Ш.Уалихановтың саяси-құқықтық көзқарасы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Ш. Уалихановтың саяси-құқықтық көзқарасы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙЛАРДЫҢ СИПАТЫ

1. 1 XIX ғасырдағы қазақстандағы саяси құқықтық ойлардың дамуындағы негізгі идеялар

1. 2 Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің маңызы

2 ШОҚАН УАЛИХАНОВ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛЫ РЕФОРМАТОР РЕТІНДЕ ТАНЫЛУЫ

2. 1 Шоқан Уәлиханов ойшыл және қоғам қайраткері

2. 2 Ш. Уәлихановтың сот билігіне қатынасты көзқарастары

2. 3 Ш. Уәлихановтың мемлекеттік билікке қатынасты идеялары

ҚОРЫТЫНДЫ . . . ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай 19 ғасырдағы саяси құқықтық ой тарихындағы мемлекеттік басқару туралы ойларды зерттей отыра Қазақстанда саяси құқықтық, демократиялық мемлекет құру идеясы және оның Конституциямызда бекітілгендігі адамзат өркениетінің ондаған ғасырлар бойы қалыптасқан озық-ойлы тарихи және саяси-құқықтық ілімдері мен ой-пікірлері қарастырылады. Казақстанда құқықтық, демократиялық мемлекет құру идеясы және оның Конституциямызда бекітілгендігі адамзат өркениетінің ондаған ғасырлар бойы қалыптаскан озық-ойлы тарихи және саяси-құқықтық ілімдері мен ой-пікірлердің тікелей жемісі деп айтуға болады.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасында демократиялық мемлекеттерге тән билікті бөлу, сот тәуелсіздігі, адам құқығының тиімді қорғалуы, дұниежүзілік қауымдастықпен теңдік дәрежеде болу, елімізді бай және қуатты мемлекеттер санатына көтеру сияқты идеяларды данышпан ата-бабаларымыз өткен заманның қилы-қилы кезеңдерінде тек мәселе ретінде күн тәртібіне қоюмен ғана шектелмей, сонымен қатар оларды шешудің арнайы тетіктерін қасқа жол, жораны тайға басқан таңбадай етіп қалдырып кеткен.

Міне, осыған байланысты ұлы даланың данышпан ойшылдарының ұлағатты идеялары мен асыл сөздерін бүгінгі мемлекеттік билік жұргізу, басқару, құқықтық реформа жасау жүйесінде тиімді пайдалану - тарихтан сабақ алудың айқын үлгісі екені ақиқат. Көрнекті ойшыл Джордж Оруэлл тарихтың қоғамды дамытуға орасан зор себепші екенін айрықша атап, өз ойларын мынадай тобықтай түйінмен қорытқан: "Кім өткенге билік жүргізсе, ол болашақты да билейді". Себебі қазіргі уақытта көрегендік идеялар жоққа тән.

Бүгінгі таңдағы әлеуметтік-саяси және экономикалық шындықтар Қазақстан халықтарының сана-сезіміне өзгерістер әкелуде. Халықтың тарихына деген қоғамдағы көзқарас өзгеріп келеді. Отанымыздың шыншыл да ақиқатты ғана айтатын тарихына деген ынта-ықылас та қауырт өсе түсуде. Болып жатқан өзгерістерге өткен кезеңдерден ұқсастық іздестіріліп, қазіргі заманның күрделі проблемаларын шешеу жолын табуға талпыныс жасалуда. Осындай жағдайларда Қазақстанның тарихи өткен жолын объективті, идеологиялық конъюнктурадан ада көрінісін қалпына келтіру халықтың тарихи зердесін қайта түлетудің негізі, ұлттық бірлікті қалыптастырудың, өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбилеудің аса маңызды факторларының бірі болып табылады. Соған орай елімізде тәуелсіз Қазақстанның өмір шындығына сай жаңа тарихы жазылуда.

1995 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастырудың тұжырымдамасына» сәйкес отандық тарих ғылымы алдына өткен тарихты үзінділер түрінде емес, мүмкіндігінше тұтас үрдіс ретінде қалыптастыру; «ақтаңдақ» беттерді ашу, бұрын бұраланып түсіндіріліп келген құбылыстарды және тұлғалар келбетін объективті түрде көрсету секілді міндеттер жүктелді [1] .

Міне, осы аталған міндеттерді жүзеге асыруда еліміздің тарихшы-ғалымдары тарапынан қыруар жұмыстар атқарылуда. Соның ішінде тарихшылардың кеңестік дәуірде барынша бұрмаланған, «халық жауы», «феодалдық топтың қолшоқпары», «кертартпа күштердің өкілі» ретінде көрсетілген тұлғалардың, қайраткерлердің келбетін қайта сомдау бағытында жүргізген ізденістерін ерекше айтуға болады. Осындай ізденістер нәтижесінде өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырған хандар мен билеушілердің, зиялы қауым өкілдерінің, батырлар мен билердің, ағартушылардың не бір өкілдерінің өмір жолына, атқарған қоғамдық-саяси қызметіне қатысты көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Бұл еңбектер халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға, өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеуге және ұлттық идеяның орнығуына қызмет етеді деп нық сеніммен айтуға болады. Бұл пікір біз таңдап отырған зерттеу жұмысына да тікелей қатысты.

Барлық халықтар мен мемлекет басшылары тарихтың сабақтарынан қорытынды жасап, оның бай тәжірибесін бүгінгі күннің күн тәртібінде тұрған мәселелерді шешуде, пайдалануда.

Мемелекеттік лауазымға ие болған азаматтарымызға саяси-құқықтық ой-пікір қайраткерлерінің ұлағатты да даналы сөздерін ұран ретінде саналарына сіңіріп, ұлтжанды, патриотизм идеялармен жігерленген адамдарды қалыптастырып, ел басқару, билік жүргізу қызметін тек сол санаттағы адамдар тобына ғана тапсыру даму зандылығының ең өзекті мәселесі. Ең алдымен бұл мәселені шешпей мемлекеттік қызметтегі тазалық, әділеттілік тек халықтың игілігіне еңбек ету сияқты талаптарды іс жүзіне асыру мүмкін емес екені тарихтың дамуымен нақты дәлелденгені көрініс.

Байқап қарасақ, көшпелі қазақ өркениеті ойшылдарының мәңгі өшпейтін идеялары, асыл сөздері, жалпы философиясы тәуелсіз Қазақстанда өзінің мән-мағынасын жойған жоқ. Ғасырлар өткен сайын сарқылмас рухани қазына ретінде жас ұрпақты өнегелік пен парасаттылыққа, патриотизм мен адалдыққа тәрбиелеуде өлшеусіз роль атқаратыны хақ.

Қазақ қайраткерлердің мемлекетті нығайту идеялары, ұлы қазақ билері - Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке және Абылай, Шоқан Уәлиханов, сынды қазақ ойшылдарының ұлттық прогресс, әділ сот, билік жүргізу мәселелеріне байланысты ұлағатты ой-пікірлері бүгінгі күннің мәселелерімен тығыз байланыста зерттеліп, мемлекеттік-құқықтық дамудың болашақтағы сапалы көріністеріне рухани жағынан әсер ететіні нақтылы айқындау болып есептеледі.

Дипломдық жұмыстың міндеттері: тарихи деректемелерге негізделе отыра қазақ өркениетіндегі қайраткерлердің мемлекетке қатынасты ой пікірлерін талдау, тұжырымдау және құқық тарихында олардың орнын белгілеу.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты 19 ғасырдағы саяси қайраткерлердің мемлекеттік билікке сот билігіне қатынасты ойларды зерттей отыра ұлы данышпан қайраткер ұлы реформатор Шоқан Уалихановтың мемлекетті нығайту идеяларын талқылау, сот билігіне байланысты идеялық ойларын, бүгінгі күннің сот мәселелерімен тығыз байланыста зерттей отыра, мемлекеттік-құқықтың дамуының болашақтағы сапалы көріністеріне рухани жағынан әсер ететіні нақтылы айқындау болып есептеледі.

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

тарихи деректемелерге негізделе отыра қазақ интелегенция қайраткерлердің мемлекетке қатынасты ой пікірлерін талдау, тұжырымдау және құқық тарихында олардың орнын белгілеу;
Шоқан Уалихановтың мемлекеттік билікке қатынасты саяси көзқарастарын идеялық негіздерін зерттеу;
Шоқан Уалихановты ұлы реформатор ретінде зерттеу;
Шоқан Уалихановтың сот реформалары атты еңбегін зерттеу;

Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Дипломдық жұмыстың объектісі. Орта ғасырлардағы қазақ жеріндегі саяси құқықтық ой тарихындағы мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару туралы ойлар жұмыстың объектісі деп танылады.

Дипломдық жұмыстың пәні. Орта ғасырлардағы қазақ жеріндегі саяси құқықтық ой тарихындағы мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару болып табылады.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс саяси құқықтық ілімдер тарихы негізінде орта ғасырлардағы қазақ жеріндегі саяси құқықтық ой тарихындағы мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару жұйесінің даму кезеңдері ұлы ғұламы ойшылдардың еңбектеріндегі теориялық материалдарға негiзделiп жазылған зерттеу болып табылады. Еңбектiң теориялық маңызы дипломда келтiрiлген қорытындылар жетiлдiру процесiнде қолдану мүмкiндiгiмен үштасады. Зерттеу жұмысында орта ғасырдағы басқару проблемаларын зерттеу барысында ғылыми заң әдебиеттерi, шығармалары жеке монографиялық еңбектер қолданылды.

Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыс жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер арқылы жазылды. Мемлекет және саяси құқықты зерттеудің танудың әмбебап тәсілдері ретінде диалектикалық әдіс қолданылды. Мемлекеттік құқықтық құбылыстарды бір бірмен тығыз байланыстағы мағынада, тұтастық идеясында зерттеу ретінде жүйелеу әдісі қолданылды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Осы жұмыстың теориялық негізі ретінде осы тақырыпқа тікелей қатысты жазылған монографиялық еңбектермен оқулық әдебиеттер алынды. Дипломдық жұмыс негізіне кіріспеден, 2- тараудан, бірнеше бөлімдерден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙЛАРДЫҢ СИПАТЫXIX ғасырдағы қазақстандағы саяси құқықтық ойлардың дамуындағы негізгі идеялар

Алаш қозғалысы қазақты бiраз iлгерiлеткен прогессивтi қозғалыс. Оның басталуының өзiнiң әр түрлi себептерi бар. 1905 жылғы орыс революциясынан кейiн Ресей қай жолмен жүруi керек, демократиялық жолмен жүруi керек пе, жоқ болмаса монархиялық жолмен жүру керек пе деген мәселе көтерiлдi. Орал қаласында Б. Қаратаев, Әлихан Бөкейханов, Барлыбек Сыртанов, т. б. адамдар белгiлi дәрежеде: “Әй, бiз де ойлансақ қайтедi” деп Ресейдегi Кадет партиясының бөлiмшесiн ашуға талаптанды. Кадет партиясы монархияға қарсы құбылыс болатын. I-II Думаға қазақтардан 12-13 депутат сайланса, III Думаға келгенде қазаққа орын бермей қойды. Осының өзi де Еуропа оқуымен тәрбиеленiп жатқан студенттерге болсын, батысшыл зиялыларға болсын ықпал етпей қойған жоқ. Әлихан Бөкейхановтың қозғалыстың басы-қасында болып, жетекшiлiк етуiнiң бiр себебi осы. Мемлекеттiк Думадан қазаққа орын бермей қоюының тағы бiр себебi Қосшұғыл Шәймерденовтiң “Серке” дейтiн газет шығарғаны, Петербургтiң өзiнде. 2-нөмiрiнде Мiржақыптың “Бiздiң мақсаттарымыз” дейтiн мақаласы кетiп бара жатқан жерiнен тоқтатып тастаған. Яғни, бұратана халықтарға теңдiк беруге болмайды деген сылтауды жүзеге асырып, алдымен депутаттықтан, мiнбеден айырды. Айтатын ойдың мүмкiндiгiн қысқартты. Соған байланысты империя қазақтың оқыған зиялы қауымдарының ауызын жабуды көздедi. Өзiне қарсы шығып жатқандарды кiм болса да сөйлеткiсi келмейдi ғой. 1872 жылдан бастап Оқу-ағарту министрлiгi: “Конечную целью образование всех инородцев живущих в пределах нашего отечества бесспорно должно быть обрусение и слияние с руским народом” деген тезиспен жұмыс iстедi. Кейiн келе әбден күшейдi. Әсiресе жарлық жағы тiптi күштi болды. 1880 жылдары әлгi ойды ендi “Қасиеттi Синод” жалғастырып, сол министрлiкке мынадай мазмұнда хат жолдайды: “Открыть женскую школу для киргизских девиц, обучать их в русской грамоте для того, чтобы она когда сделается женою киргиза и матерю, то будет влиять на своего мужа и детей и склоняет их на русскую сторону, тогда быстро добьемся искоренение киргизского духа, грамоту и веру” дейтiн нәрсенi айтады. Ал осыны, осының нәтижесiн бiз қазiр көрмей отырмыз ба? Осыны жасай алмаған империя кеңестiк тұста жасады. Қазiр қазақтың қыз-қырқындарының 70-80 пайызы оқиды, оның өзi көбiне орысша оқып және балаларын да орысша тәрбиелейдi. Бұрын 40 пайыз болса, қазiр 60 пайыз деп Мұхтар Шахановтың айғайлап жүргенi рас. Қазiргi ұрпағымыздың барлығын өзiмiздiң қазақтың қара қыздары орысша тәрбиелеп жатыр. Осы жағынан келген уақытында, оқу жүйесiнiң керемет әсерiн қараңыз. Сол батыстанған, батысша оқи бастаған Бақытжан Қаратаев та, Ахмет Байтұрсынов та, Мiржақып Дулатов та, барлығы да орыс-түзем мектептерiнен өтiп, қазақтың еуропалана бастаған зиялылары. Кей уақытында анау бұрынғының барлығын сызып тастап, осыған дейiн ештеңемiз болмаған дейтiн нәрсенi жиi айтатын себебiмiздiң бiрi осы. Тiптi әрi-берiден соң көп ағаларымыздың әйелi орыс болған. Әлиханның әйелi, Ахметтiң әйелi. Ал әйел дегенiңiз қыңқылдап отырып, өзiнiң керегiн iстетiп алатын кездерi болады. Ол байғұс iстетейiн демейдi, өзiнiң үйренiп қалған дағдысын әкелiп саған себедi, сенен өнiм алғысы келедi. Қазiргi буын да, бұрынғы аға буын да осы кепке душар болған. Яғни Алаш қозғалысын бастағандар еуропалана бастаған қазақтың алғашқы зиялылары едi. Олар Еуропадағы құбылыстардың барлығын қазақ даласынан көргiсi келдi. Сосын Алаш қозғалысы, Алаш партиясы жөнiндегi ойлардың iшiнде мынадай нәрсенi қатты ескеруiмiз керек. Кейбiреулер айтып жүргендей емес, Алаш партиясының бекiтiлген бағдарламасы болған жоқ, жобасы ғана болды. Сол жоба алғаш рет “Қазақ” газетiнiң 1917 жылы қараша айының 22-сiнде ме, 23-iнде ме жарияланды. Оның алғашқы сөзi: “Бiз Ресей Федеративтiк Республикасының құрамында отырып өзiмiзге теңдiк алуымыз керек” дегеннен басталған болатын. Ресейден бөлiнiп кету деген ешқандай ой болған жоқ.

Алаш қозғалысы қазақты бiраз iлгерiлеткен прогессивтi қозғалыс. Оның басталуының өзiнiң әр түрлi себептерi бар. 1905 жылғы орыс революциясынан кейiн Ресей қай жолмен жүруi керек, демократиялық жолмен жүруi керек пе, жоқ болмаса монархиялық жолмен жүру керек пе деген мәселе көтерiлдi. Орал қаласында Б. Қаратаев, Әлихан Бөкейханов, Барлыбек Сыртанов, тағы басқа адамдар белгiлi дәрежеде: “Әй, бiз де ойлансақ қайтедi” деп Ресейдегi Кадет партиясының бөлiмшесiн ашуға талаптанды. Кадет партиясы монархияға қарсы құбылыс болатын. I-II Думаға қазақтардан 12-13 депутат сайланса, III Думаға келгенде қазаққа орын бермей қойды. Осының өзi де Еуропа оқуымен тәрбиеленiп жатқан студенттерге болсын, батысшыл зиялыларға болсын ықпал етпей қойған жоқ. Әлихан Бөкейхановтың қозғалыстың басы-қасында болып, жетекшiлiк етуiнiң бiр себебi осы. Мемлекеттiк Думадан қазаққа орын бермей қоюының тағы бiр себебi Қосшұғыл Шәймерденовтiң “Серке” дейтiн газет шығарғаны, Петербургтiң өзiнде. 2-нөмiрiнде Мiржақыптың “Бiздiң мақсаттарымыз” дейтiн мақаласы кетiп бара жатқан жерiнен тоқтатып тастаған. Яғни, бұратана халықтарға теңдiк беруге болмайды деген сылтауды жүзеге асырып, алдымен депутаттықтан, мiнберден айырды. Айтатын ойдың мүмкiндiгiн қысқартты. Соған байланысты қазақтың оқыған зиялы қауымдарының ауызын жабуды көздедi империя. Өзiне қарсы шығып жатқандарды кiм болса да сөйлеткiсi келмейдi ғой. 1872 жылдан бастап Оқу-ағарту министрлiгi: “Конечную целью образование всех инородцев живущих в пределах нашего отечества бесспорно должно быть обрусение и слияние с руским народом” деген тезиспен жұмыс iстедi. Кейiн келе әбден күшейдi. Әсiресе ожарлық жағы тiптi күштi болды. 1880 жылдары әлгi ойды ендi “Қасиеттi Синод” жалғастырып, сол министрлiкке мынадай мазмұнда хат жолдайды: “Открыть женскую школу для киргизских девиц, обучать их в русской грамоте для того, чтобы она когда сделается женою киргиза и матерю, то будет влият на своего мужа и детей и склоняет их на русскую сторону, тогда быстро добемся искоренение киргизского духа, грамоту и веру” дейтiн нәрсенi айтады. Ал осыны, осының нәтижесiн бiз қазiр көрмей отырмыз ба? Осыны жасай алмаған империя кеңестiк тұста жасады. Қазiр қазақтың қыз-қырқындарының 70-80 пайызы оқиды, оның өзi көбiне орысша оқып және балаларын да орысша тәрбиелейдi. Бұрын 40 пайыз деп жүр едiк ғой, қазiр 60 пайыз деп Мұхтар Шахановтың айғайлап жүргенi рас. Қазiргi ұрпағымыздың барлығын өзiмiздiң қазақтың қара қыздары орысша тәрбиелеп жатыр. Осы жағынан келген уақытында, оқу жүйесiнiң керемет әсерiн қараңыз. Сол батыстанған, батысша оқи бастаған Бақытжан Қаратаев та, Ахмет Байтұрсынов та, Мiржақып Дулатов та, барлығы да орыс-түзем мектептерiнен өтiп, қазақтың еуропалана бастаған зиялылары. Кей уақытында анау бұрынғының барлығын сызып тастап, осыған дейiн ештеңемiз болмаған дейтiн нәрсенi жиi айтатын себебiмiздiң бiрi осы. Тiптi әрi-берiден соң көп ағаларымыздың әйелi орыс болған. Әлиханның әйелi, Ахметтiң әйелi. Ал әйел дегенiңiз қыңқылдап отырып, өзiнiң керегiн iстетiп алатын кездерi болады. Ол байғұс iстетейiн демейдi, өзiнiң үйренiп қалған дағдысын әкелiп саған себедi, сенен өнiм алғысы келедi. Қазiргi буын да, бұрынғы аға буын да осы кепке душар болған. Яғни Алаш қозғалысын бастағандар еуропалана бастаған қазақтың алғашқы зиялылары едi. Олар Еуропадағы құбылыстардың барлығын қазақ даласынан көргiсi келдi. Сосын Алаш қозғалысы, Алаш партиясы жөнiндегi ойлардың iшiнде мынадай нәрсенi қатты ескеруiмiз керек. Кейбiреулер айтып жүргендей емес, Алаш партиясының бекiтiлген бағдарламасы болған жоқ, жобасы ғана болды. Сол жоба алғаш рет “Қазақ” газетiнiң 1917 жылы қараша айының 22-сiнде ме, 23-iнде ме жарияланды. Оның алғашқы сөзi: “Бiз Ресей Федеративтiк Республикасының құрамында отырып өзiмiзге теңдiк алуымыз керек” дегеннен басталды. Ресейден бөлiнiп кете қоямыз деген ешқандай ой болған жоқ.

Патша үкіметі құлатылғаннан кейін 1905 жылдан өмір сүрген алаш қозғалысы қайта жанданды. 1917 жылы 21-28 шілдеде алаш қайраткерлерінің бастамасымен Орынборда бірінші жалпықазақ съезі болып өтті. Съезге Семей, Торғай, Ақмола, Орал, Сырдария, Жетісу, Ферғана облыстарынан және Бөкей Ордасынан делегаттар қатысты. Съездің күн тәртібінде 14 мәселе қаралды. Олар: мемлекеттік басқару ісі, қазақ облыстарының автономиясы, "Алаш" партиясын құру, жер мәселесі, сот, дін және әйелдер мәселесі, жергілікті басқару, халыққа білім беру және т. б.

Съезде бұрыннан айтылып келе жатқан саяси ұйым "Алаш" партиясы құрылып, оның бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданды. Партияның бағдарламасын Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Е. Ғүмаров және тағы басқалар жасады. Он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21 қарашада "Қазақ" газетінде жарияланды.

Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс тапты. Жобада атап көрсетілгендей, партияның басты мақсаты Ресей федерациялық демократиялық республикасының құрамында қазақ автономиясын құру болды.

Бағдарламаның бірінші бөлімі "Мемлекет қалпы" деп аталады. Бөлімнің мазмұнына қарай оның мемлекеттің басқару нысаны туралы екендігін байқау қиын емес. Партия бағдарламасында Ресей демократиялық, федеративті республика болуы тиіс деп атап көрсетіледі және демократия мен федерация ұғымдарына түсінік беріледі. "Демократия мағынасы мемлекетті жұрт билеуі", яғни халық билігі, ал "федерация мағынасы құрдас мем-лекеттерге бірлесу, әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді". Мұндағы негізгі айтылмақ идея өзін-өзі басқаратын тең құқылы мемлекеттер одағы.

"Алаш" партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес өкіметі де Ресейдің федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайраткерлерінің ұлттық автономия түріндегі мемлекеттілікке қол жеткізуге ұмтылуының өзіндік себептері де бар еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да партия бағдарламасына іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын автономиялардан тұратын федеративтік, демократиялық Ресей туралы кағида енгізілді.

Мемлекеттік құрылыс мәселесінде Үкімет басында Құрылтай жиналысы, оның аралығында Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума белгілі бір мерзімге сайлаған Президент тұрды. Құрылтай жиналысы тұрақты орган емес, ол мезгіл-мезгіл сессия түрінде ғана жұмыс істейді. Оның сессиялары арасында билік тұрақты орган Президенттің қолында болады. Ол халықты Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума алдында жауапты Министрлер Кеңесі арқылы басқарды.

Жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы парламенттік республиканың ұсынылуы сол кездегі жағдай үшін бірден-бір дұрыс қағида болатын. Екі палатаның бірлескен отырысында сайланған Президент жоғары өкілді орган алдында жауапты болмады. Егер Парламент алдында Президент те жауапты болса, онда бұл органның билігі абсолютті болар еді. Сондықтан да партия бағдарламасында мемлекеттік құрылыс үшін билікті бөлісу идеясы енгізілді. Партия бағдарламасы бойынша заң шығару Мемлекеттік Дума құзырында болды және атқарушы орган қызметіне бақылау жасау мүмкіндігі берілетін сауал салу құқын да берілді.

Партия бағдарламасының бірінші бөлімінде демократияның ең жарқын көрінісі сайлау туралы да айтылады. Жоба авторлары демократиялық сайлау жүйесін ұсынды. "Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады". Яғни, азаматтардың саяси құқығы шыққан тегі, діні, сенімі, қызметі, мүлкі және жыныс айырмашылығына қарамай, барлығының сайлау құқығын жүзеге асыру арқылы бекітіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.