Қазіргі кездегі алқабилер институтының қалыптасуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ қоғамындағы билер сотының генезисі мен табиғаты ... ...
1.2 Билер сотының дамуының басты кезеңдері ... ... ... ...
1.3 Билер соты және сөз өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Билер сотында іс қарардың ерекшеліктері және тәртібі ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСАТЫН СОТ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Қазіргі кездегі алқабилер институтының қалыптасуы ... ... ... ... .
2.2Алқабилер сот төрелігінің тәуелсіздік кепілдіктері ... ... ... ... ... ...
2.3 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ қоғамындағы билер сотының генезисі мен табиғаты ... ...
1.2 Билер сотының дамуының басты кезеңдері ... ... ... ...
1.3 Билер соты және сөз өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Билер сотында іс қарардың ерекшеліктері және тәртібі ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСАТЫН СОТ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Қазіргі кездегі алқабилер институтының қалыптасуы ... ... ... ... .
2.2Алқабилер сот төрелігінің тәуелсіздік кепілдіктері ... ... ... ... ... ...
2.3 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметін құқықтық реттеудің тарихи мәселелері қарастырылады.
Бірінші тарауда қазақ қоғамының дәстүрлі құқық жүйесіндегі билер сотының дамуының басты кезеңдері олардың сөз өнері және істі қарау тәртібі ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметінің құқықтық реттелу мәселелері қарастырылады. Яғни екінші тарауда алқа билердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері қарастыра отыра оның тәуелсіздігі зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз, егеменді мемлекетіміздің сот саласы қуатты, жақсы әрі тәуелсіз біртұтас жүйеге айналып келеді.
Сот құрылымында сот реформасы дамып, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап алқабилер институты енгізілді және ол соттық құрамында халық сенімінен шығатын тиімді жаңалықтарымен ерекшеленуде [1].
Елімізде 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап демократиялық даму, сот билігі жү¬йе¬сін нығайту мақсатында сот жүйесіне алқабилер институты енгізілген еді. Құқықтанушылардың айтуы бойынша, сот алқабилері алғаш рет б.э.д. 829 жылы Францияда, одан соң 1066 жылы Англияда пайда болған екен. ХVІІ ғасырдың ортасында, буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін Еуропа мемлекеттеріне тарай бастаған. Осылайша АҚШ-та сот алқабилері 1776 жылы тәуелсіздік Декларациясы қабылданғаннан кейін пайда болса, Ресейде алқабилер 1993 жылдан бастап жұмыс істеген. Біздің елімізде енгізілгеніне аса көп уақыт бола қоймаған, ал браз бір елдердің тәжірибесінде ежелден кездесетін алқабилер соты жүйесіне көпшіліктің пікірі әралуан. Қоғамда алқабилердің қызметіне көңілі толмайтындар да, олардың қызметін аса жоғары бағалайтындар
Бірінші тарауда қазақ қоғамының дәстүрлі құқық жүйесіндегі билер сотының дамуының басты кезеңдері олардың сөз өнері және істі қарау тәртібі ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметінің құқықтық реттелу мәселелері қарастырылады. Яғни екінші тарауда алқа билердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері қарастыра отыра оның тәуелсіздігі зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз, егеменді мемлекетіміздің сот саласы қуатты, жақсы әрі тәуелсіз біртұтас жүйеге айналып келеді.
Сот құрылымында сот реформасы дамып, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап алқабилер институты енгізілді және ол соттық құрамында халық сенімінен шығатын тиімді жаңалықтарымен ерекшеленуде [1].
Елімізде 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап демократиялық даму, сот билігі жү¬йе¬сін нығайту мақсатында сот жүйесіне алқабилер институты енгізілген еді. Құқықтанушылардың айтуы бойынша, сот алқабилері алғаш рет б.э.д. 829 жылы Францияда, одан соң 1066 жылы Англияда пайда болған екен. ХVІІ ғасырдың ортасында, буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін Еуропа мемлекеттеріне тарай бастаған. Осылайша АҚШ-та сот алқабилері 1776 жылы тәуелсіздік Декларациясы қабылданғаннан кейін пайда болса, Ресейде алқабилер 1993 жылдан бастап жұмыс істеген. Біздің елімізде енгізілгеніне аса көп уақыт бола қоймаған, ал браз бір елдердің тәжірибесінде ежелден кездесетін алқабилер соты жүйесіне көпшіліктің пікірі әралуан. Қоғамда алқабилердің қызметіне көңілі толмайтындар да, олардың қызметін аса жоғары бағалайтындар
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасының «Алқабилер туралы» заңы, 16.01.2006 ж. / Егеменді Қазақстан № 12 (1068) 14.03.2007 ж.
2 К.Мами., С.Узбекулы. Судебная власть в Казахстане. Астана,2000.-178с.
3 Валиханов Ч.Записки о судебной реформе //Собр.соч.:в 5-ти томах.- Алматы,1985-Т.4.-600б.
4 Қосымова Г.Қазақ шешендік өнерінің негіздері. Алматы,2003.-260б.
5 Ларин А.М. Из истории суда присяженных в России. М.,1995.
6 Миттермайр К. Европейские и амереканские суды присяженных. М.,1998.
7 Радутная И.В. Суд присяженых (исторические,социальные и правовые аспекты). М.,1991.
8 Фойницкий И.Я. Курс уоловного судопроизводства. М.,1996.
9 Боботов В.С. Суд присяженных. История и современность.М.,1992.
10 Розин Н.Н. Уголовное судопроизводство.М.,1998.
11 Немытина М.В. Россиский суд присяженных.М.,1995.
12 Созақбаев С. Тауке хан . Жеті Жарғы. Алматы, 1994. – 48б.
13 Сапарғалиев Ғ.С. Ғаббасұлы Ғ. Қазақ көшпелі қоғамының әдет заңдарының бастауы туралы // Право и государство,2001 № 1.Б. 6-9
14 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. Он томдық. Алматы: Жеті жарғы, 2006. 7-том. - 604б.
15 Материалы по казахскому обычному праву.- Алматы , - 1998.- Т.1.- 463 с.
16 Мәсімхан Д. Ежелгі заңдар ережесі // Жоғарғы сот жаршысы, № 1, 1996.-Б.16-17
17 Узбекулы С. Право кочевой цивилизации казахов. Алматы.: Мектеп, 2002. -224 с.
18 Казахско-русские отношения в ХҮІ-ХҮІІІ веках (Сборник документов и материалов). - Алма-Ата: Изд-во Акад. Наук Каз.ССР., 1961. - 743с.
19 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың алтын ғасыры болды ма.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2004.-Т.3.-616б.
20 Усеров Н.У. Исследования правового памятника "Жеты - Жаргы":
автореферат кандидата юридических наук :. - Алма-Ата.-1977.- 30 с.
21 Козлов И. Общие основания киргизского суда.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2001.-Т.1.-632б.
22 Проблемы казахского обычного права. Под. ред. Зиманова С.З.- Алма – Ата: Наука, 1989.-144с.
23 Фукс С.М. Обычное право казахов в XVIII - первая половина XIX
в. - Алма-Ата: Наука.- 1981.- 223 с.
24 Ахметова Н.С. Обычное право казахов и его характерные черты. Сборник статей. Под. ред. Зиманова С.З.- Алма-Ата.: Наука, 1989.-144 с.
25 Ахметов С. Цалыңмал қыздың қоны емес. // Мәдениет газеті. 1993.№37.Б.5
26 Алауханов Е. Ең бастысы, алқабилер соты жүйесі.// Заң газеті, № 39 (1041) 4. 06. 2007 ж.
27 Тасшабаев К. Алқабилер сотының дә¬режесі. // Заң газеті, № 185 (1214) 25.12.2007 ж.
28 Жайлауханұлы А. Алқаби болу - абыройлы міндет. // Заң газеті, № 2010 (1214) 29.03.2008 ж.
29. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасының Сот жұйесі және судьялар мәртесі туралы Конституциялық Заңы.-Алматы. Заңгер,2008.
30 Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев «Тарих толқынында» Алматы, 1999, -99 б.
31 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы. 2011.
32 Шайкенова С. Алқабилер тәуелсіздігі.// Заң және заман. №24.-2007 .Б.74-78
33 Хасенова А.С. Алқа билер сотының кейбір мәселелері.// Вестник Фемиды. №15.-2011. Б.25-26
34 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың алтын ғасыры болды ма.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2001.-Т.1.-632б.
1 Қазақстан Республикасының «Алқабилер туралы» заңы, 16.01.2006 ж. / Егеменді Қазақстан № 12 (1068) 14.03.2007 ж.
2 К.Мами., С.Узбекулы. Судебная власть в Казахстане. Астана,2000.-178с.
3 Валиханов Ч.Записки о судебной реформе //Собр.соч.:в 5-ти томах.- Алматы,1985-Т.4.-600б.
4 Қосымова Г.Қазақ шешендік өнерінің негіздері. Алматы,2003.-260б.
5 Ларин А.М. Из истории суда присяженных в России. М.,1995.
6 Миттермайр К. Европейские и амереканские суды присяженных. М.,1998.
7 Радутная И.В. Суд присяженых (исторические,социальные и правовые аспекты). М.,1991.
8 Фойницкий И.Я. Курс уоловного судопроизводства. М.,1996.
9 Боботов В.С. Суд присяженных. История и современность.М.,1992.
10 Розин Н.Н. Уголовное судопроизводство.М.,1998.
11 Немытина М.В. Россиский суд присяженных.М.,1995.
12 Созақбаев С. Тауке хан . Жеті Жарғы. Алматы, 1994. – 48б.
13 Сапарғалиев Ғ.С. Ғаббасұлы Ғ. Қазақ көшпелі қоғамының әдет заңдарының бастауы туралы // Право и государство,2001 № 1.Б. 6-9
14 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. Он томдық. Алматы: Жеті жарғы, 2006. 7-том. - 604б.
15 Материалы по казахскому обычному праву.- Алматы , - 1998.- Т.1.- 463 с.
16 Мәсімхан Д. Ежелгі заңдар ережесі // Жоғарғы сот жаршысы, № 1, 1996.-Б.16-17
17 Узбекулы С. Право кочевой цивилизации казахов. Алматы.: Мектеп, 2002. -224 с.
18 Казахско-русские отношения в ХҮІ-ХҮІІІ веках (Сборник документов и материалов). - Алма-Ата: Изд-во Акад. Наук Каз.ССР., 1961. - 743с.
19 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың алтын ғасыры болды ма.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2004.-Т.3.-616б.
20 Усеров Н.У. Исследования правового памятника "Жеты - Жаргы":
автореферат кандидата юридических наук :. - Алма-Ата.-1977.- 30 с.
21 Козлов И. Общие основания киргизского суда.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2001.-Т.1.-632б.
22 Проблемы казахского обычного права. Под. ред. Зиманова С.З.- Алма – Ата: Наука, 1989.-144с.
23 Фукс С.М. Обычное право казахов в XVIII - первая половина XIX
в. - Алма-Ата: Наука.- 1981.- 223 с.
24 Ахметова Н.С. Обычное право казахов и его характерные черты. Сборник статей. Под. ред. Зиманова С.З.- Алма-Ата.: Наука, 1989.-144 с.
25 Ахметов С. Цалыңмал қыздың қоны емес. // Мәдениет газеті. 1993.№37.Б.5
26 Алауханов Е. Ең бастысы, алқабилер соты жүйесі.// Заң газеті, № 39 (1041) 4. 06. 2007 ж.
27 Тасшабаев К. Алқабилер сотының дә¬режесі. // Заң газеті, № 185 (1214) 25.12.2007 ж.
28 Жайлауханұлы А. Алқаби болу - абыройлы міндет. // Заң газеті, № 2010 (1214) 29.03.2008 ж.
29. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасының Сот жұйесі және судьялар мәртесі туралы Конституциялық Заңы.-Алматы. Заңгер,2008.
30 Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев «Тарих толқынында» Алматы, 1999, -99 б.
31 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы. 2011.
32 Шайкенова С. Алқабилер тәуелсіздігі.// Заң және заман. №24.-2007 .Б.74-78
33 Хасенова А.С. Алқа билер сотының кейбір мәселелері.// Вестник Фемиды. №15.-2011. Б.25-26
34 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың алтын ғасыры болды ма.// Қазақтың ата заңдары: 10т.- Алматы, 2001.-Т.1.-632б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАРИХИ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ қоғамындағы билер сотының генезисі мен табиғаты ... ...
2. Билер сотының дамуының басты кезеңдері ... ... ... ...
3. Билер соты және сөз өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Билер сотында іс қарардың ерекшеліктері және тәртібі ... ...
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСАТЫН СОТ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Қазіргі кездегі алқабилер институтының қалыптасуы ... ... ... ... .
2.2Алқабилер сот төрелігінің тәуелсіздік
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... .
2.3 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбына
сай Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметін құқықтық реттеудің
тарихи мәселелері қарастырылады.
Бірінші тарауда қазақ қоғамының дәстүрлі құқық жүйесіндегі билер сотының
дамуының басты кезеңдері олардың сөз өнері және істі қарау тәртібі
ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметінің құқықтық
реттелу мәселелері қарастырылады. Яғни екінші тарауда алқа билердің
қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері қарастыра отыра
оның тәуелсіздігі зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз, егеменді мемлекетіміздің
сот саласы қуатты, жақсы әрі тәуелсіз біртұтас жүйеге айналып келеді.
Сот құрылымында сот реформасы дамып, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап
алқабилер институты енгізілді және ол соттық құрамында халық сенімінен
шығатын тиімді жаңалықтарымен ерекшеленуде [1].
Елімізде 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап демократиялық даму, сот билігі
жүйесін нығайту мақсатында сот жүйесіне алқабилер институты енгізілген еді.
Құқықтанушылардың айтуы бойынша, сот алқабилері алғаш рет б.э.д. 829 жылы
Францияда, одан соң 1066 жылы Англияда пайда болған екен. ХVІІ ғасырдың
ортасында, буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін Еуропа
мемлекеттеріне тарай бастаған. Осылайша АҚШ-та сот алқабилері 1776 жылы
тәуелсіздік Декларациясы қабылданғаннан кейін пайда болса, Ресейде
алқабилер 1993 жылдан бастап жұмыс істеген. Біздің елімізде енгізілгеніне
аса көп уақыт бола қоймаған, ал браз бір елдердің тәжірибесінде ежелден
кездесетін алқабилер соты жүйесіне көпшіліктің пікірі әралуан. Қоғамда
алқабилердің қызметіне көңілі толмайтындар да, олардың қызметін аса жоғары
бағалайтындар да жетерлік[2].
Ең бастысы, алқабилер сотының жүйесі - сотта әділетті шешім шығаруға ықпал
ете алатын жүйе.
Алқабилер институтының енгізілуінің ерекшелігі сот реформасындағы ең
серпінді әрі ірі қадамдардың бірі болып отыр.
Тарихқа көз салсақ, бұл институт сонау кеңес кезеңіне дейінгі көшпелі
қазақ даласындағы қазақ билерінің тәжірибесінде кең болғанын көруге болады.
Қазақ халқының ұлы зерттеушісі, ғалымы Шоқан Уалихановтың 1864 жылғы Сот
реформасы жайлы зерттеу жобаларында қазақтың билер сотында халық
өкілдерінің сот билігін атқаруға қатысу көріністерін өте айқын бейнелеп
жазған. Сол кезеңнің өзіңде халық билерінің сот алдында сот билігіне
қатысатын өкілдеріне ант-су ішкізуінің өзі билерге деген сенім мен аса
үлкен құрметті қалыптастырып отырған қазақ даласының жазбада қалған осындай
терең зерттеулері арқылы жан-жақты дәлелдеп отыр[3].
Бүгінгі таңда әлемдік тәжірбиеде алқабилер институтының екі түрі бар.
Оның бірінде айыптау жазасын шығаруға қоғамдық өкілдермен бірге кәсіби
судья да қатысуға міндетті. Бұл біздің алқа билер институтының құрамдық
үлгісі. Заң алқабиге мемлекетіміздің ең алғашқы кезінде облыстық сотың
соттауына жатқызылған, ауыр қылмысы үшін қылмыстық заңмен өлім жазасы
көзделген қылмыстық істер бойынша сот төрелігін атқаруға қатысу мүмкіндігін
беріп, өте жауапты міндет жүктейді.
Алқабилер бұл азаматтық билік. Алқаби міндетіне кіріспес бұрын ант
қабылдайды: Алқабидің міндеттерін атқаруға кірісе отырып, өз
міндеттерімінді адал және бейтарап атқаруға, сотта қаралған барлық
дәлеледемелерді, дәлелдерді, істің мән-жайын назарыма алуға, ерікті азамат
және әділ адам ретінде істі өзімнің ішкі нанымым мен ар-ожданым бойынша
шешуге салтанатты түрде ант етемін деп ант қабылдайды[1].
Алқабилер соты – отандық әділ сот тарихында принципті жаңалық. Халықтың
сот билігіне араласуының бірден – бір жолы мемлекетімізде бұған ерекше
көңіл бөлініп, конституциялық норманы іске асыру барысында біраз жұмыстар
атқаруда. Сот ісіне халық өкілдерін қатыстыру және оған көпшіліктің
бақылауын ұйымдастыру демократиялық қоғамның бір көрінісі екенін
дәлелдейді.
Алқабилер институтының маңыздылығы ең алдымен, өлім жазасы көзделген
қылмыстық істерге қатысуында.
Бұл ретте айтуымыз керек алқаби-сотының қылмыстық істі заңда
белгіленген тәртіппен қарауына қатысуға шақырылған және ант қабылдаған
Қазақстан Республикасының азаматы. Бүгінгі таңда қолданысқа енген заңға
сәйкес, адам тағдырын таразылап шешуге 2 кәсіби судьямен бірге 9 алқаби
араласатын болды. Осындай үлкен қауыммен шығарылған сот үкімінің әділдігі
халық алдында күмән тұғызбайтыны анық.
Сонымен қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесіндегі билер сотының билігі,
қазақ қоғамын басқару жүйесіндегі биліктің бір нысаны түрінде көрініс тапты
деуге болады. Билер қазақ қоғамында ру басы, судья, жергілікті әкімшілік
биліктің өкілі ретінде саяси-әлеуметтік, әкімшілік, соттық-құқықтық
қызметтерді жүзеге асырды. Негізінен олардың қызметі қоғамда болып жатқан
дау-дамайларды шешу болды[1].
Би атағына ие болу үшін билер қазақ халқы алдында туа біткен
дарындылығымен, шешендігімен, қазақтың әдет заңын, салт-дәстүрін бес
саусағындай білетіндігімен, ойлылығымен көзге түскен, елден озған,
әділдіктің жақтаушылары болған. Билер ерте замандарда пайда болып,
халқымыздың ұзына бойғы тарихында белгілі бір даму кезеңдерін басынан
кешірді. Олардың атқарған қызметі, ой-пікірлері, соттық қағидалары,
шығарған шешімдері мен үкімдері қазіргі ұрпаққа өшпес мұра ретінде жетіп
отыр. Қазақтың дәстүрлі-құқық жүйесіндегі билер соты жайлы, оның генезисі
мен табиғаты, тарихына арналған талай зерттеулер жазылды. Бұл мәселеге
бірнеше ғалымдар, оның ішінде әдебиетшілер, тарихшылар, заңгерлер және тағы
басқалары қалам тартты. Азаматтық қоғам мен мемлекет үшін осы институттың
құндылығы алқабилердің кәсіби судьяларға қарағанда сот қызметіне істі
қабылдауды, өмірлік тәжірибені, ақиқат пен әдептілікті қоғамдық ұғынуды
өзгеше енгізуінде болып отыр. Ресейдің атақты заңгері А.Ф.Конидің айтуынша,
алқабилер сотта көріп, естігендері бойынша өздері еркін және тәуелсіз
құрған ішкі нанымы бойынша істерді шешеді[4].
Ондай наным оларға істі талқылау ықпал еткен түрлі әсерлер жиынтығын іштей
өңдеуден туындайды. Қандай да бір дәлелдемелерге сенуді немесе сенбеуді
олардың ар-ұжданы шешеді. Бұл сөздер бүгінгі күні де өзекті болып табылады.
Алқаби сотын көп жағдайда қоғамдық ар-ұждан соты деп айтады, ол қоғамда
ақиқат пен әділеттілік туралы ұғымды дерексіз емес, нақты түсініктер арқылы
қабылдап, қолдайды.
Қазіргі кезде заң ғылымы алдында тұрған міндеттердің бірі – билер сотының
құқықтық мұрасын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақтың дәстүрлі-құқықтық
жүйесіндегі билер сотына байланысты олардың билік үкімдерінің тарихи-
құқықтық тұрғыдан талдау жасап, олардың қазіргі таңда Қазақстанда
алқабилер сот билігі түрінде жандандыру мәселелерін зерттеу.
Жұмыстың алға қойған мақсатына байланысты төмендегідей міндеттерді
шешу көзделді:
- “Би” терминінің шығу, пайда болу, тарихи кезеңдерге байланысты түрленуін
анықтау және билер сотының дамуының басты кезеңдеріне тоқталу.
- Билер сотының құқықтық реттелу ерекшеліктеріне ғылыми негізде талдау
жасау, билер сотында іс қараудың ерекшеліктері мен билер сотында істі
қараудың сатыларына жеке тоқталу.
- Билер сотын дәстүрлі – құқықтық жүйеден аластауға байланысты сот
істерінің жүргізілуі және қазіргі кезеңде жандандыру мәселелерін ашу.
- Қазіргі кездегі алқа билер сотынның құқықтық реттелуін зерттеу;
- Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін талқылау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесінде билер
сотының дамуының кезеңдері, олардың даулы мәселелерді қалай шешкені және
сот процесінің қалай өткені жөніндегі құқықтық деректер жоқ. Алайда, соңғы
кездері республиканың заңгер-ғалымдары, атап айтсақ, Зиманов С.З.,
Кенжалиев З.Ж., Сартаев С.С., Өсеров Н., Сапарғалиев Ғ.С., Өзбекұлы.,
Қуандықов Б.Ж., Андабеков Ш. және тағы басқалары қазақ қоғамының дәстүрлі-
құқықтық жүйесін зерттеуде үлкен үлес қосуда.
Қазақ халқының сот билігінің тарихын зерттеген ғалымдар В.В. Вельяминов-
Зернов, А.А.Леонтьев, В.Ф. Шахматов, Л.В. Дюков, А.М. Давидович, С.Е.
Толыбеков, Н.Е. Масанов., Байжанов К., Маймақов Ғ.,Ударцев С., т.б. Қазақ
қоғамының сот жұйесін зерттеу барысында тікелей зерттей отыра сот
реформасының жобасын жазған Ш. Уәлиханов заңның халыққа жақсысы, сонда
ғана, ол кімге болса да белгілі болып, әрі оның өмір тіршілігімен сәйкес
келсе деп есептеді.Теориялық тұрғыдан жұмысты жазу барысында қазақ
қоғамының дәстүрлі-құқықтық жүйесіне байланысты баяндамалар және тағы басқа
да еңбектерді негізге алдық.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Бастау көзін әдет-ғұрыптардан алатын
дәстүрлер, салт-саналар, жол-жоралар, үкім-кесімдердің құқықтық заң
нормалары жұмыстың объектісі деп танылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Алқабилер қатысатын сот қызметін құқықтық
реттелу ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс қазақ қоғамындағы
әдет заңдарына қатынасты және қазіргі кездегі алқа билерге қатынасты
теориялық материалдарға нормативтік базаға негiзделiп жазылған зерттеу
болып табылады. Еңбектiң теориялық маңызы дипломда келтiрiлген қорытындылар
жетiлдiру процесiнде қолдану мүмкiндiгiмен үштасады. Зерттеу жұмысы
дәстүрлі құқықтық нормаларға негізделе отыра қазіргі кезде тәуелсіз
мемлекетімізде алқа билер сотының ерекшеліктері және билердің
шешімдеріндегі демократиялық принциптері ерекше талданады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыс жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер арқылы жазылды. Мемлекет және
құқықты зерттеудің танудың әмбебап тәсілдері ретінде диалектикалық әдіс
қолданылды. Мемлекеттік құқықтық құбылыстарды бір бірмен тығыз байланыстағы
мағынада, тұтастық идеясында зерттеу ретінде жүйелеу әдісі қолданылды.
Зерттеу обьектіміздегі қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесіндегі билер соты
тарихи, құқықтық, салыстырмалы-тарихи, сондай-ақ тарихи-құқықтық талдау
арқылы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Осы жұмыстың теориялық негізі ретінде
осы тақырыпқа тікелей қатысты жазылған монографиялық еңбектермен оқулық
әдебиеттер алынды. Дипломдық жұмыс негізіне кіріспеден, 2- тараудан, жеті
бөлімдерден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҰЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫННЫҢ ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Алқа билер сотының ағылшын – саксондық жүйесінің даму негіздері
Алқа билер сотының даму барысында 1215 жылы қабылданған ұлы еркіндіктер
Хартиясы аса маңызды рөл атқарған. Онда қылмыстық және азаматтық тарту
мүмкіндігі заң жүзінде бекітілді.
ХVI ғасырдың басынан бастап ағылшын процесінде біртіндеп куәлар мен
алқабилер функцияларының аражігін біртіндеп жүріп жатты: біріншілері өздері
білетін мәліметтерді хабарлайды, ал екіншілері кінәлік туралы мәселені
шешеді және ұйғарым шығарылады [5,9б].
Біздің ойымызша, сол уақыттан бастап алқабилер сотының тарихың III
сатысы және оның классикалық үлгісінің пішімделуі басталған.
Англияда король судьяларының еркінен тәуелсіз институт ретінде
алқабилер сотының қалыптасуы XVII ғасырдың аяғына таман, Бушель ісімен және
епископтар процесімен байланысты болған оқиғаның арқасында орын алды. 1670
жылы Пенн мен Мид деген біреулерге халыққа уағыз таратып, сол арқылы заңсыз
толқу туғызады деген айып тағылды. Айыптау дұрыс құрылмаған және тиісті
түрде негізделмеген болатын. Алқабилер сотталушыны кінәсіз деп жариялады.
Пеннді заңға қайшы жиналыс шақырғаны үшін кінәлі деп танымаған алқабилер
ызаланған судьялар жаңа кеңес өткізу үшін оларды шығарып жіберді. Сол кезде
алқабилердің бірі – Бушельге қарап судья қорқыту және қорлау сөз айтып,
ақшалай айып төлеуді мойнына салды. Екінші, үшінші және төртінші кеңесуден
кезінде алқабилер өз ұйғарымын қуаттады. Ақшалай айыппұл төлеуге келіспеген
Бушель түрмеге қамалды. Ол өзіне Habeas corpus берген құқықтарын алға
тартып, жоғарғы судья алқабилер қатынастары туралы пікірін және
соңғылардың қандай дәрежеде судьялардың нұсқауларын орындауға тиіс екенін
айтып, оны босату туралы қаулы шығарды, сондай-ақ ол алқабилердің толығымен
еркін болу қажеттігін мойындады [6,8б].
Шіркеу істеріне қатысты өздерінің ой-пікірін еркін айтқаны үшін қылмыс
жасады деп сотқа тартылған епископтарға қатысты процесте де алқабилер
король судьяларының айыпкерлерді кінәлі деп тану туралы табанды талабына
қарамастан, оларды ақтап шықты.
Алқабилердің король билігінен тәуелсіздігін белгілеген және халық
элементінің позициясын нығайта түскен осы прецеденттерді Англияда күшті
және тәуелсіз алқабилер соты қалыптасуының басталуы деп санауға болады.
Қоғам сотының шешімдері әкімшілік үшін міндетті күшке ие болады, және
біздің ойымызша, алқабилер сотының қазіргі заманғы үлгісінің тарихын
шамамен осы уақыттан бастап есептей беруге болады.
Бұл процестің нйтиежиесінде, сонымен қатар алқабилер тек қана
фактілерді талқылауға тиіс, ал құқық мәселелері судьялардың құзырына жатады
деген ереженің қалыптасуы үшін негіз қаланады.
Англияның ертедегі құқық дерек көздерінен көрініп тұрғандай, егер
судьяның пікірінше алқабилер бұрыс үкім шығаратын болса, олар оны түзеуге
және судья ұсынған дәлелдемелерге сәйкес шығарылуы міндетті болатын.
Алқабилерге айыппұл салуға және басқадай жолмен қорқытып-үркітуге жол
беретін тәртіптік үстемдік құру алқабилер сотында іс жүргізудің мәнісін
түбімен жоятын, себебі, ол негізгі қағида – алқабилердің ішкі нанымы
бойынша дәлелдемелерді еркін бағалау қағидасына қайшы келген.
Алқабилер сотындағы аса маңызды қайта құру оның қарауына дәлелдемелер
ұсынылатын уақыттан басталады. Бұл кезең III Эдуард патшалық құрған кезде
басталды, сол заманнан бері ағылшынның алқабилер соты шын мәнінде өзінің
қазіргі жағдайына келді.
Алғашқыда алқабилер ана не мына іс-әрекеттің жасалу не жасалмау
фактісін анықтау мәселесін шешетін. Ал ұйғарымға кінәлілік мәселесі
кіргізілген кезде, ол жалпы деген атауға ие болды. Бірінші уақытта жалпы
ұйғарым шығару практикасы прецеденттерге негізделетін, ал содан кейін
заңнама жүзінде бекітілді [7,23б].
XVII-XVIII ғасырларда ағылшындар өздерінің сот тәртібін Үндістан,
Бирма, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африкада және т.б. елдерде
орнатты. Кейін бұл тәуелділіктен босаған бұл мемлекеттерде қазір ағылшын -
саксондық немесе ағылшын американдық процесс түрі сақталып қалды.
Англияда алқабилер соты тарихи түрінде біртіндеп, салт-дәстүр мен
тәжірибеден қалыптасады деп айтуға болады. Осындай дамудың нәтижесінде
ағылшын-саксон құқығында алқабилер сотының негізді ережелері қалыптасып,
бекітілді, кейіннен олар алқабилер сотының ағылшын-саксон (классикалық)
үлгісін құрады.
Алқабилер сотының классикалық үлгісінің ең басты ережелері мынадай:
- Алқабилер соты, әдетте, ауыр қылмыстар – фелония (фелония – ауыр
қылмыс, оған кем дегенде бір жылға бас бостандығынан айыру жазасы
берілетін) туралы істерді қарау үшін құрылатын, дегенмен жазалау жазасының
мөлшері үш айдан асатын, қоғамдық қаупі үлкен емес істер бойыншада
айыпталушы істі алқабилер сотында қарау құқығын пайдаланатын.
- Жалпы алғанда, біртұтас сот тең құқықты екі алқадан - халықтың өкілдері
ретінде алқабилерден және мемлекеттік биліктің атынан өкілдік ететін тәж
судьяларынан құрылатын, алқаның әрқайсысы өзінің құзырына жатқызылған
мәселелерді шешу кезінде өзіне белгіленген шектерде іс-қимыл жасайтын.
Істің алқабилер сотында талқылануы қылмыс жасағанына өз кінәсін жоққа
шығаратын айыпталушының құқығы ретінде қарастырылатын (бұл жерде
айыпталушының кінәсіздік презумпциясы қолданылатын) алқабилердің
кінәсіздік қорғау жағдайына ғана істі қарауға кіріседі - деп атап
көрсетті И.Я Фойницкий [8,126б].
- және оның келісіміне байланысты болатын, яғни айыптау мен қорғау
талаптарының арасында міндетті түрде құқықтық дау болуға тиіс;
- алқабилер орындығы, ережеге айналғандай, бір ғана нақты іске арнап
қалыптастырылатын, ал іс аяқталғаннан кейін алқабилер таратылатын;
- төменгі соттардың сомалық юрисдикциясынан (төменгі соттардың сомалық
юрисдикциясын бір судья коронер оңайлатылған тәртіппен дербес қарайтын
болмашы ғана қылмыстар туралы істер құрайтын) асатын барлық істер бойынша
соттасуды үлкен (айыптау) жюриі жүзеге асыратын;
- ақиқатты анықтау соттың міндетіне кірмейтін; сот тараптардың біреуінің
дәлелдерінің басым болғанын белгілеуге тиіс болатын;
- талаптар алқабилердің бүкіл тізіміне қарсылық білдіруге, себептерін
көрсете отырып алқабилерге жеке-жеке қарсылық білдіруге және дәлел
келтірместен алқабилерге қарсылық білдіруге құқылы болатын (ағылшынның әдет
құқығы бойынша себебін көрсетпей алқабилерге қарсылық білдіруге аса маңызды
істер бойынша ған жол берілетін. АҚШ- та себебін көрсетпей алқабилерге
қарсылық білдіру конституциялық құқық болып табылады);
- сот тергеуі 12 алқабиден тұратын шағын жюридің алдында өтетін; басында
айыптау тарапының, содан кейін дәлелдері тарапын зерттелетін;
- алқабилер айыптау актісінде көрсетілетін жалғыз сұрақ – айыпталушы кінәлі
ме? – деген сураққа жауап беру тиіс еді; бұл орайда кінәні жеңілдететін мән-
жайлар туралы мәселе қойылмайтын.
- 12 алқабидің айыпталушының кінәлі не кінәлі еместігі сауалға жауабы бір
ауыздан берілуге тиіс. Егер ұзақ талқылаудан кейін алқабилер сотталушының
кінәлі екендігі (кінәлі еместігі) ортақ пікірге келе алмаған болса, судья
алқабилердің жаңа құрамы қатысатын сот тағайындалғанға дейін істі уақытша
тоқтатын;
- Ұйғарымды (вердикт) алқабилер ауызша шығаратын;
1670 жылға дейін ( Buchell ісі бойынша прецедент) алқабилер өздерінің
ұйғарымын дәлелдемейтін, ал ұйғарым соты қаралған дәлелдемелерге сәйкес
келмейтін немесе кәсіби судьяның нұсқауларына қайшы келетін жағдайда ол
үшін жауакершілік көретін. Сотта істерді қарау туралы заң (1981ж) бойынша
ағылшынның алқабилер сотында шағын жюридің ұйғарымын дәлелдеу тарап етпеу
керек; қайта керісінше, кеңесу бөлменің құпиясын білудің амалын жасайтын
адам қылмыстық жаза қолдануға душар болуы мүмкін [9,13б].
- алқабилердің ақтау ұйғарымының не күшін жоюға, не шағым беруге, соның
ішінде ол анық қате болған жағдайда да, оны ақтауға болмайтын;
- сот талқылауына, соның ішінде 12 алқабиден құралатын шағын жюриге іс
жүргізу тұрғысынан басшылықты тәж судьясы (кәсіби судья) жасайтын, ол
алқабилерге дәлелдемелер жүйесінің мәні мен ережесін түсіндіріп, сот
тергеуі тапқан деректерді түйндейтін және олардың заңдық маңызды ежей-
тегжейлі айқындайтын, сондай-ақ кінәлі деп танылған сотталушыны қандай
жазаға кесу керектігін шешетін.
Абсолютизм дәуіріндегі қылмыстық процесс өзінің сипаты жағынан
іздестіруші (инквизициялық) болатын. Король билігінің агенттері қылмыс
жасаған адамды іздестіруді (анықтауды) жүргізуді, ол құпия және жазбаша
түрде жасалтын. Айыпталушы билік органдарының еш құқығы жоқ обьектісі
болатын, оның қандайда бір іс жүргізу құқықтары да жоқ еді. Тергеуді және
істі қарауға сот жүзеге асыратын, демек айыптау, қорғау және істі шешу
функциялары және оның тұлғасында біріктірілген еді.
Англияда пайда болған алқабилер институты жеке адамды король билігінің
озбырлығынан қорғаудың маңызды құралына айналды [10,106б].
Ағылшындардың алқабилер сотын тәртіпті ұстамы, саяси және азаматтық
құқықтардың кепілдігі қарастырылуы тегін емес. Анлияда алқабилер соты халық
судьяларының тоқсан сайын шығарылатын сессияларының немесе кароль орындығы
мүшесінің жылжымалы сессиясының жанында жұмыс істейтін.
XIX ғасырдың ортасына таман алқабилер сотын қасиетті әрі мызғымас
институт ретінде қарастыру азайып, қылмыстық процестегі оның маңызы да кеми
түсті. Англияда бұл құбылыстың негізгі себептері сот төрелігі саласында
король билігінің әлсіреуі, азаматтық даулар көлемінің қарқын мен көбеюі
және қылмыстық істер бойынша сомалық юрисдикцияның оданда жылдамырақ өсуі
болды. Және, түптің түбінде, халыққа алқабилер сотының шешімдері құзіретті
бола бермейді деген пікір қалыптасты. Айтпақшы, ағылшындар алқабилер сотына
ең алдымен шешендік өнеріне тым бейімдігі және дәлелдемелерді бағалау
кезінде тәжірибесінің жоқтығы үшін сын айтады. Алқабилердің өздері де
кейде алқабилер сотына белгілі бір дәрежеде теріс көзқараста болады.
Алқабилердің міндеттерінде бар мәжбүрлеу элементі міндеттерге уақыт пен
қаражаттың көп кететіне орай олардың көпшілігіне ұнамайды [11,34б].
Англияда дәстүрге айналып және сан ондаған жылдар бойы қызмет еткен
алқабилер соты Америка құрлығына өтіп, онда тарихи жағдайлардың, құқықтық
және ұлттық дәстүрлердің әсерімен кең әсерімен кең тарады, ал XVIII
ғасырдың аяғында оны құрлықтағы Еуропада оны өз жүйесіне енгізді. Алайда
ешбір елде ағылшының алқабилер таза күйде сіңбеді, себебі Англияда
алқабилер соты оның саяси және әлеуметтік құрылысымен, өткен тарихымен,
сондай-ақ ағылшынның сот төрелігінің консервативтігімен байланысты еді.
Алқабилер сотының ағылшын – саксон үлгісінде сотқа беру органы ретінде
соттың (судьяның) ұйғарылуы бойынша шақырылатын 12-23 алқаби құрамындағы
үлкен (айыптау) жюри қызмет етеді. Оның негізгі міндеті – прокурор алға
тартқан айыптау актісінің негізділігін және істі сотқа берудің мүмкін
екенін тексеру.
Америка мемлекетінің жаңа қалыптасу кезеңінде үлкен жюри азаматтарды
негізгі қылмыстық іске түсуден қорғау туралы деп ұғынылатын. Азаматтар
қатарынан іріктелінетін алқабилер айыпталу тарапының уәждерін егжей-
тегжейлі зерттейді және айыптау билігін қиянат етіп пайдалануға жол
бермейді деген сенім болатын. Сотқа берудің мұндай нысана халықтық деп
аталады және оның салмақты уәжі бар тұлға еш негізсіз сотқа тартылған
жағдайда жа, ол жеке адамның еркіндігіне кепілдік береді.
Тағылған айыптың негізделіген тексеру барысында куәлар, сарапшылар
шақырылуы және олардың жауап алынуы, басқа дәлелдемелер тексерілуі,
прокурордың сөзі тыңдауы мүмкін. Айыпталушы үлкен жюриге шақырылмайды.
Үлкен жюридің отырыстары жабық жағдайда өтеді, тараптардың жарыспалылығына
жол берілмейді. Алқабилерден басқа, прокурор, жауап алынатын куә, сарапшы,
аудармашы, стенографист қатысуы мүмкін. Отырыста алқабилердің ішінен сот
тағайындаған старшина басқарады. Шешім көпшілік дауыспен қабылданады. Дауыс
беру нәтиежиелері старшина жүргізіп отырған хаттамада тіркеледі. Хаттаманы
сот бекітеді. Үлкен жюри мақұлдаған айыптау актісі мәні бойынша сотқа беру
актісі болып табылады.
Үлкен жюри бекіткен айыптау актісі айыпталушыға ұсылылғаннан кейін
ғана алқабилер соты істі қарауға кірісе алады. Жұмыс көлемі үлкен соттарда
үлкен жюри шын мәнінде тұрақты түрде жұмыс істейтін сотқа беру ораны болып
табылады (мысалы, АҚШ-та)
Сотқа беру органы ретінде үлкен жюридің ең басты кемшілігі -
алқабилерде заң билімінің болмауы, сондықтан айыптау актісінің дұрыс не
бұрыс тұжырымдалуы туралы мәселені шешу үшін оның құзыреті жеткіліксіз.
Оның үстіне, қылмыстарды тергеу жазбаша түрде жүргізілетін елдерде сотқа
берудің халықтық нысаны дәрменсіз болып шықты; халық судьялары тәж
судьясының ықпалына түсіп, тергеу нәтиежиелерін бағалауға мүлдем жарамсыз
болды.
Сондықтан тіпті консервативті Англияның өзінде 1948 жылдан бастап
сотқа беру функциясы үлкен жюриден алынып, халық судьяларына беделді және
қазіргі заманғы сотқа дейнгі іс жүргізу жүйесі түрінде өз пішімін тапты.
Құрлықта сотқа берудің халықтық нысаны – үлкен жюридің орнына сотқа
беру камерасы түріндегі тәж нысаны енгізілді, яғни сотқа беруді кәсіби
судьялар жузеге асыратын болды.
Өзінің заңдық мәні бойынша сотқа беру дегеніміз – бұл мемлекеттік
айыпталушылардың қызметіне бақылау жасау нысаны. Ол алдын ала іс жүргізу
кезінде табылған деректерді егжей-тегжей тексеру, осы деректерді алуға
негіз болған әрекеттердің заңдылығын не заңсыздығын бағалау, айыпталушыға
қарсы және оның пайдасына келетін деректердің барлығын бүге-шүгесіне дейін
таразылауды көздейді. Жоғарыда аталған себептерге орай үлкен жюри сотқа
берудің негізделуіне және сот талқылаудың тез өсуіне зиян келтірмей бұл
талаптарды қанағаттандыра алмайтын еді. Сондықтан сотқа берудің халықтық
нысанының орнына оның тәж нысаны – сотқа беру камерасы келді.
Алқабилер сотының ағылшын – саксон үлгісінің күмән келтірес
артықшылықтарының бірі – алқабилердің ақтау ұйғарымы анық қате болған
жағдайда да оны бұзуға болмайтын еді, демек, ақтау үкімінде қайта қарауға
болмайтын еді. Мысалы АҚШ заңнамасы бойынша алқабилердің кінәлі емес деген
қарары бар ұйғарымның күшін жою конституциясы бұзу болып саналады, өйткені
онда бір адамды бір қылмысы үшін екі рет соттауға болмайды деп көрсетілген.
Алқабилер сотында жетінші ролді іс бойынша төрағалық етуші судья
атқарады. Ол алқабилер алқасына іс жүргізушілік басшылық жасайды,
жарыспалылық бастауын іске асыру үшін тараптарға барлық жағдайды жасайды,
сот талқылауы барысында басқа да процедуралық мәселелерді шешеді. Атап
айтқанда, тараптардың сотқа келуін тексереді, сотталушы тұлғасының
сәйкестігін анықтайды, прокурор айыптау актісін жария еткеннен кейін,
сотталушының тағылған айыпқа өзін кінәлі деп мойындайтынын не
мойындамайтынын және т.б. айқындайды.
Ағылшын – саксон процесінде қылмыстық процесінде алқабилердің айыптау
ұйғарымынан кейін үкім шығару үшін судьяға екі ай уақыт беріледі, осы
уақыттың ішінде сынамалау қызметінің шенеуніктері (судьяладың ішіндегі
ақпарат берушілер) сотталушының тұрмысы мен тәрбие алу жұмысының
жағдайларын айқындайды, ал содан соң судьяға бұл туралы судьяға есеп
жасайды. Сотталушы кінәсінің дәлелі ретінде қарастыруға жатпайтын бұл
ақпаратты алғаннан кейін, судья АҚШ конгресінің нұсқаулығымен бекітілген
тиісті кестеде тігінен 43 жол (қылмыстығы ауырлылыңы бойынша саралау) және
көлденеңінен 6 баған орналысқан (сотталушы тұлғасының сипаттамасы).
Координаттардың қиылысқан орнына сәйкес жазаның түрі мен өзшемі
айқындалады.
Анлиядағы алқабилер сотының ең үлкен кемшілігі – қылмыстық істер
бойынша алқабилердің ұйғарымы бойынша шығарылған үкімдерге шағым беру
мүмкіндігінің шектелуі деген пікір әліге дейін сақталған, өйткені
алқабилердің кеңесуі құпия өтеді, ал ұйғарымды қабылдаған шешімнің дәлел
келтірмеді. Әрине, егер сотталған адам үкіммен келіспейтін болса, оған
шағым беруге болады. Дегенмен, алқабилер сотының шешімі болғанда,
аппеляциялық сот алқабилердің ұйғарымы шыққан кез-келген істі қайта қарауға
ықыласты емес. Аппеляциялық инстанцияның құрамына кіретін судьялардың
пікірінше алқабилер соты - бұл даулы мәселелерді шешу үшін құрылған
конституциялық сот органы, сондықтан судьялардың тарапынан оның құқықтарына
озбырлық жасалуы дұрыс болмас еді, [11,13б] бірақ бұған карамастан,
алқабилер соттары шығарған ұйғарымдардың күші жойылатын жағдайлар болады.
Көбінесе жоюдың негіздері мынадай болады: а) сот талқылауында іс жүргізу
тәртібінің бұзылуы (алқабилердің әрқайсысына сауал қоюдың нәтижесі емес,
жеребе тарту арқылы ұйғарыммның шығарылуы); б) сотталғанға теріс
көзқарастың болуы (оның өз пайдасын айтатын уәждері тыңдалмаған жағдайда)
в) судьяның, алқабидің адвокаттық құқыққа қайшы мінез-құлық көрсетуі (
мысалы, судья екі жақтан да сұрақ қоюға кедергі жасар бір тараптың сөзін
бөлсе) [11,417б].
2. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотының табиғаты
Ежелден ақ Қазақстан аумағында жасаған тайпалар коғам ішіндегі сот билігін
хан, сұлтан және билер арқылы жүзеге асырып отырған. Хан мен сұлтандар
тайпалар арасындағы өте күрделі де маңызды дау таластарды, сол секілді
ақсүйек өкілдерінің өлімін билерді қатыстыра отырып қараса, ал билер
қоғамдағы қылмыстық және азаматтық істердің бәрін қараған. Рас, кейде рудың
тікелей өз ішіне қатысты болған қылмыстарды ру ақсақалдары шешкен. Ондай
қылмыстарды басқаларға жарияламау не болмаса, өз тентегін өзі тию
мақсатында осылай істеген.
Қашан да болсын билер заң шығарушылық функциясын қолдарынан шығармаған.
Сонау аты аңызға айналған Майқы биден басталған билер институты уақыт өткен
сайын алдыңғылар тәжірибесімен практикалары молайып, кемелдене тусті.
Әсіресе,Тәуке хан заманында билер институты ханның тұрақты заң шығарушы
органына айналды [12,15б].
Билік өнер саналып, оған қаршадайынан араласып, тәжірибе жинақтаған. Би тек
қана әдеттік зандарды ғана біліп қоймай елдің өткен тарихын, діні мен
салтын тереңінен білген, сөзге шешен, отауызды, орақтілді мәселенің
байыбына үңілетін тағылымы мол, қолма-қол, кесек-кесек жырларды мақал-
мәтелдеп шығаратын, ел ішінде беделі зор, әділ болған. Мұндай билерді халық
әспеттеп, өте жоғары бағалаған. Әрине, билік мұрагерлік жолын сақтамаған,
сайланып қойылмаған.
Сот процесі жауапкер мен жәбірленуші тарапынан шағымданып, биге жүгінуге
келген кезден басталады. Жүгінуге келгендерге би қарсылық етуге шариат
заңындағыдай істі қарамай құқықты болмаған. Қазақтарда талап ету мерзімі
шектелмеген. Биге жүгінуге екі жағы да келісімін бергеннен соң оған
қарсылық білдіруге құқықты болмаған. Қамшыларын алдарына тастап, екі жағы
да үнсіз отырған. Бұл деген сөз биге не шешім айтсаң да орындауға әзірміз
дегенді білдіреді.
Дауды анықтауға куәлер қатыстырылған. Куә келтіру міндеті талапкерге
жүктелген. Қажетті жағдайда би куәні күштеп алдыра алған. Есі ауыстар,
кәмелетке жетпегендер куәлікке қатыстырылмаған. Істің ауыр-жеңіліне қарай 2-
3 куә қатыстырылған. Кейде істің байыбына жету, оны шешу қиын болған
жағдайда ант ішу институты қолданылған. Ант ішуші адам қадірлі, әділ,
ізгі, кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін адам болуы тиіс. Оны жауапкер жағы
таңдауға ерікті.
Би істі ешбір қалам қағазсыз ауызекі жүргізген. Билік шешім көпшілік
алдында, жариялы түрде өткен. Ол үшін дауланған мал-мүліктің оннан бір
есебінде билік ақы алынған. Дау шешілген соң соттың процессуалдық бір
түрі – ала жіп кесілген. Екі жақ би шешіміне разы болып, билік шешім тез
орындалған. Билік шешімнің орындалу құқығы талапкер жағына берілген. Билік
шешімге наразылыққа да әдет заңында рұқсат етілгенмен, бидің шешіміне
наразы болу өте сирек кездескен. Біз оны бидің әділдікпен шешуінен деп
санаймыз.
Наразы болған жағдайда сұлтан не басқа атақты биге жүгіне алған.
Ел болғаннан соң, ішінде әр түрлі жағдай болады. Мемлекеттің бір орталыққа
бағынған күштеу аппараты болмауы себепті бидің шешімін орындамаған кезде,
оны жүзеге асыру құқығы талапкер жағына беріліп, барымта жасауға рұқсат
етілген. Оның үстіне бидің шешімін орындамаған сол руға қара күйе жағылып,
айыпталған. Мұндай бағынбаушылық қайталанса, онда ондай ру қоғамнан
шеттетіліп, олармен қыз беріп, қыз алыспаған, қарым-қатынас жасаспаған.
Міне, әбден қалыптасып, халық көкейінен шыққан билер сотын патшалық Ресей
әкімшілігі мүлдем әлсіретіп, жоюға тырысты. Өйткені, қазақ билері үш жүздің
ауызбірлігін сақтауға, елді елдіктен кеткізбеуге ұмтылды. Әлбетте, патшалық
Ресей билер сотын бірден, біржолата құрта алмады. 1822 жылғы Ереже де, 1844
және 1859 жылдардағы заңдары да билер сотын қаншама әлсіретуге тырысқанмен,
оны жойып жіберуге күші жетпеді[13,26б].
Ресейдің қол астына ене бастаған кезден, қазақ хандығы жойылғанға дейінгі
кезеңде әлі дербес тәуелсіздігінен айырыла қоймаған қазақ қоғамындағы әдет-
ғұрып толық құрсауға алына қоймады. Мемлекеттік басқару жүйесінде хандық-
сұлтандық басқару жүйесі қолданылды. Осы кезеңдерде Ресей қазақ әдет-ғұрып
заңдарына онша тиісе қоймай, тек жинау, үйрену үстінде болды. Ол тыңшылары,
шенеуніктері арқылы жинады.
Патшалық өкімет саясаты қазақ әдет-ғұрып заң нормаларын қазақ қоғамына
қарсы қолдану жағын да қарастырды. Әсіресе, мұндай пиғыл барымта
институтында анық көрінді. Ресей жерлеріне болмашы түрде жасалған
барымтаның есесін өздері әскери қарулы күшпен барымталап бірнеше есе
артығымен қайтарып, өктемдік жасап отырғандары деректерден белгілі.
Билік қазақ қоғамында ешқашан да басты кұндылықтар, асыл мұраттар деп
есептелген емес. Ең басты кұндылықтар, айнымас асыл мұраттар деп қазақ
жұрты ар, ұят, намыс, имандылық, әділеттік қасиеттерін атайды. Билікке
ұмтыламын деп бойындағы адамгершілік қасиеттерден айрылып қалма деп
уағыздайтын ел даналығы.
Ал билікке қолы жеткен жан (бақ қону, аруақ қолдау,ата-баба жолын қуу,
еңбегі жану, т.с.с.) енді оның қадірін біліп, халық игілігі үшін жұмсауы
керек.
Халық- биліктің негізі және тірегі, оның қайнар көзі. Сондықтан билік
игілігі халыққа бағышталуы керек, соның жағдайын жасауға, "көңілінен
шығуға" арнауы керек. Ондай болмаған жағдайда биліктің тұрақтап тұруы
неғайбыл, оның өміршендігі күмәмді. "Халық қаһарланса, ханды да тақтан
тайдырады" дейді қазақ. Көшпелілердегі ежелден келе жатқан "ханды
қылғындыру", "хан көтеру'', "хан талапай" рәсім-дәстүрлері мемлекеттік
биліктің басты тұғыры халық екендігін көрсететін ұғымның көрінісі.
Билікті және билік иелерін сыйлау керек, оларға қорқа, үрке қарауға
болмайды деген ой-әуен тән еді қазақ қоғамына. Себебі билік елге қызмет
етеді, ал билік йесі - ел қызметшісі. Сондықтан оларды кұрметтеп, мәпелеп
ұстау керек, кадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін
дала тұрғындары.
Мінеки, халықтың билікке деген жалпы қөзқарасы осындай еді, яғни
Мемлекеттік билік саласындағы құбылыстарды қабылдау,түйсіну, тану және ба-
ғалау ерекшелігі айтылған жәйттерге саятын. Сондықтан қоғамдағы саяси
(мемлекеттік) билік, оның ішінде сот билігі де осы биліктаным аясында
қызмет етті, оның ықпалын және әсерін сезіне отырып, сол төңіректе іске
асты.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігін ондағы мемлекеттік биліктің
аясында әрі іске асу ерекшелігі төңірегінде қарастыру ғылыми әдебиетте әлі
де болса жеке мәселе есебінде қойылмай отыр. Сот билігіне көшпелілердегі
жалпы мемлекет билігі түрғысынан келіп, сараптау көптеген мәселелердің
бетін ашар еді немесе оларды басқа қырынан көрсетер еді.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігін ондағы мемлекеттік биліктің ең
кең тараған, халыққа барынша жақын әрі түсінікті, оның кұрметіне бөленген
және соған арқа сүйеген, сондықтан да мейлінше пәрменді әрі қуатты
салаларының бірі еді. Оның үстіне бұл сала мемлекеттік биліктің басқа
арналарына қарағанда шырқай дамыған,өз мүмкіндігін және қасиетін барынша
мол ашып көрсете алған, ал кей-кейде жалпы мемлекеттік билікті тұтастай
қамтып,оны жеке-дара өзіне саюға талпыныс жасаған "құдіреттердің" бірі
болатын. Академик С.З.Зимановтың сахара жұртындағы сот билігі туралы:
"нельзя не учитывать того обстоятельства, чго в патриархально-феодальном
казахском обществе центральная власть - ханская власть, традиционно была
слаба даже в периоды ее относительного возвышения, и ее функции в мирное
время сводились в основном к разрешению спорив, с которыми обращались к ней
стороны, и к управлению делами своего домена", - деуі тегіннен тегін емес
болатын.
Көшпелілер қоғамындағы мемлекеттік билікке қазіргі заман түсініктерін
және ұғымдарын тұтастай қолдану мүмкін емес, олар мінсіз әдістемелік
қағидалар талабын орындай алмайды. Бұл мәселеде аса сақ болған, аяқты аңдап
басқан жарасады. Өйткені, жалпы қоғамдық өмір сияқты, мемлекеттік билік
салалары да бұл кезде және бұл қоғамда үжымдасқан түрде, ажырамаған тұтас
қалыпта болатын. Олар бірімен-бірі араласып, бірін-бірі жалғап және
жалғастырып қызмет істейтін десек те, осындай күй кешкен жалпы мемлекеттік
билік арасынан суырыла шығып, сұңғыла түрге жеке-дара не болу дәрежесіне
жеткен сот билігі екенін ашық айтқанымыз дұрыс. Сот билігі далалықтардың
мемлекеттік өмірінің символы іспеттес еді және ондағы мемлекеттік биліктің
жалпы көрінісі,оның қолданылуының және іске асуының ең қолайлы да ұтымды,
жедел де арзан, тіптен әмбебап десе де болғандай нысаны (кұралы) еді.
Сондықтан да қоғамдағы мемлекеттік органдардың барлығы дерлік өз алдарында
тұрған мақсат-мүдделерді шешуде және қызметтерін атқару барысында соны
пайдалануға немесе соған арқа сүйеп бағатын. Хан, сүлтаннан бастап ауыл
ақсақалы деңгейіне дейінгі мемлекеттік билік жүйесі ауқымындағы лауазым
иелерінің бәрінде дерлік сот функцясының болғандығын осымен ғана түсіндіре
аламыз. Сондықтан сот билігін мемлекеттік биліктің бір саласы болып қана
қоймай, сонымен бірге оның іске асуының белгілі бір (әрине. кентараған.
жете дамыған, т.с.с.) көрінісі әрі кұралы болды[14,160б].
Сот билігінің көшпелілер коғамындағы орнының биіктігі сонша, ол кейбір
кездері хан билігінен де жоғары тұрған. Әрине, хан билігі қазақ қоғамындағы
ең жоғарғы мемлекеттік билік болып есептелді және ол солай болды да. Бірақ
ел өзінің осы дәрежесін қамтамасыз ету үшін сот билігімен әрдайым санасып
оты руға мәжбүр болатын, соған әр кез арқа сүйейтін. Ал көп жағдайда хандық
билік сот билігін өзінің құрамдас бөлігі немесе жалғасы, не туа біткен бір
қыры деп санайтын да, өзінен бөле-жарып, айырып карамайтын. Бірақ сот
билігі хан билігінен гөрі халыққа жақын тұратын және сот билігі әрдайым
халық жанашыры, соның қамқоршысы рөлін ойнайтын.
Халық ұғымында хан билігі мен сот билігін салыстыра салмақтағанда,
әдетте сот билігіне басымдылық берілелі. Би - ханның ақылгөй кеңесшісі,
рухани тірегі әрі ұстазы есебінде қаралады. Би әркез халық атынан сөйлейді,
сондықтан да болар, би хан алдында тайсалмайды, тіптен керекті жерінде
өктемдік көрсете алады. Қазақи түсінік бойынша би ханға жол көрсетеді (хан
биге емес), би ханның кемшіліктерін бетіне басып сынайды. дұрыс жолдан
таймауына бас-көз болып қадағалайды, қателіктерінен арылуға шақырады. Би
ханға қатты айтуға, халық қамы үшін керекті жерінде сөгуге, ел атынан сұс
көрсетіп каһарлануға хақылы (хан биге емес). Себебі ұлттық санада сот
билігі халыққа ең жақын тұрған билік саласы боп есептеледі. Би (сот) - ел
қамқоры, халық жанашыры әрі ақылшысы деген ой-әуен, көңіл-күй кең тараған
еді. Сондықтан хан билігі мен халық мүддесі арасында қарама-қайшылық
туындап, ол асқына бастаған сәттерде сот билігінің дәрежесі өсіп, хан
билігімен тайталаса бастайтын. Егер сот билігі хан мен халық арасына
төрелікке жүретіндей жағдайға жетсе, онда оның беделі хан билігінен де асып
кететін. Осыған байланысты Әбілхайырды өлтірген Барақ сұлтанның басынан
өткен мына бір оқиғаны келтіре кеткен артық емес сияқты. В.В.Вельяминов-
Зерновтың айтуы бойынша. Әбілхайыр ханды өлтіргеннен кейін "... положение
Барака было чрезвычайно стеснительно: при нем оставалось не более 500
кибиток, почти все роды Средней Орды, которыми он управлял прежде, от него
отстали: некоторые даже согласились его выдать семье покойного
хана[15,60б].
Найманы прямо ответили посланцам его которые приехали с известием об
убийстве Абулхаира и предложением принять в ханы Барака, что они за ним
следовать не хотят... Тоже говорил ему и Толе би, знатный киргиз Большой
Орды, кочевавший за Туркестаном около Ташкента (показание Смаила Муллы 20
ноября 1748 года). Каракисяского рода Казыбек бий и другие старшины
удержали его на пути в Чжунгарию упрекали в убийстве Абулхаира, грозили
выдать семье покойного хана. Барак всячески уговаривал их, выставляя все
пороки Абулхаира и свои достоинства (нишу фамилию зовут Тогим Шиғайской, а
его Абулхаира ханская фамилия Белчайкоянская и его де род против нашего
силою не будет, ибо де наша фамилия Честная и многолюдная). Наконец он
принужден был прибегнуть и хитрости, выбрал четырех биев и предался на их
суд, говоря, что если они признают его виновным, то он готов жертвовать и
именем, и жизнью. Хитрость эта, вероятно, удалась ему, и он успел в
некоторой степени снискать расположение киргизов, потому что Через
несколько времени снова прикочевал к своей орде уже с 3000 кибиток.
Воспользовавшись таким счастливым оборотом обстоятельств, Барак
набрал тысяч пять войска из найманов, каракисяков и даже киргизов ольшой
Орды (их было человек 500 под начальством Толе бия) ".Мінеки, бұл оқиғадан
біздің байкайтынымыз, ханға бергісіз бедел мен күшке ие болған Барак
сұлтанньң өзі билер сотының алдында бас июге мәжбүр болған. Тек билер
сотына бағынамын, соның шешіміне көнемін деп, өз тағдырын сот он билігіне
берген кезде ғана Барак сұлтан халық алдындағы өз беделін қайта көтеріп,
баяғы күш-қуатқа ие болған.
Көшпелілер сот билігін мемлекеттік биліктің басқа салаларынан бөле-
жара карайды, оны өзіне жақын тартады. Сөйте тура оның қоғамдағы орнын,
құндылығын асыра бағаламайды. Сот билігінің кызмет ауқымын, қоғамдық
мәселелерді шешудегі ішкі мүмкіндігін және қажеттілігін шамалап, оны тиісті
шеңберде және деңгейде пайдалануға тырысады. Дала жұрты сот билігінің
рухани болмыс-бітімінің шексіз емес екендігін, онын, тек белгілі бір
шектеулі деңгейде ғана іске асатындығын іштей ұғынатын. Көшпелілер ұғымы
бойынша адам үшін ен басты әрі негізгі сот ол адамның өз соты, ішкі соты,
ар соты. Сыртқы сот, яғни, билер соты ар сотынын көрінісі және салтанаты
болып елестейтін. Соған сай ең әділ де ауыр жаза ар жазасы деп түсінілді.
Яғни, қоғамда арлы сотка баса ден қойылды, сол басты назарда болды. Бір
қызығы, көшпелілер үшін сыртқы сот билер соты қоғамдық қажеттіліктен
туындайтын құбылыс. Олар оны әлеуметтік қажеттілік есебінде ғана
мойындайды. Бірақ, сыртқы сотты (сот процесін) онша "жақтыра, құптай"
бермейді. Онын қоғамдағы орнын амалсыз мойындайды, бірақ асыра бағаламайды.
Керісінше, егер мүмкіндік болып жатса, әр адам өз ісін өзі сотсыз-ак
тікелей шешкенді қалайды. Сот тек басқа жол болмағанда (талас-дауды
шешудің, бітімге келудің) ғана қолданылатын шара деп карастырылады.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігінің негізінде жатқан және онын,
ерекшелігін анықтайтын басты факторлардың бірі ол сахаралықтардың рухани
өмірінің деңгейі еді. Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігінің шын келбеті
оны қоғамдағы рухани өмір аясында және контексінде қарастырғанда жарқырап
шыға келеді. Сонда біз сот билігінің мұрат-мүддесін жете байқай аламыз.
Екінші жағынан, сот билігінің рухани деңгейі, бағыт бағдары кандай еді,
адами ажары неде еді деген сұрақтарды зерттей отырып, біз көшпелілер
қоғамындағы рухани өмірдін сыры мен қырына үңіле түсеміз, оның, жалпы
қоғамдағы орны туралы мағлұмат аламыз[16,Б.16-17].
Осы тұрғыдан келгендегі біздің байқайтынымыз, көшпелі қазақ
қоғамындағы рухани өмір саласы, соның заңдары және ұғымдары сот билігінің
негізінде жатқан және соған өз ыкпалын жүргізе алған ең пәрменді күштің
бірі еді. Ар тазалығы, адалдық, ұят, намыс, ата-баба аруағы, имандылық,
мәрттік секілді түсініктер және ұғымдар шын мәнінде көшпелілердің құқықтық
өмірінің бастаулары еді, оның өмір сүруінің негізінде жатқан адами
принциптер және заңдар еді. Көшпелі қазақ қоғамындағы сот процесінің әлі
күнге дейін бізді қызықтыратын әрі таңдандыратын қасиеттері және
"құпиялары" оның осы рухани өмірімен тығыз байланыстылығынан және сонымен
біте қайнасып жататындығынан туындайды. Соған сай кей сәттерде сот
билігінің іске асуының шегін, оның өзіндік болмысының шекараларын дәл
айқындау, дөп басу қиындау соғып жатады. Ондай сәттері соттық сала тікелей
рухани факторлар тікелей сот саласында басты күшке айналып, ондағы
қайшылықтарды мүлдем басқаша шешіп жатады. Яғни, көшпелі қоғамда жалпы
құқықтық өмір, оның ішінде сот саласы, өзінін қоғамдық, адамдық рухқа
бағынышты екендігін, содан туындайтынын және соның талаптары шеңберінде
ғана іске асып, өмір сүретіндігін әркез сезініп, мойындап отыратын. Сонымен
бірге сот саласы өзінің мақсат-мүддесін негізінен, қоғамдық рухани өмірдің
биіктігімен қамтамасыз етіп отыратын. Қоғамдык дау-дамайлардың, талас-
тартыстардың көбіне адамдық өре, рухани белес биігі ережелерімен,
талаптарыменен шешіліп жататындығы осымен түсіндірілетін. Себебі көшпелілер
бір-бірін соттасуға, бет ашысуға қимайтын. Сөйтіп, өмірдің бұл қабаты мен
саласынан жоғарылап, өз мәселелерін үлкен бір рухани деңгейде, түсіністік
деңгейде өзара кешірім және сыйласу деңгейінде, артық ауыз сөзсіз
(ишарамен, көзбен, ыммен ғана түсініп) тек адами ажар тұрғысынан әп-әдемі
шешуге ұмтылатын және жататын. Яғни, көшпелілер сот саласын, жалпы құқықтық
өмір саласын асыра бағалаған жоқ, олардан адамның рухын жоғары қойды,
сөйтіп оларды "ноқталап", "бұғаулап" ұстап отырды. Бұлай ұстап отыру
көшпелілердің рухани өмірінің биіктігімен қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАРИХИ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ қоғамындағы билер сотының генезисі мен табиғаты ... ...
2. Билер сотының дамуының басты кезеңдері ... ... ... ...
3. Билер соты және сөз өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Билер сотында іс қарардың ерекшеліктері және тәртібі ... ...
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСАТЫН СОТ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Қазіргі кездегі алқабилер институтының қалыптасуы ... ... ... ... .
2.2Алқабилер сот төрелігінің тәуелсіздік
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... .
2.3 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбына
сай Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметін құқықтық реттеудің
тарихи мәселелері қарастырылады.
Бірінші тарауда қазақ қоғамының дәстүрлі құқық жүйесіндегі билер сотының
дамуының басты кезеңдері олардың сөз өнері және істі қарау тәртібі
ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстандағы алқабилер қатысатын сот қызметінің құқықтық
реттелу мәселелері қарастырылады. Яғни екінші тарауда алқа билердің
қатысуымен өтетін сот процесстерін ұйымдастыру мәселелері қарастыра отыра
оның тәуелсіздігі зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз, егеменді мемлекетіміздің
сот саласы қуатты, жақсы әрі тәуелсіз біртұтас жүйеге айналып келеді.
Сот құрылымында сот реформасы дамып, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап
алқабилер институты енгізілді және ол соттық құрамында халық сенімінен
шығатын тиімді жаңалықтарымен ерекшеленуде [1].
Елімізде 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап демократиялық даму, сот билігі
жүйесін нығайту мақсатында сот жүйесіне алқабилер институты енгізілген еді.
Құқықтанушылардың айтуы бойынша, сот алқабилері алғаш рет б.э.д. 829 жылы
Францияда, одан соң 1066 жылы Англияда пайда болған екен. ХVІІ ғасырдың
ортасында, буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін Еуропа
мемлекеттеріне тарай бастаған. Осылайша АҚШ-та сот алқабилері 1776 жылы
тәуелсіздік Декларациясы қабылданғаннан кейін пайда болса, Ресейде
алқабилер 1993 жылдан бастап жұмыс істеген. Біздің елімізде енгізілгеніне
аса көп уақыт бола қоймаған, ал браз бір елдердің тәжірибесінде ежелден
кездесетін алқабилер соты жүйесіне көпшіліктің пікірі әралуан. Қоғамда
алқабилердің қызметіне көңілі толмайтындар да, олардың қызметін аса жоғары
бағалайтындар да жетерлік[2].
Ең бастысы, алқабилер сотының жүйесі - сотта әділетті шешім шығаруға ықпал
ете алатын жүйе.
Алқабилер институтының енгізілуінің ерекшелігі сот реформасындағы ең
серпінді әрі ірі қадамдардың бірі болып отыр.
Тарихқа көз салсақ, бұл институт сонау кеңес кезеңіне дейінгі көшпелі
қазақ даласындағы қазақ билерінің тәжірибесінде кең болғанын көруге болады.
Қазақ халқының ұлы зерттеушісі, ғалымы Шоқан Уалихановтың 1864 жылғы Сот
реформасы жайлы зерттеу жобаларында қазақтың билер сотында халық
өкілдерінің сот билігін атқаруға қатысу көріністерін өте айқын бейнелеп
жазған. Сол кезеңнің өзіңде халық билерінің сот алдында сот билігіне
қатысатын өкілдеріне ант-су ішкізуінің өзі билерге деген сенім мен аса
үлкен құрметті қалыптастырып отырған қазақ даласының жазбада қалған осындай
терең зерттеулері арқылы жан-жақты дәлелдеп отыр[3].
Бүгінгі таңда әлемдік тәжірбиеде алқабилер институтының екі түрі бар.
Оның бірінде айыптау жазасын шығаруға қоғамдық өкілдермен бірге кәсіби
судья да қатысуға міндетті. Бұл біздің алқа билер институтының құрамдық
үлгісі. Заң алқабиге мемлекетіміздің ең алғашқы кезінде облыстық сотың
соттауына жатқызылған, ауыр қылмысы үшін қылмыстық заңмен өлім жазасы
көзделген қылмыстық істер бойынша сот төрелігін атқаруға қатысу мүмкіндігін
беріп, өте жауапты міндет жүктейді.
Алқабилер бұл азаматтық билік. Алқаби міндетіне кіріспес бұрын ант
қабылдайды: Алқабидің міндеттерін атқаруға кірісе отырып, өз
міндеттерімінді адал және бейтарап атқаруға, сотта қаралған барлық
дәлеледемелерді, дәлелдерді, істің мән-жайын назарыма алуға, ерікті азамат
және әділ адам ретінде істі өзімнің ішкі нанымым мен ар-ожданым бойынша
шешуге салтанатты түрде ант етемін деп ант қабылдайды[1].
Алқабилер соты – отандық әділ сот тарихында принципті жаңалық. Халықтың
сот билігіне араласуының бірден – бір жолы мемлекетімізде бұған ерекше
көңіл бөлініп, конституциялық норманы іске асыру барысында біраз жұмыстар
атқаруда. Сот ісіне халық өкілдерін қатыстыру және оған көпшіліктің
бақылауын ұйымдастыру демократиялық қоғамның бір көрінісі екенін
дәлелдейді.
Алқабилер институтының маңыздылығы ең алдымен, өлім жазасы көзделген
қылмыстық істерге қатысуында.
Бұл ретте айтуымыз керек алқаби-сотының қылмыстық істі заңда
белгіленген тәртіппен қарауына қатысуға шақырылған және ант қабылдаған
Қазақстан Республикасының азаматы. Бүгінгі таңда қолданысқа енген заңға
сәйкес, адам тағдырын таразылап шешуге 2 кәсіби судьямен бірге 9 алқаби
араласатын болды. Осындай үлкен қауыммен шығарылған сот үкімінің әділдігі
халық алдында күмән тұғызбайтыны анық.
Сонымен қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесіндегі билер сотының билігі,
қазақ қоғамын басқару жүйесіндегі биліктің бір нысаны түрінде көрініс тапты
деуге болады. Билер қазақ қоғамында ру басы, судья, жергілікті әкімшілік
биліктің өкілі ретінде саяси-әлеуметтік, әкімшілік, соттық-құқықтық
қызметтерді жүзеге асырды. Негізінен олардың қызметі қоғамда болып жатқан
дау-дамайларды шешу болды[1].
Би атағына ие болу үшін билер қазақ халқы алдында туа біткен
дарындылығымен, шешендігімен, қазақтың әдет заңын, салт-дәстүрін бес
саусағындай білетіндігімен, ойлылығымен көзге түскен, елден озған,
әділдіктің жақтаушылары болған. Билер ерте замандарда пайда болып,
халқымыздың ұзына бойғы тарихында белгілі бір даму кезеңдерін басынан
кешірді. Олардың атқарған қызметі, ой-пікірлері, соттық қағидалары,
шығарған шешімдері мен үкімдері қазіргі ұрпаққа өшпес мұра ретінде жетіп
отыр. Қазақтың дәстүрлі-құқық жүйесіндегі билер соты жайлы, оның генезисі
мен табиғаты, тарихына арналған талай зерттеулер жазылды. Бұл мәселеге
бірнеше ғалымдар, оның ішінде әдебиетшілер, тарихшылар, заңгерлер және тағы
басқалары қалам тартты. Азаматтық қоғам мен мемлекет үшін осы институттың
құндылығы алқабилердің кәсіби судьяларға қарағанда сот қызметіне істі
қабылдауды, өмірлік тәжірибені, ақиқат пен әдептілікті қоғамдық ұғынуды
өзгеше енгізуінде болып отыр. Ресейдің атақты заңгері А.Ф.Конидің айтуынша,
алқабилер сотта көріп, естігендері бойынша өздері еркін және тәуелсіз
құрған ішкі нанымы бойынша істерді шешеді[4].
Ондай наным оларға істі талқылау ықпал еткен түрлі әсерлер жиынтығын іштей
өңдеуден туындайды. Қандай да бір дәлелдемелерге сенуді немесе сенбеуді
олардың ар-ұжданы шешеді. Бұл сөздер бүгінгі күні де өзекті болып табылады.
Алқаби сотын көп жағдайда қоғамдық ар-ұждан соты деп айтады, ол қоғамда
ақиқат пен әділеттілік туралы ұғымды дерексіз емес, нақты түсініктер арқылы
қабылдап, қолдайды.
Қазіргі кезде заң ғылымы алдында тұрған міндеттердің бірі – билер сотының
құқықтық мұрасын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақтың дәстүрлі-құқықтық
жүйесіндегі билер сотына байланысты олардың билік үкімдерінің тарихи-
құқықтық тұрғыдан талдау жасап, олардың қазіргі таңда Қазақстанда
алқабилер сот билігі түрінде жандандыру мәселелерін зерттеу.
Жұмыстың алға қойған мақсатына байланысты төмендегідей міндеттерді
шешу көзделді:
- “Би” терминінің шығу, пайда болу, тарихи кезеңдерге байланысты түрленуін
анықтау және билер сотының дамуының басты кезеңдеріне тоқталу.
- Билер сотының құқықтық реттелу ерекшеліктеріне ғылыми негізде талдау
жасау, билер сотында іс қараудың ерекшеліктері мен билер сотында істі
қараудың сатыларына жеке тоқталу.
- Билер сотын дәстүрлі – құқықтық жүйеден аластауға байланысты сот
істерінің жүргізілуі және қазіргі кезеңде жандандыру мәселелерін ашу.
- Қазіргі кездегі алқа билер сотынның құқықтық реттелуін зерттеу;
- Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесстерін талқылау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесінде билер
сотының дамуының кезеңдері, олардың даулы мәселелерді қалай шешкені және
сот процесінің қалай өткені жөніндегі құқықтық деректер жоқ. Алайда, соңғы
кездері республиканың заңгер-ғалымдары, атап айтсақ, Зиманов С.З.,
Кенжалиев З.Ж., Сартаев С.С., Өсеров Н., Сапарғалиев Ғ.С., Өзбекұлы.,
Қуандықов Б.Ж., Андабеков Ш. және тағы басқалары қазақ қоғамының дәстүрлі-
құқықтық жүйесін зерттеуде үлкен үлес қосуда.
Қазақ халқының сот билігінің тарихын зерттеген ғалымдар В.В. Вельяминов-
Зернов, А.А.Леонтьев, В.Ф. Шахматов, Л.В. Дюков, А.М. Давидович, С.Е.
Толыбеков, Н.Е. Масанов., Байжанов К., Маймақов Ғ.,Ударцев С., т.б. Қазақ
қоғамының сот жұйесін зерттеу барысында тікелей зерттей отыра сот
реформасының жобасын жазған Ш. Уәлиханов заңның халыққа жақсысы, сонда
ғана, ол кімге болса да белгілі болып, әрі оның өмір тіршілігімен сәйкес
келсе деп есептеді.Теориялық тұрғыдан жұмысты жазу барысында қазақ
қоғамының дәстүрлі-құқықтық жүйесіне байланысты баяндамалар және тағы басқа
да еңбектерді негізге алдық.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Бастау көзін әдет-ғұрыптардан алатын
дәстүрлер, салт-саналар, жол-жоралар, үкім-кесімдердің құқықтық заң
нормалары жұмыстың объектісі деп танылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Алқабилер қатысатын сот қызметін құқықтық
реттелу ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс қазақ қоғамындағы
әдет заңдарына қатынасты және қазіргі кездегі алқа билерге қатынасты
теориялық материалдарға нормативтік базаға негiзделiп жазылған зерттеу
болып табылады. Еңбектiң теориялық маңызы дипломда келтiрiлген қорытындылар
жетiлдiру процесiнде қолдану мүмкiндiгiмен үштасады. Зерттеу жұмысы
дәстүрлі құқықтық нормаларға негізделе отыра қазіргі кезде тәуелсіз
мемлекетімізде алқа билер сотының ерекшеліктері және билердің
шешімдеріндегі демократиялық принциптері ерекше талданады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыс жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер арқылы жазылды. Мемлекет және
құқықты зерттеудің танудың әмбебап тәсілдері ретінде диалектикалық әдіс
қолданылды. Мемлекеттік құқықтық құбылыстарды бір бірмен тығыз байланыстағы
мағынада, тұтастық идеясында зерттеу ретінде жүйелеу әдісі қолданылды.
Зерттеу обьектіміздегі қазақтың дәстүрлі-құқықтық жүйесіндегі билер соты
тарихи, құқықтық, салыстырмалы-тарихи, сондай-ақ тарихи-құқықтық талдау
арқылы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Осы жұмыстың теориялық негізі ретінде
осы тақырыпқа тікелей қатысты жазылған монографиялық еңбектермен оқулық
әдебиеттер алынды. Дипломдық жұмыс негізіне кіріспеден, 2- тараудан, жеті
бөлімдерден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҰЙЕСІНДЕГІ БИЛЕР СОТЫННЫҢ ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Алқа билер сотының ағылшын – саксондық жүйесінің даму негіздері
Алқа билер сотының даму барысында 1215 жылы қабылданған ұлы еркіндіктер
Хартиясы аса маңызды рөл атқарған. Онда қылмыстық және азаматтық тарту
мүмкіндігі заң жүзінде бекітілді.
ХVI ғасырдың басынан бастап ағылшын процесінде біртіндеп куәлар мен
алқабилер функцияларының аражігін біртіндеп жүріп жатты: біріншілері өздері
білетін мәліметтерді хабарлайды, ал екіншілері кінәлік туралы мәселені
шешеді және ұйғарым шығарылады [5,9б].
Біздің ойымызша, сол уақыттан бастап алқабилер сотының тарихың III
сатысы және оның классикалық үлгісінің пішімделуі басталған.
Англияда король судьяларының еркінен тәуелсіз институт ретінде
алқабилер сотының қалыптасуы XVII ғасырдың аяғына таман, Бушель ісімен және
епископтар процесімен байланысты болған оқиғаның арқасында орын алды. 1670
жылы Пенн мен Мид деген біреулерге халыққа уағыз таратып, сол арқылы заңсыз
толқу туғызады деген айып тағылды. Айыптау дұрыс құрылмаған және тиісті
түрде негізделмеген болатын. Алқабилер сотталушыны кінәсіз деп жариялады.
Пеннді заңға қайшы жиналыс шақырғаны үшін кінәлі деп танымаған алқабилер
ызаланған судьялар жаңа кеңес өткізу үшін оларды шығарып жіберді. Сол кезде
алқабилердің бірі – Бушельге қарап судья қорқыту және қорлау сөз айтып,
ақшалай айып төлеуді мойнына салды. Екінші, үшінші және төртінші кеңесуден
кезінде алқабилер өз ұйғарымын қуаттады. Ақшалай айыппұл төлеуге келіспеген
Бушель түрмеге қамалды. Ол өзіне Habeas corpus берген құқықтарын алға
тартып, жоғарғы судья алқабилер қатынастары туралы пікірін және
соңғылардың қандай дәрежеде судьялардың нұсқауларын орындауға тиіс екенін
айтып, оны босату туралы қаулы шығарды, сондай-ақ ол алқабилердің толығымен
еркін болу қажеттігін мойындады [6,8б].
Шіркеу істеріне қатысты өздерінің ой-пікірін еркін айтқаны үшін қылмыс
жасады деп сотқа тартылған епископтарға қатысты процесте де алқабилер
король судьяларының айыпкерлерді кінәлі деп тану туралы табанды талабына
қарамастан, оларды ақтап шықты.
Алқабилердің король билігінен тәуелсіздігін белгілеген және халық
элементінің позициясын нығайта түскен осы прецеденттерді Англияда күшті
және тәуелсіз алқабилер соты қалыптасуының басталуы деп санауға болады.
Қоғам сотының шешімдері әкімшілік үшін міндетті күшке ие болады, және
біздің ойымызша, алқабилер сотының қазіргі заманғы үлгісінің тарихын
шамамен осы уақыттан бастап есептей беруге болады.
Бұл процестің нйтиежиесінде, сонымен қатар алқабилер тек қана
фактілерді талқылауға тиіс, ал құқық мәселелері судьялардың құзырына жатады
деген ереженің қалыптасуы үшін негіз қаланады.
Англияның ертедегі құқық дерек көздерінен көрініп тұрғандай, егер
судьяның пікірінше алқабилер бұрыс үкім шығаратын болса, олар оны түзеуге
және судья ұсынған дәлелдемелерге сәйкес шығарылуы міндетті болатын.
Алқабилерге айыппұл салуға және басқадай жолмен қорқытып-үркітуге жол
беретін тәртіптік үстемдік құру алқабилер сотында іс жүргізудің мәнісін
түбімен жоятын, себебі, ол негізгі қағида – алқабилердің ішкі нанымы
бойынша дәлелдемелерді еркін бағалау қағидасына қайшы келген.
Алқабилер сотындағы аса маңызды қайта құру оның қарауына дәлелдемелер
ұсынылатын уақыттан басталады. Бұл кезең III Эдуард патшалық құрған кезде
басталды, сол заманнан бері ағылшынның алқабилер соты шын мәнінде өзінің
қазіргі жағдайына келді.
Алғашқыда алқабилер ана не мына іс-әрекеттің жасалу не жасалмау
фактісін анықтау мәселесін шешетін. Ал ұйғарымға кінәлілік мәселесі
кіргізілген кезде, ол жалпы деген атауға ие болды. Бірінші уақытта жалпы
ұйғарым шығару практикасы прецеденттерге негізделетін, ал содан кейін
заңнама жүзінде бекітілді [7,23б].
XVII-XVIII ғасырларда ағылшындар өздерінің сот тәртібін Үндістан,
Бирма, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африкада және т.б. елдерде
орнатты. Кейін бұл тәуелділіктен босаған бұл мемлекеттерде қазір ағылшын -
саксондық немесе ағылшын американдық процесс түрі сақталып қалды.
Англияда алқабилер соты тарихи түрінде біртіндеп, салт-дәстүр мен
тәжірибеден қалыптасады деп айтуға болады. Осындай дамудың нәтижесінде
ағылшын-саксон құқығында алқабилер сотының негізді ережелері қалыптасып,
бекітілді, кейіннен олар алқабилер сотының ағылшын-саксон (классикалық)
үлгісін құрады.
Алқабилер сотының классикалық үлгісінің ең басты ережелері мынадай:
- Алқабилер соты, әдетте, ауыр қылмыстар – фелония (фелония – ауыр
қылмыс, оған кем дегенде бір жылға бас бостандығынан айыру жазасы
берілетін) туралы істерді қарау үшін құрылатын, дегенмен жазалау жазасының
мөлшері үш айдан асатын, қоғамдық қаупі үлкен емес істер бойыншада
айыпталушы істі алқабилер сотында қарау құқығын пайдаланатын.
- Жалпы алғанда, біртұтас сот тең құқықты екі алқадан - халықтың өкілдері
ретінде алқабилерден және мемлекеттік биліктің атынан өкілдік ететін тәж
судьяларынан құрылатын, алқаның әрқайсысы өзінің құзырына жатқызылған
мәселелерді шешу кезінде өзіне белгіленген шектерде іс-қимыл жасайтын.
Істің алқабилер сотында талқылануы қылмыс жасағанына өз кінәсін жоққа
шығаратын айыпталушының құқығы ретінде қарастырылатын (бұл жерде
айыпталушының кінәсіздік презумпциясы қолданылатын) алқабилердің
кінәсіздік қорғау жағдайына ғана істі қарауға кіріседі - деп атап
көрсетті И.Я Фойницкий [8,126б].
- және оның келісіміне байланысты болатын, яғни айыптау мен қорғау
талаптарының арасында міндетті түрде құқықтық дау болуға тиіс;
- алқабилер орындығы, ережеге айналғандай, бір ғана нақты іске арнап
қалыптастырылатын, ал іс аяқталғаннан кейін алқабилер таратылатын;
- төменгі соттардың сомалық юрисдикциясынан (төменгі соттардың сомалық
юрисдикциясын бір судья коронер оңайлатылған тәртіппен дербес қарайтын
болмашы ғана қылмыстар туралы істер құрайтын) асатын барлық істер бойынша
соттасуды үлкен (айыптау) жюриі жүзеге асыратын;
- ақиқатты анықтау соттың міндетіне кірмейтін; сот тараптардың біреуінің
дәлелдерінің басым болғанын белгілеуге тиіс болатын;
- талаптар алқабилердің бүкіл тізіміне қарсылық білдіруге, себептерін
көрсете отырып алқабилерге жеке-жеке қарсылық білдіруге және дәлел
келтірместен алқабилерге қарсылық білдіруге құқылы болатын (ағылшынның әдет
құқығы бойынша себебін көрсетпей алқабилерге қарсылық білдіруге аса маңызды
істер бойынша ған жол берілетін. АҚШ- та себебін көрсетпей алқабилерге
қарсылық білдіру конституциялық құқық болып табылады);
- сот тергеуі 12 алқабиден тұратын шағын жюридің алдында өтетін; басында
айыптау тарапының, содан кейін дәлелдері тарапын зерттелетін;
- алқабилер айыптау актісінде көрсетілетін жалғыз сұрақ – айыпталушы кінәлі
ме? – деген сураққа жауап беру тиіс еді; бұл орайда кінәні жеңілдететін мән-
жайлар туралы мәселе қойылмайтын.
- 12 алқабидің айыпталушының кінәлі не кінәлі еместігі сауалға жауабы бір
ауыздан берілуге тиіс. Егер ұзақ талқылаудан кейін алқабилер сотталушының
кінәлі екендігі (кінәлі еместігі) ортақ пікірге келе алмаған болса, судья
алқабилердің жаңа құрамы қатысатын сот тағайындалғанға дейін істі уақытша
тоқтатын;
- Ұйғарымды (вердикт) алқабилер ауызша шығаратын;
1670 жылға дейін ( Buchell ісі бойынша прецедент) алқабилер өздерінің
ұйғарымын дәлелдемейтін, ал ұйғарым соты қаралған дәлелдемелерге сәйкес
келмейтін немесе кәсіби судьяның нұсқауларына қайшы келетін жағдайда ол
үшін жауакершілік көретін. Сотта істерді қарау туралы заң (1981ж) бойынша
ағылшынның алқабилер сотында шағын жюридің ұйғарымын дәлелдеу тарап етпеу
керек; қайта керісінше, кеңесу бөлменің құпиясын білудің амалын жасайтын
адам қылмыстық жаза қолдануға душар болуы мүмкін [9,13б].
- алқабилердің ақтау ұйғарымының не күшін жоюға, не шағым беруге, соның
ішінде ол анық қате болған жағдайда да, оны ақтауға болмайтын;
- сот талқылауына, соның ішінде 12 алқабиден құралатын шағын жюриге іс
жүргізу тұрғысынан басшылықты тәж судьясы (кәсіби судья) жасайтын, ол
алқабилерге дәлелдемелер жүйесінің мәні мен ережесін түсіндіріп, сот
тергеуі тапқан деректерді түйндейтін және олардың заңдық маңызды ежей-
тегжейлі айқындайтын, сондай-ақ кінәлі деп танылған сотталушыны қандай
жазаға кесу керектігін шешетін.
Абсолютизм дәуіріндегі қылмыстық процесс өзінің сипаты жағынан
іздестіруші (инквизициялық) болатын. Король билігінің агенттері қылмыс
жасаған адамды іздестіруді (анықтауды) жүргізуді, ол құпия және жазбаша
түрде жасалтын. Айыпталушы билік органдарының еш құқығы жоқ обьектісі
болатын, оның қандайда бір іс жүргізу құқықтары да жоқ еді. Тергеуді және
істі қарауға сот жүзеге асыратын, демек айыптау, қорғау және істі шешу
функциялары және оның тұлғасында біріктірілген еді.
Англияда пайда болған алқабилер институты жеке адамды король билігінің
озбырлығынан қорғаудың маңызды құралына айналды [10,106б].
Ағылшындардың алқабилер сотын тәртіпті ұстамы, саяси және азаматтық
құқықтардың кепілдігі қарастырылуы тегін емес. Анлияда алқабилер соты халық
судьяларының тоқсан сайын шығарылатын сессияларының немесе кароль орындығы
мүшесінің жылжымалы сессиясының жанында жұмыс істейтін.
XIX ғасырдың ортасына таман алқабилер сотын қасиетті әрі мызғымас
институт ретінде қарастыру азайып, қылмыстық процестегі оның маңызы да кеми
түсті. Англияда бұл құбылыстың негізгі себептері сот төрелігі саласында
король билігінің әлсіреуі, азаматтық даулар көлемінің қарқын мен көбеюі
және қылмыстық істер бойынша сомалық юрисдикцияның оданда жылдамырақ өсуі
болды. Және, түптің түбінде, халыққа алқабилер сотының шешімдері құзіретті
бола бермейді деген пікір қалыптасты. Айтпақшы, ағылшындар алқабилер сотына
ең алдымен шешендік өнеріне тым бейімдігі және дәлелдемелерді бағалау
кезінде тәжірибесінің жоқтығы үшін сын айтады. Алқабилердің өздері де
кейде алқабилер сотына белгілі бір дәрежеде теріс көзқараста болады.
Алқабилердің міндеттерінде бар мәжбүрлеу элементі міндеттерге уақыт пен
қаражаттың көп кететіне орай олардың көпшілігіне ұнамайды [11,34б].
Англияда дәстүрге айналып және сан ондаған жылдар бойы қызмет еткен
алқабилер соты Америка құрлығына өтіп, онда тарихи жағдайлардың, құқықтық
және ұлттық дәстүрлердің әсерімен кең әсерімен кең тарады, ал XVIII
ғасырдың аяғында оны құрлықтағы Еуропада оны өз жүйесіне енгізді. Алайда
ешбір елде ағылшының алқабилер таза күйде сіңбеді, себебі Англияда
алқабилер соты оның саяси және әлеуметтік құрылысымен, өткен тарихымен,
сондай-ақ ағылшынның сот төрелігінің консервативтігімен байланысты еді.
Алқабилер сотының ағылшын – саксон үлгісінде сотқа беру органы ретінде
соттың (судьяның) ұйғарылуы бойынша шақырылатын 12-23 алқаби құрамындағы
үлкен (айыптау) жюри қызмет етеді. Оның негізгі міндеті – прокурор алға
тартқан айыптау актісінің негізділігін және істі сотқа берудің мүмкін
екенін тексеру.
Америка мемлекетінің жаңа қалыптасу кезеңінде үлкен жюри азаматтарды
негізгі қылмыстық іске түсуден қорғау туралы деп ұғынылатын. Азаматтар
қатарынан іріктелінетін алқабилер айыпталу тарапының уәждерін егжей-
тегжейлі зерттейді және айыптау билігін қиянат етіп пайдалануға жол
бермейді деген сенім болатын. Сотқа берудің мұндай нысана халықтық деп
аталады және оның салмақты уәжі бар тұлға еш негізсіз сотқа тартылған
жағдайда жа, ол жеке адамның еркіндігіне кепілдік береді.
Тағылған айыптың негізделіген тексеру барысында куәлар, сарапшылар
шақырылуы және олардың жауап алынуы, басқа дәлелдемелер тексерілуі,
прокурордың сөзі тыңдауы мүмкін. Айыпталушы үлкен жюриге шақырылмайды.
Үлкен жюридің отырыстары жабық жағдайда өтеді, тараптардың жарыспалылығына
жол берілмейді. Алқабилерден басқа, прокурор, жауап алынатын куә, сарапшы,
аудармашы, стенографист қатысуы мүмкін. Отырыста алқабилердің ішінен сот
тағайындаған старшина басқарады. Шешім көпшілік дауыспен қабылданады. Дауыс
беру нәтиежиелері старшина жүргізіп отырған хаттамада тіркеледі. Хаттаманы
сот бекітеді. Үлкен жюри мақұлдаған айыптау актісі мәні бойынша сотқа беру
актісі болып табылады.
Үлкен жюри бекіткен айыптау актісі айыпталушыға ұсылылғаннан кейін
ғана алқабилер соты істі қарауға кірісе алады. Жұмыс көлемі үлкен соттарда
үлкен жюри шын мәнінде тұрақты түрде жұмыс істейтін сотқа беру ораны болып
табылады (мысалы, АҚШ-та)
Сотқа беру органы ретінде үлкен жюридің ең басты кемшілігі -
алқабилерде заң билімінің болмауы, сондықтан айыптау актісінің дұрыс не
бұрыс тұжырымдалуы туралы мәселені шешу үшін оның құзыреті жеткіліксіз.
Оның үстіне, қылмыстарды тергеу жазбаша түрде жүргізілетін елдерде сотқа
берудің халықтық нысаны дәрменсіз болып шықты; халық судьялары тәж
судьясының ықпалына түсіп, тергеу нәтиежиелерін бағалауға мүлдем жарамсыз
болды.
Сондықтан тіпті консервативті Англияның өзінде 1948 жылдан бастап
сотқа беру функциясы үлкен жюриден алынып, халық судьяларына беделді және
қазіргі заманғы сотқа дейнгі іс жүргізу жүйесі түрінде өз пішімін тапты.
Құрлықта сотқа берудің халықтық нысаны – үлкен жюридің орнына сотқа
беру камерасы түріндегі тәж нысаны енгізілді, яғни сотқа беруді кәсіби
судьялар жузеге асыратын болды.
Өзінің заңдық мәні бойынша сотқа беру дегеніміз – бұл мемлекеттік
айыпталушылардың қызметіне бақылау жасау нысаны. Ол алдын ала іс жүргізу
кезінде табылған деректерді егжей-тегжей тексеру, осы деректерді алуға
негіз болған әрекеттердің заңдылығын не заңсыздығын бағалау, айыпталушыға
қарсы және оның пайдасына келетін деректердің барлығын бүге-шүгесіне дейін
таразылауды көздейді. Жоғарыда аталған себептерге орай үлкен жюри сотқа
берудің негізделуіне және сот талқылаудың тез өсуіне зиян келтірмей бұл
талаптарды қанағаттандыра алмайтын еді. Сондықтан сотқа берудің халықтық
нысанының орнына оның тәж нысаны – сотқа беру камерасы келді.
Алқабилер сотының ағылшын – саксон үлгісінің күмән келтірес
артықшылықтарының бірі – алқабилердің ақтау ұйғарымы анық қате болған
жағдайда да оны бұзуға болмайтын еді, демек, ақтау үкімінде қайта қарауға
болмайтын еді. Мысалы АҚШ заңнамасы бойынша алқабилердің кінәлі емес деген
қарары бар ұйғарымның күшін жою конституциясы бұзу болып саналады, өйткені
онда бір адамды бір қылмысы үшін екі рет соттауға болмайды деп көрсетілген.
Алқабилер сотында жетінші ролді іс бойынша төрағалық етуші судья
атқарады. Ол алқабилер алқасына іс жүргізушілік басшылық жасайды,
жарыспалылық бастауын іске асыру үшін тараптарға барлық жағдайды жасайды,
сот талқылауы барысында басқа да процедуралық мәселелерді шешеді. Атап
айтқанда, тараптардың сотқа келуін тексереді, сотталушы тұлғасының
сәйкестігін анықтайды, прокурор айыптау актісін жария еткеннен кейін,
сотталушының тағылған айыпқа өзін кінәлі деп мойындайтынын не
мойындамайтынын және т.б. айқындайды.
Ағылшын – саксон процесінде қылмыстық процесінде алқабилердің айыптау
ұйғарымынан кейін үкім шығару үшін судьяға екі ай уақыт беріледі, осы
уақыттың ішінде сынамалау қызметінің шенеуніктері (судьяладың ішіндегі
ақпарат берушілер) сотталушының тұрмысы мен тәрбие алу жұмысының
жағдайларын айқындайды, ал содан соң судьяға бұл туралы судьяға есеп
жасайды. Сотталушы кінәсінің дәлелі ретінде қарастыруға жатпайтын бұл
ақпаратты алғаннан кейін, судья АҚШ конгресінің нұсқаулығымен бекітілген
тиісті кестеде тігінен 43 жол (қылмыстығы ауырлылыңы бойынша саралау) және
көлденеңінен 6 баған орналысқан (сотталушы тұлғасының сипаттамасы).
Координаттардың қиылысқан орнына сәйкес жазаның түрі мен өзшемі
айқындалады.
Анлиядағы алқабилер сотының ең үлкен кемшілігі – қылмыстық істер
бойынша алқабилердің ұйғарымы бойынша шығарылған үкімдерге шағым беру
мүмкіндігінің шектелуі деген пікір әліге дейін сақталған, өйткені
алқабилердің кеңесуі құпия өтеді, ал ұйғарымды қабылдаған шешімнің дәлел
келтірмеді. Әрине, егер сотталған адам үкіммен келіспейтін болса, оған
шағым беруге болады. Дегенмен, алқабилер сотының шешімі болғанда,
аппеляциялық сот алқабилердің ұйғарымы шыққан кез-келген істі қайта қарауға
ықыласты емес. Аппеляциялық инстанцияның құрамына кіретін судьялардың
пікірінше алқабилер соты - бұл даулы мәселелерді шешу үшін құрылған
конституциялық сот органы, сондықтан судьялардың тарапынан оның құқықтарына
озбырлық жасалуы дұрыс болмас еді, [11,13б] бірақ бұған карамастан,
алқабилер соттары шығарған ұйғарымдардың күші жойылатын жағдайлар болады.
Көбінесе жоюдың негіздері мынадай болады: а) сот талқылауында іс жүргізу
тәртібінің бұзылуы (алқабилердің әрқайсысына сауал қоюдың нәтижесі емес,
жеребе тарту арқылы ұйғарыммның шығарылуы); б) сотталғанға теріс
көзқарастың болуы (оның өз пайдасын айтатын уәждері тыңдалмаған жағдайда)
в) судьяның, алқабидің адвокаттық құқыққа қайшы мінез-құлық көрсетуі (
мысалы, судья екі жақтан да сұрақ қоюға кедергі жасар бір тараптың сөзін
бөлсе) [11,417б].
2. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотының табиғаты
Ежелден ақ Қазақстан аумағында жасаған тайпалар коғам ішіндегі сот билігін
хан, сұлтан және билер арқылы жүзеге асырып отырған. Хан мен сұлтандар
тайпалар арасындағы өте күрделі де маңызды дау таластарды, сол секілді
ақсүйек өкілдерінің өлімін билерді қатыстыра отырып қараса, ал билер
қоғамдағы қылмыстық және азаматтық істердің бәрін қараған. Рас, кейде рудың
тікелей өз ішіне қатысты болған қылмыстарды ру ақсақалдары шешкен. Ондай
қылмыстарды басқаларға жарияламау не болмаса, өз тентегін өзі тию
мақсатында осылай істеген.
Қашан да болсын билер заң шығарушылық функциясын қолдарынан шығармаған.
Сонау аты аңызға айналған Майқы биден басталған билер институты уақыт өткен
сайын алдыңғылар тәжірибесімен практикалары молайып, кемелдене тусті.
Әсіресе,Тәуке хан заманында билер институты ханның тұрақты заң шығарушы
органына айналды [12,15б].
Билік өнер саналып, оған қаршадайынан араласып, тәжірибе жинақтаған. Би тек
қана әдеттік зандарды ғана біліп қоймай елдің өткен тарихын, діні мен
салтын тереңінен білген, сөзге шешен, отауызды, орақтілді мәселенің
байыбына үңілетін тағылымы мол, қолма-қол, кесек-кесек жырларды мақал-
мәтелдеп шығаратын, ел ішінде беделі зор, әділ болған. Мұндай билерді халық
әспеттеп, өте жоғары бағалаған. Әрине, билік мұрагерлік жолын сақтамаған,
сайланып қойылмаған.
Сот процесі жауапкер мен жәбірленуші тарапынан шағымданып, биге жүгінуге
келген кезден басталады. Жүгінуге келгендерге би қарсылық етуге шариат
заңындағыдай істі қарамай құқықты болмаған. Қазақтарда талап ету мерзімі
шектелмеген. Биге жүгінуге екі жағы да келісімін бергеннен соң оған
қарсылық білдіруге құқықты болмаған. Қамшыларын алдарына тастап, екі жағы
да үнсіз отырған. Бұл деген сөз биге не шешім айтсаң да орындауға әзірміз
дегенді білдіреді.
Дауды анықтауға куәлер қатыстырылған. Куә келтіру міндеті талапкерге
жүктелген. Қажетті жағдайда би куәні күштеп алдыра алған. Есі ауыстар,
кәмелетке жетпегендер куәлікке қатыстырылмаған. Істің ауыр-жеңіліне қарай 2-
3 куә қатыстырылған. Кейде істің байыбына жету, оны шешу қиын болған
жағдайда ант ішу институты қолданылған. Ант ішуші адам қадірлі, әділ,
ізгі, кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін адам болуы тиіс. Оны жауапкер жағы
таңдауға ерікті.
Би істі ешбір қалам қағазсыз ауызекі жүргізген. Билік шешім көпшілік
алдында, жариялы түрде өткен. Ол үшін дауланған мал-мүліктің оннан бір
есебінде билік ақы алынған. Дау шешілген соң соттың процессуалдық бір
түрі – ала жіп кесілген. Екі жақ би шешіміне разы болып, билік шешім тез
орындалған. Билік шешімнің орындалу құқығы талапкер жағына берілген. Билік
шешімге наразылыққа да әдет заңында рұқсат етілгенмен, бидің шешіміне
наразы болу өте сирек кездескен. Біз оны бидің әділдікпен шешуінен деп
санаймыз.
Наразы болған жағдайда сұлтан не басқа атақты биге жүгіне алған.
Ел болғаннан соң, ішінде әр түрлі жағдай болады. Мемлекеттің бір орталыққа
бағынған күштеу аппараты болмауы себепті бидің шешімін орындамаған кезде,
оны жүзеге асыру құқығы талапкер жағына беріліп, барымта жасауға рұқсат
етілген. Оның үстіне бидің шешімін орындамаған сол руға қара күйе жағылып,
айыпталған. Мұндай бағынбаушылық қайталанса, онда ондай ру қоғамнан
шеттетіліп, олармен қыз беріп, қыз алыспаған, қарым-қатынас жасаспаған.
Міне, әбден қалыптасып, халық көкейінен шыққан билер сотын патшалық Ресей
әкімшілігі мүлдем әлсіретіп, жоюға тырысты. Өйткені, қазақ билері үш жүздің
ауызбірлігін сақтауға, елді елдіктен кеткізбеуге ұмтылды. Әлбетте, патшалық
Ресей билер сотын бірден, біржолата құрта алмады. 1822 жылғы Ереже де, 1844
және 1859 жылдардағы заңдары да билер сотын қаншама әлсіретуге тырысқанмен,
оны жойып жіберуге күші жетпеді[13,26б].
Ресейдің қол астына ене бастаған кезден, қазақ хандығы жойылғанға дейінгі
кезеңде әлі дербес тәуелсіздігінен айырыла қоймаған қазақ қоғамындағы әдет-
ғұрып толық құрсауға алына қоймады. Мемлекеттік басқару жүйесінде хандық-
сұлтандық басқару жүйесі қолданылды. Осы кезеңдерде Ресей қазақ әдет-ғұрып
заңдарына онша тиісе қоймай, тек жинау, үйрену үстінде болды. Ол тыңшылары,
шенеуніктері арқылы жинады.
Патшалық өкімет саясаты қазақ әдет-ғұрып заң нормаларын қазақ қоғамына
қарсы қолдану жағын да қарастырды. Әсіресе, мұндай пиғыл барымта
институтында анық көрінді. Ресей жерлеріне болмашы түрде жасалған
барымтаның есесін өздері әскери қарулы күшпен барымталап бірнеше есе
артығымен қайтарып, өктемдік жасап отырғандары деректерден белгілі.
Билік қазақ қоғамында ешқашан да басты кұндылықтар, асыл мұраттар деп
есептелген емес. Ең басты кұндылықтар, айнымас асыл мұраттар деп қазақ
жұрты ар, ұят, намыс, имандылық, әділеттік қасиеттерін атайды. Билікке
ұмтыламын деп бойындағы адамгершілік қасиеттерден айрылып қалма деп
уағыздайтын ел даналығы.
Ал билікке қолы жеткен жан (бақ қону, аруақ қолдау,ата-баба жолын қуу,
еңбегі жану, т.с.с.) енді оның қадірін біліп, халық игілігі үшін жұмсауы
керек.
Халық- биліктің негізі және тірегі, оның қайнар көзі. Сондықтан билік
игілігі халыққа бағышталуы керек, соның жағдайын жасауға, "көңілінен
шығуға" арнауы керек. Ондай болмаған жағдайда биліктің тұрақтап тұруы
неғайбыл, оның өміршендігі күмәмді. "Халық қаһарланса, ханды да тақтан
тайдырады" дейді қазақ. Көшпелілердегі ежелден келе жатқан "ханды
қылғындыру", "хан көтеру'', "хан талапай" рәсім-дәстүрлері мемлекеттік
биліктің басты тұғыры халық екендігін көрсететін ұғымның көрінісі.
Билікті және билік иелерін сыйлау керек, оларға қорқа, үрке қарауға
болмайды деген ой-әуен тән еді қазақ қоғамына. Себебі билік елге қызмет
етеді, ал билік йесі - ел қызметшісі. Сондықтан оларды кұрметтеп, мәпелеп
ұстау керек, кадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін
дала тұрғындары.
Мінеки, халықтың билікке деген жалпы қөзқарасы осындай еді, яғни
Мемлекеттік билік саласындағы құбылыстарды қабылдау,түйсіну, тану және ба-
ғалау ерекшелігі айтылған жәйттерге саятын. Сондықтан қоғамдағы саяси
(мемлекеттік) билік, оның ішінде сот билігі де осы биліктаным аясында
қызмет етті, оның ықпалын және әсерін сезіне отырып, сол төңіректе іске
асты.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігін ондағы мемлекеттік биліктің
аясында әрі іске асу ерекшелігі төңірегінде қарастыру ғылыми әдебиетте әлі
де болса жеке мәселе есебінде қойылмай отыр. Сот билігіне көшпелілердегі
жалпы мемлекет билігі түрғысынан келіп, сараптау көптеген мәселелердің
бетін ашар еді немесе оларды басқа қырынан көрсетер еді.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігін ондағы мемлекеттік биліктің ең
кең тараған, халыққа барынша жақын әрі түсінікті, оның кұрметіне бөленген
және соған арқа сүйеген, сондықтан да мейлінше пәрменді әрі қуатты
салаларының бірі еді. Оның үстіне бұл сала мемлекеттік биліктің басқа
арналарына қарағанда шырқай дамыған,өз мүмкіндігін және қасиетін барынша
мол ашып көрсете алған, ал кей-кейде жалпы мемлекеттік билікті тұтастай
қамтып,оны жеке-дара өзіне саюға талпыныс жасаған "құдіреттердің" бірі
болатын. Академик С.З.Зимановтың сахара жұртындағы сот билігі туралы:
"нельзя не учитывать того обстоятельства, чго в патриархально-феодальном
казахском обществе центральная власть - ханская власть, традиционно была
слаба даже в периоды ее относительного возвышения, и ее функции в мирное
время сводились в основном к разрешению спорив, с которыми обращались к ней
стороны, и к управлению делами своего домена", - деуі тегіннен тегін емес
болатын.
Көшпелілер қоғамындағы мемлекеттік билікке қазіргі заман түсініктерін
және ұғымдарын тұтастай қолдану мүмкін емес, олар мінсіз әдістемелік
қағидалар талабын орындай алмайды. Бұл мәселеде аса сақ болған, аяқты аңдап
басқан жарасады. Өйткені, жалпы қоғамдық өмір сияқты, мемлекеттік билік
салалары да бұл кезде және бұл қоғамда үжымдасқан түрде, ажырамаған тұтас
қалыпта болатын. Олар бірімен-бірі араласып, бірін-бірі жалғап және
жалғастырып қызмет істейтін десек те, осындай күй кешкен жалпы мемлекеттік
билік арасынан суырыла шығып, сұңғыла түрге жеке-дара не болу дәрежесіне
жеткен сот билігі екенін ашық айтқанымыз дұрыс. Сот билігі далалықтардың
мемлекеттік өмірінің символы іспеттес еді және ондағы мемлекеттік биліктің
жалпы көрінісі,оның қолданылуының және іске асуының ең қолайлы да ұтымды,
жедел де арзан, тіптен әмбебап десе де болғандай нысаны (кұралы) еді.
Сондықтан да қоғамдағы мемлекеттік органдардың барлығы дерлік өз алдарында
тұрған мақсат-мүдделерді шешуде және қызметтерін атқару барысында соны
пайдалануға немесе соған арқа сүйеп бағатын. Хан, сүлтаннан бастап ауыл
ақсақалы деңгейіне дейінгі мемлекеттік билік жүйесі ауқымындағы лауазым
иелерінің бәрінде дерлік сот функцясының болғандығын осымен ғана түсіндіре
аламыз. Сондықтан сот билігін мемлекеттік биліктің бір саласы болып қана
қоймай, сонымен бірге оның іске асуының белгілі бір (әрине. кентараған.
жете дамыған, т.с.с.) көрінісі әрі кұралы болды[14,160б].
Сот билігінің көшпелілер коғамындағы орнының биіктігі сонша, ол кейбір
кездері хан билігінен де жоғары тұрған. Әрине, хан билігі қазақ қоғамындағы
ең жоғарғы мемлекеттік билік болып есептелді және ол солай болды да. Бірақ
ел өзінің осы дәрежесін қамтамасыз ету үшін сот билігімен әрдайым санасып
оты руға мәжбүр болатын, соған әр кез арқа сүйейтін. Ал көп жағдайда хандық
билік сот билігін өзінің құрамдас бөлігі немесе жалғасы, не туа біткен бір
қыры деп санайтын да, өзінен бөле-жарып, айырып карамайтын. Бірақ сот
билігі хан билігінен гөрі халыққа жақын тұратын және сот билігі әрдайым
халық жанашыры, соның қамқоршысы рөлін ойнайтын.
Халық ұғымында хан билігі мен сот билігін салыстыра салмақтағанда,
әдетте сот билігіне басымдылық берілелі. Би - ханның ақылгөй кеңесшісі,
рухани тірегі әрі ұстазы есебінде қаралады. Би әркез халық атынан сөйлейді,
сондықтан да болар, би хан алдында тайсалмайды, тіптен керекті жерінде
өктемдік көрсете алады. Қазақи түсінік бойынша би ханға жол көрсетеді (хан
биге емес), би ханның кемшіліктерін бетіне басып сынайды. дұрыс жолдан
таймауына бас-көз болып қадағалайды, қателіктерінен арылуға шақырады. Би
ханға қатты айтуға, халық қамы үшін керекті жерінде сөгуге, ел атынан сұс
көрсетіп каһарлануға хақылы (хан биге емес). Себебі ұлттық санада сот
билігі халыққа ең жақын тұрған билік саласы боп есептеледі. Би (сот) - ел
қамқоры, халық жанашыры әрі ақылшысы деген ой-әуен, көңіл-күй кең тараған
еді. Сондықтан хан билігі мен халық мүддесі арасында қарама-қайшылық
туындап, ол асқына бастаған сәттерде сот билігінің дәрежесі өсіп, хан
билігімен тайталаса бастайтын. Егер сот билігі хан мен халық арасына
төрелікке жүретіндей жағдайға жетсе, онда оның беделі хан билігінен де асып
кететін. Осыған байланысты Әбілхайырды өлтірген Барақ сұлтанның басынан
өткен мына бір оқиғаны келтіре кеткен артық емес сияқты. В.В.Вельяминов-
Зерновтың айтуы бойынша. Әбілхайыр ханды өлтіргеннен кейін "... положение
Барака было чрезвычайно стеснительно: при нем оставалось не более 500
кибиток, почти все роды Средней Орды, которыми он управлял прежде, от него
отстали: некоторые даже согласились его выдать семье покойного
хана[15,60б].
Найманы прямо ответили посланцам его которые приехали с известием об
убийстве Абулхаира и предложением принять в ханы Барака, что они за ним
следовать не хотят... Тоже говорил ему и Толе би, знатный киргиз Большой
Орды, кочевавший за Туркестаном около Ташкента (показание Смаила Муллы 20
ноября 1748 года). Каракисяского рода Казыбек бий и другие старшины
удержали его на пути в Чжунгарию упрекали в убийстве Абулхаира, грозили
выдать семье покойного хана. Барак всячески уговаривал их, выставляя все
пороки Абулхаира и свои достоинства (нишу фамилию зовут Тогим Шиғайской, а
его Абулхаира ханская фамилия Белчайкоянская и его де род против нашего
силою не будет, ибо де наша фамилия Честная и многолюдная). Наконец он
принужден был прибегнуть и хитрости, выбрал четырех биев и предался на их
суд, говоря, что если они признают его виновным, то он готов жертвовать и
именем, и жизнью. Хитрость эта, вероятно, удалась ему, и он успел в
некоторой степени снискать расположение киргизов, потому что Через
несколько времени снова прикочевал к своей орде уже с 3000 кибиток.
Воспользовавшись таким счастливым оборотом обстоятельств, Барак
набрал тысяч пять войска из найманов, каракисяков и даже киргизов ольшой
Орды (их было человек 500 под начальством Толе бия) ".Мінеки, бұл оқиғадан
біздің байкайтынымыз, ханға бергісіз бедел мен күшке ие болған Барак
сұлтанньң өзі билер сотының алдында бас июге мәжбүр болған. Тек билер
сотына бағынамын, соның шешіміне көнемін деп, өз тағдырын сот он билігіне
берген кезде ғана Барак сұлтан халық алдындағы өз беделін қайта көтеріп,
баяғы күш-қуатқа ие болған.
Көшпелілер сот билігін мемлекеттік биліктің басқа салаларынан бөле-
жара карайды, оны өзіне жақын тартады. Сөйте тура оның қоғамдағы орнын,
құндылығын асыра бағаламайды. Сот билігінің кызмет ауқымын, қоғамдық
мәселелерді шешудегі ішкі мүмкіндігін және қажеттілігін шамалап, оны тиісті
шеңберде және деңгейде пайдалануға тырысады. Дала жұрты сот билігінің
рухани болмыс-бітімінің шексіз емес екендігін, онын, тек белгілі бір
шектеулі деңгейде ғана іске асатындығын іштей ұғынатын. Көшпелілер ұғымы
бойынша адам үшін ен басты әрі негізгі сот ол адамның өз соты, ішкі соты,
ар соты. Сыртқы сот, яғни, билер соты ар сотынын көрінісі және салтанаты
болып елестейтін. Соған сай ең әділ де ауыр жаза ар жазасы деп түсінілді.
Яғни, қоғамда арлы сотка баса ден қойылды, сол басты назарда болды. Бір
қызығы, көшпелілер үшін сыртқы сот билер соты қоғамдық қажеттіліктен
туындайтын құбылыс. Олар оны әлеуметтік қажеттілік есебінде ғана
мойындайды. Бірақ, сыртқы сотты (сот процесін) онша "жақтыра, құптай"
бермейді. Онын қоғамдағы орнын амалсыз мойындайды, бірақ асыра бағаламайды.
Керісінше, егер мүмкіндік болып жатса, әр адам өз ісін өзі сотсыз-ак
тікелей шешкенді қалайды. Сот тек басқа жол болмағанда (талас-дауды
шешудің, бітімге келудің) ғана қолданылатын шара деп карастырылады.
Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігінің негізінде жатқан және онын,
ерекшелігін анықтайтын басты факторлардың бірі ол сахаралықтардың рухани
өмірінің деңгейі еді. Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігінің шын келбеті
оны қоғамдағы рухани өмір аясында және контексінде қарастырғанда жарқырап
шыға келеді. Сонда біз сот билігінің мұрат-мүддесін жете байқай аламыз.
Екінші жағынан, сот билігінің рухани деңгейі, бағыт бағдары кандай еді,
адами ажары неде еді деген сұрақтарды зерттей отырып, біз көшпелілер
қоғамындағы рухани өмірдін сыры мен қырына үңіле түсеміз, оның, жалпы
қоғамдағы орны туралы мағлұмат аламыз[16,Б.16-17].
Осы тұрғыдан келгендегі біздің байқайтынымыз, көшпелі қазақ
қоғамындағы рухани өмір саласы, соның заңдары және ұғымдары сот билігінің
негізінде жатқан және соған өз ыкпалын жүргізе алған ең пәрменді күштің
бірі еді. Ар тазалығы, адалдық, ұят, намыс, ата-баба аруағы, имандылық,
мәрттік секілді түсініктер және ұғымдар шын мәнінде көшпелілердің құқықтық
өмірінің бастаулары еді, оның өмір сүруінің негізінде жатқан адами
принциптер және заңдар еді. Көшпелі қазақ қоғамындағы сот процесінің әлі
күнге дейін бізді қызықтыратын әрі таңдандыратын қасиеттері және
"құпиялары" оның осы рухани өмірімен тығыз байланыстылығынан және сонымен
біте қайнасып жататындығынан туындайды. Соған сай кей сәттерде сот
билігінің іске асуының шегін, оның өзіндік болмысының шекараларын дәл
айқындау, дөп басу қиындау соғып жатады. Ондай сәттері соттық сала тікелей
рухани факторлар тікелей сот саласында басты күшке айналып, ондағы
қайшылықтарды мүлдем басқаша шешіп жатады. Яғни, көшпелі қоғамда жалпы
құқықтық өмір, оның ішінде сот саласы, өзінін қоғамдық, адамдық рухқа
бағынышты екендігін, содан туындайтынын және соның талаптары шеңберінде
ғана іске асып, өмір сүретіндігін әркез сезініп, мойындап отыратын. Сонымен
бірге сот саласы өзінің мақсат-мүддесін негізінен, қоғамдық рухани өмірдің
биіктігімен қамтамасыз етіп отыратын. Қоғамдык дау-дамайлардың, талас-
тартыстардың көбіне адамдық өре, рухани белес биігі ережелерімен,
талаптарыменен шешіліп жататындығы осымен түсіндірілетін. Себебі көшпелілер
бір-бірін соттасуға, бет ашысуға қимайтын. Сөйтіп, өмірдің бұл қабаты мен
саласынан жоғарылап, өз мәселелерін үлкен бір рухани деңгейде, түсіністік
деңгейде өзара кешірім және сыйласу деңгейінде, артық ауыз сөзсіз
(ишарамен, көзбен, ыммен ғана түсініп) тек адами ажар тұрғысынан әп-әдемі
шешуге ұмтылатын және жататын. Яғни, көшпелілер сот саласын, жалпы құқықтық
өмір саласын асыра бағалаған жоқ, олардан адамның рухын жоғары қойды,
сөйтіп оларды "ноқталап", "бұғаулап" ұстап отырды. Бұлай ұстап отыру
көшпелілердің рухани өмірінің биіктігімен қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz