Экожүйенің тұжырымдамасы
Мазмұны
1 Кіріспе 3
2 Экожүйенің тұжырымдамасы 5
2.1 «Экожүйе» терминінің жалпы ұғымы мен тарихы 5
2.2 Экожүйелердің жіктемесі 9
3 Экожүйелердің құрамы мен функционалдық құрылымы 11
4 Қорек тізбектері, трофикалық жағдайлар мен экожүйелердің энергетикасы 13
5 Экожүйелердің өнімділік теориясы 16
6 Гомеостаз және экожүйелердің ашықтығы 18
7 Экожүйелердің динамикасы мен дамуы 21
8 Экожүйе тұрақтылығы мен қабілеттілігі 22
Қорытынды 24
1 Кіріспе 3
2 Экожүйенің тұжырымдамасы 5
2.1 «Экожүйе» терминінің жалпы ұғымы мен тарихы 5
2.2 Экожүйелердің жіктемесі 9
3 Экожүйелердің құрамы мен функционалдық құрылымы 11
4 Қорек тізбектері, трофикалық жағдайлар мен экожүйелердің энергетикасы 13
5 Экожүйелердің өнімділік теориясы 16
6 Гомеостаз және экожүйелердің ашықтығы 18
7 Экожүйелердің динамикасы мен дамуы 21
8 Экожүйе тұрақтылығы мен қабілеттілігі 22
Қорытынды 24
Экологияда «биогеоценоз» ұғымымен бірге «экожүйе» ұғымы қолданылады. «Экожүйе» ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды. А.Д.Тенсли экожүйе құрамына организмдер де, абиотикалық орта да кіретін жер бетіндегі тірі табиғаттың негізгі функциялық бірлігі деп есептеп, оның әр бөлігінің екіншісіне әсер ететініне назар аударды. Әдетте «экожүйе» және «биогеоценоз» ұғымдарын синоним ретінде қарастырады. Алайда бұл бір-біріне дәл сәйкес келмейді. Экожүйеде әртүрлі дәрежедегі зат алмасу процесі жүретін жүйе болса, биогеоценоз - белгілі бір өсімдіктер жамылғысы (фитоценоз) алып жатқан территориялық ұғым. Экожүйе - мөлшері әртүрлі табиғи (мұхит, тундра, орман, құмырсқа илеуі және т.б.) және жасанды (аквариум, ферма территориясы, қала) кешендерге қатысты қолданылатын кең ұғым. Экожүйе, экологияның ең негізгі обьектісі - тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі.
Биогеоценоз шекарасы көбіне түрлік құрылысы мен құрамы біртекті өсімдіктер жамылғысы қауымдастықтарымен анықталады. Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде «экожүйе» ұғымы кең қолданылады. Экожүйе - зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады. Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мысалы, құмырсқа илеуі, томар, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен (микрожүйе) бірге орман экожүйелерінің (мезоэкожүйе) құрамына кіреді. Орман экожүйелері басқа экожүйелермен (шалғындық, су айдыны, егістік) бірге табиғи аймақ, физико-географиялық аудан сияқты (макроэкожүйе) одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Жер бетіндегі барлық экожүйелер атмосфера және Әлемдік мұхит арқылы байланысып - биосфераны түзеді. Экожүйелердің құрамы көптеген факторларға, бірінші кезекте климатқа, геологиялық жағдайларға және адам әсеріне байланысты. Егер негізгі ролді автотрофты организмдер - продуценттер атқарса жүйені автотрофты деп атайды. Егер экожүйеде продуценттер болмаса немесе олардың ролі мардымсыз болса (мысалы, мұхит тереңдіктері, биік тау мұздықтары) мұндай жүйелерді гетеретрофты деп атайды. Экожүйелер табиғи немесе антропогенді болуы мүмкін, мысалы, ауыл шаруашылық, қала, өнеркәсіптік экожүйелер. Жер бетіндегі маңызды экожүйелер болып: тайга, тундра және полярлық белдеулер, мүхиттар, жағалаулар, батпақтар, мангралық тоғайлар, қоңыржай аймақтағы далалар мен ормандар, саванналар, таулар, аралдар және т.б. болып табылады. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады: - микроэкожүйе (мысалы, шіріп жатқан ағаш діңі); - мезоэкожүйе (орман, көл, батпақ); - макроэкожуйе (континент, мұхит); - ғаламдық экожүйе (Жер биосферасы).
Ю.Одум (1986 ж) табиғи экожүйелердің үш түрін бөледі: жер беті (тундра, тайга, дала, шөл т.б.), тұщы су (көлдер, өзендер, батпақтар) және теңіз (ашық мүхит, өзен құйылыстары) экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мысалы, жер беті экожүйесі үшін - өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүйелері үшін - судың физикалық қасиеті жатыр. a Юджин Одум (1913—2000). В. Н. Сукачёв (1880—1967).
Биогеоценоз шекарасы көбіне түрлік құрылысы мен құрамы біртекті өсімдіктер жамылғысы қауымдастықтарымен анықталады. Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде «экожүйе» ұғымы кең қолданылады. Экожүйе - зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады. Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мысалы, құмырсқа илеуі, томар, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен (микрожүйе) бірге орман экожүйелерінің (мезоэкожүйе) құрамына кіреді. Орман экожүйелері басқа экожүйелермен (шалғындық, су айдыны, егістік) бірге табиғи аймақ, физико-географиялық аудан сияқты (макроэкожүйе) одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Жер бетіндегі барлық экожүйелер атмосфера және Әлемдік мұхит арқылы байланысып - биосфераны түзеді. Экожүйелердің құрамы көптеген факторларға, бірінші кезекте климатқа, геологиялық жағдайларға және адам әсеріне байланысты. Егер негізгі ролді автотрофты организмдер - продуценттер атқарса жүйені автотрофты деп атайды. Егер экожүйеде продуценттер болмаса немесе олардың ролі мардымсыз болса (мысалы, мұхит тереңдіктері, биік тау мұздықтары) мұндай жүйелерді гетеретрофты деп атайды. Экожүйелер табиғи немесе антропогенді болуы мүмкін, мысалы, ауыл шаруашылық, қала, өнеркәсіптік экожүйелер. Жер бетіндегі маңызды экожүйелер болып: тайга, тундра және полярлық белдеулер, мүхиттар, жағалаулар, батпақтар, мангралық тоғайлар, қоңыржай аймақтағы далалар мен ормандар, саванналар, таулар, аралдар және т.б. болып табылады. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады: - микроэкожүйе (мысалы, шіріп жатқан ағаш діңі); - мезоэкожүйе (орман, көл, батпақ); - макроэкожуйе (континент, мұхит); - ғаламдық экожүйе (Жер биосферасы).
Ю.Одум (1986 ж) табиғи экожүйелердің үш түрін бөледі: жер беті (тундра, тайга, дала, шөл т.б.), тұщы су (көлдер, өзендер, батпақтар) және теңіз (ашық мүхит, өзен құйылыстары) экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мысалы, жер беті экожүйесі үшін - өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүйелері үшін - судың физикалық қасиеті жатыр. a Юджин Одум (1913—2000). В. Н. Сукачёв (1880—1967).
1. Бараев А.И., Сулейменов М.К. және басқалар. Почвозащитная система земледелия.-Алматы,1985
2. Богарное земледелие. –Алматы, 1976
3. Ерлепесов М.Н., Турешев О.Т. Орошаемое земледелие. – Алматы, 1973
2. Богарное земледелие. –Алматы, 1976
3. Ерлепесов М.Н., Турешев О.Т. Орошаемое земледелие. – Алматы, 1973
Кіріспе
Экологияда биогеоценоз ұғымымен бірге экожүйе ұғымы қолданылады. Экожүйе ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды. А.Д.Тенсли экожүйе құрамына организмдер де, абиотикалық орта да кіретін жер бетіндегі тірі табиғаттың негізгі функциялық бірлігі деп есептеп, оның әр бөлігінің екіншісіне әсер ететініне назар аударды. Әдетте экожүйе және биогеоценоз ұғымдарын синоним ретінде қарастырады. Алайда бұл бір-біріне дәл сәйкес келмейді. Экожүйеде әртүрлі дәрежедегі зат алмасу процесі жүретін жүйе болса, биогеоценоз - белгілі бір өсімдіктер жамылғысы (фитоценоз) алып жатқан территориялық ұғым. Экожүйе - мөлшері әртүрлі табиғи (мұхит, тундра, орман, құмырсқа илеуі және т.б.) және жасанды (аквариум, ферма территориясы, қала) кешендерге қатысты қолданылатын кең ұғым. Экожүйе, экологияның ең негізгі обьектісі - тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі.
Биогеоценоз шекарасы көбіне түрлік құрылысы мен құрамы біртекті өсімдіктер жамылғысы қауымдастықтарымен анықталады. Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде экожүйе ұғымы кең қолданылады. Экожүйе - зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады. Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мысалы, құмырсқа илеуі, томар, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен (микрожүйе) бірге орман экожүйелерінің (мезоэкожүйе) құрамына кіреді. Орман экожүйелері басқа экожүйелермен (шалғындық, су айдыны, егістік) бірге табиғи аймақ, физико-географиялық аудан сияқты (макроэкожүйе) одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Жер бетіндегі барлық экожүйелер атмосфера және Әлемдік мұхит арқылы байланысып - биосфераны түзеді. Экожүйелердің құрамы көптеген факторларға, бірінші кезекте климатқа, геологиялық жағдайларға және адам әсеріне байланысты. Егер негізгі ролді автотрофты организмдер - продуценттер атқарса жүйені автотрофты деп атайды. Егер экожүйеде продуценттер болмаса немесе олардың ролі мардымсыз болса (мысалы, мұхит тереңдіктері, биік тау мұздықтары) мұндай жүйелерді гетеретрофты деп атайды. Экожүйелер табиғи немесе антропогенді болуы мүмкін, мысалы, ауыл шаруашылық, қала, өнеркәсіптік экожүйелер. Жер бетіндегі маңызды экожүйелер болып: тайга, тундра және полярлық белдеулер, мүхиттар, жағалаулар, батпақтар, мангралық тоғайлар, қоңыржай аймақтағы далалар мен ормандар, саванналар, таулар, аралдар және т.б. болып табылады. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады: - микроэкожүйе (мысалы, шіріп жатқан ағаш діңі); - мезоэкожүйе (орман, көл, батпақ); - макроэкожуйе (континент, мұхит); - ғаламдық экожүйе (Жер биосферасы).
Ю.Одум (1986 ж) табиғи экожүйелердің үш түрін бөледі: жер беті (тундра, тайга, дала, шөл т.б.), тұщы су (көлдер, өзендер, батпақтар) және теңіз (ашық мүхит, өзен құйылыстары) экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мысалы, жер беті экожүйесі үшін - өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүйелері үшін - судың физикалық қасиеті жатыр. a Юджин Одум (1913 -- 2000). В. Н. Сукачёв (1880 -- 1967).
ЭКОЖҮЙЕНІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
Экожүйе терминінің жалпы ұғымы мен тарихы
Өсімдіктердің немесе жануарлардың қайсы бір түрінің популяциясы немесе популяциясының бөлігі өзі басқа түрлердің өкілдерінің әртүрлі жинақтарымен үйлесетін әралуан қауымдастардщың құрамына кіруі мүмкін. Табиғатта ағзалардыңалуан түрлі қауымдастықтары - биоценоздар түрлердің кездейсоқ үйлесуінен емес, олар іріктеліп, сандардың арақатынасы және заттардың үздіксіз ауыспалы айналымымен нақты бөлінетін энергия ағындарын қамтамасыз ететін кеңістік - уақыт ұйымдастырылып құрылған
Тірі ағзалар мен олардың жансыз (абиотикалық) қоршаған айналысы бір-бірімен тығыз байланысты әрі бір-бірімен үнемі ықпалдасады. Осы ықпалдасулармен оларға қатысатын объектілердің жиынтығын жүйе тұрғысынан тұтас бүтін ретінде қарастыра отырып, тірі табиғатта сан алуан биожүйелерді, яғни тірі ағзалар топтарының жиынтықтарын жеке атауға болады. Осы учаскеде барлық бірлесіп тіршілік ететін ағзалар кіретін, және физикалық ортамен энергия ағыны айқын белгілі бір биотикалық құрылым мен тірі және жансыз бөліктердің арасындағы заттардың ауыспалы айналымын құратындай өзара ықпалдасатын кез келген биожүйе (биотикалық қауымдастық) экологиялық жүйе немесе экожүйе деп аталады.
Басқаша айтқанда, бір-бірімен тұрақты заңды өзара байланыстағы, бірге мекендейтін әртүрлі ағзалардың және олардың тіршілік ету жағдайларының жиынтығы экологиялық жүйе немесе экожүйе деп аталады.
Экожүйе - экологиядағы негізгі функционалдық бірлік, оған ағзалар мен жансыз табиғат - бір-бірінің қасиеттеріне өзара әсер ететін және Жердегі өмірдің осы нысанын қолдау үшін қажетті құрамдастар кіреді. Егер біз биомдар мен биосфера деңгейінде туындайтын проблемаларды тұтастай шешуге көшуді ұйғарсақ, онда ең алдымен, ұйымдасудың экожүйелік деңгейін зерттеуге тиіспіз.
Экожүйенің мысалы ретінде қоғалды, орманды, көлді және т.б. келтіруге болады. Кез келген биожүйеде жетекші орта құрайтын, яғни эдификатор - сол бір түрдің популяциясын немесе бірнеше түрдің популяциясын білдіретін құрамдас болады. Мысалы, орманды бір түр ағаш өсімдіктерінің популяциясы немесе бірге мекендейтін бірнеші түрдің популяциялары жетекші орта құрайтын рөл атқаратын, географиялық жағынан ұйымдасқан. Өзін - өзі реттейтін өсімдіктер мен жануарлар ағзалары популяцияларының жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Басқа жүйелер жөнінде осыны айтуға болады. Жер үстінде биосфера ең ірі экожүйе болып табылады.
Экожүйе терминінің қысқаша тарихы. Экожүйетерминін алғашқы рет 1935 жылы ағылшын экологы А. Тэнсли ұсынды. Ағзалар мен ортаның (сондай - ақ адам мен табиғаттың) бірлігі жөніндегі көне жазбаша тарихи ескерткіштерден табуға болады. Айлайда, экожүйе жүйелі түрде өткен ғасырдың соңында ғана қарастырыла бастады. Мәселен, неміс ғалымы Карл Мёбиус 1877 жылы устрица банкісінденгі ағзалардың қауымдастығ жөнінде биоценоз туралы жазды,ал американдық биолог С. Форбс көл жөніндегі өзінің дәстүрлі еңбегін микрокосма ретінде жариялады. Осы мәселеге орыс және кеңес экологтары үлкен үлес қосты. Мәселен, орман экологиясы саласында маманданған белгілі ғалым В. В. Докучаев (1846-1903) пен оның шәкірті Г. Ф. Морозов биоценоз жөніндегі түсінікті маңызды деп санады.(1-сурет)
Биоценоз экожүйе ұғымына жақын. Осы пәнді зерттейтін ғылым тиісінше биоценология деп аталады.
Биоценоз термині bios - өмір және koinos - жалпы деген грек сөздерінен пайда болды. Терминді өзінің Устрицалар мен устрица шаруашылығы атты кітабының тұтас тарауын Устрица банкісі биологиялық қауымдастық немесе биоценоз деп атаған неміс зоологы К. Мебиус алғашқы рет ХІХ ғасырда алғашқы рет пайдаланды.
БИОГЕОЦЕНОЗ
Экотоп
Атмосфера
(климатоп)
Топырақ қабаты
(эдафотоп)
Өсімдіктер
(фитоценоз)
Жануарлар әлемі
зооценоз)
Микроағзалар
(микробиоценоз)
1-сурет. Биогеоценоздың В. Н. Сукачев ұсынған құрылымы
Көп мамандар экожүйе мен биоценоз ұғымдарының арасында теңдік белгісін қояды. Мәселен, И. А. Шилов: Биоценоз бұл көп түрлі биологиялық (экологгиялық) жүйенің, биосфераны мекендейтін тірі ағзалардың ұйымдасуының күрделі формасы.Оның құрамына өзінің экологиялық және физиологиялық қасиеттері бойынша ерекшеленетін және өзара да, сондай-ақ өздерін қоршаған органикалық емес (абиотикалық) ортамен биологиялық қатынастың көп нысаны бойынша байланысты әртүрлі таксондардың өкілдері кіреді, - деп жазды. Мұның өзінде ол осы жүйенің негізгі сипаттамасы ретінде оның тұтастығы мен өзін-өзі ұйымдастыру қабілетін, жүйенің жекелеген ағзаларды емес, популяциялардың арасындағы тұрақты байланысты атап өтеді. Осындай байланыстар қауымдастық құрамында ұзақ уақыт бойы бірлесіп тіршілік етудің нәтижесінде қалыптасады. Олардың заңды өзара қарым-қатынасының нәтижесінде биоценотикалық жүйелердің ғаламдық функциясы - заттардың биогендік ауыспалы айналымын қолдау жүзеге асырылады.
Биогеоценоз жөніндегі ғылымды қалыптастырған академик В. Н. Сукачевтің анықтамасында сәйкес биоценоз биогендік ауысаплы айналымның негізінде пайда болған және оны нақты табиғи жағдайларда қамтамасыз ететін жалпы тұрғылықты Жерді мекендейтін тірі халықтың тарихи қалыптасқан тобы болып табылады.
Қазіргі уақытта бірқатар экологтар экожүйе мен биоценоз деген ұғымдардың маңызы бірдей деп пайымдайды. Алайда, осы ұғымдардың арасында айырмашылықтар жоқ емес. Биоценоз - бұл тірі ағзалар, ал экожүйеге биологиялық құрамдастан басқа абиотикалық, яғни жансыз құрамдастыр да кіреді. Биоценоз бен экожүйенің арасын В. Д. Федоров пен Т. Г. Гильманов бөлді. Олардың анықтамасына сәйкес биоценоз - бұл осы экожүйенің тіршілік етуіне айтарлықтай (тұрақты немесе кезең-кезеңмен) қатысатын биологиялық түрлердің барлық популяцияларының жиынтығы. Олар биоценозды экожүйенің бөлігі ретінде қарастырады.
Кейде биоценоз терминінің орнына ағзалар қауымдастығы деген термин қолданылады.
Биоценоз жөнінде сөз қозғалғанда оның белгілі бір орта жағдайында орнайтыны және биотоп деп аталатын белгілі бір кеңістікпен шектелетіні атап өтіледі. Биоценоз бен биотоптың жиынтығы биогеноценоз деп аталады.
Академик В. Н. Сукачевтің анықтамасы бойынша абиогеоценоз - Жер бетінің белгілі бір ұзақтығында біртектес табиғи құбылыстардың (ауаның, тау-кен жыныстарының, өсімдіктердің, жануарлар әлемі мен микроағзалар әлемінің, топырақ пен гидрологиялық жағдайлардың), өзін құрайтын құрамдастармен өзара ықпалдасуына айырықша ерекшелік тән мен өзара және табиғаттың басқа құбылыстарымен затпен және энергиямен алмасудың белгілі бір тұрпаттағы, сондай-ақ ұдайы қозғалып, дамитын, іштей қарама-қайшылықты тұтас жиынтығы. Іс жүзінде осы анықтама экожүйе терминінің анықтамасымен бірдей.
Бүгінгі Күнге дейін экология мен биоценологияның арақатынасы жөніндегі мәселе әлі шешімін тапқан жоқ. Экожүйе мен биогеноценоз ұғымдарының және осы ғылымдардың мәнінің бірдейлігі жөніндегі көзқарасқа қатысты мысалы, В. Д. Федоров пен Т. Г. Гильманов, биогеоценология ғылымдық білімінің жеке саласы емес, қарсы қоюға болмайтын жалпы экологияның тарауы болып табылады деп санайды.
Жоғарыда айтылғанның барлығын ескере отырып, біз бұдан әрі экожүйе жөнінде ең кең таралған термин ретінде және биотикалық құрамдас туралы айтылғанда биоценоз деп айтатын боламыз.
Ал Н. П. Наумовтың түсінігіне сәйкес, биоценоз биогендік ауыспалы айналымның негізінде пайда болған және оны нақты табиғи жағдайларда қамтамасыз ететін, жалпы тұрғылықты Жерлерді мекендейтін биосфераның тірі ағзалардың тарихи қалыптасқан тобы болып табылады.
Алайда, әдебиетте ағзалардың тіршілік етуінің барлық заңдылықтарын олар мекендейтін ортаның құрамдастарын ескермей түсіндіру үшін биоценоз термині мен ұғымын пайдалану жеткіліксіз екені атап өтіледі. Экология жөніндегі шетелдік әдебиеттерде табиғи кешендерді зерттеу мен басқару мәселелерін шешуде биоценотикалық тәсілдеменің жеткіліксіз екені академик В. Н. Сукачевтің қосбірлікті сипаттағы жүйе ретіндегі биогеоценоз жөніндегі ілімінің әзірлемесінде айтылды. Ол биоценоздың тірі ағзалар құрамдастарымен қатар өзі экотоп деп атаған жансыз табиғаттың құрамдастары кіретін сызбасын жасады. Биоценоздың құрамына өсімдіктер, жануарлар мен микроағзалар, экотоптың құрамына - атмосфера мен топырақ кірді.
Кейіннен биогеоценоз туралы түсініктер кеңейе басталды. Биогеоценоз жердің үстіңгі қабатында ұзақ уақыт бойы бір-бірімен және табиғаттың басқа да құбылыстарымен энергия және зат алмасудың нақты типтері мен оның компоненттерімен өзара әрекеттесетін біртекті табиғи құбылыстардың (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер және жануарлар әлемі, микроағзалар және гидрологиялық жағдайлар) жиынтығы деп аталады. Биогеоценоздың маңызды қасиеттерінің бірі - ондағы барлық компоненттердің бір-бірімен өзара байланысы жеке өзара тәуелділігі. Мысалы, климат топырақ факторларының жағдайы мен режиміне қажетті жағдайларды жасай отырып, тірі ағзалардың мекен ету ортасын құрайды. Өз кезегінде топырақ климаттың ерекшеліктерін анықтаумен қатар (топырақтың түсіне байланысты оның шағылдандыру қасиеті - альбедо), жануарларға, өсімдіктерге, микроағзаларға ықпал етеді. Барлық тірі ағзалар өзара тығыз байланысқан, бір-біріне тамақ көзі, мекен ету ортасы,немесе өлім факторы болып табылады.
Экожүйе мен биогеоценоз ұғымы бір-біріне жақын, алайда, синоним емес. А. Тэнслидің анықтамасы бойынша, экожүйелер - бұл заттар мен энергияның сыртқы және ішкі ауыспалы айналымы жүзеге асырылатын тірі және жансыз құрамдастардың мөлшерсіз тұрақты жүйелері.
Сөйтіп, экожүйе - бұл микробтар жайлаған судың тамшысы,мен гүл салынған қыш құмыра мен басқарылатын ғарыш кемесі, сондай-ақ өнеркәсіптік қала. Оларға биогеоценоздың анықтамасының көп белгілері тән емес, сондықтан олар биогеоценозға кірмейді. Экожүйеге бірнеше биогеоценоз кіруі мүмкін. Демек, экожүйе ұғымы биоценоз ұғымынан кең, яғни кез келген биогеоценоз экологиялық жүйе болып табылады, алайда, кез келген экожүйе биогеоценоз деп саналмайды, мұның өзінде биогеоценоздар - бұл өзінің айқын шекаралары бар Жер үстіндегі құрылымдар.
Радиоэлектроника мен компьютерлік техниканың қарқынды дамуының арқасында жалпы жүйелер теориясы әзірленіп, экожүйелердің экологиясы деп аталатын жаңа, сандық бағыт дами бастады. Экожүйелердің, мысалы, қазіргі уақытта жақсы зерттелген физикалық жүйелердің тұтас жүйелердің, тіршілік заңдарына қай шамада бағынатыны және экожүйелердің өзін-өзі ұйымдастыруға қаншалықты қабілетті екені жөніндегі сұраққа осы Күнге дейін жауап табылған жоқ, оны зерттеу жалғасуда.
Экожүйелердің жіктемесі
Экожүйелерді жіктеудің олардың арасындағы байланысты анықтайтын ең маңызды белгілерге негізделген биомдық, экожүйелердің көлемі, адамның әсерінің байқалу дәрежесі және т.б. бойынша жіктеудің бірнеше өлшемі қолданылады.
Өсімдіктің немесе ландшафтың белгілі бір тұрпатына негізделген биомдық жіктеме өте жиі кездеседі. Биом - өсімдіктің немесе ландшафтың қайсыбір негізгі тұрпатымен сипатталатын ірі өңірлік биожүйе. Биожүйе Жер үсті, тұщы су, теңіз биомдарына бөлінеді. Жер үсті биомдарына тундра (арктикалық және альпы экожүйелері), бореальдік қылқан жапырақты ормандар, қалыпты аймақтың жапырақтары құрайтын және аумақтардың табиғи жағдайларының аймақтарымен белгілі бір дәрежеде үйлесетін ормандары т.б. кіреді.
Тұщы сулы экожүйелер ағынсыз су, ағатын су, батпақты аумақтар экожүйелеріне бөлінеді.
Ашық мұхит, континенталдық қараң суы, апвеллинг, эстуария аудандары, теңіз түбі теңіз экожүйесінің тобына кіреді.
Жер үстіндегі де, сондай-ақ Жер астындағы да экожүйелер кеңістікте де және уақытта да мүлшдем біркелкі құрылым болып табылмайды.
Жер үстіндегі экожүйелер көп қабатты, яғни ол биіктігі әртүрлі құрылымдық бөліктерге тік бөлінеді. Әрбір қабаттың шегінде осында мекендейтін өсімдіктердің, омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың өзара тығыз байланысты екені байқалады. Жер үстіндегі биогеоценоздардың көлденең құрылымдық бөліктері синузия деп аталады. Мысалы, орман геогеоценозының көлденеңінен бір текті еместігі мезо- және микробедермен, демек, ылғалдың, температураның динамикасымен байланысты. Қауымдастық құрамына әртүрлі қауымдастықтар бірдей қатыспайды: жағдайы жақсы кейбір түрлер өктемдік етеді;кейбір түрлер доминанттардың (саны басым) есебінен тіршілік етеді және предоминанттар деп аталады. Сонымен бірге биогеоценозда бұл Жерде жай ғана басымдық етумен қатар, температураның ылғалдың, жарықтың, Жер-топырақ жағдайының режимін анықтай отырып, қауымдастықты құраушының рөлін атқаратын эдификаторлар да болуы мүмкін.
Экожүйелердің құрылымы жөніндеайтылғанның барлығы су жүйелеріне де қатысты. Балықтардың алуан түрлері мен басқа да су жануарлары, сондай-ақ өсімдік ағзалары әртүрлі тереңдікте мекендейтіні белгілі. Сонымен бірге су және Жер астындағы экожүйелердің құрылымында құраушы ортаның - судың немесе ауаның ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылық бар.
Ең алдымен, су қоймалары көлдер, тоғандар, батпақтар жататын ақпайтын су қоймалары немесе ленталық орта; және өзендер мен жылғалар, яғни ағынды сулар кіретін ағынды су қоймалары деп аталатын екі үлкен топқа бөлінеді.
Экожүйелер мөлшері бойынша микрожүйелерге (аквариум, ғарыш кемесі), мезожүйелерге (қолдан жасалған тоған, ірі тәжірибелік қондырғылар, жылыжайлар), макрожүйелерге (табиғи экожүйелер,орман), мегесфераға (биосфера) бөлінеді.
Экожүйелер адамның әсер етуі бойынша адам ең аз әсер ететін табиғи (орман, алқап, көл); адам айтарлықтай әсер ететін антропогендік (қала, кент, рудник); жасанды, яғни адам толық жасаған (ғарыш кемесі, жылыжай, зертханалар) экожүйелерге бөлінеді.
Экожүйелерді жіктеу негізінде адамдардың шаруашылық қызметі процесінде пайдалану мен басқарудың ұтымды тәсілдемелері мен тәсілдерін әзірлеуге болатын экожүйелердің белгілері мен қасиеттерін жүйелеп, топтастыруға мүмкіндік береді.
Экожүйелердің құрамы мен функционалдық құрылымы
Экожүйетуралы қазіргі кезеңдегі түсініктер әрбір экожүйенің меншікті материалдық-энергетикалық қамтамасыз етілуі мен белгілі бір функционалдық құрылымының бар болуына негізделеді. Экожүйе тірі және жанама бөліктерден тұрады. Тірі бөлікте әрқайсысы заттардың ауыспалы айналымында белгілі бір жұмысты атқаратын және олардың арасындағы байланыс 2-суретте көрсетілгендей қорек өзара қатынастарына негізделетін ағзалардың бірнеші тобы тіршілік етеді.
Энергия көзі
(Күн)
Автотрофтар Гетеротрофтар
Продуценттер
1 реттің
консументтері
(фитофагтер)
ІІ реттің
консументтері
(зоофагтер)
Детрифагтер
Минералдық
заттар
Редуценттер
2-сурет. Экожүйеде заттар мен энергия алмасуының
оңайлатылған сызбасы
Тірі бөлікте әртүрлі тәсілмен қоректенетін ағзаларға, яғни автогрофтарға, гетеротрофтарға. Редуценттерге бөлінеді.
Автотрофтар (өзін-өзі қоректендіретін ағзалар) - өзінің денесінен органикалық емес заттардан, фотосинтез бенхемоситез үдерісі негізінде көмірқышқылы газы мен судан органикалық зат шығаратын ағзалар. Олар экожүйеде барлық жаңа органикалық заттарды пайда болуы үшін жауап береді, яғни өнімді бастапқы өндіруші - экожүйенің продуценті болып табылады.
Гетеротрофтар ( басқалермен қоректенетін ) - басқа ағзалардың даяр органикалық заттары мен олардың тыныс- тіршілігінің өнімдерін тұтынатын ағзалар. Бұл топқа барлық жануарлар, саңырауқұлақтар мен бактериялардың басым бөлігі жатады.
Автотроф - продуценттермен салыстыратын болсақ, гетеретрофтар оргеникалық заттарды тұтынушы мен деструкцияға (бүлдіруге) қатысу шамасына қарай олар консументтер мен редуценттерге бөлінеді.
Консументтер - өздерінің өсуі мен тыныс-тіршілігі үшін ағзалардың қажетті органикалық заттарың тұтынушылар.
Оларға мыналар жатады:
# 1 реттегі консументтер - өсімдікпен қоректенетін жануарлар (фитофагтер), тірі өсімдіктермен қоректенетін (шіркей, көк шегіртке, қаз, қой, бұғы, піл);
# ІІ реттегі консументтер - басқа жануарларды жейтін ет қоректіжануарлар (зоофагтер) - фитофагтер ғана емес,сонымен бірге басқа жыртқыштарға шабуыл жасайтын әртүрлі жыртқыштар, жәндіктер,жәндікпен қоректенетін жыртқыш құстар, жыртқыш рептилийлер мен аңдар. Өсімдік және жануар көрегін тұтынатын аралас қоректі - ет қоректі, - өсімдік қоректі және талғаусыз қоректі жануарлар да өмір сүреді.
Консументтердің тағы бір тобын детритофагтер немесе сапрофагтер - өлі органикалық заттармен - өсімдіктер мен жануарлардың тыныс-тіршілігінің қалдықтарымен және өнімдерімен қоректенетін жануарлар құрайды. Бұл әртүрлі құрттар, бунақ аяқтылар (кен,көп аяқтылар, жәндіктердің личинкасы, копрофаг-қоңыздар) - олардың барлығытазарту функциясын атқарады.Детритофагтер топырақты,торфты, су қоймаларының түбіндегі шөгінділерді қалыптастыруға қатысады.
Редуценттер немесе сапротрофтар (шірікпен қоректенетін) - бактериялар мен төменгі саңырауқұлақтар - күрделі органикалық қоспаларды продуценттердің пайдалануы үшін жарамдыға дейін бөлшектеп, консументтер мен сапрофагтердің бүлдіргіш жұмысын аяқтайды, яғни ол органиканың шіруін толық минералданғанға дейін жеткізеді. Және экожүйе ортасына молекулярлық азотты, минералдық элементтер мен қос қышқылды көміртегініңсоңғы үлестерін қайтарады.
Кез келген экожүйедегі барлық атап өтілген ағзалардың топтары заттар мен энергияның ағындарын келісе отырып, өзара тығыз іс-қимыл жасайды. Олардың бірігіп іс-қимыл жасауы құрылым мен биоценоздың тұтастығын сақтап қана қоймай, экожүйенің экологиялық ортасын қолдай отырып,биотоптың абиотикалық құрамдастарына айтарлықтай әсер етеді.
Экожүйенің ешбір бөлігі басқа бөлігінсіз тіршілік ете алмайды. Экожүйенің құрылымы қайсыбір себеппен бұзылса, ағзалардың, топтардың тобы құрып кетсе, онда тізбекті реакциялар заңына сәйкес бүкіл қауымдастық өте өзгеруі немесе тіпті, бұзылуы мүмкін. Алайда, бір түр құрып кеткеннен кейін, біраз уақыттан кейін, оның орнына басқа ағзалар, алайда, экожүйеде ұқсас функцияларды атқаратын басқа түр пайда болады.
Экожүйедегі заттар мен энергия ағындарының арасындағы негізгі ерекшелік органикалық заттарды құрайтын биогендік элементтер заттардың ауыспалы айналымына көп рет қатысуымен,ал энергияның ағыны бір бағытта әрі кері қайтпайтынымен байланысты. Энергияның әрбір үлесі бір рет пайдаланылады. Термодинамиканың екінші заңына сәйкес энергияның трансформациясының әрбір сатысында оның елеулі бөлігі жылу түрінде сөзсіз сейіледі.
Қорек тізбектері, трофикалық жағдайлар мен
экожүйелердің энергетикасы
Экожүйенің тірі бөлігінің құрамдастырының арасындағы қатынастар қорек (трофикалық) өзара қарым-қатынастарға негізделеді. Биоценоз мүшелерінің арасындағы қорек өзара қарым-қатынастарын (кім кімді және қанша жегенін) қадағалай отырып, әртүрлі ағзалардың қоректегі энергияның тізбек бойынша берілетін қоректің қорек қатарын құруға болады. Ұзын қорек тізбегінің мысалы ретінде артикалық теңізді мекендеушілердің ретін: микробалдырлар (фитопланктон)--әртүрлі ұсақ өсімдік қоректі шаян тәрізділер (зоопланктон)--ет қоректі планктонофагтер (құрттар,шаян тәрізділер , моллюскілер, тіен терілер)--балықтар (жыртқыш балықтардың 2-3 буынының реті ықтимал) --итбалықтар--ақ аю,- деп келтіруге болады. Жер үстіндегі экожүйелер әдетте, қысқа келеді. Қорек тізбегі, әдетте, қазіргінақты бар қорек желісінен - көп қорек тізбектің өрімімен жасанды түрде бөлінеді.
Гетеротрофтардың басым бөлігін детриттің, яғни өлі органикалық қалдықтардың энергиясын пайдаланатын сапрофагтер мен сапрофиттер құрайды. Осыған байланысты трофикалық тізбектер жайылымдық немесе бірінші буынын фотосинтездейтінағзалар құрайтын жеу тізбектері мен қураған өсімдіктердің,өлген жануарлардың, жануалардың тыныс-тіршілігінің қалдықтарынан басталатын детриттік шіру тізбектеріне бөлінеді.
Қорек қатынастарының белгілі бір ретінің арқасында ағзалардың белгілі бір тобының қоректенуімен байланысты экожүйедегі заттар мен энергияны көшіретін жекелеген трофикалық деңгейлер бөлінеді. Трофикалық деңгей-энергияның қорек тізбегіне айналу сатылары. Продуценттер бірінші трофикалық деңгейде, 1 реттің консументтері - екінші, 2 реттің консументтері - үшінші деңгейде орналасады.
Қоректегі энергияны бір трофикалық деңгейден екіншіге беру үдерісінің мөлшерін өлшеу қорек тізбегінің әртүрлі нүктелеріндегі энергетикалық ағынның мөлшерінің қатынасы ретінде анықтауға болатын экологиялық тиімділікті көрсетеді. Экологиялық тиімділік - мөлшерсіз мөлшер және үлесте немесе пайызда есептеледі. Продуценттер сіңірген Күннің энергиясын химиялық байланыстар энергиясына айналдырудың экологиялық тиімділігі әдетте 1-5 %-ды, энергияны продуценттерден 1 реттің консументтерге көшіруде оның айналымы-10%6 жыртқыштар үшін - 10-20%-ды құрайды. Энергияның негізгі бөлігі (80-90%) тыныс алуға, өсу мен құрылымды қолдауға жұмсалады, жылуға біртіндеп кетеді, сіңірілмеген тамақтың қалдықтарымен шығады. Энергияны қорек тізбектерібойынша көшірудің жалпы ережесіне сәйкес (әдетте 10%) энергия әрбір буынға көшу оның мөлшер біршама азайтады.
Қорек тізбектері арқылы өткен сәулелі энергияның ағынының соңында процесс қайтадан басталуы тиіс болғандықтан, энергия ыдырап, жоғалады.
Бір трофикалық деңгейден көшкенде энергияның бөлігі жоғалуына байланысты, осы аумақты мекендей алатын консументтердің саны тізбектің ұзындығына байланысты анықталады. Осы ережені адамдарға қатысты айтатын болсақ, онда адамдардың ас мәзіріндегі еттің құрамы артса, онда тамақтандыратын адамдардың саны азаяды. Аумақтың экологиялық сыйымдылығының ұғымы осы заңдылықпен белгілі бір дәрежеде байланысты.
Әртүрлі экожүйелердің тройикалық деңгейлерінің жиынтықтары трофикалық пирамидалардың көмегімен көрсетіледі.
А
1
Бала
Бұзаулар 4,5
Люцерна өсімдігі 2 · 107
1 10 102
шкала
Б
Бала 47,2 кг
Бұзау еті 962 кг
Люцерна өсімдігі 8,03 · 104 кг
1 10 102
шкала
Продуцияланған бұзау еті 5 ·1035 кДж
Продуцияланған люцерна өсімдігі 2,64 · 108 кДж
Алынған Күн энергиясы 2,64 ·108 кДж
В
Адам ұлпасының қосымшасы 34,7 кДж
1 10 10[2]
шкала
(3 - сурет) Қарапайым экологиялық пирамиданың мысалы
Пирамидалар энергияның, өнімнің, биомассасының мөлшерін немесе әрбір трофикалық деңгейдегі ағзалардың санын бейнелейтін сол бір масштабтағы тік бұрыштар түрінде көрсетілген. 3 - суреттегі деректер бір жыл ішіндегі 4 га-ға шағылып есептелген.
Сандар пирамидасы, яғни осы экожүйенің (жайылымдық тізбектің) әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экологияда биогеоценоз ұғымымен бірге экожүйе ұғымы қолданылады. Экожүйе ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды. А.Д.Тенсли экожүйе құрамына организмдер де, абиотикалық орта да кіретін жер бетіндегі тірі табиғаттың негізгі функциялық бірлігі деп есептеп, оның әр бөлігінің екіншісіне әсер ететініне назар аударды. Әдетте экожүйе және биогеоценоз ұғымдарын синоним ретінде қарастырады. Алайда бұл бір-біріне дәл сәйкес келмейді. Экожүйеде әртүрлі дәрежедегі зат алмасу процесі жүретін жүйе болса, биогеоценоз - белгілі бір өсімдіктер жамылғысы (фитоценоз) алып жатқан территориялық ұғым. Экожүйе - мөлшері әртүрлі табиғи (мұхит, тундра, орман, құмырсқа илеуі және т.б.) және жасанды (аквариум, ферма территориясы, қала) кешендерге қатысты қолданылатын кең ұғым. Экожүйе, экологияның ең негізгі обьектісі - тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі.
Биогеоценоз шекарасы көбіне түрлік құрылысы мен құрамы біртекті өсімдіктер жамылғысы қауымдастықтарымен анықталады. Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде экожүйе ұғымы кең қолданылады. Экожүйе - зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады. Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мысалы, құмырсқа илеуі, томар, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен (микрожүйе) бірге орман экожүйелерінің (мезоэкожүйе) құрамына кіреді. Орман экожүйелері басқа экожүйелермен (шалғындық, су айдыны, егістік) бірге табиғи аймақ, физико-географиялық аудан сияқты (макроэкожүйе) одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Жер бетіндегі барлық экожүйелер атмосфера және Әлемдік мұхит арқылы байланысып - биосфераны түзеді. Экожүйелердің құрамы көптеген факторларға, бірінші кезекте климатқа, геологиялық жағдайларға және адам әсеріне байланысты. Егер негізгі ролді автотрофты организмдер - продуценттер атқарса жүйені автотрофты деп атайды. Егер экожүйеде продуценттер болмаса немесе олардың ролі мардымсыз болса (мысалы, мұхит тереңдіктері, биік тау мұздықтары) мұндай жүйелерді гетеретрофты деп атайды. Экожүйелер табиғи немесе антропогенді болуы мүмкін, мысалы, ауыл шаруашылық, қала, өнеркәсіптік экожүйелер. Жер бетіндегі маңызды экожүйелер болып: тайга, тундра және полярлық белдеулер, мүхиттар, жағалаулар, батпақтар, мангралық тоғайлар, қоңыржай аймақтағы далалар мен ормандар, саванналар, таулар, аралдар және т.б. болып табылады. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады: - микроэкожүйе (мысалы, шіріп жатқан ағаш діңі); - мезоэкожүйе (орман, көл, батпақ); - макроэкожуйе (континент, мұхит); - ғаламдық экожүйе (Жер биосферасы).
Ю.Одум (1986 ж) табиғи экожүйелердің үш түрін бөледі: жер беті (тундра, тайга, дала, шөл т.б.), тұщы су (көлдер, өзендер, батпақтар) және теңіз (ашық мүхит, өзен құйылыстары) экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мысалы, жер беті экожүйесі үшін - өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүйелері үшін - судың физикалық қасиеті жатыр. a Юджин Одум (1913 -- 2000). В. Н. Сукачёв (1880 -- 1967).
ЭКОЖҮЙЕНІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
Экожүйе терминінің жалпы ұғымы мен тарихы
Өсімдіктердің немесе жануарлардың қайсы бір түрінің популяциясы немесе популяциясының бөлігі өзі басқа түрлердің өкілдерінің әртүрлі жинақтарымен үйлесетін әралуан қауымдастардщың құрамына кіруі мүмкін. Табиғатта ағзалардыңалуан түрлі қауымдастықтары - биоценоздар түрлердің кездейсоқ үйлесуінен емес, олар іріктеліп, сандардың арақатынасы және заттардың үздіксіз ауыспалы айналымымен нақты бөлінетін энергия ағындарын қамтамасыз ететін кеңістік - уақыт ұйымдастырылып құрылған
Тірі ағзалар мен олардың жансыз (абиотикалық) қоршаған айналысы бір-бірімен тығыз байланысты әрі бір-бірімен үнемі ықпалдасады. Осы ықпалдасулармен оларға қатысатын объектілердің жиынтығын жүйе тұрғысынан тұтас бүтін ретінде қарастыра отырып, тірі табиғатта сан алуан биожүйелерді, яғни тірі ағзалар топтарының жиынтықтарын жеке атауға болады. Осы учаскеде барлық бірлесіп тіршілік ететін ағзалар кіретін, және физикалық ортамен энергия ағыны айқын белгілі бір биотикалық құрылым мен тірі және жансыз бөліктердің арасындағы заттардың ауыспалы айналымын құратындай өзара ықпалдасатын кез келген биожүйе (биотикалық қауымдастық) экологиялық жүйе немесе экожүйе деп аталады.
Басқаша айтқанда, бір-бірімен тұрақты заңды өзара байланыстағы, бірге мекендейтін әртүрлі ағзалардың және олардың тіршілік ету жағдайларының жиынтығы экологиялық жүйе немесе экожүйе деп аталады.
Экожүйе - экологиядағы негізгі функционалдық бірлік, оған ағзалар мен жансыз табиғат - бір-бірінің қасиеттеріне өзара әсер ететін және Жердегі өмірдің осы нысанын қолдау үшін қажетті құрамдастар кіреді. Егер біз биомдар мен биосфера деңгейінде туындайтын проблемаларды тұтастай шешуге көшуді ұйғарсақ, онда ең алдымен, ұйымдасудың экожүйелік деңгейін зерттеуге тиіспіз.
Экожүйенің мысалы ретінде қоғалды, орманды, көлді және т.б. келтіруге болады. Кез келген биожүйеде жетекші орта құрайтын, яғни эдификатор - сол бір түрдің популяциясын немесе бірнеше түрдің популяциясын білдіретін құрамдас болады. Мысалы, орманды бір түр ағаш өсімдіктерінің популяциясы немесе бірге мекендейтін бірнеші түрдің популяциялары жетекші орта құрайтын рөл атқаратын, географиялық жағынан ұйымдасқан. Өзін - өзі реттейтін өсімдіктер мен жануарлар ағзалары популяцияларының жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Басқа жүйелер жөнінде осыны айтуға болады. Жер үстінде биосфера ең ірі экожүйе болып табылады.
Экожүйе терминінің қысқаша тарихы. Экожүйетерминін алғашқы рет 1935 жылы ағылшын экологы А. Тэнсли ұсынды. Ағзалар мен ортаның (сондай - ақ адам мен табиғаттың) бірлігі жөніндегі көне жазбаша тарихи ескерткіштерден табуға болады. Айлайда, экожүйе жүйелі түрде өткен ғасырдың соңында ғана қарастырыла бастады. Мәселен, неміс ғалымы Карл Мёбиус 1877 жылы устрица банкісінденгі ағзалардың қауымдастығ жөнінде биоценоз туралы жазды,ал американдық биолог С. Форбс көл жөніндегі өзінің дәстүрлі еңбегін микрокосма ретінде жариялады. Осы мәселеге орыс және кеңес экологтары үлкен үлес қосты. Мәселен, орман экологиясы саласында маманданған белгілі ғалым В. В. Докучаев (1846-1903) пен оның шәкірті Г. Ф. Морозов биоценоз жөніндегі түсінікті маңызды деп санады.(1-сурет)
Биоценоз экожүйе ұғымына жақын. Осы пәнді зерттейтін ғылым тиісінше биоценология деп аталады.
Биоценоз термині bios - өмір және koinos - жалпы деген грек сөздерінен пайда болды. Терминді өзінің Устрицалар мен устрица шаруашылығы атты кітабының тұтас тарауын Устрица банкісі биологиялық қауымдастық немесе биоценоз деп атаған неміс зоологы К. Мебиус алғашқы рет ХІХ ғасырда алғашқы рет пайдаланды.
БИОГЕОЦЕНОЗ
Экотоп
Атмосфера
(климатоп)
Топырақ қабаты
(эдафотоп)
Өсімдіктер
(фитоценоз)
Жануарлар әлемі
зооценоз)
Микроағзалар
(микробиоценоз)
1-сурет. Биогеоценоздың В. Н. Сукачев ұсынған құрылымы
Көп мамандар экожүйе мен биоценоз ұғымдарының арасында теңдік белгісін қояды. Мәселен, И. А. Шилов: Биоценоз бұл көп түрлі биологиялық (экологгиялық) жүйенің, биосфераны мекендейтін тірі ағзалардың ұйымдасуының күрделі формасы.Оның құрамына өзінің экологиялық және физиологиялық қасиеттері бойынша ерекшеленетін және өзара да, сондай-ақ өздерін қоршаған органикалық емес (абиотикалық) ортамен биологиялық қатынастың көп нысаны бойынша байланысты әртүрлі таксондардың өкілдері кіреді, - деп жазды. Мұның өзінде ол осы жүйенің негізгі сипаттамасы ретінде оның тұтастығы мен өзін-өзі ұйымдастыру қабілетін, жүйенің жекелеген ағзаларды емес, популяциялардың арасындағы тұрақты байланысты атап өтеді. Осындай байланыстар қауымдастық құрамында ұзақ уақыт бойы бірлесіп тіршілік етудің нәтижесінде қалыптасады. Олардың заңды өзара қарым-қатынасының нәтижесінде биоценотикалық жүйелердің ғаламдық функциясы - заттардың биогендік ауыспалы айналымын қолдау жүзеге асырылады.
Биогеоценоз жөніндегі ғылымды қалыптастырған академик В. Н. Сукачевтің анықтамасында сәйкес биоценоз биогендік ауысаплы айналымның негізінде пайда болған және оны нақты табиғи жағдайларда қамтамасыз ететін жалпы тұрғылықты Жерді мекендейтін тірі халықтың тарихи қалыптасқан тобы болып табылады.
Қазіргі уақытта бірқатар экологтар экожүйе мен биоценоз деген ұғымдардың маңызы бірдей деп пайымдайды. Алайда, осы ұғымдардың арасында айырмашылықтар жоқ емес. Биоценоз - бұл тірі ағзалар, ал экожүйеге биологиялық құрамдастан басқа абиотикалық, яғни жансыз құрамдастыр да кіреді. Биоценоз бен экожүйенің арасын В. Д. Федоров пен Т. Г. Гильманов бөлді. Олардың анықтамасына сәйкес биоценоз - бұл осы экожүйенің тіршілік етуіне айтарлықтай (тұрақты немесе кезең-кезеңмен) қатысатын биологиялық түрлердің барлық популяцияларының жиынтығы. Олар биоценозды экожүйенің бөлігі ретінде қарастырады.
Кейде биоценоз терминінің орнына ағзалар қауымдастығы деген термин қолданылады.
Биоценоз жөнінде сөз қозғалғанда оның белгілі бір орта жағдайында орнайтыны және биотоп деп аталатын белгілі бір кеңістікпен шектелетіні атап өтіледі. Биоценоз бен биотоптың жиынтығы биогеноценоз деп аталады.
Академик В. Н. Сукачевтің анықтамасы бойынша абиогеоценоз - Жер бетінің белгілі бір ұзақтығында біртектес табиғи құбылыстардың (ауаның, тау-кен жыныстарының, өсімдіктердің, жануарлар әлемі мен микроағзалар әлемінің, топырақ пен гидрологиялық жағдайлардың), өзін құрайтын құрамдастармен өзара ықпалдасуына айырықша ерекшелік тән мен өзара және табиғаттың басқа құбылыстарымен затпен және энергиямен алмасудың белгілі бір тұрпаттағы, сондай-ақ ұдайы қозғалып, дамитын, іштей қарама-қайшылықты тұтас жиынтығы. Іс жүзінде осы анықтама экожүйе терминінің анықтамасымен бірдей.
Бүгінгі Күнге дейін экология мен биоценологияның арақатынасы жөніндегі мәселе әлі шешімін тапқан жоқ. Экожүйе мен биогеноценоз ұғымдарының және осы ғылымдардың мәнінің бірдейлігі жөніндегі көзқарасқа қатысты мысалы, В. Д. Федоров пен Т. Г. Гильманов, биогеоценология ғылымдық білімінің жеке саласы емес, қарсы қоюға болмайтын жалпы экологияның тарауы болып табылады деп санайды.
Жоғарыда айтылғанның барлығын ескере отырып, біз бұдан әрі экожүйе жөнінде ең кең таралған термин ретінде және биотикалық құрамдас туралы айтылғанда биоценоз деп айтатын боламыз.
Ал Н. П. Наумовтың түсінігіне сәйкес, биоценоз биогендік ауыспалы айналымның негізінде пайда болған және оны нақты табиғи жағдайларда қамтамасыз ететін, жалпы тұрғылықты Жерлерді мекендейтін биосфераның тірі ағзалардың тарихи қалыптасқан тобы болып табылады.
Алайда, әдебиетте ағзалардың тіршілік етуінің барлық заңдылықтарын олар мекендейтін ортаның құрамдастарын ескермей түсіндіру үшін биоценоз термині мен ұғымын пайдалану жеткіліксіз екені атап өтіледі. Экология жөніндегі шетелдік әдебиеттерде табиғи кешендерді зерттеу мен басқару мәселелерін шешуде биоценотикалық тәсілдеменің жеткіліксіз екені академик В. Н. Сукачевтің қосбірлікті сипаттағы жүйе ретіндегі биогеоценоз жөніндегі ілімінің әзірлемесінде айтылды. Ол биоценоздың тірі ағзалар құрамдастарымен қатар өзі экотоп деп атаған жансыз табиғаттың құрамдастары кіретін сызбасын жасады. Биоценоздың құрамына өсімдіктер, жануарлар мен микроағзалар, экотоптың құрамына - атмосфера мен топырақ кірді.
Кейіннен биогеоценоз туралы түсініктер кеңейе басталды. Биогеоценоз жердің үстіңгі қабатында ұзақ уақыт бойы бір-бірімен және табиғаттың басқа да құбылыстарымен энергия және зат алмасудың нақты типтері мен оның компоненттерімен өзара әрекеттесетін біртекті табиғи құбылыстардың (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер және жануарлар әлемі, микроағзалар және гидрологиялық жағдайлар) жиынтығы деп аталады. Биогеоценоздың маңызды қасиеттерінің бірі - ондағы барлық компоненттердің бір-бірімен өзара байланысы жеке өзара тәуелділігі. Мысалы, климат топырақ факторларының жағдайы мен режиміне қажетті жағдайларды жасай отырып, тірі ағзалардың мекен ету ортасын құрайды. Өз кезегінде топырақ климаттың ерекшеліктерін анықтаумен қатар (топырақтың түсіне байланысты оның шағылдандыру қасиеті - альбедо), жануарларға, өсімдіктерге, микроағзаларға ықпал етеді. Барлық тірі ағзалар өзара тығыз байланысқан, бір-біріне тамақ көзі, мекен ету ортасы,немесе өлім факторы болып табылады.
Экожүйе мен биогеоценоз ұғымы бір-біріне жақын, алайда, синоним емес. А. Тэнслидің анықтамасы бойынша, экожүйелер - бұл заттар мен энергияның сыртқы және ішкі ауыспалы айналымы жүзеге асырылатын тірі және жансыз құрамдастардың мөлшерсіз тұрақты жүйелері.
Сөйтіп, экожүйе - бұл микробтар жайлаған судың тамшысы,мен гүл салынған қыш құмыра мен басқарылатын ғарыш кемесі, сондай-ақ өнеркәсіптік қала. Оларға биогеоценоздың анықтамасының көп белгілері тән емес, сондықтан олар биогеоценозға кірмейді. Экожүйеге бірнеше биогеоценоз кіруі мүмкін. Демек, экожүйе ұғымы биоценоз ұғымынан кең, яғни кез келген биогеоценоз экологиялық жүйе болып табылады, алайда, кез келген экожүйе биогеоценоз деп саналмайды, мұның өзінде биогеоценоздар - бұл өзінің айқын шекаралары бар Жер үстіндегі құрылымдар.
Радиоэлектроника мен компьютерлік техниканың қарқынды дамуының арқасында жалпы жүйелер теориясы әзірленіп, экожүйелердің экологиясы деп аталатын жаңа, сандық бағыт дами бастады. Экожүйелердің, мысалы, қазіргі уақытта жақсы зерттелген физикалық жүйелердің тұтас жүйелердің, тіршілік заңдарына қай шамада бағынатыны және экожүйелердің өзін-өзі ұйымдастыруға қаншалықты қабілетті екені жөніндегі сұраққа осы Күнге дейін жауап табылған жоқ, оны зерттеу жалғасуда.
Экожүйелердің жіктемесі
Экожүйелерді жіктеудің олардың арасындағы байланысты анықтайтын ең маңызды белгілерге негізделген биомдық, экожүйелердің көлемі, адамның әсерінің байқалу дәрежесі және т.б. бойынша жіктеудің бірнеше өлшемі қолданылады.
Өсімдіктің немесе ландшафтың белгілі бір тұрпатына негізделген биомдық жіктеме өте жиі кездеседі. Биом - өсімдіктің немесе ландшафтың қайсыбір негізгі тұрпатымен сипатталатын ірі өңірлік биожүйе. Биожүйе Жер үсті, тұщы су, теңіз биомдарына бөлінеді. Жер үсті биомдарына тундра (арктикалық және альпы экожүйелері), бореальдік қылқан жапырақты ормандар, қалыпты аймақтың жапырақтары құрайтын және аумақтардың табиғи жағдайларының аймақтарымен белгілі бір дәрежеде үйлесетін ормандары т.б. кіреді.
Тұщы сулы экожүйелер ағынсыз су, ағатын су, батпақты аумақтар экожүйелеріне бөлінеді.
Ашық мұхит, континенталдық қараң суы, апвеллинг, эстуария аудандары, теңіз түбі теңіз экожүйесінің тобына кіреді.
Жер үстіндегі де, сондай-ақ Жер астындағы да экожүйелер кеңістікте де және уақытта да мүлшдем біркелкі құрылым болып табылмайды.
Жер үстіндегі экожүйелер көп қабатты, яғни ол биіктігі әртүрлі құрылымдық бөліктерге тік бөлінеді. Әрбір қабаттың шегінде осында мекендейтін өсімдіктердің, омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың өзара тығыз байланысты екені байқалады. Жер үстіндегі биогеоценоздардың көлденең құрылымдық бөліктері синузия деп аталады. Мысалы, орман геогеоценозының көлденеңінен бір текті еместігі мезо- және микробедермен, демек, ылғалдың, температураның динамикасымен байланысты. Қауымдастық құрамына әртүрлі қауымдастықтар бірдей қатыспайды: жағдайы жақсы кейбір түрлер өктемдік етеді;кейбір түрлер доминанттардың (саны басым) есебінен тіршілік етеді және предоминанттар деп аталады. Сонымен бірге биогеоценозда бұл Жерде жай ғана басымдық етумен қатар, температураның ылғалдың, жарықтың, Жер-топырақ жағдайының режимін анықтай отырып, қауымдастықты құраушының рөлін атқаратын эдификаторлар да болуы мүмкін.
Экожүйелердің құрылымы жөніндеайтылғанның барлығы су жүйелеріне де қатысты. Балықтардың алуан түрлері мен басқа да су жануарлары, сондай-ақ өсімдік ағзалары әртүрлі тереңдікте мекендейтіні белгілі. Сонымен бірге су және Жер астындағы экожүйелердің құрылымында құраушы ортаның - судың немесе ауаның ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылық бар.
Ең алдымен, су қоймалары көлдер, тоғандар, батпақтар жататын ақпайтын су қоймалары немесе ленталық орта; және өзендер мен жылғалар, яғни ағынды сулар кіретін ағынды су қоймалары деп аталатын екі үлкен топқа бөлінеді.
Экожүйелер мөлшері бойынша микрожүйелерге (аквариум, ғарыш кемесі), мезожүйелерге (қолдан жасалған тоған, ірі тәжірибелік қондырғылар, жылыжайлар), макрожүйелерге (табиғи экожүйелер,орман), мегесфераға (биосфера) бөлінеді.
Экожүйелер адамның әсер етуі бойынша адам ең аз әсер ететін табиғи (орман, алқап, көл); адам айтарлықтай әсер ететін антропогендік (қала, кент, рудник); жасанды, яғни адам толық жасаған (ғарыш кемесі, жылыжай, зертханалар) экожүйелерге бөлінеді.
Экожүйелерді жіктеу негізінде адамдардың шаруашылық қызметі процесінде пайдалану мен басқарудың ұтымды тәсілдемелері мен тәсілдерін әзірлеуге болатын экожүйелердің белгілері мен қасиеттерін жүйелеп, топтастыруға мүмкіндік береді.
Экожүйелердің құрамы мен функционалдық құрылымы
Экожүйетуралы қазіргі кезеңдегі түсініктер әрбір экожүйенің меншікті материалдық-энергетикалық қамтамасыз етілуі мен белгілі бір функционалдық құрылымының бар болуына негізделеді. Экожүйе тірі және жанама бөліктерден тұрады. Тірі бөлікте әрқайсысы заттардың ауыспалы айналымында белгілі бір жұмысты атқаратын және олардың арасындағы байланыс 2-суретте көрсетілгендей қорек өзара қатынастарына негізделетін ағзалардың бірнеші тобы тіршілік етеді.
Энергия көзі
(Күн)
Автотрофтар Гетеротрофтар
Продуценттер
1 реттің
консументтері
(фитофагтер)
ІІ реттің
консументтері
(зоофагтер)
Детрифагтер
Минералдық
заттар
Редуценттер
2-сурет. Экожүйеде заттар мен энергия алмасуының
оңайлатылған сызбасы
Тірі бөлікте әртүрлі тәсілмен қоректенетін ағзаларға, яғни автогрофтарға, гетеротрофтарға. Редуценттерге бөлінеді.
Автотрофтар (өзін-өзі қоректендіретін ағзалар) - өзінің денесінен органикалық емес заттардан, фотосинтез бенхемоситез үдерісі негізінде көмірқышқылы газы мен судан органикалық зат шығаратын ағзалар. Олар экожүйеде барлық жаңа органикалық заттарды пайда болуы үшін жауап береді, яғни өнімді бастапқы өндіруші - экожүйенің продуценті болып табылады.
Гетеротрофтар ( басқалермен қоректенетін ) - басқа ағзалардың даяр органикалық заттары мен олардың тыныс- тіршілігінің өнімдерін тұтынатын ағзалар. Бұл топқа барлық жануарлар, саңырауқұлақтар мен бактериялардың басым бөлігі жатады.
Автотроф - продуценттермен салыстыратын болсақ, гетеретрофтар оргеникалық заттарды тұтынушы мен деструкцияға (бүлдіруге) қатысу шамасына қарай олар консументтер мен редуценттерге бөлінеді.
Консументтер - өздерінің өсуі мен тыныс-тіршілігі үшін ағзалардың қажетті органикалық заттарың тұтынушылар.
Оларға мыналар жатады:
# 1 реттегі консументтер - өсімдікпен қоректенетін жануарлар (фитофагтер), тірі өсімдіктермен қоректенетін (шіркей, көк шегіртке, қаз, қой, бұғы, піл);
# ІІ реттегі консументтер - басқа жануарларды жейтін ет қоректіжануарлар (зоофагтер) - фитофагтер ғана емес,сонымен бірге басқа жыртқыштарға шабуыл жасайтын әртүрлі жыртқыштар, жәндіктер,жәндікпен қоректенетін жыртқыш құстар, жыртқыш рептилийлер мен аңдар. Өсімдік және жануар көрегін тұтынатын аралас қоректі - ет қоректі, - өсімдік қоректі және талғаусыз қоректі жануарлар да өмір сүреді.
Консументтердің тағы бір тобын детритофагтер немесе сапрофагтер - өлі органикалық заттармен - өсімдіктер мен жануарлардың тыныс-тіршілігінің қалдықтарымен және өнімдерімен қоректенетін жануарлар құрайды. Бұл әртүрлі құрттар, бунақ аяқтылар (кен,көп аяқтылар, жәндіктердің личинкасы, копрофаг-қоңыздар) - олардың барлығытазарту функциясын атқарады.Детритофагтер топырақты,торфты, су қоймаларының түбіндегі шөгінділерді қалыптастыруға қатысады.
Редуценттер немесе сапротрофтар (шірікпен қоректенетін) - бактериялар мен төменгі саңырауқұлақтар - күрделі органикалық қоспаларды продуценттердің пайдалануы үшін жарамдыға дейін бөлшектеп, консументтер мен сапрофагтердің бүлдіргіш жұмысын аяқтайды, яғни ол органиканың шіруін толық минералданғанға дейін жеткізеді. Және экожүйе ортасына молекулярлық азотты, минералдық элементтер мен қос қышқылды көміртегініңсоңғы үлестерін қайтарады.
Кез келген экожүйедегі барлық атап өтілген ағзалардың топтары заттар мен энергияның ағындарын келісе отырып, өзара тығыз іс-қимыл жасайды. Олардың бірігіп іс-қимыл жасауы құрылым мен биоценоздың тұтастығын сақтап қана қоймай, экожүйенің экологиялық ортасын қолдай отырып,биотоптың абиотикалық құрамдастарына айтарлықтай әсер етеді.
Экожүйенің ешбір бөлігі басқа бөлігінсіз тіршілік ете алмайды. Экожүйенің құрылымы қайсыбір себеппен бұзылса, ағзалардың, топтардың тобы құрып кетсе, онда тізбекті реакциялар заңына сәйкес бүкіл қауымдастық өте өзгеруі немесе тіпті, бұзылуы мүмкін. Алайда, бір түр құрып кеткеннен кейін, біраз уақыттан кейін, оның орнына басқа ағзалар, алайда, экожүйеде ұқсас функцияларды атқаратын басқа түр пайда болады.
Экожүйедегі заттар мен энергия ағындарының арасындағы негізгі ерекшелік органикалық заттарды құрайтын биогендік элементтер заттардың ауыспалы айналымына көп рет қатысуымен,ал энергияның ағыны бір бағытта әрі кері қайтпайтынымен байланысты. Энергияның әрбір үлесі бір рет пайдаланылады. Термодинамиканың екінші заңына сәйкес энергияның трансформациясының әрбір сатысында оның елеулі бөлігі жылу түрінде сөзсіз сейіледі.
Қорек тізбектері, трофикалық жағдайлар мен
экожүйелердің энергетикасы
Экожүйенің тірі бөлігінің құрамдастырының арасындағы қатынастар қорек (трофикалық) өзара қарым-қатынастарға негізделеді. Биоценоз мүшелерінің арасындағы қорек өзара қарым-қатынастарын (кім кімді және қанша жегенін) қадағалай отырып, әртүрлі ағзалардың қоректегі энергияның тізбек бойынша берілетін қоректің қорек қатарын құруға болады. Ұзын қорек тізбегінің мысалы ретінде артикалық теңізді мекендеушілердің ретін: микробалдырлар (фитопланктон)--әртүрлі ұсақ өсімдік қоректі шаян тәрізділер (зоопланктон)--ет қоректі планктонофагтер (құрттар,шаян тәрізділер , моллюскілер, тіен терілер)--балықтар (жыртқыш балықтардың 2-3 буынының реті ықтимал) --итбалықтар--ақ аю,- деп келтіруге болады. Жер үстіндегі экожүйелер әдетте, қысқа келеді. Қорек тізбегі, әдетте, қазіргінақты бар қорек желісінен - көп қорек тізбектің өрімімен жасанды түрде бөлінеді.
Гетеротрофтардың басым бөлігін детриттің, яғни өлі органикалық қалдықтардың энергиясын пайдаланатын сапрофагтер мен сапрофиттер құрайды. Осыған байланысты трофикалық тізбектер жайылымдық немесе бірінші буынын фотосинтездейтінағзалар құрайтын жеу тізбектері мен қураған өсімдіктердің,өлген жануарлардың, жануалардың тыныс-тіршілігінің қалдықтарынан басталатын детриттік шіру тізбектеріне бөлінеді.
Қорек қатынастарының белгілі бір ретінің арқасында ағзалардың белгілі бір тобының қоректенуімен байланысты экожүйедегі заттар мен энергияны көшіретін жекелеген трофикалық деңгейлер бөлінеді. Трофикалық деңгей-энергияның қорек тізбегіне айналу сатылары. Продуценттер бірінші трофикалық деңгейде, 1 реттің консументтері - екінші, 2 реттің консументтері - үшінші деңгейде орналасады.
Қоректегі энергияны бір трофикалық деңгейден екіншіге беру үдерісінің мөлшерін өлшеу қорек тізбегінің әртүрлі нүктелеріндегі энергетикалық ағынның мөлшерінің қатынасы ретінде анықтауға болатын экологиялық тиімділікті көрсетеді. Экологиялық тиімділік - мөлшерсіз мөлшер және үлесте немесе пайызда есептеледі. Продуценттер сіңірген Күннің энергиясын химиялық байланыстар энергиясына айналдырудың экологиялық тиімділігі әдетте 1-5 %-ды, энергияны продуценттерден 1 реттің консументтерге көшіруде оның айналымы-10%6 жыртқыштар үшін - 10-20%-ды құрайды. Энергияның негізгі бөлігі (80-90%) тыныс алуға, өсу мен құрылымды қолдауға жұмсалады, жылуға біртіндеп кетеді, сіңірілмеген тамақтың қалдықтарымен шығады. Энергияны қорек тізбектерібойынша көшірудің жалпы ережесіне сәйкес (әдетте 10%) энергия әрбір буынға көшу оның мөлшер біршама азайтады.
Қорек тізбектері арқылы өткен сәулелі энергияның ағынының соңында процесс қайтадан басталуы тиіс болғандықтан, энергия ыдырап, жоғалады.
Бір трофикалық деңгейден көшкенде энергияның бөлігі жоғалуына байланысты, осы аумақты мекендей алатын консументтердің саны тізбектің ұзындығына байланысты анықталады. Осы ережені адамдарға қатысты айтатын болсақ, онда адамдардың ас мәзіріндегі еттің құрамы артса, онда тамақтандыратын адамдардың саны азаяды. Аумақтың экологиялық сыйымдылығының ұғымы осы заңдылықпен белгілі бір дәрежеде байланысты.
Әртүрлі экожүйелердің тройикалық деңгейлерінің жиынтықтары трофикалық пирамидалардың көмегімен көрсетіледі.
А
1
Бала
Бұзаулар 4,5
Люцерна өсімдігі 2 · 107
1 10 102
шкала
Б
Бала 47,2 кг
Бұзау еті 962 кг
Люцерна өсімдігі 8,03 · 104 кг
1 10 102
шкала
Продуцияланған бұзау еті 5 ·1035 кДж
Продуцияланған люцерна өсімдігі 2,64 · 108 кДж
Алынған Күн энергиясы 2,64 ·108 кДж
В
Адам ұлпасының қосымшасы 34,7 кДж
1 10 10[2]
шкала
(3 - сурет) Қарапайым экологиялық пирамиданың мысалы
Пирамидалар энергияның, өнімнің, биомассасының мөлшерін немесе әрбір трофикалық деңгейдегі ағзалардың санын бейнелейтін сол бір масштабтағы тік бұрыштар түрінде көрсетілген. 3 - суреттегі деректер бір жыл ішіндегі 4 га-ға шағылып есептелген.
Сандар пирамидасы, яғни осы экожүйенің (жайылымдық тізбектің) әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz