегімен тіркеу мүмкін емес. Оргоногенездің кезеңіне байланысты өсіп-жетілу жағдайларында өсімдіктер қажеттілігі өзгереді, бұны дақылды егу кезінде білу және пайдалану қажет.
Қарақұмық басқа өсімдік түрлері секілді өсіп-өну кезеңі ішінде оргоногенездің он кезеңінен өтеді (Марьяхина, Куперман, 1962).
өсудің сараланбаған конусымен сипатталады, көктегенге дейін өте тез өтеді;
сабақтық жапырақтар ұрығының, түйіндерінің және сабақтар мен жас бұтақтарының қалыптасуымен сипатталады, көктеуден кейін басталады. Тармақтарының шығуы сабақты жапырақтардың қуыстарындағы сараланбаған дөңестер түрінде байқалады. Тармақтардың жас бұтақтарында (яғни, екінші қатардағы жас бұтақтарында) жапырақтар қалыптасады, оның қуыстарында үшінші қатардың жас бұтақтары т.б. шығады. ІІ кезеңнің ұзақтығы және өсу үрдістерінің қарқындары бұтақтану сипаты мен қарақұмықтың тез пісіп жетілуі бойынша әртүрлі сұрыптарының бұтағының түрін анықтайды;
гүл шоғырының қалыптасуы, онда кезекті тәртіпте гүлжапырақта қалыптасатын жапырақтар ұрығы пайда болады;
гүл жапырақ қуыстарында сараланбаған дөңестер түрінде гүл шоғырының қысқа тармақтары пайда болады, оларда гүлдер қалыптасады;
сараланбаған дөңестен гүл жапырақтың қуысында гүлдің ағзалары - желектері, аталықтары және аналықтары қалыптасады. Гүлдің негізінде пленкалы түтікшелері түрінде гүл шоғыры түзіледі, ол гүлді жабады. Бірінші гүлдің негізіндегі осы пленкалы түтікшенің қуысында екінші гүлдің ұрығы пайда болады т.б.;
микроспорогенез және мегаспорогенезбен сипатталады. Бұл кезеңде аналықтың бағандары шамамен сыртқы шеңбердің аталық тізбегінің ұзындығы сияқты. Ішкі шеңбердің аталық тізбектері аналық бағанынан ұзынырақ. Гүлсабағы әлі де жетілмеген, гүл пленкалы түтікшеде жасырылған, желектері аталығы мен аналығын жабады;
гүлдің өзекті ағзалары (аналық бағаны, аталық тізбектері, желектері мен гүлсабақтары) бой көтереді. Гүлсабағының өсуімен гүл пленкалы түтікше шегінен шығады. Бұл кезеңде гүлдің әртүрлі бұтақтылығы анықталады. Гүлдерде гаметтің (гаметогенез) қалыптасу үрдісі басталады;
гүл жапырақтың түйнегінің сыртқа шығуы, гүл тәжінің түстерінің пайда болуы;
гүлдену және көктеу. Әр гүл жапырағында 7-9 гүл пайда болады. Барлық келесі уақыт бойынша гүлдің орналасуы - ерте пайда болған гүлге қатысты қуысты. Гүл шоғырында ең алдымен бірінші реттің гүлдері, сосын кезекпен екінші және кезеңті гүл жапырақтары шығады. Гүлдердің әр келесі реті алдыңғы реттің гүлденуі аяқталған соң гүлденуге көшеді.
Сабақтың төменгі гүл шоғырының гүлдері бірінші болып ашылады, сосын гүлдеу жоғарыда орналасқан гүл шоғырына кезекпен таралады;
ұрықтың қалыптасуы және ұрық пен эндосперманың түзіле бастауы;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкейкестілігі.Диқаншылардың басты жұмысы жер бетіндегі өсіп келе жатқан халықтық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткілікті астық мөлшері мен өсімдік шаруашылығының басқа өнімдерін өндіру болып табылады.
Мамандардың пікірі бойынша келер жүзжылдықта егіншілікті дамытудың дүниежүзілік стратегиясы ең алдымен халықтың жалғасып өсуімен және өңдеуші өнеркәсіп үшін тамақ өнімдері мен шикізаттың талап етілген мөлшерін өндіруге қажетті агроөнеркәсіптік кешенді ресурстық қамтамасыз ету мүмкіндігімен анықталатын болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына жоспарлық енуі бәсекелестікке қабілетті өнім шығаруды қарастырады, оны жасау үшін егіншілік пен агротехнологияның жетілген жүйелерін әзірлеу қажет.
Бүгінгі таңда Республикамыздың аграрлық ғылымы ауылшаруашылығының өнімділігін айтарлықтай арттыру жолдарын тапты. Өнімділігі жоғары және сапалы көрсеткіштері бар ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының жаңа сұрыптары жасалды, өсімдік шаруашылығы өнімін егудің қазіргі жоғары тиімді технологиясы әзірленді, оларды өндірісте игеру экономиканың аграрлық секторын арттыру құралына айналуы мүмкін.
Сонымен қатар Республикада, соның ішінде солтүстік-шығысында (Павлодар облысы) егілетін астық, жарма және басқа дақылдардың өнімділігі орташа дүниежүзілікпен салыстырғанда анағұрлым төмен екендігін атап өткен жөн. Себептер өте көп, бірақ бастыларының бірі жерді пайдаланудағы тиімді жүйелерінің жоқтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде жүргізілген реформалардан соң бұрын ұсынылған аумақтық егіншілік жүйелерінің кемшіліктері анық байқалды, оларды қолдану тұтастай топырақ пен табиғаттың айтарлықтай тозуына әкелді.
Бүгінгі таңда егіншілік жүйесін дифференциалау әртүрлі агроэкологиялық жағдайларға сәйкес болу керектігі күмән тдырмайды, яғни топырақты қорғау жүйесі агроландшафтық егіншілікке өзгертілуі керек.
Павлодар облысының жағдайларына сәйкес басты жетілдіру бағыты топырақты қорғау, өңдеуді барынша азайту және органикалық затты қайтару толықтығы жағына аударылуы тиіс. Аймақтағы агротехнология жергілікті топырақты-климаттық жағдайларға, жерді пайдалану аймағының ландшафтына бейімделуі керек.
Бейімдеу-ландшафтық негізде әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін әзірлеу мен енгізу жел және су эрозиясын азайту арқылы өсімдік шаруашылығының өнімділігін тұрақтандыруға көмектеседі, агроландшафтының өзін-өзі реттеуі арқылы түрлі маусымдық құрғақшылықтың қайталануын төмендетеді, озық ғылымды қажетсінетін технологияларды (бейімделген ауыспалы егіс, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйелері, мөлшерленген тыңайтқыштар) қолдану арқылы топырақ құнарлылығын тұрақтандыруға және арттыруға көмектеседі. Озық технологияларды қолдану материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін шоғырландыруға және арттыруға, ЖЖМ-ға шығынды 40% дейін азайтуға және егістіктің өнімділігін 25-30% арттыруға көмектеседі.
Топырақ құнарлылығын болжауды реттеу, егістікте анағұрлым құнарлы топырақты қолдану астық өнімділігі мен сапасын арттыру, оның жалпы өнімінің өсу мүмкіндігін тудырады.
Әзірленген тәсілдер жер ресурстарын анағұрлым тиімді пайдалануға, саланың өнімділігін және қолайсыз ауа райы-климаттық жағдайларға төзімділігін арттыруға, өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісін арттыруға, экологиялық жағдайды жақсартуға және еңбек өнімділігін, өсімдік шаруашылығы саласының экономикалық тиімділігін айтарлықтай көтеруге, аймақ егіншілігін дағдарыстан шығаруға, ауылда қалыпты өмір сүру жағдайын жасауға көмектеседі.
Зерттеу мақсаты.Бейімдеу-ландшафтық негізде егістікті тиімді пайдалануды,өсімдік шаруашылығының жоғары өнімділігін және саланың қолайсыз ауа райы-климаттық жағдайларға төзімділігін қамтамасыз ететін, Павлодар облысында әртүрлі қарқындандыру деңгейдегі қарақұмық өндірудің интенсивті технологияларын оңтайлы үлгілерін ғылыми негіздеу.
Зерттеу міндеттері
- ауыл шаруашылығы дақылдарын егудің ылғалды сақтауға, жинауға және тиімді пайдалануға бағытталған, бейімделме технологияларын әзірлеу;
- ландшафтық кеңістіктің барлық түрлілігінің су-физикалық қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын анықтау мақсатында агрофитоценоздар мен сыртқы ортаның өзара әрекет ету нұсқаларын зерделеу;
- аумақтың агроландшафтық ұйымдастырудың көптеген ерекшеліктерін ескере отыра, зиянды ағзалардан өсімдіктерді экологиялық тұрғыда қауіпсіз қорғау жүйесінің тәсілдерін әзірлеу;
- егетін дақылдардың мен қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отыра, топырақтың агрохимиялық параметрлерін оңталандырудың жүйелік тәсілін әзірлеу және тыңайтқыш түрлерінің әртүрлі микроаумақтардағы топырақ құнарлылығы мен өнім сапасына әсерін зерделеу;
- әртүрлі шығын деңгейі бар, жергілікті табиғи жағдайлар мен әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделген, ауылшаруашылығы дақылдарын егудің микроаумақтық топырақты қорғайтын, ресурс сақтайтын, экологиялық тұрғысынан қауіпсіз технологиялар пакетін әзірлеу және олардың экономикалық тиімділігін анықтау;
- әртүрлі қарқындандыру деңгейлерінің өсуге әсерін, қарақұмықтың дамуы мен өнімділігін зерделеу және өнімді қалыптастырудың барлық қосынды элементтерінің анағұрлым оңтайлы өзара әрекет етуі үшін технологиялық шешімдер әзірлеу;
- өндіріске өнімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін, қарақұмық егудің анағұрлым тиімді агротехникалық тәсілдерін ұсыну.
1. Мәселенің зерделеу жағдайы
Облыстың жер пайдалану жүйесін жетілдірудің міндетті талабы ауылшаруашылығының бейімдеуіш қарқындандырудың төмен шығындылыққа, төзімділік пен табиғатты қорғауға бағыттайтын стратегиясы болып табылады.
Павлодар облысының жер пайдаланудағы қиын мәселе ауылшаруашылығындағы экологиялық сәтсіздігімен байланысты, оның бірнеше себептері бар:
- облыстың табиғи жағдайларының түрлілігі жерді пайдалануда әр қарапайым ландшафтық ареалға жеке қарауды талап етеді;
- ауылшаруашылығы дақылдарының тұрақты өнімін алуда ылғал шешуші рөл атқарады, сондықтан ауылшаруашылығы дақылдарын егу технологиясының ылғалды сқтау және тиімді пайдалануға барынша бейімделуі қажет;
- жерді пайалану түрлерінің аумақтық құрылымының өзгеруі АЛСЗ енгізуді ұсынуды талап етеді, ол егістік пен жайылымдарды пайдаланудың тиімді құрылымын, өріс пен өндірістік телімдердің оңтайлы көлемін, ауыспалы егін жүйесін, агротехника жинақтарын қарастырады;
- деградациялық топырақ үрдістерін күшейту топырақтың эрозиялық көнгіштігін және олардың генезисін ескере отыра, егіншіліктің топырақты қорғау жүйесін агроландшафттыққа ауыстыруды талап етеді;
- ауылшаруашылығы дақылдарын егудің жаңа ресурс сақтаушы технологияларын енгізу жергілікті табиғи жағдайларға және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделуі тиіс;
- егістің фитосанитарлық жағдайының нашарлауы аумақтың агроландшафттық ұйымдастырудың көптеген ерекшеліктерін ескере отыра, өсімдіктерді қорғау жүйесінің көп нұсқалылығын талап етеді;
- топырақтың төмен тиімді құнарлылығы егетін дақылдар мен қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отыра, топырақтың агрохимиялық параметрлерін оңтайландырудың жүйелік тәсілін көрсетеді. [1].
Ауыл шаруашылығында табиғатты тиімді пайдаланудың басты шарты - өсімдік шаруашылығының орта жағдайларына бейімделуі, ландшафтық негізде егіншілік жүргізу.
Агроландшафтардың жүйелік мәнін түсіндірудің алғашқы іргелі негіздері В. А. Докучаевтың Наши степи прежде и теперь кітабында жазылған, мұнда ғалым аумақты егіншілікпен пайдалану кезінде табиғатты бөлек-бөлек емес, толық, біртұтас, бөлінбейтін түрде назарға алу қажет, ал шаруашылық іс-шаралар жергілікті табиғат түрлеріне лайықты болуы керек деп атап көрсетті [2].
Дұрыс ұйымдастырылған аумақ тек өндірістік агроэкожүйелермен ғана емес, табиғи экологиялық инфрақұрылымның әртүрлі элементтерімен қанықтырылуы керек. Қажетті және жеткілікті мықты экологиялық тіректің болуы агроландшафтардың төзімділігінің анағұрлым объективтік көрсеткіштерінің бірі болып табылады [3].
Воронеж аграрлық университетінің ғалымдар тобы профессор М. И. Лопыревтың жетекшілігімен ландшафтық әлуетті пайдаланумен егіншіліктің қазіргі экологиялық жүйесін әзірлей отыра, ландшафтық негізде егіншілік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі егістік алаңдары мен ауыспалы егіс құрылымы болып табылады деген қорытындыға келді. Сонымен қатар ауылшаруашылығы дақылдарының жиыны өз алдына басқаруға болатын және басқаруды қажет ететін тиісті тамақ, су және жылу тәртіптері (агрофациялар) бар агроэкожүйесінің компонентін білдіреді [4].
А. Н. Каштанов технологиялық әсер ету тұрпаттылығы бойынша біртекті топырақ түрлілігін және дақылдар бейімділігін жұмыс телімін білдіретін агроландшафтық контурға біріктіруді ұсынады. Салыстырмалы біртекті агроландшафтық контурларгенетикалық, геоморфологиялық, гидрологикалық және микроклиматтық жағдайлар бойынша агроландшафтық массивтерге біріктірілуі мүмкін. Агроландшафтық массивтер негізінде ауыспалы егіс алаңы қалыптасады [5].
Белгород мемлекеттік академиясында (О. Г. Котлярова және т.б.) әзірленген егіншіліктің ландшафтық жүйесі аумақты контурлық ұйымдастыруға, бөктерлер жарына және эрозиялық үрдістердің қарқындылығына байланысты ауылшаруашылығы дақылдарын дифференциялық орналастыруға, әр жұмыс теліміне бейімделген топырақты өңдеу жүйесін енгізуге негізделген [6].
Госсен Э. Ф өлкесінің атласында қар жабыны 50 см асатын, 40-тан 50 дейін, 30-дан 40 дейін және 30 см төмен аумақтары көрсетілген Солтүстік Қазақстанның қар жабыны биіктігінің картасы бар екендігін айтады. Ол мұны агроландшафтық аудандастырудың табиғи белгісі деп санайды, өйткені оңтүстік-батыстың қатты желдерінде солтүстік-шығыс экспозициясының су айыратын және беткейлік аумақтарын жоғары ылғалдандыру топырақта көңнің өте көп болуын, демек, ауылшаруашылығы дақылдары өнімінің тұратылығын қамтамасыз етеді [7].
Азаров Н. К Солтүстік Қазақстанның жағдайларына сәйкес әр жер пайдалануда құнарлылығы, экологиялық жағдайы және экономикалық әлуеті бойынша егістік бөлумен аумақтарды агроландшафтық аудандастыру жүргізу керек, оны төрт санатқа бөлуге болады:
- дүниежүзілік нарық талаптарын қанағаттандыратын, экологиялық тұрғысынан таза азық-түліктік астық өндіруге арналған егістік (анағұрлым құнарлы, неғұрлым эрозиялық - қауіпті топырақ);
- тауарлық сапалы азық-түліктік астықты өндіруге арналған егістік (эрозиялық үрдістерге аз дәрежеде ұшыраған жер құнарлылығы);
- жемшөп астығы және азық жем өндіруге арналған жерлер (жел және су эрозиясына ұшыраған кешенді топырақтар);
- аз өнімді жерлер егістіктен шығарылады, көпжылдық шөптермен жабуға беріледі және шөп шабу мен жайылымға пайдаланады (аз дамыған, сортаңдық және эрозиялық үрдіске қатты ұшыраған топырақ) [8].
Агроландшафтық энергия сақтау егіншілігіне көшеуге байланысты өнім жинауда және топырақ құнарлылығын сақтауда ғылыми - негізделген ауыспалы егістің рөлі арта түседі.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, қысқа алмастыру кезінде таза пары бар астықты ауыспалы егістерде органикалық зат анағұрлым қарқынды жоғалады. Алтай егіншілік және селекция ғылыми-зерттеу институтының зерттеулерінде 16 жыл ішінде 3 танапты астықты егісте 6,1 % көң жоғалғандығын көрсетті, ал 21 жыл ішінде бұл көрсеткіш 13 % құрады. Сонымен қатар жетіпольді астықты ауыспалы егісте 4,8 % көң жоғалған, яғни қысқа ротациялы астықтыға қарағанда шамамен 3 есе аз [9]. Ахметов К.А. [10], Гнатовский В.М. Ақмола облысының оңтүстік карбонатты топырағында, Құлындының қоңыр топырағында және Новосібір облысы т.б. жүргізген зерттеулерінде де осындай деректер алынды [11].
Егіншіліктегі пар мәселесінің жан-жақты әзірленгендігіне қарамастан оның барлық аспектілері жеткілікті терең зерттелмеген. Әртүрлі топырақты-климаттық аумақтарда жүргізілген жұмыстармен анықтағандай, пар айдайтын жер көптеген жағдайларда қысқамерзімді әсерге ие және пардан кейін келесі екінші, үшінші, төртінші дақылдардың өнімділігін тұрақтандырмайды. Ылғал жинау бойынша парға жоғары баға бере отыра, көптеген ғалымдар жауатын жауын-шашынға қатысты парлау кезінде ылғалды игерудің төмен тиімділігін, органикалық заттың өте көп жоғалуын көрсетеді [12, 14].
Қазақстанда тапшылықсыз балансты қолдау үшін 1 га-ға 3,5 т стандарттық көң әкелу қажет, бұл қосымша энергетикалық және қаржы шығынымен шарттасады [10].
Көптеген авторлар көң жоғалту астық дақылдары өнімінің сабандарын қалдырған кезде азаяды деп санайды. 0,8 тонна сабан көңіне қатысты органикалық затты ұдайы өндіру коэффициенті кезінде 3,5 тонна көң эквивалентті, сабанды шығару астық жинауды 1,2 есе рет арттыратындығы белгілі болды [15, 16].
Топырақ құнарлылығын реттеудің анағұрлым қол жетімді және экологиялық тұрғысынан қауіпсіз жолдардың бірі пар айдайтын жерлерді өсірілетін сидераттар түріндегі жасыл тыңайтқыштарды қолдану болып табылады, олар биологиялық егіншіліктің негізін құрайды [17, 18].
Егіншілікте биологиялық әдістерге көшу қажеттілігі бүгінгі таңда дәлелдемелерді қажет етпейді. Алайда, биологиялық егіншіліктің мүмкіндіктерін бағалау өте әртүрлі: ауылшаруашылығы өніміне қажеттілікті қамтамасыз етпейтін өте минимальдіден жоғары тиімділікке толық сенімділікке дейін [19, 21].
Пікірлердің мұндай қарама-қайшылығы егіншілікті биологияландыру мәселесінің жеткіліксіз зерттелуімен байланысты екендігі анық.
Қазіргі егіншілікте құнарлылығын кеңінен ұдайы өндірудің талабы ретінде топырақты механикалық өңдеудің әдіс-тәсілдерін жетілдіруге, ауылшаруашылығы дақылдары өнімділігінің ары қарай өсуіне, сонымен қатар оларды егуге энернетика және еңбек шығындарын төмендетуге өту көп көңіл бөлінеді.Сонымен қатар топырақты өңдеу неғұрлым энергеяны өажет ететін операция болып қалатыны белгілі: оған астық дақылдарын егу кезінде жалпы технологиялық үрдістегі барлық энергетика шығындарының жартысы кетеді. Сондықтан да соңғы жылдары дүниежүзінің көптеген елдерінде ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа технологиясы - минималды кең таралымға ие болды [22, 24].
Қазіргі жағдайларда өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарын кеңінен қолдану арқасында механикалық өңдеулерді барынша қысқарту, кейбір жағдайларда олардан мүлдем бас тарту (нөлдік өңдеу, тікелей егу) мүмкіндігі пайда болды [25, 26].
Топырақты механикалық өңдеуді ауылшаруашылығы дақылдарын егу технологияларынан алып тастау идеясы жаңалық емес екендігін атап өту керек. Нөлдік өңдеудің жеке элементтерін көптеген ҒЗИ зерделеді, соның ішінде Павлодар АШҒЗИ ғалымдары да кеңінен зерттеді. Егіншіліктің дүниежүзілік тәжірибесін талдау көптеген алаңдарда ауылшаруашылығы дақылдарын топырқты өңдеумен дәстүрлі технологиялар бойынша, тек 20-30 % ғана нөлдік екендігін көрсетті. Нөлдік өңдеу тиімділігі туралы айта отыра, әр нақты жағдайда пайдалану орны мен уақытына, ауа райы жағдайларына және басқа факторларға байланысты он және теріс салдарын бағалау қажет. Көптеген деректер бойынша тікелей егіс топырақ құрылымын жақсартады, органикалық заттың жинақталуына, оның бұзылуының баяулауына, су ұстағыш қасиеті мен ылғал қорын арттыруға көмектеседі. Американ ғалымдары топырақ бетінде орташа есеппен кем дегенде ақ сабақтардың 25 % сақтайтын кез келген топырақ өңдеуді косервілеуші деп санайды. АҚШ құрғақ аудандарында бұл жүйеге бидай сабақтарын күзгі механикалық өңдеудің орнына арамшөптерді жою үшін гербицидтерді қолдану жатады, бұл күзгі-қысқы кезеңде ылғалдың жиналуына көмектеседі [27].
Сонымен қатар қысқартылған топырақ өңдеулермен көп айналысу нәтижесінде егетін дақылдар өнімділігінің төмендеуіне әкелуі мүмкін, мұны канадалық ғалымдар айтады [28].
Агроландшафтық тәсіл табиғи, өндіргіш, әлеуметтік және басқа антропогенді шарттасқан фнукцияларды жүйелік іске асыру қабілеттілігінде тұжырымдалады және келесі міндеттерді шешеді:
- агроландшафтың экологиялық тұрақтылығын сақтау;
- бөлек заттай энергетикалық және ақпараттық ағындарды дәлме-дәл сандық және сапалық өтеу;
- функциялау және өзін-өзі реттеудің табиғи механизмдерін максимальді сақтау;
- агроландшафты пайдаланудың экономикалық және энергетикалық тиімділігімен қамтамасыз ету [29, 31].
Егіншілік ғылымында аграрлық ландшафтарды экологиялық оңтайландыру әдісі кеңінен белгілі, ол В. В. Докучевтың егіс, шабындықтардың, орман мен сулардың салыстырмалы алаңдарын анықтайтын нормаларды жасау туралы іліміне сүйенеді, мұндай нормалар, әрине, жергілікті климаттық, топырақ пен жер асты жағдайларына лайықты болу керек және басты дақылдардың сипатымен бірдей болу тиіс [32, 33].
Бұл ғылымды дамыту үшін В. И. Кирюшин[34], М. И. Лопырев[35], Ю. Одум[36], А. Н. Каштанов [37], еңбектерінде ұсынылған бейімді экологиялық және ландшафты-экологиялық егіншіліктің ғылыми концепциясы үлкен теориялық және әдістемелік мәнге ие.
ХХІ ғасырдың бейімді ауылшаруашылық табиғатты пайдалану стратегиясы қазіргі агроландшафтарды мақсатқа сай оңтайлы кеңістікті - уақыттық ұйымдастыру болып табылады, ол табиғи құрылым мен динамикада анағұрлым сай болуы тиіс. Ауылшаруашылық өндірісі мен табиғи ортаның өзара әрекетін оңтайландыру агроландшафтың экология - шаруашылық балансы мен экологиялық негіз концепциясына сүйенуі керек. АЛСЗ басты мәні агроландшафтардың экологиялық теңгерімділігін қамтамасыз ететін табиғат заңдарын қатаң сақтауда тұжырымдалады [38, 41].
Бұл жүйенің негізгі мазмұнын профессор М. И. Лопырев алты блокта ұсынды. Аумақтық бірліктерді қалыптастыру мен балансталған құрылымы бірінші блокқа жатады. Құрам міндеті мен жер - судың экологиялық жоспардағы ара салмағы егісті біруақытта қысқартумен бірге ортаны тұрақтандырушы жер - сулар (орман алқаптары, жайылым, шабындық, көпжылдық шөптер, су кеңістігі және т.б.) үлесін көбейтумен шешіледі[39].
Екінші блокқа агроорман - шабындықты мелиорация кешені жатады. Бұл блокта орман алқаптарының (егіс алаңының 5-6 %), бұталы өсімдіктердің т.б. қатаң арасалмағы қарастырылады.
Үшінші блок подразумевает агротехнологиялық кешенді түсіндіреді. Бұл - агроэкологиялық, экологиялық және басқа ғылыми негізделген талаптарды ескере отыра, егістер құрылымын жетілдіру; егіс құрылымында көпжылдық шөптерді егу кезінде ауыспалы егістің дұрыс жүйесін игеру; дақылдар мен ландшафтардың ерекшеліктерін ескере отыра, органикалық, сидеральді және минералды тыңайтқыштарды саралап қолдану; топырақты (топырақ қорғау-контурлы, әртүрлі тереңдікті, минимальді т.б.) өңдеудің, егістерді күту мен өнім жинаудың сараланған ресурс сақтағыш технологиялары; жаңа, анағұрлым тиімді және бейімді сұрыптар мен гибридтерді енгізу.
Төртінші блок - гидромелиоративті кешен. Бұл - жыралардың алдын алу, су жинайтын орынды реттеу және т.б.
Жалпы биосфералық блокқа егісті және басқа азған жер-суларды (20 % дейін) уақытша қорғау; жабайы аңдар, құстар мен пайдалы жәндіктердің өмір сүруі мен санын көбейтуге қолайлы жағдайлар жасау кіреді.
Қорытынды блок - бұл егіншіліктегі қолайсыз факторларды шектеу мен жою бойынша іс-шаралар. Блокқа бос емес және сидеральді пармен жартылай ауыстыру арқылы таза пар алаңын қысқарту; аудармай негізгі өңдеуді кеңінен енгізу жолымен аударып жыртуды қолдануды азайту; пестицидтерді шектеп қолдану және оларды енгізудің анағұрлым жетілдірілген (қауіпсіз) препараттары мен технологияларын енгізу; топырақтың тозуын болдыратын ауыр егіншілік техникасын пайдаланудан бас тарту[41, 46].
Егіншіліктің дағдарыстық жағдайының көптеген себептері арасына бастысы - жерді пайдаланудың барлық жүйесінің бейімсіздігі, ең алдымен, өсімдіктерді егу үшін анағұрлым қолайлы топырақты-климаттық аумақтарда оларды өсіру түрлерін орналастыру туралы талаптардың бұзылуы. Бұл ауылшаруашылық жер-суларының құрылымының топырақты қорғау және топырақты жақсарту функцияларын жеткілікті бағаламауды, ішкі шаруашылық жерге орналастырудың тегістігін, ірі ауқымды ауыспалы егістің жоқтығын, кеңістікте лимиттеуші шаманы бөлудің бірқалыпсыздығын, сонымен қатар өсімдіктің әр түрі мен сұрыбының бейімделу мүмкіндіктерінің ерекшелігін тудырады [47].
Жаңа технологиялық саясаттың мәні тауар өндірушінің өзіне жерді пайдаланудың анағұрлым мақсатқа сай тәсілдері туралы шешім қабылдау мүмкіндігін беруде тұжырымдалады. Ол үшін егіншіліктің бейімдеу-ландшафтық жүйелері шеңберінде дақылдарды егу технологиясының әртүрлі нұсқалары әзірленді, олар көрнекі үлгілермен қызмет атқарады және өндіріспен белсенді игеріледі.
Қазіргі агротехнологиялар 3 түрге бөлінеді: экстенсивті, аз интенсивті, интенсивті және экологиялық қауіпсіздікті және белгілі экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету кезінде жоспарланған өнімге және өнім сапасына қол жеткізу мақсатында агроценоздарда ауылшаруашылық дақылдардың өнімдік үрдісін басқару бойынша технологиялық операциялар кешенін білдіреді. Агротехнологиялар ауыспалы егіс, топырақты өңдеу жүйесі, тыңайтқыш және өсімдікті қорғау құралдары арқылы агроландшафты басқарудың бірыңғай жүйесіне байланысқан.
Топырақтың құнарлылығының ары қарайғы төмендеуін болдырмау, өнімділікті тұрақтандыру үшін егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйесін енгізу қажет. Мұндай жүйенің маңызды элементі топырақты қорғау жүйесі болып табылады, оның барлық құрамдас бөліктері табиғи-аймақтық кешендермен, ең алдымен, жердің бедерімен арақатынаста болады[48-49].
Егіншіліктің экологиялық-ландшафтық жүйелерін әзірлеу кезінде олардың толыққандылығының басты критерийі экологиялық тепе-теңдікке қол жеткізу қызметін атқарады, яғни табиғи ортаның негізгі табиғи компоненттерін қорғау мен ұдайы өндіру сәйкес келетін өзін-өзі реттеу сияқты жағдайы мүмкін болған кезде. Егіншіліктің бейімдеу-ландшафтық жүйелерін қалыптастырудың көптеген қағидалары арасында егіншілік жүйесінде дақылдардың біркелкілігін болдырмау қағидасы үлкен қызығушылық туғызады. Астықтың дәл осы дара дақыл егісі жер құнарлылығының апаттық жоғалуының, олардың зиянды ағзалармен және өсімдік ауруларын туғызушылармен ластануының, соңында өнім мен оның сапасының төмендеуінің басты себебі болып табылады.
Аграрлық өндірісті экологиялау идеясын іске асыру үшін егіншіліктің көп дақылдылығынан басқа келесі қағидалар қабылданды:
- топырақ құрылымын сақтау және жақсарту;
- табиғи жағдайларға байланысты ауылшаруашылығы салаларын, дақылдарды, сұрыптарды орналастырудың дифференциалды тәсілі;
- топырақтың ластануын, қоқыспен ластануын, эрозияны, қатаюды болдырмау;
- ауылшаруашылық жем-сулардың табиғи құрылымын жиектерімен, сай-салаларымен т.б. бірге сақтау;
- сол жерге сай топырақ белсенділігі мен топырақты гумификациялау деңгейін сақтау және арттыру; ауылшаруашылық жер-су түрлерінің тиімді арасалмағын белгілеумен аграрлық ландшафтардың құрылымын оңтайландыру;
- ауыспалы егіске оңтайлы алмасудың нақты аумақтар мен табиғи жағдайларға анағұрлым бейімделген ауылшаруашылық дақылдарды орналастыру [50].
Егіншіліктің кез келген жүйесінің негізі - ауыспалы егіс. Қазіргі егіншілікте оны бағалау мен рөлі мынадай критерийлер бойынша жүргізіледі: егіншілікті биологизациялау, топырақтың органикалық заты мен қоректену элементері тәртібін реттеу, топырақтың қанағаттанарлық құрылымдық жағдайын ұстау, агроценоздардың су балансын реттеу, эрозия мен дефляцияны болдырмау, егістер мен топырақтың фитосанитарлық жағдайын реттеу.
Егіншіліктің қазіргі жүйесінің айырықша ерекшелігі оларды әзірлеу мен жетілдірудің агроландшафтық тәсіл болып табылады.Бұл дегеніміз олар жергілікті ландшафтарға жақсы бейімделуі тиіс, экологиялық тазалық талаптарына жауап беруі керек және жерді тиімді пайдалану мен топырақтың құнарлылығын арттыру, жоғары және тұрақты өнім алу үшін алғышарттар жасау керек [51].
Дақылдардың алмасуын ландшафт элементтеріне, шаруашылық инфрақұрылымына, климаттық жағдайларға және нарық жағдаятына лайықтау керек. Ауыспалы егістің сұлбасын таңдау кезінде параметрлер келесі тізбекте есептеледі: ылғал балансы, өнімділік (энергетикалық және табиғи көрінісі), көң балансы және минералдық қоректену элементтері, энергетикалық және экономикалық бағалау [52, 54].
Микроаумақтық топырақ қорғау технологияларын әзірлеу кезінде пармен айдайтын алаңға қатысты баламалы алғы егістерді (сидеральді дақылдар, бос емес дақылдар, парсыз ауыспалы егіс т.б.) іздеу үшін кең мүмкіндіктер ашылады, олар топырақ құнарлылығын тұрақтандыру және кеңінен ұдайы өндіру проблемасын шешуге көмектеседі.
Ең жақсы алғы егістер аясында астық дақылдары үшін ерте ұсынылған аумақтық егу технологияларында таза пар анықталды, оның белгілі артықшылықтарымен бірге елеулі кемшіліктері де (пар айдайтын жерде өнімнің болмауы, оның жоғары эрозиялық қауіптілігі, органикалық заттың шамадан тыс минералдануы, өнімсіз ылғал жоғалтудың артуы т.б.) бар [55, 56].
Қазақстандағы көптеген ғалымдардың пікірінше агроландшафтық негізде егіншіліктің ғылыми негізделген жүйесін әзірлеу, егіс алаңдарының оңтайлы құрылымына негізделген қазіргі агротехнологияларды бейімдеу, нақты аумаққа, дақылдар ландшафтына, сұрыптарға, гибридтерге бейімделген топырақты өңдеудің тиімді жүйелерін, топырақ құнарлылығын сақтау мен арттыруды, бәсекелестікке қабілетті өнімнің жоғары және тұрақты өнімін алуды қамтамасыз ететін агрохимикаттарды қолдану тәсілдерін таңдау қажет [57].
Ғылыми-негізделген ауыспалы егістерді жүргізу мен енгізу аз қаржы шығынымен топырақ құрамын жақсартуғағ топырақ ылғалын жинауға, топырақты эрозиялық үрдістерден өорғау, сонымен қатар арамшөптердің, ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестердің таралуын азайтуға көмектеседі. Краснодар АШҒЗИ жүргізілген әртүрлі аумақтарда ауыспалы егістерді зерделеу бойынша тәжірибелер нәтижесінде өлке шаруашылығына жаңа агроландшафтық аудандастыруға, егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйелерге сәйкес ғылыми негізделген ауыспалы егістерді енгізу топырақ құнарлылығын сақтау, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігінің және өнім сапасының өсуі, егу кезіндегі шығындарды төмендету перспективаларын ашатындығы туралы анықтай алды[58].
Ауылшаруашылық жер-суларын пайдалануды оңтайландырудың жаңа тәсілдері ресей ғалымы В.И.Кирюшиннің бейімді-ландшафтық егіншілігі концепциясында жазылған, ол өзінің зерттеуінде Л.Г.Раменскийдің еңбектеріне сүйенеді[59]. Бейімді-ландшафтық егіншілік концепциясында табиғи және шаруашылық жүйелердің өзара әрекетін жетілдіру міндеті қойылады. Қойылған міндетті шешудегі базистік блок топырақтарды агроэкологиялық бағалау болып табылады, ол табиғаттың барлық компоненттерін кешенді зерттеу негізінде жүргізіледі. Әдістемелік негізі өсімдіктер талаптары мен олардың бейімделу мүмкіндіктерін агроландшафтының іс жүзіндегі жағдайы және олардың құрамын реттеу перспективаларымен салыстырудағы жүйелік тәсіл болып табылады. топырақ құнарлылығы, топырақ жабынының құрылымы, жердің ауылшаруашылық тұрпаттамасы туралы ілімі бейімді-ландшафтық егіншілікті зерттеу үшін ғылыми негіз болып табылады. жерлерді бейімді-ландшафтық тұрпанттандыру негізінде жерлердің агроэкологиялық тұрпаты жатыр, яғни ауылшаруашылығы дақылдарын немесе туыс дақылдар тобын егудің агроэкологиялық талаптары бойынша біртекті. Бұл санат өсімдіктің бейімделген әлуеті, табиғи-ресурстық әлует және тауар өндірушінің өндірістік әлуеті тұрғысынан негізгі ретінде қарастырылады. Жер тұрпаты бастапқы құрылымдық элементтер - агроландшафтың қарапайым ареалдарынан (АҚА) тұрады.АҚА астарынан бірдей геологиялық, литологиялық, гидрологиялық және басқа жағдайлар кезінде қарапайым топырақ ареалымен шектелген мезорельеф элементіндегі телім түсіндіріледі. Жерлердің агроэкологиялық топтарын бөлу ауылшаруашылық пайдалану (ылғалмен қамтамасыз етілуі, қайта ылғалдандыру, тұздау, топырақты литогенез) бағытын анықтайтын жетекші агроэкологиялық факторлар бойынша жүзеге асырылады. Жер тұрпаттарына сәйкес ауылшаруашылық дақылдарын егу технологиялар пакеті, ауыспалы егіс нұсқалары әзірленеді, мелиоративті іс - шаралар анықталады[59, 60].
Дақылдық агроландшафтының заттық-энергетикалық баланстың өзгеріссіздігін сақтау, өз-өзін қалпына келтіру және шаруашылық жүктемелерге төзу қабілеттілігі негізінен оның әртүрлілігімен және аумақтық дифференциясымен анықталады. Әртүрлі дақылдық ландшафтарда қарапайым, бос бірдақылдыларға қарағанда, тұрақты өнім алу сенімділігі жоғары [61].
Егіншіліктің қазіргі жүйелерінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және олардың тиімдіігін арттыру - агрономиялық ғылымның маңызды көкейкесті міндеттері. Оларды шешу, ең алдымен, егіншілікті биологияландыру және энергия сақтаумен байланысты.Егіншіліктегі ресурстарды үнемдеудің басты жолдары - егіс алаңдарының негізделген құрылымдары, көпжылдықты шөптері, соның ішінде бұршақтылар бар ғылыми негізделген ауыспалы егістерді әзірлеу және игеру, сидераттарды қосқанда органикалық тыңайтқыштардың барлық түрлерін қолдану, минералды тыңайтқыштарды көп қолдану, дақылдардың биологиялық талаптары мен топырақты-климаттық жағдайларды ескере отыра, топырақты өңдеудің дифференцияланған жүйесі, технологиялық тәртіпті сақтау. Топырақты барынша аз өңдеуүнемді ғана болып қоймай, топырақтың деградациясын болдырмауға, көңді сақтықпен жұмсауға көмектеседі [62].
Топырақ құнарлылығын кеңінен ұдайы өндіруде пайда болған егіншіліктің тұрақтылығы концепциясы әртүрлі жер-су түрлері мен топырақ жабынын қорғаудың ең жоғары арасалмағын қамтамасыз ететін ландшафтарды ғылыми ұйымдастыру жүйесін әзірлеуді қарастырады [63].
Егіншіліктің дағдарыс жағдайының көптеген себептері арасындағы бастысы жер пайдаланудың барлық жүйесінің бейімсіздігі, ең алдымен, өсімдіктердің егетін түрлерін анағұрлым қолайлы топырақты-климаттық аумақтарда егу үшін орналастыру туралы талаптардың бұзылуы. Бұл ауылшаруашылығы жер-сулары құрылымының топырақ қорғау және топырақты жақсарту функцияларын толық бағаламауды, ішкішаруашылық жер пайдалану теңгерімділігін, ірі ауқымды ауыспалы егістердің болмауын, кеңістікте лимиттелген шама мен табиғи орта факторлары өнімінің сапасын бөлу әркелілігін, соынмен қатар әр өсімдік түрі мен сұыбының бейімделу мүмкіндіктерінің ерекшелігін тудырады.
Осылайша, аумақты агроэкологиялық макро және микро аудандастыру агроландшафтардың басты компоненттерінің ерекшеліктерін анықтау мен өзара қатынастарын оңтайландыруда негізделеді. Соынмен қатар өсімдік түрлері мен сұрыптарының бейімделген әлуетін анағұрлым толық және дифференциалды пайдалану өсімдікшаруашылығы өніміділігінің тұрақты өсуін, оның ресурстық және энергия үнемдеушілігі мен табиғатты қорғаушылығын қамтамасыз етуде шешуші мәнге ие[64].
Қазіргі агротехнологиялар үш түрге бөлінеді (экстенсивті, аз интенсивті, интенсивті) және экологиялық қауіпсіздікпен және белгілі экономикалық тиімділікпен қамтамасыз ету кезінде жоспарланған өнімділік пен өнім сапасына қол жеткізу мақсатында агроценоздарда ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділік үрдісін басқару бойынша технологиялық операциялар кешенін білдіреді [65].
Табиғатты тиімді пайдалану, біріншіден, ауылшаруашылығы өндірісінің ауқымын көбейтуге, екіншіден, қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдігін қамтамасыз етуге, топырақ құнарлылығын сақтау мен ұдайы өндіруге көмектеседі.
Қарқынды өзгеретін климаттық факторлар жағдайларында пайдаланатын аумақтың нашарлығы мен экономикалық әлсіздігі қадағаланады, жағдайды өзгертуге ландшафтық егіншілікке көшу көмектеседі, олар егіс алаңдарының, жайылымдар, орман алқаптары, су кеңістігі және басқа құрамдас бөліктердің оңтайлы арасалмағына қол жеткізуге, соңында агроландшафтың өзін-өзі реттеуіне көмектеседі. Жер - сулардың алуын түрлілігі аумақтың экологиялық тұрақтылығының көрсеткіші болып табылады, өйткені әртүрлі жер-сулардың болуы агроландшафтарды антропогенді жүктемелер әсеріне анағұрлым төзімді етеді[66].
Мұндай әрекеттердің нәтижесісестайнинг,тұрақты өз-өзін ұдайы өндіруші агроэкожүйе болып табылады.
Төзімділік астарында белгілі уақыт ішінде жүйені дамытудың табиғи-антропогенді стратегиясын іске асыруға қамтамасыз ететін функционалдық тұрақтылықты сақтау түсіндіріледі.
Шаруашылық қызмет нәтижесіндеэрозия ауқымының өсуі, шөлге айналу, қоршаған ортаның ауыр металдармен, радионуклид, нитраттармен, пестицидтер және басқа ксенобиотиктермен ластануы салдарынан агроландшафтардың өндірістік әлуетін деградацияға әкелетін физикалық және химиялық факторлар саны мен қарқындылығының өсуі қадағаланады. Осыған байланысты ландшафтқа техногенді әсер ету көздерін экологиялық сараптау және экологиялық аудит жүйесін өнеркәсіптік те, ауылшаруашылық шығу ретінде дамытуды қарастырады.
Ауылшаруашылығы өндірісіне агрожүйеге шекті рұқсат етілген жүктемелерді және экожүйенің компоненттері параметрлері жағдайын (органикалық зат балансы, ЭМП, топырақ ерітіндісінің рекациясы, топырақтың физикалық қасиеттері, эрозиялық үрдістер қарқындылығы, ауыспалы егістегі топырақты бұзушы және топырақты қалпына келтіруші дақылдар арасалмағы) бақылауға көмектесетін экологиялық нормативтер жүйесі қажет [67].
Ландшафтық негізде егіншілік жүйелерін негіздеу мен әзірлеу үшін әр табиғи ауданда ландшафтардың қазіргі жағдайын мұқият зерделеу керек. Экологиялық тұрғысынан тұрақты агроландшафтардың құрылымдау табиғи баланс, ландшафтық экологияның заңдылықтары туралы ілімде, заттық-энергетикалық ағындарды зерделеуде негізделуі керек.
Ландшафтық жүйедегі егіншілік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі - егу алаңдары мен ауыспалы егіс құрылымы[68].
Көптеген ауылшаруашылық кәсіпорындарда егіншіліктің техногенді жүйесі жағдайларында ең төмен шығын кезінде ең көп өнім алу стратегиясыжер-су құрылымының өзгеруіне, агроландшафтардың негізгі элементтері теңгерімінің бұзылуына әкеледі, бұл олардың ортаны қабылдау функцияларының бұзылуын тудырады және АПК-да жалпы экологиялық жағдайға көмектеседі. Бұл ауылшаруашылығы жер-суларын, егіс алаңдарын азайтуда, эрозия үрдістерінің күшеюінде, шабындықтар мен жайылымдардың дақылдық-техникалық жағдайының нашарлауында, сонымен қатар топырақтың су-физикалық және физикалық-химиялық қасиеттеріне теріс әсер етуші басқа теріс үрдістерде көрінеді [69].
Ауыспалы егістерде тереңдікті өңдеуді азайтуды қосқанда, топыраққа механикалық әсер етуді барынша азайту элементтерінің мүмкіндіктерін, шоғырланған агрегаттарды, тікелей егуді енгізу негізінде бөлек операциялар санын қысқартуды зерттеу қажет.
Қазіргі егіншілікте құнарлылығын кеңінен ұдайы өндірудің маңызды жағдайы ретінде топырақты механикалық өңдеу әдіс-тәсілдерін жетілдіруге, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігі мен жалпы өнімін ары қарай өсіруге, оларды егуге энергетикалық және еңбек шығындарын төмендетуге көп көңіл бөлінеді.
Белгілі болғандай, топырақты өңдеудің негізгі тәсілдері өткен жүзжылдық соңында және қазіргі жүзжылдық басында соқаны енгізгенге дейін аудармай өңдеу болды. Т. П. Заевтың айтуы бойынша (1957), өткен ғасырдың 80-жылдарында Д. И. Менделеев және П. А. Костычев топырақ қабатын алмастыру топырақ құнарлылығын арттыру шарты болып саналмайды.
Шетел ғалымдарының жүргізген көптеген зерттеулерімен топырақты минимальді және нөлдік өңдеу тиімділігі анықталды (Butterwort B., 1977; Klinsky S., 1979; Davies D, 1982 және т.б.) [70].
Топырақ өңдеудің анағұрлым перспективті тәсілдерін іздеу табиғи микроаумақтарда әртүрлі егіс түрлерінің топырақтық жағдайларына бейімдеумен қолда бар ұсынымдар негізінде жүргізіледі, яғни микроаумақтар бойынша топырақты шектелген факторларды анықтау қажет.
Ауыспалы егісте топырақты өңдеуді барынша азайту осы операцияға шығынды төмендетуге әкеліп қана қоймай, топырақты эрозиядан бірмезгілде қорғау кезінде өсімдіктің оңтайлы өмір сүруін қамтамасыз етуге көмектеседі.Алайда, топырақ бедерін, бейінін, эрозиялық үрдістердің қарқындылығын, фитосанитарлық жағдайын есепке ала отыра, әр алаң бойынша топырақты өңдеудің дифференцияланған тәсілі қажет.Ол үшін тек экономикалық өніміділік көрсеткіші бойынша ғана емес, олардың технологиялық қамтамасыз етілуін ескере отыра, экологиялық балдары бойынша да ауыспалы егістер жүйесін бағалауды енгізу қажет.
Топырақ құнарлылығын ары қарай төмендетуді болдырмауға, өнімділікті тұрақтандыруға егіншіліктің бейімді-ландшафтық жүйесін енгізу көмектеседі. Мұндай жүйенің маңызды элементі топырақ қорғау кешені болып табылады, олардың барлық құрамдас бөліктері табиғи-аумақтық кешендермен, ең алдымен аймақтың бедерімен арақатынасады [71, 73].
АЛСЗ енгізудің басты себебі егіншілікті экологиялаудың оңтайлы нұсқаларын іздеу, егіншіліктің аумақтық жүйелерін дамытуда әртүрлі табиғи жағдайларына сәйкес оның ары қарай дифференциялануы болып табылады. Егіншіліктің мұндай жүйелерін бұрын контурлық - мелиоративті, сосын топырақ-су қорғаудеп атады, енді ландшафтық деп атайды [74].
Агроландшафт - бұл тарихи тұрғыда пайда болған, ауылшаруашылық пайдалануға антропогенді берілген геожүйе, ауылшаруашылық өнімнің экономикалық-әлеуметтік шартталған мөлшері мен сапасын өндіруге және жеке тұлғаның үйлесімді дамуына арналған әлеуметтік-дақылдық, рухани ортаны жасауға арналған табиғи және антропогенді ресурстарды анағұрлым тиімді және экологиялық тұрғысынан қауіпсіз пайдалану мақсатында қалыптасады.
Агроландшафт жағдайының санаты бойынша оның белгілі уақыт ішінде табиғи (эволюциялық), өнімді (эксплуатациялық), әлеуметтік және басқа антропогенді шартталған функцияларды жүйелік іске асыруға қабілеттілігін түсінеміз, олар төмендегі міндеттерді шешеді:
- агроландшафтың экологиялық тұрақтылығын сақтау;
- бөлек заттық энергетикалық және ақпараттық ағындарды дәлме-дәл сандық және сапалық өтеу;
- функциялау және өзін-өзі реттеудің табиғи механизмдерін барынша сақтау;
- агроландшафтыны экономикалық және энергетикалық тиімділігін қамтамасыз ету [75].
Жоғары технологияларды қолдану химиялық ластанудың экологиялық қауіптеріне әкеледі, қарқынды агротехнологиялармен салыстырғанда фитосанитарлық жағдайды жақсартады және топырақ пен ландшафтардың деградациясын жояды [76].
Қазіргі егіншілік қоғам мүдделері мен табиғатты дамыту заңдарын гармониялық үйлесімінде қалу керек. Жерді тиімді пайдалану, топырақ және қоршаған ортаның құнарлылығын сақтау қазіргі жағдайларда ауылшаруашылығы өндірісін аумақтық ұйымдастырудың бейімді-ландшафтық тәсілі кешенінсіз мүмкін емес. Ауылшаруашылығының кереку өніріндегі қарқынды дамып келе жатқан және үлкен сұранысқа ие дақылдардың бірі қарақұмық болып табылады[77] .
1.1 Қарақұмықтың халық шаруашылық мағынасы
Қарақұмық үлкен халық шаруашылық мәнге ие, оны қолдану жан-жақты. Бұл дақылды негізінен дән алу үшін егеді, одан құнды тамақ өнімі қарақұмық жармасын өндіреді.
Қарақұмық жармасы жоғары сіңімділігімен, нәрлілігімен және жақсы дәмді қасиеттерімен ерекшеленеді. Оның құрамына орташа есеппен мыналар жатады (%): крахмал - 82, ақуыз - 10, май - 3, қант - 0,3, жасұнық - 2. Қарақұмық дәніндегі ақуыздың болуы өсіру жағдайларына байланысты - топырақ ылғалдылығы мен ауаның көбейіуінен оның мөлшері азаяды, ал анағұрлым құрғақ табиғи жағдайларында артады.
Қарақұмық дәнінің ақуызының құрамы астық тұқымдастардың ақуызы құрамынан ерекшеленеді. Олардың негізгі массасын глобулин мен альбумин құрайды, сәйкесінше тұзды ерітінділер мен суда ериді; спиртте еритін ақуыздар мен сілтілер едәуір аз. Тұз және суда еритін фракциялар 60-67 % құрайды, олардың ішінде 12-13 % альбуминдер, ал проламиндер (спиртте еритіндер) барлығы 3-7 %.
Ақуыздың сапасы мен биологиялық белсенділігі айтарлықтай дәрежеде оның құрамына кіретін аминқышқылдарының мөлшері және арасалмағымен анықталады. Қарақұмық дәнінің ақуызының құрамында 18 аминқышқылдары анықталды, олардың ішінде аргинин, лизин лейцин, триптофан жоғары мөлшерімен ерекшеленеді.
БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылығы ұйымының стандарты бойынша тамақ өнімдерінің толық жарамды ақуызда негізгі таптырмайтын аминқышқылдарының (триптофан, лизин және метионин) арасалмағы 1:3:3 құрайды. Зерттеушілер қатарының жинақталған деректері бойынша қарақұмық жармасында ол талап етілгенге жақын - 1:3:1,7. Ақуыз сапасы бойынша қарақұмық астық тұқымдастардан асып түседі және бұршақ өсімдіктеріне жол бермейді, кейбір көрсеткіштер бойынша олардан басым.[4] .
Қарақұмық ақуызының сіңімділігі өте жоғары (сіңімділігі 75 % құрайды). Дәнді дақылдар ақуызының тамақ құнарлылығы келесі тәртіпте кемитіндігі анықталды: қарақұмық,күріш, бидай,арпа, жүгері. Сүт қосылған қарақұмық ботқасы аминқышқылды құрамы бойынша етке жақын.
Қарақұмық жармасы минералды қосылыстарға бай: оның күлінде 48,7 % фосфор қышқылы, 23,1 % калий тотығы және 12,4 % магний тотығы бар. Дәнінде тек темірдің болуымен байқалған басқа дәнді дақылдардан айырмашылығы қарақұмықта бұл элементтің болуы 1,7 % жетеді. Темір қосылыстары органикалық қышқыл (лимон, алма және қымыздық) тұздарымен берілген, олар дән бойынша тең үлестіріледі [7].
Қарақұмық - құнарлы, шырынды дақыл. Қолайлы метеорологиялық жағдайларда шырын жинау 70-80 кгга құрайды. Қарақұмық балы нәзік дәмге, жағымды иіске ие [53].
Қарақұмық дәнін жармаға қайта өңдеу кезінде алынған өнімдер (кебек, ұсақ солғын дән, ұн тозаңы) жануарлар үшін жақсы құнарлы жем қызметін атқарады. Мал жеміне қарақұмық сабаны, қоқымы, әсіресе, басқа дақылдардың осындай өнімдерімен - көпжылдық бұршақты шөптердің, асбұршақ, сабанымен, қант қызылшасы сабағымен, сонымен қатар сүтті-балауызды піскен жүгерімен және асқабақпен қоспада кеңінен қолданылады.
1 кг қарақұмық сабанында 0,29 жемшөп бірлігі, 24 г сіңімді протеин, 15,7 г кальций, 1,4 г фосфор және 29 мг каротин бар, ал 1кг қоқымында - 0,56 жемшөп бірлігі, 8,2 г сіңімді протеин, 23,9 г кальций, 2,4 г фосфор және 106 г каротин бар[43].
Қарақұмықты егу тәжірибесіне Қазақ КСР күрделі климаттық жағдайларында ерекше көңіл бөлінді. Шығыс Қазақстан облысы Болышенарым ауданының Ленин атындағы колхозында жалпы ауданы 10,9 мың га егістікте қарақұмыққа бөлінген жер аумағы 2,5 мың га. Бұл ретте оның өнімділігі соңғы бес жыл ішінде 1,49 тга жетті.
Қарқынды технология мен еңбекті ұйымдастырудың прогрессивті түрлерін жаппай енгізу қарақұмық өнімділігі, экономикалық тиімділігі мен дәнін өндіруді арттыруға жағдай жасайды.
1.2 Биологиялық ерекшеліктері
Өміршеңдік кезеңі. Қарақұмықтың және биік өсімдіктердің көбісінің өміршеңдік кезеңі екі негізгі кезеңге бөлінеді: вегетативтік өсу - вегетативтік ағзаларды түзілуі (тамыр, сабақ, жапырақтар) және генеративті даму - генеративті саланың (гүл шоғыры, гүлдер, тұқымдар) қалыптасуы.
Өміршеңдік цикл үрдісінде өсімдік сыртқы өзгерістерге ұшырайды, олар вегетативті және генеративті дамудың негізгі кезеңдерімен қатар дамудың фенологиялық кезеңдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Қарақұмықтың төмендегідей фенологиялық даму кезеңдерін бөліп көрсетеді: тұқымның өсіп шығуы, өну, алғашқы жұпты нақты жапырақтың пайда болуы, сабақтың тармақтануы, гүл шоғырының түзілуі,гүлденуі, жемістің түзілуі, тұқымның жетілуі.
Ағзалардың қалыптасу үрдісі - өсімдіктердің органогенезі - кезеңдермен өтеді, оларды фенологиялық қадағалаулар көмегімен тіркеу мүмкін емес. Оргоногенездің кезеңіне байланысты өсіп-жетілу жағдайларында өсімдіктер қажеттілігі өзгереді, бұны дақылды егу кезінде білу және пайдалану қажет.
Қарақұмық басқа өсімдік түрлері секілді өсіп-өну кезеңі ішінде оргоногенездің он кезеңінен өтеді (Марьяхина, Куперман, 1962).
өсудің сараланбаған конусымен сипатталады, көктегенге дейін өте тез өтеді;
сабақтық жапырақтар ұрығының, түйіндерінің және сабақтар мен жас бұтақтарының қалыптасуымен сипатталады, көктеуден кейін басталады. Тармақтарының шығуы сабақты жапырақтардың қуыстарындағы сараланбаған дөңестер түрінде байқалады. Тармақтардың жас бұтақтарында (яғни, екінші қатардағы жас бұтақтарында) жапырақтар қалыптасады, оның қуыстарында үшінші қатардың жас бұтақтары т.б. шығады. ІІ кезеңнің ұзақтығы және өсу үрдістерінің қарқындары бұтақтану сипаты мен қарақұмықтың тез пісіп жетілуі бойынша әртүрлі сұрыптарының бұтағының түрін анықтайды;
гүл шоғырының қалыптасуы, онда кезекті тәртіпте гүлжапырақта қалыптасатын жапырақтар ұрығы пайда болады;
гүл жапырақ қуыстарында сараланбаған дөңестер түрінде гүл шоғырының қысқа тармақтары пайда болады, оларда гүлдер қалыптасады;
сараланбаған дөңестен гүл жапырақтың қуысында гүлдің ағзалары - желектері, аталықтары және аналықтары қалыптасады. Гүлдің негізінде пленкалы түтікшелері түрінде гүл шоғыры түзіледі, ол гүлді жабады. Бірінші гүлдің негізіндегі осы пленкалы түтікшенің қуысында екінші гүлдің ұрығы пайда болады т.б.;
микроспорогенез және мегаспорогенезбен сипатталады. Бұл кезеңде аналықтың бағандары шамамен сыртқы шеңбердің аталық тізбегінің ұзындығы сияқты. Ішкі шеңбердің аталық тізбектері аналық бағанынан ұзынырақ. Гүлсабағы әлі де жетілмеген, гүл пленкалы түтікшеде жасырылған, желектері аталығы мен аналығын жабады;
гүлдің өзекті ағзалары (аналық бағаны, аталық тізбектері, желектері мен гүлсабақтары) бой көтереді. Гүлсабағының өсуімен гүл пленкалы түтікше шегінен шығады. Бұл кезеңде гүлдің әртүрлі бұтақтылығы анықталады. Гүлдерде гаметтің (гаметогенез) қалыптасу үрдісі басталады;
гүл жапырақтың түйнегінің сыртқа шығуы, гүл тәжінің түстерінің пайда болуы;
гүлдену және көктеу. Әр гүл жапырағында 7-9 гүл пайда болады. Барлық келесі уақыт бойынша гүлдің орналасуы - ерте пайда болған гүлге қатысты қуысты. Гүл шоғырында ең алдымен бірінші реттің гүлдері, сосын кезекпен екінші және кезеңті гүл жапырақтары шығады. Гүлдердің әр келесі реті алдыңғы реттің гүлденуі аяқталған соң гүлденуге көшеді.
Сабақтың төменгі гүл шоғырының гүлдері бірінші болып ашылады, сосын гүлдеу жоғарыда орналасқан гүл шоғырына кезекпен таралады;
ұрықтың қалыптасуы және ұрық пен эндосперманың түзіле бастауы;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz