Қылмыстық іс жүргізу принциптері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. 1 Заңдылық принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2. 2 Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. 3 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. 4 Жеке адамның абыройы мен қадір.қасиетін құрметтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2. 5 Меншікке қол сұқпаушылық және кінәсіздік презумпциясы принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. 1 Заңдылық принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2. 2 Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. 3 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. 4 Жеке адамның абыройы мен қадір.қасиетін құрметтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2. 5 Меншікке қол сұқпаушылық және кінәсіздік презумпциясы принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Берілген дипломдық жұмыс қылмыстық іс жүргізу принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы маңызын теориялық деңгейде зерттеуге арналған. Құқықтың жалпы және сала аралық принциптерінің салалық принциптерге ықпалы және салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің өзіндік маңыздары мен мақсаттары талданған. Өз кезегінде орындалуы жалпыға бірдей міндетті болып табылатын құқықтық норма болмағанымен құқық прициптері аталған нормалардың өздерінің әлеуметтік функцияларын тиісті деңгейде атқаруының кепілі. Біздің жұмысымыз қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің сот дәлелдеулерінің жүзеге асырылуына тигізетін ықпалы туралы болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың мәнісі мен әлеуметтік тағайынының құқық принциптері арқылы ашылатындығы белгілі. Өз кезегінде құқықтың объективтік табыиғатынан туындайтын сапасы бола отырып, құқық принциптері қоғамдағы әділеттілік пен заңдылықтың негізгі өлшемі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің басшылыққа алынуы қоғамдағы қатынастарды заңға сай, әділетті негізде реттеудің бірден-бір кепілі ретінде бағалануы тиіс. Берілген тақырыптың ғылыми деңгейде зерттелуі, құқықтың аса маңызды саласы ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығының басты қағидаларының ішкі мазмұндарын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олардың бойындағы әлеуметтік әлеуетті (потенциал) ашуға жәрдем берері анық. Тек солай болған жағдайда ғана, біздің ойымызша, қылмыстық іс жүргізу құқығының талаптары қатаң сақталып, қоғамдағы заңдылық пен құқық тәртібінің нығая түсуіне объективтік жағдай туындайды. Осы айтылғандар берілген тақырыптың қаншалықты өзекті екендігінің дәлелі болып табылады деп сенеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтың жалпы және салалық принциптерінің теориялық мәселелері көптеген уақыттардан бері зерттеушілердің назарын өздеріне аударып келеді. Құқықтың жалпы қағидалары туралы біз Н.И. Матузовтың, А.В. Мальконың, С.З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, С. Өзбекұлының, Ө.Қ. Қопабаевтың және басқалардың еңбектерінен көптеген тұжырымдарды кездестіреміз. Салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс жүргізу принциптері М.С. Сторговичтің, Б.Х. Төлеубекованың, В.Т. Томиннің, Н.Н. Полянскийдің, Т.Н. Добровольскаяның еңбектерінде зерттелген. Алайда аталған мәселені барынша терең зерттеп оның теориялық жағының қыр-сырын ашқан қазақ тіліндегі зерттеу жұмысы жоқ деп айтуға болады. Егер біз еліміздің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруды өзіміздің басым бағытты міндетіміз деп санайтын болсақ, онда ана тілімізде жүргізілген зерттеу жұмыстары оның
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Берілген дипломдық жұмыс қылмыстық іс жүргізу принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы маңызын теориялық деңгейде зерттеуге арналған. Құқықтың жалпы және сала аралық принциптерінің салалық принциптерге ықпалы және салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің өзіндік маңыздары мен мақсаттары талданған. Өз кезегінде орындалуы жалпыға бірдей міндетті болып табылатын құқықтық норма болмағанымен құқық прициптері аталған нормалардың өздерінің әлеуметтік функцияларын тиісті деңгейде атқаруының кепілі. Біздің жұмысымыз қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің сот дәлелдеулерінің жүзеге асырылуына тигізетін ықпалы туралы болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың мәнісі мен әлеуметтік тағайынының құқық принциптері арқылы ашылатындығы белгілі. Өз кезегінде құқықтың объективтік табыиғатынан туындайтын сапасы бола отырып, құқық принциптері қоғамдағы әділеттілік пен заңдылықтың негізгі өлшемі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің басшылыққа алынуы қоғамдағы қатынастарды заңға сай, әділетті негізде реттеудің бірден-бір кепілі ретінде бағалануы тиіс. Берілген тақырыптың ғылыми деңгейде зерттелуі, құқықтың аса маңызды саласы ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығының басты қағидаларының ішкі мазмұндарын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олардың бойындағы әлеуметтік әлеуетті (потенциал) ашуға жәрдем берері анық. Тек солай болған жағдайда ғана, біздің ойымызша, қылмыстық іс жүргізу құқығының талаптары қатаң сақталып, қоғамдағы заңдылық пен құқық тәртібінің нығая түсуіне объективтік жағдай туындайды. Осы айтылғандар берілген тақырыптың қаншалықты өзекті екендігінің дәлелі болып табылады деп сенеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтың жалпы және салалық принциптерінің теориялық мәселелері көптеген уақыттардан бері зерттеушілердің назарын өздеріне аударып келеді. Құқықтың жалпы қағидалары туралы біз Н.И. Матузовтың, А.В. Мальконың, С.З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, С. Өзбекұлының, Ө.Қ. Қопабаевтың және басқалардың еңбектерінен көптеген тұжырымдарды кездестіреміз. Салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс жүргізу принциптері М.С. Сторговичтің, Б.Х. Төлеубекованың, В.Т. Томиннің, Н.Н. Полянскийдің, Т.Н. Добровольскаяның еңбектерінде зерттелген. Алайда аталған мәселені барынша терең зерттеп оның теориялық жағының қыр-сырын ашқан қазақ тіліндегі зерттеу жұмысы жоқ деп айтуға болады. Егер біз еліміздің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруды өзіміздің басым бағытты міндетіміз деп санайтын болсақ, онда ана тілімізде жүргізілген зерттеу жұмыстары оның
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: Юристъ, 2000. – 776 с.
2 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 бет.
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Ред. басқарған Ғ. Сапарғалиев. – Ауд. С. Бақтыгерейұлы. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999. – 424 бет.
4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2005. – 208 б.
5 Кобликов А.С. Законность – конституционный принцип советского уголовного судопройзводства. – М., 1979. – 325 с.
6 Стецовский Ю.Н., Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечения обвиняему права на зачиту. – М., 1986. – 249 с.
7 Добровольская Т.Н. Принципы советского уголовного процесса. – М., 1971. – 348 с.
8 Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. – М., 1956. – 397 с.
9 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Под ред. Н.В. Жогина. М., 1973. – 258 с.
10 Петров Ю.А. Теория познания: научно-практическое значение. М., 1983. – 235 с.
11 Карнеева Л.М. Правильное определение основных понятий теории доказательств – важнейшая гарантия достижения истины при производстве по уголовному делу // Гарантии прав личности в социалистическом уголовном праве и процессе. Ярославль, 1981. – 124 с.
12 Философский энциклопедический словарь. – М., 1983. – 365 с.
13 Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж, 1978. – 352 с.
14 Шептулин А.П. Диалектический метод познания. М., 1983. – 247 с.
15 Кумф Ф., Оруджев З. Диалектическая логика: основные принципы и проблемы. М., 1979. – 209 с.
16 Философская энциклопедия: В 5 т. Т. 4 / Гл. ред. Ф.В. Константинов. М., 1967. – 308 с.
17 Никитин Е.П. Метод познания прошлого // Вопросы философии. 1966, № 8. С. 34-38.
18 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М., 1950. – 368 с.
19 Советский уголовный процесс / Под ред. М.А. Чельцова. М., 1962. – 359 с.
20 Дорохов В.Я. О понятии доказательства в советском уголовном процессе // Сов. Гос-во и право. 1964. № 9. С. 24-27.
21 Логика научного исследования / Под ред. П.В. Копнина., М.В. Поповича. М., 1965. – 124 с.
22 Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 24 апреля 1992 г. «О практике применения законодательства, регламентирующего права и обязанности лиц, потерпевших от преступления» // Сборник постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (Казахской ССР) 1961-1997 гг. Т.1. Алматы. – 1998. – С. 359-360.
23 Рыженков А.Я., Филиппов П.М. О возмещении ущерба на предварительном следствии. Волгоград, 1983. – 272 с.
24 Гуреев П.П. Гражданский иск в уголовном процессе. М., 1961. – 302 с.
25 Нуралиева А.С., Биятов Т.К. Понятие, предмет, основания и значение гражданского иска в уголовном процессе // Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Академический курс. Под ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга вторая. – Алматы, С. – 374 –397.
26 Зинатуллин З.З. Возмещение материального ущерба в уголовном процессе. Казань., 1974. – 298 с.
27 Ковалев М.А. Прокурорский надзор за обеспечением прав личности при расследовании преступлений. М., 1981. – 321 с.
28 Власенко Н.Г. Вопросы теории и практики возмещения материального ущерба при расследовании хищений государственного и общественного имущества. Саратов., 1972. – 159 с.
29 Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда. М., 2000. – 254 с.
30 Александров С.А. Правовые гарантии возмещения ущерба в уголовном процессе. Горький, 1976. – 248 с.
31 Мазалов А.Г. Гражданский иск в уголовном процессе. М., 1977. – 267 с.
32 Даев В.Г. Современные проблемы гражданского иска в уголовном процессе. Л., 1972. – 214 с.
33 Алексеева Л.В., Жуйков В.М., Лукашук И.И. Международные стандарты о правах человека и применение их судами Российской Федерации (практическое пособие). М., 1996. – 286 с.
34 Донцов С.Е., Глянцев В.В. Возмещение вреда по советскому законодательству. М., 1990. – 152 с.
35 Газетдинов Н.И. Деятельность следователя по возмещению материального ущерба. Казань, 1990. – 247 с.
36 Уголовный процесс Казахской ССР (учебное пособие) под ред. МАхмутова А.М., Лившица Ю.Д. Алма-Ата, 1989. – 419 с.
37 Сторогович М.С. Курс советского уголовного процесса. М., 1968. – 394 с.
38 Томин В.Т. О понятии принципа советского уголовного процесса. – М., 1965. – 298 с.
39 Государственная программа правовой реформы в Республике Казахстан, утвержденная постановлением Президента Республики Казахстан 12 февраля 1994 // Советы Казахстана, 1994. №24. – С. 12-38.
40 Полянский Н.Н. Очерк развития советсокй науки уголловного процесса. М., 1980. – 289 с.
41 Бояринцев В.Н. О законодательном закреплении принципа публичности уголовного процесса // Совершенствование законодательства о суде и правосудии. М., 1985. – С. 92-97.
42 Тыричев И.В. Принципы советского уголовного процесса. – М., 1983. – 262 с.
43 Мотовилкер Я.О. О принципах объективной истины, презумпции невиновности и состоязательности процесса. – Ярославль, 1978, - 398 с.
44 Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. – Казань, 1976. – 398 с.
45 Савицкий В.М. Государственное обвинение в суде. – М., 1971. – 297 с.
46 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Академический курс / Под ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга первая. – Алматы: 2004. – 416 с.
1 Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: Юристъ, 2000. – 776 с.
2 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 бет.
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Ред. басқарған Ғ. Сапарғалиев. – Ауд. С. Бақтыгерейұлы. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999. – 424 бет.
4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2005. – 208 б.
5 Кобликов А.С. Законность – конституционный принцип советского уголовного судопройзводства. – М., 1979. – 325 с.
6 Стецовский Ю.Н., Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечения обвиняему права на зачиту. – М., 1986. – 249 с.
7 Добровольская Т.Н. Принципы советского уголовного процесса. – М., 1971. – 348 с.
8 Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. – М., 1956. – 397 с.
9 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Под ред. Н.В. Жогина. М., 1973. – 258 с.
10 Петров Ю.А. Теория познания: научно-практическое значение. М., 1983. – 235 с.
11 Карнеева Л.М. Правильное определение основных понятий теории доказательств – важнейшая гарантия достижения истины при производстве по уголовному делу // Гарантии прав личности в социалистическом уголовном праве и процессе. Ярославль, 1981. – 124 с.
12 Философский энциклопедический словарь. – М., 1983. – 365 с.
13 Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж, 1978. – 352 с.
14 Шептулин А.П. Диалектический метод познания. М., 1983. – 247 с.
15 Кумф Ф., Оруджев З. Диалектическая логика: основные принципы и проблемы. М., 1979. – 209 с.
16 Философская энциклопедия: В 5 т. Т. 4 / Гл. ред. Ф.В. Константинов. М., 1967. – 308 с.
17 Никитин Е.П. Метод познания прошлого // Вопросы философии. 1966, № 8. С. 34-38.
18 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М., 1950. – 368 с.
19 Советский уголовный процесс / Под ред. М.А. Чельцова. М., 1962. – 359 с.
20 Дорохов В.Я. О понятии доказательства в советском уголовном процессе // Сов. Гос-во и право. 1964. № 9. С. 24-27.
21 Логика научного исследования / Под ред. П.В. Копнина., М.В. Поповича. М., 1965. – 124 с.
22 Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 24 апреля 1992 г. «О практике применения законодательства, регламентирующего права и обязанности лиц, потерпевших от преступления» // Сборник постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (Казахской ССР) 1961-1997 гг. Т.1. Алматы. – 1998. – С. 359-360.
23 Рыженков А.Я., Филиппов П.М. О возмещении ущерба на предварительном следствии. Волгоград, 1983. – 272 с.
24 Гуреев П.П. Гражданский иск в уголовном процессе. М., 1961. – 302 с.
25 Нуралиева А.С., Биятов Т.К. Понятие, предмет, основания и значение гражданского иска в уголовном процессе // Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Академический курс. Под ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга вторая. – Алматы, С. – 374 –397.
26 Зинатуллин З.З. Возмещение материального ущерба в уголовном процессе. Казань., 1974. – 298 с.
27 Ковалев М.А. Прокурорский надзор за обеспечением прав личности при расследовании преступлений. М., 1981. – 321 с.
28 Власенко Н.Г. Вопросы теории и практики возмещения материального ущерба при расследовании хищений государственного и общественного имущества. Саратов., 1972. – 159 с.
29 Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда. М., 2000. – 254 с.
30 Александров С.А. Правовые гарантии возмещения ущерба в уголовном процессе. Горький, 1976. – 248 с.
31 Мазалов А.Г. Гражданский иск в уголовном процессе. М., 1977. – 267 с.
32 Даев В.Г. Современные проблемы гражданского иска в уголовном процессе. Л., 1972. – 214 с.
33 Алексеева Л.В., Жуйков В.М., Лукашук И.И. Международные стандарты о правах человека и применение их судами Российской Федерации (практическое пособие). М., 1996. – 286 с.
34 Донцов С.Е., Глянцев В.В. Возмещение вреда по советскому законодательству. М., 1990. – 152 с.
35 Газетдинов Н.И. Деятельность следователя по возмещению материального ущерба. Казань, 1990. – 247 с.
36 Уголовный процесс Казахской ССР (учебное пособие) под ред. МАхмутова А.М., Лившица Ю.Д. Алма-Ата, 1989. – 419 с.
37 Сторогович М.С. Курс советского уголовного процесса. М., 1968. – 394 с.
38 Томин В.Т. О понятии принципа советского уголовного процесса. – М., 1965. – 298 с.
39 Государственная программа правовой реформы в Республике Казахстан, утвержденная постановлением Президента Республики Казахстан 12 февраля 1994 // Советы Казахстана, 1994. №24. – С. 12-38.
40 Полянский Н.Н. Очерк развития советсокй науки уголловного процесса. М., 1980. – 289 с.
41 Бояринцев В.Н. О законодательном закреплении принципа публичности уголовного процесса // Совершенствование законодательства о суде и правосудии. М., 1985. – С. 92-97.
42 Тыричев И.В. Принципы советского уголовного процесса. – М., 1983. – 262 с.
43 Мотовилкер Я.О. О принципах объективной истины, презумпции невиновности и состоязательности процесса. – Ярославль, 1978, - 398 с.
44 Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. – Казань, 1976. – 398 с.
45 Савицкий В.М. Государственное обвинение в суде. – М., 1971. – 297 с.
46 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Академический курс / Под ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга первая. – Алматы: 2004. – 416 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..10
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. 1 Заңдылық
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14
2. 2 Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. 3 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. 4 Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31
2. 5 Меншікке қол сұқпаушылық және кінәсіздік презумпциясы
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Берілген дипломдық жұмыс
қылмыстық іс жүргізу принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы маңызын
теориялық деңгейде зерттеуге арналған. Құқықтың жалпы және сала аралық
принциптерінің салалық принциптерге ықпалы және салалық принциптер
ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің өзіндік маңыздары мен
мақсаттары талданған. Өз кезегінде орындалуы жалпыға бірдей міндетті болып
табылатын құқықтық норма болмағанымен құқық прициптері аталған нормалардың
өздерінің әлеуметтік функцияларын тиісті деңгейде атқаруының кепілі. Біздің
жұмысымыз қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің сот дәлелдеулерінің
жүзеге асырылуына тигізетін ықпалы туралы болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың мәнісі мен әлеуметтік тағайынының құқық
принциптері арқылы ашылатындығы белгілі. Өз кезегінде құқықтың объективтік
табыиғатынан туындайтын сапасы бола отырып, құқық принциптері қоғамдағы
әділеттілік пен заңдылықтың негізгі өлшемі болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізу принциптерінің басшылыққа алынуы қоғамдағы қатынастарды заңға сай,
әділетті негізде реттеудің бірден-бір кепілі ретінде бағалануы тиіс.
Берілген тақырыптың ғылыми деңгейде зерттелуі, құқықтың аса маңызды саласы
ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығының басты қағидаларының ішкі
мазмұндарын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олардың бойындағы әлеуметтік
әлеуетті (потенциал) ашуға жәрдем берері анық. Тек солай болған жағдайда
ғана, біздің ойымызша, қылмыстық іс жүргізу құқығының талаптары қатаң
сақталып, қоғамдағы заңдылық пен құқық тәртібінің нығая түсуіне объективтік
жағдай туындайды. Осы айтылғандар берілген тақырыптың қаншалықты өзекті
екендігінің дәлелі болып табылады деп сенеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтың жалпы және салалық принциптерінің
теориялық мәселелері көптеген уақыттардан бері зерттеушілердің назарын
өздеріне аударып келеді. Құқықтың жалпы қағидалары туралы біз Н.И.
Матузовтың, А.В. Мальконың, С.З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, С.
Өзбекұлының, Ө.Қ. Қопабаевтың және басқалардың еңбектерінен көптеген
тұжырымдарды кездестіреміз. Салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс
жүргізу принциптері М.С. Сторговичтің, Б.Х. Төлеубекованың, В.Т. Томиннің,
Н.Н. Полянскийдің, Т.Н. Добровольскаяның еңбектерінде зерттелген. Алайда
аталған мәселені барынша терең зерттеп оның теориялық жағының қыр-сырын
ашқан қазақ тіліндегі зерттеу жұмысы жоқ деп айтуға болады. Егер біз
еліміздің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруды өзіміздің басым бағытты
міндетіміз деп санайтын болсақ, онда ана тілімізде жүргізілген зерттеу
жұмыстары оның негізі болуы тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Берілген дипломдық жұмыстың
мақсаты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің ұғымы мен мәнісін талдау
арқылы, олардың сот әділдігін жүзеге асырудағы, қылмыстық істерді алдын ала
тергеу және сот органдарының қызметінің құқықтық негіздемелерін қамтамасыз
етудегі рөлін ашып көрсету болып табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу
үшін келісідей міндеттер шешімін табуы тиіс деп ойлаймыз: құқықтың жалпы
прициптерімен арақатыстылықта қылмыстық іс жүргізудің принциптерін талдау,
қылмыстық іс жұргізудің маңызды да, негізгі принциптері заңдылық,
әділсоттылықты тек соттың ғана жүзеге асыруы, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, жеке адамның абыройы мен
қадір-қасиетін құрметтеу сияқты принциптерінің сот дәелдеуі теориясына
ықпалын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі. Қылымыстық іс жүргізу прициптерін
басшылыққа ала отырып қылмыстық істерді алдын-ала тергеу және сотта қарау
барысында пайда болатын, дамитын және өзгерістерге ұшырайтын қоғамдық
қатынастар біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі зерттеу объектісі болып
табылады.
Зерттеу пәні. Қылмыстық қуғындауды жүзеге асыру барысындағы құқық
қорғау органдарының, сот органдарының нақты қызметтері және қылмыстық іс
жүргізу құқығының жкеклеген принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы
маңызын зерделеуді біздің дипломдық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде
қарстырған дұрыс.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыс жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық талдау және
жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздері. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық мәселелерін айқындау барысында еліміздің белгілі заңгер-ғалымдары
C.К. Абсаметов, А.П. Алехин, А.Т. Ащеулов, С.Т. Әлібеков, М.Т.
Баймаханов, С.З. Зиманов. Е.І. Қайыржанов, С.Н. Қойбақов,
Ө.Қ. Қопабаев, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.А. Табанов, Б. Т.
Тұрғараев және басқалардың зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен маңызы
Жалпы түсінігінде құқықтың мәнісін анықтап білдіретін, оның негізгі
бастаушы идеяларын құқықтың принциптері немесе қағидалары атау қалыптасқан.
Принциптер латын тілінен аударғанда кез-келген құбылыстың бастауы, негізі
деген мағына береді [1, 151., 2, 151 б.].
Олар қоғамдық дамудың заңдылығын берілген қоғамның қажеттігін
білдіреді. Осыдан олардың әлеуметтік шарттылығы, өмір жағдайларына
тәуелділігі айқын көрініс табады. Құқық принциптері заңгерлердің немесе
ғалымдардың жеке көзқарастарының нәтижесі емес, құқықтың әлеуметтік құбылыс
ретідегі табиғатынан туындайтын өзіне тән сапасы болып табылады. Құқық
теориясында құқық принциптерін жалпы құқықтық принциптер, сала аралық құқық
принциптері және салалық принциптер етіп бөлу қалыптасқан. Жалпы немесе
негізгі құқықтық принциптерге әділдік, құқық теңдігі, гуманизм, демократия,
құқық және міндет бірлігі, көз жеткізу мен мәжбүрлеудің үйесімділігі
жатқызылады. Әлеуметтік әділеттілік принципі деген өзінің жалпы мазмұнында
құқықтық реттеу дегеніміз әлеуметтік қатынастарды әділеттілік негізінде
реттеу деп түсінуді білдіреді. Әділеттілік көпқырлы, көп компонентті
категория ретінде қоғам өмірінің барлық өрісінде көрініс береді. Ол өзіне
экономикалық, саяси, өнегелілік, құқықтық және рухани аспектілерді
кірістіреді.
Әртүрлі жеке тұлғалардың жағдайымен олардың қоғамдағы маңызының,
еңбектің және оның бағалануының, әрекеттің және оның өтеуінің арасындағы
сәйкестікті талап етеді. Заң әділеттілігінің ерекшелігі, оның құқық
өрісіндегі барынша айқын формалды-анықтылық мәнінде және ол көп жағдайда
мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты. Тұтастай алғандағы құқықтық жүйе
әділеттіліктің сақшысы болып, оны білдіру мен бекітудің, күзету мен
қорғаудың құралы ретінде қызмет атқарады. Осыдан кейін жалпы алғанда,
әділеттілік ұғымы өзінің көлемі бойынша да, маңызы бойынша да заңдылық
ұғымынан әлдеқайда кең және маңыздырақ екендігін айқын аңғаруға болатындай.
Әділеттілік принципі нормативті-бағалаушылық мәнге ие, ол құқықта және
міндеттемелерде, ынталандыруда және жазалауда өзінің көрінісін табады.
Қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және басқа да заң салаларының барлығы да
өздері реттейтін қоғамдық қатынастарда әділеттілікті орнықтыруға
жұмылдырылады. Әділеттілік әрдайым өзінің жұптық категориясы
әділетсізідікпен қатар жүреді. Әділетсіздікке жол бермеу, оны жою өз
кезегінде әділеттілікті орнатудың құралы, тәсілі болып табылады.
әділетсіздіктің орын алуының алдын алу зжаң ғылымының маңызды болжамдық
функциясы және мемлкеттің қызметі де осыған бағытталуы тиіс.
Азаматтардың құқық теңдігі әділеттілік принципінің дамытылуы мен
демократияға тән қасиет болып табылады. Заң және сот алдындағы теңдікпен
қатар құқық теңдігі принципі адамның және азаматтың құқығы мен
бостандығының теңдігін сонымен қатар, еркек пен әйелдің құқығы мен
бостандығының теңдігін білдіреді. Құқықтың жалпы принциптерінің келесі бір
түрі ол – құқық пен міндет бірілігі принципі. Азаматқа берілген құқықтар
мен бостандықтар оның қоғам алдындағы міндеттерімен сәйкестендіріледі. Кез
келген тараптың құқығы екінші тараптың өз міндетін атқаруы арқылы жүзеге
асырылады. Егер бір тарап тек құқықтарға ие болып, екіншісіне тек міндеттер
жүктелген жағдайда қоғамның тұтастығының болуы мүмкін емес. Құқықтың келесі
маңызды принциптерінің бірі ол – гуманизм принципі ол кең мағынасында
қоғамға және адамға деген тарихи өзгерістерге ұшырап отырған көзқарастар
жүйесін білдіреді. Демократиялық қоғамның барлық құқықтық жүйесі, заң
шығармашылығы, құқық қолдану және құқық қорғау қызметінің өне бойына
гуманизм идеялары арқау болуы тиіс. Аталған қағида қоғамның және жеке
тұлғаның өзара қатыстылығын көрсетеді, мемлекеттің заңдылық, сот әділдігі,
қылмыстық және қылмыстық атқару саясатының ажырамас қасиеті болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында ...адам және адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына ретінде бекітілген [3,
8 б.].
Гуманизм өзінің дұрыс түсінігінде заңды өрескел бұзушыларға қатаң
жазалау шараларын қолдануды қарастырады. Құқықтағы көз жеткізу мен
мәжбүрлеудің үйлесіміділігі демократизмнің, гуманизмнің және әділеттіліктің
көрініс табуының аса маңызды нысаны саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген заңдылық принципі
заңдардың және соларға сәйкес актілердің сақталуының жалпыға бірдей
екендігін білдіреді, заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі және содан
туындайтын құқықты бұзған кел келген тұлғаның заң алдындағы жауаптылығы
құқықтың әрекет етуінің өн бойына тән болады.
Заңдылық қағидасының мысалында құқықтың жалпы принциптері мен оның сала
аралық және салалық принциптерінің арасындағы байланыс барынша айқын
көрініс табытындай олардың әрқайсысы белгілі бір дәрежедегі дербестігіне ие
бола отырып, олар жалпы құқықтық принциптерден бастау алады және жке
салаларға қатысты түрде жалпы принциптерді дамытады және нақтылайды.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 10
бабының екінші бөлімінде соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды
етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге
де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ екендігі бекітілген.
Егер сот, қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт
адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті деп бекітілген [4, 7
б.].
Жоғарыда аталып өтілген жалпы мәселелерден кейін біздің дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы болып табылатын қылмыстық іс жіргізу құқығының
принциптері ұғымы, мәнісі мен мазмұнына қатысты мәселелерді талдауға көшкен
дұрысболар.
Қылмыстық іс жүргізу ғылымында принциптер ретінде қылмыстық іс жүргізу
сүйенетін негіз және жеке сипаттағы ережелерді қалыптастыратын негізігі
бастаулар, басшылыққа алынатын барынша жалпылама құқықтық ережелер
қарастырылады.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде отандық қылмыстық іс жүргізу заңнамасында алғашқы рет Қылмыстық
процестің міндеттері мен прициптері - деп аталатын арнайы тарау енгізіліп,
онда қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызы айқындалып, олардың жүйесі
бекітіліп, әрбір принциптің негізгі мазмұны тұжырымдалды. Қылмыстық іс
жүргізу кодексіне іс жүргізудің міндеттеріне ғана емес, сонымен қатар
қылмыстық сот өндірісіне қатысушы барлық тұлғалар үшін міндетті талаптар
және ережелер ретінде оның принциптеріне де арналған арнайы тараудың
енгізілуі қылмыстық іс жүргізу құқығын дамытудағы, оны Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық-құқықтық саясатының талаптарына
сәйкестендірудегі маңызды кезең болып табылады. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілген қылмыстық іс жүргізудің барлық
принциптері ҚР Конституциясының тиісті нормаларына сүйенеді немесе олардың
мазмұнынан бастау алады. Бұл принциптер құқық құорғау органдарының аталған
қызметке қатысуын реттейтін өзге де заңнамалық және нормативтік актілерде
белгілі бір шамада көріністерін тауып, нақтыланған. Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 9-бабында айқындалған қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызы
мынада: аталған принциптерді бұзу оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша
орын алған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, осындай іс жүргізудің
барысында шығарылған шешімдерді бұзуға немесе осы бағытта жиналған
материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соғатындығынан көрініс
табады. Қылмыстық процестің принциптерін бұзғаны үшін заңмен қарастырылған
құқықтық салдардың барынша жауаптылығы, қылмыстық істер бойынша өндірісті
жүзеге асырушы органдардан аталған принциптерді қатаң сақтауды, олардың
талаптарынан ешқандай ауытқымауды талап етеді.
Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызын барынша кеңірек талдай
отырып, төмендегідей тұжырымдарды жасақтауға болады:
1)қылмыстық іс жүргізу жүйесінде принциптер орталық, бастапқы орынға ие
болады;
2)олар өзара тығыз және үйлесімді байланыстағы негізгі, бастаушы
нормалар болып табылады;
3)әдетте принциптер құқықтық ережелер түрінде қалыптасады және
нормативтік сипатқа ие болады;
4)олар қылмыстық процестің әлеуметтік мәнісін, оның табиғатын және
жүйесін түсінудің тетігі ретінде қызмет атақарады;
5)принциптер процесуалдық құқықтың негізігі бағыттарын даму
перспективаларын айқындайды;
6)олар әрекет етуші заңнамаға енгізілетін өзгертулер мен
толықтырылуларға байланысты ұсыныстаордың негізділігін айқындаудағы басты
негіздеме сапасында орын алады;
7)принциптер құқық шығармашылығы қызметіндегі әлеуметтік бағдарлаушы
функциясын атақарады;
8)принциптер процессуалдық нормаларды дұрыс түсіндіруге ықпал жасайды.
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесі
Қылмыстық сот өндірісі принциптері ең алдымен, өзара байланысты
элементтердің жүйесі болып табылады. Принциптерге қатысты түрде айтқанда
жүйе құраушы факторлар қатарына мыналарды кіргіземіз; 1) принциптердің
мақсат пен міндеттердің ортақтығымен байланыстылығы; 2) ішкі қайшылықтардың
болмауы; 3) объективтік және субъективтік бастаулардың бірлігі; 4) өзара
шартылығы және бір мезгілде дербес түрінде де, жиынтықты түрінде де ықпал
етушілік қасиеті;
Процессуалдық формаға қатысты түрде принциптерді үш топқа бөлуге
болады; 1) сот өндірісінің тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіретіндер; 2) сот өндірісінің тәртібіне, оның формаларына қатысты
талаптарды және тергеу мен сот қызметіне тікелей талаптарды біріктіретін
принциптер; 3) тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына тікелей қатысты
талаптарды білдіретін принциптер.
Қылмыстық сот өндірісі принциптерінің маңыздылығын олардың Қазақстан
Конституциясында арнайы бекітілуінен байқауға болады. мәселен,
Конституцияның 77 бабының 3 пункті мазмұнынан қылмыстық процесте мынадай
принциптердің бар екендігін байқауға болады:
-кінәсіздік презумпциясы;
-бір құқық бұзушылық үшін қайталап қылмыстық жауаптылыққа тартуға тыйым
салу;
-өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімінің
өзгертуіне болмауы;
-жағдайды нашарлататын заңды қолдануға тыйым салынуы;
-айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге мідетті емес екендігі;
-сотта әркімнің өз сөзін тыңдатуға құқылы екендігі;
-куәлік етуден босату;
-кінәлі екендігі туралы кез келген күдіктің айыпталушының пайдасына
қарастырылуы;
-алынған айғақтардың заңды жолмен алынуы;
-қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға тыйым салынуы.
Конституцияда белгіленген сот төрелігінің принциптері Республиканың
барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенін шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп
санайды [5, 18-20., 6, 12-14 бб.]. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты
зерттеушілер принциптерді конституциялық; және конституциялық емес
деңгейлерге бөлу "принцип" ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы
көзқарасты негіздеген [7, 14-21 бб.].
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде
маңызды деп танылуы;
ә) субъективті негіздердің принциптерге түрліше ықпал етуіне байланысты
олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің шешіміне
байланысты.
"Принциптер" категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу принциптерін конституциялық және
конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік
сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тең шамалы және тең маңызды деп
тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1.Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек,принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың
(принциптердің) нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс:
егер принцип Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе
конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық принциптерге
жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен өзі
конституциялық емес принциптерге жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас
механистілік және құқық қисынына қайшы келеді.Мән-маңыз тұрғысынан алғанда
принциптердің конституциялық және конституциялық емес принциптерге бөлінуі
олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес)болып
саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т. Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты:
Егер қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері бір-бірімен байланысты болып,
өзара әсер ететін болса, қылмыстық процестің демократиялық мәнін анықтау
мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты
нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде (КСРО
Конституциясында ма, әлде салалық заңда ма) орнықтырылғанына қарамастан
оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық процесс принциптерін...
конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да,
практика тұрғысынан да дұрыс емес [7, 19 б.].
2.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы принциптердің маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен өзі әкеліп соғады. Принциптердің
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал.Сонымен қатар принцип ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөніңде былай деп жазды: "Бұл принциптер жүйесін
өзара байланысты және маңызы бірдей, бір қатарда тұрған ережелердің
біртұтас тізбегі деп тану" жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына
сай келеді және принциптерді институттық категория ретінде көрсетеді [7, 76
б.].
3.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлу
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында конституциялық
принциптердің бұзылуына жол бермеу және"конституциялық емес" принциптерді
елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдану
қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
4.Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және салалық
заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі ережелері,
соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері деп тура аталғандары
салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық қатынастарына
қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте түседі. Бұл
арақатынасты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесіне де қолдануға
болады.
5.ҚІЖК 9-бабында принциптердің кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға
әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерін маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі
болып табылады.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптерінің жүйесі қылмыстық іс жүргізу
құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең манызды, негізгі, түйіңді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде принциптер үш топқа бөлінуі мүмкін:
1)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер;
2)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
принциптер;
3)тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер.
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге принциптердің топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр.
Гәп бірқатар принциптердің шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Әдебиетте өзге бөліністер бар (мысалы, принциптерді сот құрылысына және сот
ісін жүргізуге бөлу).
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
принциптерімен шектелмейтінің мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады.
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС ТҮРЛЕРІ
2. 1 Заңдылық принципі
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың
басқаша айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң
нұсқамаларын орындау ғана.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарыңда баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Конституцияда баянды етілген заңдылық принципі ҚІЖК 10-бабының
ережелерінде дамытылған. Осы нормаға сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудегі
заңдылық принципінің мәнін құрайтын мыналар:
— қылмыстық ізге түсу және сот органдарының міндеті:
а)Қазақстан Республикасы Конституциясының;
ә) Қылмыстық іс жүргізу кодексінің;
б) конституциялық заңдардың;
в) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттардағы және өзге
міндеттемелерінің;
г) Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының;
д)Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының;
ж) қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдар
ережелерінің талаптарын дәл сақтау;
- соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де құқықтық
актілерді қолдануына тыйым салынады;
-егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт
адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті;
-соттың, қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді;
-сот, қылмыстық ізге түсу органдары қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
барысында заңның бұзылуына жол берген жағдайларда кінәлілер заңмен
белгіленген жауаптылыққа тартылады;
-заңсыз актілерді жарамсыз деп тану және олардың күшін жою.
ҚІЖК 10-бабының мазмұны — қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық принципі
мәнінің шоғырланған көрінісі.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығына сәйкес
прокуратура қызметіндегі заңдылық принципі — ол заңдылықты бұзудың қандайын
болсын анықтау мен жою, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіру, сотта
мемлекет мүддесін білдіру жөнінде заңмен белгіленген шаралар қолдануға,
сондай-ақ берілген уәкілеттіктер шегінде қылмыстық ізге түсуді жүзеге
асыруға міндетті (2-бап). Прокуратура қызметінде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ететін кепілдік прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жүзеге
асырған кезде олардың қызметіне араласуға салынған тыйым (3-бап).
Прокуратура органдарының қылмыстық процесте заңдылықтың сақталуын қадағалау
саласына мыналар қамтылған:
-қылмыстық ізгетүсу органдарының қызметін қадағалау;
-жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау;
-сотта мемлекет мүддесін білдіру.
Қылмыстық процестегі заңдылық принципі мәнінің қажетті регламенті
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер
органдары туралы" Заң күші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер
органдарының қызметі заңдылық принципіне негізделеді деп атап көрсетілген
(3-бап), ол ішкі істер органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң
өкілеттік берген адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер
органдарының қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген міндеттерді орындауға
оларды мәжбүрлеуге ешкімнің қақысы жок, Олардың қызметіне заңға қайшы
араласу заңмен белгіленген жауаптылыққа әкеліп соғады(23-бап).
Ұлттық қауіпсіздік органдарының қызметі де заңдылық принципі негізінде
жүзеге асырылады. мұның дәлелі — Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының, ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" Заң күші
бар Жарлығы. Ұлттық қауіпсіздік органдары әскери қызметшілерінің заңды
талаптары азаматтар мен лауазымды адамдардың орындауы үшін міндетті екені
туралы нұскау ұлттық қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің өз міндеттерін
орындауының өзіндік кепілі болып табылады. Ұлттық қауіпсіздік органдарының
әскери қызметшілеріне жүктелген міндеттердің орындалуына кедергі келтіретін
қандай да болсын іс-әрекет заңға сәйкес жауаптылыққа әкеліп соғады (18-
бап).
Жедел-іздестіру қызметінде заңдылық принципі негіз қалаушы болып
табылады, ол туралы "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 3-бабында атап көрсетілген. Бұл принцип жедел-іздестіру қызметінің
барлық субъектілеріне қатысты, олардың қатарында мыналар бар: ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары, Қорғаныс министрлігінің әскери
барлау органдары, Қаржы министрлігінің салық қызметі органдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің күзет қызметі (6-бап). Заңда жедел-іздестіру
шараларын жүзеге асыру кезінде заңға қайшы әрекеттерге жол берген
қызметкерлерге заңда белгіленген жауаптылық жүктеледі деп белгіленген.
Адвокаттық қызметтің заңда тыйым салынбаған тәсілдермен және
құралдармен жүзеге асырылатыны туралы "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан
Республикасы Заңының 3-бабында баянды етілген қағиданың маңызы одан кем
емес.
Елде төтенше жағдай жариялау сияқты әдеттен тыс жағдай заңдылық
талаптарының сақталуына әсерін тигізбейді. "Төтенше жағдайдың құқықтық
режимі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабына сәйкес төтенше
жағдай енгізілген аумақта сот төрелігін Қазақстан Республикасы
Конституциясының ережелері негізінде құрылған соттар ғана жүзеге асырады.
Соттарда сот ісі төтенше жағдай жарияланған кезде қолданылып жүрген
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
Заңдылық принципінің қос сипатты әсері бар. Бір жағынан — уәкілетті
органдардың қызметі олардың іс жүргізу қызметіне араласуға салынған тыйым,
қылмыстық сот ісін жүргізуші адамдар мен органдардың заңды талаптарына
бағынбау немесе олардың қызметіне заңсыз араласу әрекет не бөгет жасауға
әкеліп соғатын құқықтық жауаптылық түріндегі заң күшімен қорғалады. Екінші
жағынан — заңда қылмыстық сот ісін жүзеге асырушы органдар мен адамдардың
заңсыз ықпал жасауының азамат-тардың қорғалуын қамтамасыз ететін, заңсыз іс-
әрекеттер мен шешімдер іс жүргізу құқық қатынастарына қатысушылардың
конституциялық құқықтары мен заңды мүдделеріне шек қоятын болса, сол іс-
әрекеттер мен шешімдерге сотқа шағым беру түріңдегі кепілдіктер көзделген
[8, 56 б.].
Сонымен, заңдылық принципі қылмыстық іс жүргізу құқықтарының бәріне
өзек болған және құқық қатынастарының қылмыстық сот ісін жүргізуге
байланысты пайда болатын кез келген бағытына қатысты. Заңдылық принципін
сақтау — істі сотта қарау кезінде әділ шешім қабылдануының кепілі.
Заңдылық принципіне оны ұқсас басқа принциптерден шектеуге мүмкіндік
беретін бірқатар ерекшеліктер тән. Ол ерекшеліктер мынадай:
1)заңдылық принципі саяси ағымдардан, көзқарастардан, идеологиялардан,
партиялар бағыттарынан, діни қағидалардан бос; құқықтық нұсқаулар мәнінің
өзгеруіне байланысты қандай да болсын объективті және субъективті
факторларға қарамастан, сол нұсқаулар құқық қатынастарын реттеп тұрған
кезде олар (құқықтық нұсқаулар) бұлжытпай сақталуға тиіс;
2)қылмыстық процесте заңдылық принципінің қолданылуы қылмыстық іс
жүргізу құқығының нормаларын қолдануға өкілеттігі бар лауазымды адамдардың
қызметімен ғана шектелмейді; бұл принцип өз ықпалын биліктері бар
болғанымен құқық нормаларын қолданбайтын, тек орындайтын
(сақтайтын)қылмыстық процеске қатысушылардың іс-әрекеттеріне қатысты да
сақтайды;
3) қылмыстық процесте заңдылық принципінің нақты мазмұны сан алуан
(мысалы, соттың заңсыз шешімінің күшін сотталушының тікелей өзінің;
қадағалаушы прокурордың; жоғары тұрған соттың; жәбірленушінің талаптануы
арқасында жоюға болады).
2. 2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәнін түсіну
үшін "сот төрелігі" ұғымының мазмұнын анықтап алу қажет. Сот төрелігі —
соттардың заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту мақсатымен азаматтық
және қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен сот отырыстарында
қарау мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі. Сот төрелігін тек соттың
ғана жүзеге асыруының принципі мемлекетте билікті үш тармаққа бөлу туралы
конституциялық ережеден бастау алады, сол тармақтардың бірі — сот билігі.
Сот билігінің мақсаты — адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау. Ол сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады
(Конституцияның 75-бабы).
Сонымен, сот билігінің мақсаты — сот төрелігін жүзеге асыру. Сот
төрелігі қылмыстық процесс саласына қатысты қылмыстық сот ісін жүргізу
нысанында жүзеге асырылады. Демек, соттың сот төрелігін жүзеге асыруы сот
төрелігі функциясын орындайтын бірден-бір орган болып табылатын соттың
ерекше жағдайына байланысты. Мұндай функция өзге ешбір органға берілмеген,
ол сонымен бірге сот билігін іске асырудың нысаны болып табылады.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәні ҚІЖК-тің
11-бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл принцип мынаны білдіреді:
-сот төрелігін іске асыру — тек соттың ғана ерекше құзыреті;
-соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
-адам жасалған қылмысқа кінәлі деп тек соттың заңға қатаң түрде сәйкес
шығарылған айыптау үкімі негізінде ғана танылады;
-жасалған қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазаға тек орындалуға тиісті
айыптау үкімінің негізіңде ғана тартылады;
-сот төрелігін іске асыру кезінде сот қылмыстық сот ісін жүргізудің
процесс кезінде қолданылатын ережелерін басшылыққа алады;
-сот төрелігін іске асыру жөніндегі сот өкілеттігі қолданы- лып жүрген
заңдармен белгіленеді және оны кеміту жағын да,ұлғайту жағын да өз бетінше
өзгертуге болмайды;
- қылмыстық істерді қарау үшін қандай да болсын атпен төтенше немесе
арнаулы соттар құрылуына жол берілмейді;
-заңсыз құрылған төтенше немесе өзге де соттар шығаратын шешімдердің
заңды күші болмайды және атқарылуға жатпайды;
-соттауға жататындық туралы заңды бұза отырып шығарылған сот шешімдері
заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-заңмен берілген өкілеттіктерді асыра қолдана отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін бұза отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-соттың іс бойынша шығарылған шешімін белгіленген тәртіппен тек тиісті
соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Осы принциптің мазмұндық жағын қамтамасыз ететін белгілер: сот ісін
жүргізудің барлық кезендеріне (бірінші сатыдан бастап қадағалау сатысына,
соның ішінде апелляциялық және кассациялық сатыларға дейін) оның тікелей
ықпал етуі; сотта өз мүдделерін қорғаушы адамның әлеуметтік статусына
байланысты қандай да болсын субъективті факторлардан сот-тың бос болуы; сот
билігінің толымдығы — сот шешімінің дау-сыздығы және оның күшін тек сот
тәртібімен жою немесе өзгерту мүмкіндігі; соттың қылмыстық процесс
жүйесіндегі басым жағ-дайы—бәсекелесуші тараптар болып табылатын қылмыстық
ізге түсу және қорғау органдарының позицияларына қарамастан істі нақты
шешу; қылмыстық іс бойынша сот төрелігін іске асыру-шы сот қызметінің
ерекше іс жүргізу-құқық режимі; барлық адресаттардың мүліктік, қызмет
жағдайына және басқа да жағ-дайларға қарамастан сот шешімдерін орындауға
міндеттілігі; Қолданылып жүрген заңға сәйкес тіргелген қылмыстық істің сот
тәртібімен шешілуі заңда көзделген жағдайларда сот шешімін өзге органның,
лауазымды немесе басқа адамның шешімімен ауыстыруға болмайтындығы; соттың
қылмыстық іс бойынша қолданылуға тиісті заңды конституциялық емес деп тану
туралы Конституциялық Кеңеске ұсыныс жасау құқығы; сотқа қылмыстық ізге
түсу органдарының заңсыз әрекеттеріне шағымдарды қарау жөнінде ерекше
өкілеттіктер беру.
Қылмыстық істің барлық мән-жайын заңда бекітілген тәртіппен сот
органдарының анықтауынан көрініс табатын танымдық және дәлелдеу қызметі
қылмыстық іс жүргізудің негізгі өзегі болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізудің аталған бөлшегінің тұтастығы мен дербестігінің деңгейі сондай
оны реттейтін нормалардың жиынтығы заң әдебиеттерінде дәлелдеу құқығы деген
атауға ие болған, ал іс жүргізушілік қызметтің аталған өрісіне қатысты
ғылыми көзқарастар дәстүрлі түрде дәлелдеу теориясы деп аталады. Сонымен
бірге қазіргі замандағы дәлелдеу теориясының өзара байланысты және пәтуалы
білімдер жүйесі екендігі аталып көрсетіледі [9, 20 б.].
Ғылыми көзқарастардың белгілі бір жиынтығын теория мәртебесінде тану әлде
кімнің солай деп тұжырымдауына тәуелді емес, ол объективтік факторлармен
шартталады, аталған жиынтықты жүйе ретінде қалыптастыратын қажетті
қасиеттердің болуына байланысты болады, себебі кез келген теория өз
кезегінде логикалық жүйені құрайды (логикалық қатынастармен байланысты
көптеген терминдер мен анықтамалардың болуы) [10, 92 б.].
Дәстүрлі дәлелдеу теориясының жүйелілігі қандай? Бұл сұрақ кездейсоқ
туындап отырған жоқ. Бұрынғы кеңес ғылымында дәлелдеу теориясында көптеген
әрқилы кейде бір-біріне қарама қайшы келетін көзқарастарды да кездестіруге
болады. Осы тұрғыда айтылатын пікірлердің көптігі сондай мысалы, дәлелдеу
шегі ұғымының өзіне оннан аса анықтама берілген. Оның нәтижесінде тәлім
алушы көп санды, өзара қайшылықты тұжырымдарды шатастырып қылмыстық іс
жүргізудің негізгі институтын меңгермейді, сол себепті де іс жүргізу
қызметінің мәнісін, оның жанын түсінбейді ал бұл болса өз кезегінде құқық
қолданушы органдардың практикалық қызметіне теріс ықпалын тигізеді.
Дәлелдеу теориясында ең болмаса оның негізгі ұғымдарын ашып көрсетуде
қажетті деңгейдегі тұжырымдылықтың және анықтылықтың болмауы өз кезегінде
бірқатар зияды салдарды пайда қылады: оның одан әрі дамуын тежейді,
заңнаманы жетілдіруге қолайсыздықты туғызып ғана қоймайды сонымен бірге оны
қолдану практикасына да кері әсерін тигізеді - деп жазады Л.М. Карнеева
[11,15-16 бб.].
Қазіргі уақыттағы дәлелдеу теориясының қарама қайшылығы бірқатар
себептерге байланысты орын алып отыр. Аталған теорияның жүйелілігіне
қатысты түрдегі басты түсіндіру келесілерге саяды. Дәлелдеу теориясының
құрылымы дәстүрлі түрде дәлелдеу құқығының құрылымының айна қатесіз
көрінісі ретінде қалыптасқан болатын, яғни заңшығарушымен күні бұрын
белгіленіп берілген және сол себепті де құқықтанушылармен талқыға
салынбайтын. Дәлелдеу теориясының жүйесі – бұл оның мазмұнының
элементерінің орналасуының кезектілігі және өзара байланысы. Жалпыдан
жекеге атты біргей қағида бойынша құрастырудың схемасы - ғылыми пән
ретіндегі дәлелдеу теориясы үшін барынша мақсатты болып табылады. Осыған
сәйкес дәлелдеу теориясының Жалпы және Ерекше бөлімдері ажыратылып
көрсетіледі, ол негізінен алғанда дәлелдеу құқығының Жалпы және Ерекше
бөлімдеріне сәйкес келеді [12, 20-21 бб.]. Дәлелдеме құқығының ішкі
жүйесі туралы айта отырып біз тиісті құқықтық нормаларды Қылмыстық іс
жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдерінің нормаларына айқын түрде
бөлінетіндігін атап көрсетеміз. Дәлелдеу теориясының жүйесі де осы
тақылеттес - осындай пікірді Г.Ф. Горский, Л.Д. Кокорев, П.С. Элькинд
білдірген [13, 47 б.].
Дәлелдеу құқығы мен дәлелдеу теориясының өзара байланысы мен
қағидалықты ішкі бірлігін теріске шығаруға болмайды, себебі олардың соңғысы
құқықты зерттейтіндіктен оның құрылымының көрінісі болмай тұрмайды. Алайда
дәлелдеме құқығы және дәлелдеу теориясы жүйесінің арасына теңдік белгісін
де қоюға болмайды. Заң қылмыстық іс бойынша танымдық қызметтің барлық
аспектілерін бекіте алмайды ол біріншіден нормативті түрде анықтала, нақты
нормативтік ережеге көшіріле алатындарын ғана бекітеді, екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу сияқты саладағы танымның мазмұны мен өзіндік
ерекшеліктерін көрсету мақсатында құқықпен реттелуі тиіс. Шындығында,
қылмыстық іс жүргізушілік танымды (дәлелденуге тиісті мән-жайларды,
дәлелдердердің ұғымы мен түрлері, тергеу әрекеттерін жүргізудің тәртібі
және т.б.) барынша жеткілікті түрде құқықтық реттеудің барысында да олардың
айтарлықтай бөлшегі тікелей нормативтік ықпал етуден тыс қалады. Бұл –
тергеушінің, прокурордың, судьялардың көзге көрінбейтін, санада орын
алатын, ойша жүзеге асырылатын жұмыстары және олар құқық нормаларымен емес,
логиканың заңдылықтарымен, кәдуілгі және арнайы құқықтық ойлау тәлімдерімен
реттеледі. Осы орайда қылмыстық іс жүргізу заңнамасы немесе әлдеқандай
ережені орнатпайды немесе жалпылама шынғын айтқанда философиялық
ережелермен ғана шектеледі. Мысалы, ҚР ҚІЖК 22-бабында бекітілген істің мән-
жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу туралы немесе ҚР ҚІЖК 128-
бабындағы дәлелдемелерді бағалау туралы ережелерді жатқызуға болады.
Осы айтылғандардан заңда процесуалдық-танымдық қызметтің тек жекелеген
аспектілері ғана қамтылатындығы, ал оның бірталай бөлшегінің құқықтық
нормалармен қамтылмай қалатындығы туралы ой түюге болады. Ендеше, қылмыстық
іс бойынша таным процесінің барысында пайда болатын барлық сұрақтарға заңда
жауап табыла бермеуі мүмкін. Бұл өз кезегінде нормативтік ережелердің
шеңберінен шығып, нормативтік ережелермен біріктірілген түрінде қылмыстық
іс жүргізушілік танымның жеткілікті деңгейдегі толық картинасын алуға
мүмкіндік туғызатын жалпы теориялық, әдістемелік ержелерге жүгінуді талап
етеді.
Дәстүрлі дәлелдеу теориясының қайшылығының басты себебі бұл – оның
қалыптасуына, ғылыми көзқарастарды дәлелдеу құқығының құрылымымен толық
сәйкестікте жүйелеуге деген тар нормативтік көзқарас болып табылады.
Шындығын айтқанда теорияның көлемі құқықпен тікелей реттелген ережелердің
жиынтығынан көп кеңірек. Бұл жерде әңгіме қылмыстық іс жүргізушілік таным
теориясы пәніне құық нормаларымен қатар оларды практикада қолданудың да
және дәлелдеу теориясының даму тарихының да, оны өзге елдердегі осындай
ғылымдармен салыстырудың кірістірілуінде емес, әңгіме бұл орайда, қылмыстық
іс жүргізудің жалпы алғандағы адамның танымдық қызметінің бөлшегі бола
отырып танымның жалпы теориясының, гносеологияның заңдылықтарына
бағынатындығында болып отыр.
Осы айтылғандардан екі қорытынды жасауға болады. Бірінші – қылмыстық іс
жүргізудегі таным әдістемелік тұрғыдан алғанда дәлелдеу құқығының жүйесімен
салыстырғанда айтарлықтай үлкен теориялық жүйемен – материалистік
гносеологиямен реттеледі. Екінші – қылмыстық іс жүргізушілік таным
теориясының жүйесі танымның жалпы философиялық теориясынан бастау алады
және сол себепті де негізінен алғанда бір жағынан соған сәйкес болуы тиіс,
ал екінші жағынан – қылмыстық іс жүргізудегі таным қызметінің өзіндік
қасиеттерін көрсетуі тиіс. Сондықтан біздің ойымызша қылмыстық іс
жүргізушілік таным теориясының жүйелілігі мәселесін шешуде дәлелдеу
құқығының жүйесін басшылыққа алмай гносеологиялық заңдылықтар жүйесін
басшылыққа алған дұрыс және оны оның ерекшеліктерінің призмасынан өткізе
отырып қылмыстық іс жүргізуге аударған дұрыс болады.
Кез келген теория зерттеу объектісінің мәнісін, оның ішкі қажетті
байланыстарын, оның қызмет атқаруы мен дамуының заңдылықтарын көрсететін
идеалдық үлгілердің [ұғымдардың] жиынтығы [14, 20 б.]. Берілген танымдық
қызметтің объектісі ретінде орын алатын өмірдегі құбылыстардың мәнісі мен
мазмұнын ашатын ұғымдардың, түсініктердің, ережелердің жүйесін қалыптастыру
теорияның негізін қалау болып табылады. Осындай жүйе еркіндікті көтермейді
себебі теорияның құрылымы зерттелетін объектінің құрылымына сәйкес келуі
тиіс ал оның тәртіптелуі танушы суъектіге тіптен де байланысты емес.
Теориялық жүйенің құрылысы қалай жүзеге асырылады? Аталған мәселені
приципті түрде материалистік диалектика шешіп береді. Кез келген зерттеу
объектісінде оның негізгі және анықтаушы болып табылатын жақтары,
қатынастары болады. Бұл тараптар [қатынастар] негіз категориясында
көрініс табады, ал барлық қажетті тараптар мен байланыстар негіздің тікелей
ықпалымен қалыптасады және сондықтан сол негізден туындайды, негізді
ұғымында өз көрінісін табады - деп жазады А.П. Шептулин [14, 42 б.].
Ендеше, объектінің құрылымына сәйкестікте теорияда негізді – бастаушы,
қайнар-көздік ұғымдарды және негізделген – яғни негізге негізделетін және
одан туындайтын барлық өзге ұғымдар мен түсініктерді ажырата білу керек.
Туындаушылық, яғни негіздінің негізден алынуы – теориялық жүйені
құрастырудың басты шарты болып табылады. Ол диалектиканың тарихи және
логикалық әдістерінің көмегімен құрылады. Тарихи тәсіл объектіні оның
қозғалысында, оның бастапқы қарапайым нысандарынан күрделі түрлерге айналып
дамуының барысында қарастыруды білдіреді. Логикалық қоршаған өмір шындығына
ақыл-ойдың сәйкес (идеалдық образдардың) келуін білдіреді. Өзінің ең кең
мағынасында логикалық дегеніміз – бұл ой қозғалысындағы қажеттілік [15,
147 б.].
Теоретикалық жүйені жасақтау үшін танымдық қызметтің берілген түрінің
объектісін анықтау, объектінің басты қасиетін айқындау қажет болады, яғни
теорияның негізгі мәселесін шешу, оның негізін табу және осы негізге сүйене
отырып қарапайымнан күрделіге қарай логикалық түрде негіздіні туындату
қажет. Нәтижесінде теория немесе белгілі бір тұтастық ретіндегі ұғымдар
жүйесі қалыптасады, оның әрбір элементі басқа барлық элементтермен өзара
тәуелділікте және өзара байланыста бола отырып өзінің нақты орынына ие
болады.
Философияда объект субъектіге қарсы тұрған және субъектінің
практикалық және танымдық қызметі бағытталған нәрсе ретінде түсіндіріледі
[16, 123 б.]. Таным объектісі ретінде нақты қоршаған ортаның құбылыстары,
нәрселері, үрдістері орын алады олар субъектінің алдында тұрған міндеттерді
шешу мақсатында олар туралы білім алу үшін қоршаған ортадан ажыратылып
қарастырылады.
Қылмыстық процесуалдық танымның объектісін құрай отырып қылмыстық
істерді тергеу барысында сот өндіріс органдарымен өмір тіршілігінің қандай
құбылыстары, нәрселері, үрдістері зерттеледі?
Қылмыстық іс бойынша таным объектісінің мазмұны қылмыстық іс
жүргізудегі танымдық қызметтің басты ерекшелігімен – оның ретроспективалық
сипатымен алдын ала анықталады.Сот өндірісі органдары үшін тергелетін
қылмыс - әрқашанда өткен күннің оқиғасы болып табылады. Оны танып-білу
қазіргі және өзге де өткен нәрселер туралы білімнің негізінде өткен
нәрселер туралы туынды білім алудың үрдісі болып табылады [17,
34 б.].
Қылмыстық іс жүргізушілік танымның объектісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..10
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. 1 Заңдылық
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14
2. 2 Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. 3 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. 4 Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31
2. 5 Меншікке қол сұқпаушылық және кінәсіздік презумпциясы
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Берілген дипломдық жұмыс
қылмыстық іс жүргізу принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы маңызын
теориялық деңгейде зерттеуге арналған. Құқықтың жалпы және сала аралық
принциптерінің салалық принциптерге ықпалы және салалық принциптер
ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің өзіндік маңыздары мен
мақсаттары талданған. Өз кезегінде орындалуы жалпыға бірдей міндетті болып
табылатын құқықтық норма болмағанымен құқық прициптері аталған нормалардың
өздерінің әлеуметтік функцияларын тиісті деңгейде атқаруының кепілі. Біздің
жұмысымыз қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің сот дәлелдеулерінің
жүзеге асырылуына тигізетін ықпалы туралы болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың мәнісі мен әлеуметтік тағайынының құқық
принциптері арқылы ашылатындығы белгілі. Өз кезегінде құқықтың объективтік
табыиғатынан туындайтын сапасы бола отырып, құқық принциптері қоғамдағы
әділеттілік пен заңдылықтың негізгі өлшемі болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізу принциптерінің басшылыққа алынуы қоғамдағы қатынастарды заңға сай,
әділетті негізде реттеудің бірден-бір кепілі ретінде бағалануы тиіс.
Берілген тақырыптың ғылыми деңгейде зерттелуі, құқықтың аса маңызды саласы
ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығының басты қағидаларының ішкі
мазмұндарын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олардың бойындағы әлеуметтік
әлеуетті (потенциал) ашуға жәрдем берері анық. Тек солай болған жағдайда
ғана, біздің ойымызша, қылмыстық іс жүргізу құқығының талаптары қатаң
сақталып, қоғамдағы заңдылық пен құқық тәртібінің нығая түсуіне объективтік
жағдай туындайды. Осы айтылғандар берілген тақырыптың қаншалықты өзекті
екендігінің дәлелі болып табылады деп сенеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтың жалпы және салалық принциптерінің
теориялық мәселелері көптеген уақыттардан бері зерттеушілердің назарын
өздеріне аударып келеді. Құқықтың жалпы қағидалары туралы біз Н.И.
Матузовтың, А.В. Мальконың, С.З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, С.
Өзбекұлының, Ө.Қ. Қопабаевтың және басқалардың еңбектерінен көптеген
тұжырымдарды кездестіреміз. Салалық принциптер ретіндегі қылмыстық іс
жүргізу принциптері М.С. Сторговичтің, Б.Х. Төлеубекованың, В.Т. Томиннің,
Н.Н. Полянскийдің, Т.Н. Добровольскаяның еңбектерінде зерттелген. Алайда
аталған мәселені барынша терең зерттеп оның теориялық жағының қыр-сырын
ашқан қазақ тіліндегі зерттеу жұмысы жоқ деп айтуға болады. Егер біз
еліміздің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруды өзіміздің басым бағытты
міндетіміз деп санайтын болсақ, онда ана тілімізде жүргізілген зерттеу
жұмыстары оның негізі болуы тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Берілген дипломдық жұмыстың
мақсаты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің ұғымы мен мәнісін талдау
арқылы, олардың сот әділдігін жүзеге асырудағы, қылмыстық істерді алдын ала
тергеу және сот органдарының қызметінің құқықтық негіздемелерін қамтамасыз
етудегі рөлін ашып көрсету болып табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу
үшін келісідей міндеттер шешімін табуы тиіс деп ойлаймыз: құқықтың жалпы
прициптерімен арақатыстылықта қылмыстық іс жүргізудің принциптерін талдау,
қылмыстық іс жұргізудің маңызды да, негізгі принциптері заңдылық,
әділсоттылықты тек соттың ғана жүзеге асыруы, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, жеке адамның абыройы мен
қадір-қасиетін құрметтеу сияқты принциптерінің сот дәелдеуі теориясына
ықпалын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі. Қылымыстық іс жүргізу прициптерін
басшылыққа ала отырып қылмыстық істерді алдын-ала тергеу және сотта қарау
барысында пайда болатын, дамитын және өзгерістерге ұшырайтын қоғамдық
қатынастар біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі зерттеу объектісі болып
табылады.
Зерттеу пәні. Қылмыстық қуғындауды жүзеге асыру барысындағы құқық
қорғау органдарының, сот органдарының нақты қызметтері және қылмыстық іс
жүргізу құқығының жкеклеген принциптерінің сот әділдігін жүзеге асырудағы
маңызын зерделеуді біздің дипломдық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде
қарстырған дұрыс.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыс жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық талдау және
жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздері. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық мәселелерін айқындау барысында еліміздің белгілі заңгер-ғалымдары
C.К. Абсаметов, А.П. Алехин, А.Т. Ащеулов, С.Т. Әлібеков, М.Т.
Баймаханов, С.З. Зиманов. Е.І. Қайыржанов, С.Н. Қойбақов,
Ө.Қ. Қопабаев, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.А. Табанов, Б. Т.
Тұрғараев және басқалардың зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
1. 1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жалпы ұғымы, мәнісі мен маңызы
Жалпы түсінігінде құқықтың мәнісін анықтап білдіретін, оның негізгі
бастаушы идеяларын құқықтың принциптері немесе қағидалары атау қалыптасқан.
Принциптер латын тілінен аударғанда кез-келген құбылыстың бастауы, негізі
деген мағына береді [1, 151., 2, 151 б.].
Олар қоғамдық дамудың заңдылығын берілген қоғамның қажеттігін
білдіреді. Осыдан олардың әлеуметтік шарттылығы, өмір жағдайларына
тәуелділігі айқын көрініс табады. Құқық принциптері заңгерлердің немесе
ғалымдардың жеке көзқарастарының нәтижесі емес, құқықтың әлеуметтік құбылыс
ретідегі табиғатынан туындайтын өзіне тән сапасы болып табылады. Құқық
теориясында құқық принциптерін жалпы құқықтық принциптер, сала аралық құқық
принциптері және салалық принциптер етіп бөлу қалыптасқан. Жалпы немесе
негізгі құқықтық принциптерге әділдік, құқық теңдігі, гуманизм, демократия,
құқық және міндет бірлігі, көз жеткізу мен мәжбүрлеудің үйесімділігі
жатқызылады. Әлеуметтік әділеттілік принципі деген өзінің жалпы мазмұнында
құқықтық реттеу дегеніміз әлеуметтік қатынастарды әділеттілік негізінде
реттеу деп түсінуді білдіреді. Әділеттілік көпқырлы, көп компонентті
категория ретінде қоғам өмірінің барлық өрісінде көрініс береді. Ол өзіне
экономикалық, саяси, өнегелілік, құқықтық және рухани аспектілерді
кірістіреді.
Әртүрлі жеке тұлғалардың жағдайымен олардың қоғамдағы маңызының,
еңбектің және оның бағалануының, әрекеттің және оның өтеуінің арасындағы
сәйкестікті талап етеді. Заң әділеттілігінің ерекшелігі, оның құқық
өрісіндегі барынша айқын формалды-анықтылық мәнінде және ол көп жағдайда
мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты. Тұтастай алғандағы құқықтық жүйе
әділеттіліктің сақшысы болып, оны білдіру мен бекітудің, күзету мен
қорғаудың құралы ретінде қызмет атқарады. Осыдан кейін жалпы алғанда,
әділеттілік ұғымы өзінің көлемі бойынша да, маңызы бойынша да заңдылық
ұғымынан әлдеқайда кең және маңыздырақ екендігін айқын аңғаруға болатындай.
Әділеттілік принципі нормативті-бағалаушылық мәнге ие, ол құқықта және
міндеттемелерде, ынталандыруда және жазалауда өзінің көрінісін табады.
Қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және басқа да заң салаларының барлығы да
өздері реттейтін қоғамдық қатынастарда әділеттілікті орнықтыруға
жұмылдырылады. Әділеттілік әрдайым өзінің жұптық категориясы
әділетсізідікпен қатар жүреді. Әділетсіздікке жол бермеу, оны жою өз
кезегінде әділеттілікті орнатудың құралы, тәсілі болып табылады.
әділетсіздіктің орын алуының алдын алу зжаң ғылымының маңызды болжамдық
функциясы және мемлкеттің қызметі де осыған бағытталуы тиіс.
Азаматтардың құқық теңдігі әділеттілік принципінің дамытылуы мен
демократияға тән қасиет болып табылады. Заң және сот алдындағы теңдікпен
қатар құқық теңдігі принципі адамның және азаматтың құқығы мен
бостандығының теңдігін сонымен қатар, еркек пен әйелдің құқығы мен
бостандығының теңдігін білдіреді. Құқықтың жалпы принциптерінің келесі бір
түрі ол – құқық пен міндет бірілігі принципі. Азаматқа берілген құқықтар
мен бостандықтар оның қоғам алдындағы міндеттерімен сәйкестендіріледі. Кез
келген тараптың құқығы екінші тараптың өз міндетін атқаруы арқылы жүзеге
асырылады. Егер бір тарап тек құқықтарға ие болып, екіншісіне тек міндеттер
жүктелген жағдайда қоғамның тұтастығының болуы мүмкін емес. Құқықтың келесі
маңызды принциптерінің бірі ол – гуманизм принципі ол кең мағынасында
қоғамға және адамға деген тарихи өзгерістерге ұшырап отырған көзқарастар
жүйесін білдіреді. Демократиялық қоғамның барлық құқықтық жүйесі, заң
шығармашылығы, құқық қолдану және құқық қорғау қызметінің өне бойына
гуманизм идеялары арқау болуы тиіс. Аталған қағида қоғамның және жеке
тұлғаның өзара қатыстылығын көрсетеді, мемлекеттің заңдылық, сот әділдігі,
қылмыстық және қылмыстық атқару саясатының ажырамас қасиеті болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында ...адам және адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына ретінде бекітілген [3,
8 б.].
Гуманизм өзінің дұрыс түсінігінде заңды өрескел бұзушыларға қатаң
жазалау шараларын қолдануды қарастырады. Құқықтағы көз жеткізу мен
мәжбүрлеудің үйлесіміділігі демократизмнің, гуманизмнің және әділеттіліктің
көрініс табуының аса маңызды нысаны саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген заңдылық принципі
заңдардың және соларға сәйкес актілердің сақталуының жалпыға бірдей
екендігін білдіреді, заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі және содан
туындайтын құқықты бұзған кел келген тұлғаның заң алдындағы жауаптылығы
құқықтың әрекет етуінің өн бойына тән болады.
Заңдылық қағидасының мысалында құқықтың жалпы принциптері мен оның сала
аралық және салалық принциптерінің арасындағы байланыс барынша айқын
көрініс табытындай олардың әрқайсысы белгілі бір дәрежедегі дербестігіне ие
бола отырып, олар жалпы құқықтық принциптерден бастау алады және жке
салаларға қатысты түрде жалпы принциптерді дамытады және нақтылайды.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 10
бабының екінші бөлімінде соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды
етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге
де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ екендігі бекітілген.
Егер сот, қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт
адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті деп бекітілген [4, 7
б.].
Жоғарыда аталып өтілген жалпы мәселелерден кейін біздің дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы болып табылатын қылмыстық іс жіргізу құқығының
принциптері ұғымы, мәнісі мен мазмұнына қатысты мәселелерді талдауға көшкен
дұрысболар.
Қылмыстық іс жүргізу ғылымында принциптер ретінде қылмыстық іс жүргізу
сүйенетін негіз және жеке сипаттағы ережелерді қалыптастыратын негізігі
бастаулар, басшылыққа алынатын барынша жалпылама құқықтық ережелер
қарастырылады.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде отандық қылмыстық іс жүргізу заңнамасында алғашқы рет Қылмыстық
процестің міндеттері мен прициптері - деп аталатын арнайы тарау енгізіліп,
онда қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызы айқындалып, олардың жүйесі
бекітіліп, әрбір принциптің негізгі мазмұны тұжырымдалды. Қылмыстық іс
жүргізу кодексіне іс жүргізудің міндеттеріне ғана емес, сонымен қатар
қылмыстық сот өндірісіне қатысушы барлық тұлғалар үшін міндетті талаптар
және ережелер ретінде оның принциптеріне де арналған арнайы тараудың
енгізілуі қылмыстық іс жүргізу құқығын дамытудағы, оны Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық-құқықтық саясатының талаптарына
сәйкестендірудегі маңызды кезең болып табылады. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілген қылмыстық іс жүргізудің барлық
принциптері ҚР Конституциясының тиісті нормаларына сүйенеді немесе олардың
мазмұнынан бастау алады. Бұл принциптер құқық құорғау органдарының аталған
қызметке қатысуын реттейтін өзге де заңнамалық және нормативтік актілерде
белгілі бір шамада көріністерін тауып, нақтыланған. Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 9-бабында айқындалған қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызы
мынада: аталған принциптерді бұзу оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша
орын алған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, осындай іс жүргізудің
барысында шығарылған шешімдерді бұзуға немесе осы бағытта жиналған
материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соғатындығынан көрініс
табады. Қылмыстық процестің принциптерін бұзғаны үшін заңмен қарастырылған
құқықтық салдардың барынша жауаптылығы, қылмыстық істер бойынша өндірісті
жүзеге асырушы органдардан аталған принциптерді қатаң сақтауды, олардың
талаптарынан ешқандай ауытқымауды талап етеді.
Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің маңызын барынша кеңірек талдай
отырып, төмендегідей тұжырымдарды жасақтауға болады:
1)қылмыстық іс жүргізу жүйесінде принциптер орталық, бастапқы орынға ие
болады;
2)олар өзара тығыз және үйлесімді байланыстағы негізгі, бастаушы
нормалар болып табылады;
3)әдетте принциптер құқықтық ережелер түрінде қалыптасады және
нормативтік сипатқа ие болады;
4)олар қылмыстық процестің әлеуметтік мәнісін, оның табиғатын және
жүйесін түсінудің тетігі ретінде қызмет атақарады;
5)принциптер процесуалдық құқықтың негізігі бағыттарын даму
перспективаларын айқындайды;
6)олар әрекет етуші заңнамаға енгізілетін өзгертулер мен
толықтырылуларға байланысты ұсыныстаордың негізділігін айқындаудағы басты
негіздеме сапасында орын алады;
7)принциптер құқық шығармашылығы қызметіндегі әлеуметтік бағдарлаушы
функциясын атақарады;
8)принциптер процессуалдық нормаларды дұрыс түсіндіруге ықпал жасайды.
1. 2 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесі
Қылмыстық сот өндірісі принциптері ең алдымен, өзара байланысты
элементтердің жүйесі болып табылады. Принциптерге қатысты түрде айтқанда
жүйе құраушы факторлар қатарына мыналарды кіргіземіз; 1) принциптердің
мақсат пен міндеттердің ортақтығымен байланыстылығы; 2) ішкі қайшылықтардың
болмауы; 3) объективтік және субъективтік бастаулардың бірлігі; 4) өзара
шартылығы және бір мезгілде дербес түрінде де, жиынтықты түрінде де ықпал
етушілік қасиеті;
Процессуалдық формаға қатысты түрде принциптерді үш топқа бөлуге
болады; 1) сот өндірісінің тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіретіндер; 2) сот өндірісінің тәртібіне, оның формаларына қатысты
талаптарды және тергеу мен сот қызметіне тікелей талаптарды біріктіретін
принциптер; 3) тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына тікелей қатысты
талаптарды білдіретін принциптер.
Қылмыстық сот өндірісі принциптерінің маңыздылығын олардың Қазақстан
Конституциясында арнайы бекітілуінен байқауға болады. мәселен,
Конституцияның 77 бабының 3 пункті мазмұнынан қылмыстық процесте мынадай
принциптердің бар екендігін байқауға болады:
-кінәсіздік презумпциясы;
-бір құқық бұзушылық үшін қайталап қылмыстық жауаптылыққа тартуға тыйым
салу;
-өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімінің
өзгертуіне болмауы;
-жағдайды нашарлататын заңды қолдануға тыйым салынуы;
-айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге мідетті емес екендігі;
-сотта әркімнің өз сөзін тыңдатуға құқылы екендігі;
-куәлік етуден босату;
-кінәлі екендігі туралы кез келген күдіктің айыпталушының пайдасына
қарастырылуы;
-алынған айғақтардың заңды жолмен алынуы;
-қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға тыйым салынуы.
Конституцияда белгіленген сот төрелігінің принциптері Республиканың
барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенін шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп
санайды [5, 18-20., 6, 12-14 бб.]. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты
зерттеушілер принциптерді конституциялық; және конституциялық емес
деңгейлерге бөлу "принцип" ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы
көзқарасты негіздеген [7, 14-21 бб.].
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде
маңызды деп танылуы;
ә) субъективті негіздердің принциптерге түрліше ықпал етуіне байланысты
олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің шешіміне
байланысты.
"Принциптер" категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу принциптерін конституциялық және
конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік
сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тең шамалы және тең маңызды деп
тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1.Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек,принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың
(принциптердің) нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс:
егер принцип Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе
конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық принциптерге
жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен өзі
конституциялық емес принциптерге жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас
механистілік және құқық қисынына қайшы келеді.Мән-маңыз тұрғысынан алғанда
принциптердің конституциялық және конституциялық емес принциптерге бөлінуі
олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес)болып
саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т. Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты:
Егер қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері бір-бірімен байланысты болып,
өзара әсер ететін болса, қылмыстық процестің демократиялық мәнін анықтау
мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты
нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде (КСРО
Конституциясында ма, әлде салалық заңда ма) орнықтырылғанына қарамастан
оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық процесс принциптерін...
конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да,
практика тұрғысынан да дұрыс емес [7, 19 б.].
2.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы принциптердің маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен өзі әкеліп соғады. Принциптердің
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал.Сонымен қатар принцип ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөніңде былай деп жазды: "Бұл принциптер жүйесін
өзара байланысты және маңызы бірдей, бір қатарда тұрған ережелердің
біртұтас тізбегі деп тану" жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына
сай келеді және принциптерді институттық категория ретінде көрсетеді [7, 76
б.].
3.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлу
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында конституциялық
принциптердің бұзылуына жол бермеу және"конституциялық емес" принциптерді
елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдану
қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
4.Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және салалық
заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі ережелері,
соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері деп тура аталғандары
салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық қатынастарына
қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте түседі. Бұл
арақатынасты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесіне де қолдануға
болады.
5.ҚІЖК 9-бабында принциптердің кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға
әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерін маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі
болып табылады.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптерінің жүйесі қылмыстық іс жүргізу
құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең манызды, негізгі, түйіңді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде принциптер үш топқа бөлінуі мүмкін:
1)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер;
2)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
принциптер;
3)тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер.
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге принциптердің топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр.
Гәп бірқатар принциптердің шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Әдебиетте өзге бөліністер бар (мысалы, принциптерді сот құрылысына және сот
ісін жүргізуге бөлу).
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
принциптерімен шектелмейтінің мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады.
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІНІҢ ДЕРБЕС ТҮРЛЕРІ
2. 1 Заңдылық принципі
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың
басқаша айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң
нұсқамаларын орындау ғана.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарыңда баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Конституцияда баянды етілген заңдылық принципі ҚІЖК 10-бабының
ережелерінде дамытылған. Осы нормаға сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудегі
заңдылық принципінің мәнін құрайтын мыналар:
— қылмыстық ізге түсу және сот органдарының міндеті:
а)Қазақстан Республикасы Конституциясының;
ә) Қылмыстық іс жүргізу кодексінің;
б) конституциялық заңдардың;
в) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттардағы және өзге
міндеттемелерінің;
г) Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының;
д)Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының;
ж) қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдар
ережелерінің талаптарын дәл сақтау;
- соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де құқықтық
актілерді қолдануына тыйым салынады;
-егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт
адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті;
-соттың, қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді;
-сот, қылмыстық ізге түсу органдары қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
барысында заңның бұзылуына жол берген жағдайларда кінәлілер заңмен
белгіленген жауаптылыққа тартылады;
-заңсыз актілерді жарамсыз деп тану және олардың күшін жою.
ҚІЖК 10-бабының мазмұны — қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық принципі
мәнінің шоғырланған көрінісі.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығына сәйкес
прокуратура қызметіндегі заңдылық принципі — ол заңдылықты бұзудың қандайын
болсын анықтау мен жою, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіру, сотта
мемлекет мүддесін білдіру жөнінде заңмен белгіленген шаралар қолдануға,
сондай-ақ берілген уәкілеттіктер шегінде қылмыстық ізге түсуді жүзеге
асыруға міндетті (2-бап). Прокуратура қызметінде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ететін кепілдік прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жүзеге
асырған кезде олардың қызметіне араласуға салынған тыйым (3-бап).
Прокуратура органдарының қылмыстық процесте заңдылықтың сақталуын қадағалау
саласына мыналар қамтылған:
-қылмыстық ізгетүсу органдарының қызметін қадағалау;
-жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау;
-сотта мемлекет мүддесін білдіру.
Қылмыстық процестегі заңдылық принципі мәнінің қажетті регламенті
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер
органдары туралы" Заң күші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер
органдарының қызметі заңдылық принципіне негізделеді деп атап көрсетілген
(3-бап), ол ішкі істер органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң
өкілеттік берген адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер
органдарының қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген міндеттерді орындауға
оларды мәжбүрлеуге ешкімнің қақысы жок, Олардың қызметіне заңға қайшы
араласу заңмен белгіленген жауаптылыққа әкеліп соғады(23-бап).
Ұлттық қауіпсіздік органдарының қызметі де заңдылық принципі негізінде
жүзеге асырылады. мұның дәлелі — Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының, ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" Заң күші
бар Жарлығы. Ұлттық қауіпсіздік органдары әскери қызметшілерінің заңды
талаптары азаматтар мен лауазымды адамдардың орындауы үшін міндетті екені
туралы нұскау ұлттық қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің өз міндеттерін
орындауының өзіндік кепілі болып табылады. Ұлттық қауіпсіздік органдарының
әскери қызметшілеріне жүктелген міндеттердің орындалуына кедергі келтіретін
қандай да болсын іс-әрекет заңға сәйкес жауаптылыққа әкеліп соғады (18-
бап).
Жедел-іздестіру қызметінде заңдылық принципі негіз қалаушы болып
табылады, ол туралы "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 3-бабында атап көрсетілген. Бұл принцип жедел-іздестіру қызметінің
барлық субъектілеріне қатысты, олардың қатарында мыналар бар: ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары, Қорғаныс министрлігінің әскери
барлау органдары, Қаржы министрлігінің салық қызметі органдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің күзет қызметі (6-бап). Заңда жедел-іздестіру
шараларын жүзеге асыру кезінде заңға қайшы әрекеттерге жол берген
қызметкерлерге заңда белгіленген жауаптылық жүктеледі деп белгіленген.
Адвокаттық қызметтің заңда тыйым салынбаған тәсілдермен және
құралдармен жүзеге асырылатыны туралы "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан
Республикасы Заңының 3-бабында баянды етілген қағиданың маңызы одан кем
емес.
Елде төтенше жағдай жариялау сияқты әдеттен тыс жағдай заңдылық
талаптарының сақталуына әсерін тигізбейді. "Төтенше жағдайдың құқықтық
режимі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабына сәйкес төтенше
жағдай енгізілген аумақта сот төрелігін Қазақстан Республикасы
Конституциясының ережелері негізінде құрылған соттар ғана жүзеге асырады.
Соттарда сот ісі төтенше жағдай жарияланған кезде қолданылып жүрген
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
Заңдылық принципінің қос сипатты әсері бар. Бір жағынан — уәкілетті
органдардың қызметі олардың іс жүргізу қызметіне араласуға салынған тыйым,
қылмыстық сот ісін жүргізуші адамдар мен органдардың заңды талаптарына
бағынбау немесе олардың қызметіне заңсыз араласу әрекет не бөгет жасауға
әкеліп соғатын құқықтық жауаптылық түріндегі заң күшімен қорғалады. Екінші
жағынан — заңда қылмыстық сот ісін жүзеге асырушы органдар мен адамдардың
заңсыз ықпал жасауының азамат-тардың қорғалуын қамтамасыз ететін, заңсыз іс-
әрекеттер мен шешімдер іс жүргізу құқық қатынастарына қатысушылардың
конституциялық құқықтары мен заңды мүдделеріне шек қоятын болса, сол іс-
әрекеттер мен шешімдерге сотқа шағым беру түріңдегі кепілдіктер көзделген
[8, 56 б.].
Сонымен, заңдылық принципі қылмыстық іс жүргізу құқықтарының бәріне
өзек болған және құқық қатынастарының қылмыстық сот ісін жүргізуге
байланысты пайда болатын кез келген бағытына қатысты. Заңдылық принципін
сақтау — істі сотта қарау кезінде әділ шешім қабылдануының кепілі.
Заңдылық принципіне оны ұқсас басқа принциптерден шектеуге мүмкіндік
беретін бірқатар ерекшеліктер тән. Ол ерекшеліктер мынадай:
1)заңдылық принципі саяси ағымдардан, көзқарастардан, идеологиялардан,
партиялар бағыттарынан, діни қағидалардан бос; құқықтық нұсқаулар мәнінің
өзгеруіне байланысты қандай да болсын объективті және субъективті
факторларға қарамастан, сол нұсқаулар құқық қатынастарын реттеп тұрған
кезде олар (құқықтық нұсқаулар) бұлжытпай сақталуға тиіс;
2)қылмыстық процесте заңдылық принципінің қолданылуы қылмыстық іс
жүргізу құқығының нормаларын қолдануға өкілеттігі бар лауазымды адамдардың
қызметімен ғана шектелмейді; бұл принцип өз ықпалын биліктері бар
болғанымен құқық нормаларын қолданбайтын, тек орындайтын
(сақтайтын)қылмыстық процеске қатысушылардың іс-әрекеттеріне қатысты да
сақтайды;
3) қылмыстық процесте заңдылық принципінің нақты мазмұны сан алуан
(мысалы, соттың заңсыз шешімінің күшін сотталушының тікелей өзінің;
қадағалаушы прокурордың; жоғары тұрған соттың; жәбірленушінің талаптануы
арқасында жоюға болады).
2. 2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәнін түсіну
үшін "сот төрелігі" ұғымының мазмұнын анықтап алу қажет. Сот төрелігі —
соттардың заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту мақсатымен азаматтық
және қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен сот отырыстарында
қарау мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі. Сот төрелігін тек соттың
ғана жүзеге асыруының принципі мемлекетте билікті үш тармаққа бөлу туралы
конституциялық ережеден бастау алады, сол тармақтардың бірі — сот билігі.
Сот билігінің мақсаты — адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау. Ол сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады
(Конституцияның 75-бабы).
Сонымен, сот билігінің мақсаты — сот төрелігін жүзеге асыру. Сот
төрелігі қылмыстық процесс саласына қатысты қылмыстық сот ісін жүргізу
нысанында жүзеге асырылады. Демек, соттың сот төрелігін жүзеге асыруы сот
төрелігі функциясын орындайтын бірден-бір орган болып табылатын соттың
ерекше жағдайына байланысты. Мұндай функция өзге ешбір органға берілмеген,
ол сонымен бірге сот билігін іске асырудың нысаны болып табылады.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәні ҚІЖК-тің
11-бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл принцип мынаны білдіреді:
-сот төрелігін іске асыру — тек соттың ғана ерекше құзыреті;
-соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
-адам жасалған қылмысқа кінәлі деп тек соттың заңға қатаң түрде сәйкес
шығарылған айыптау үкімі негізінде ғана танылады;
-жасалған қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазаға тек орындалуға тиісті
айыптау үкімінің негізіңде ғана тартылады;
-сот төрелігін іске асыру кезінде сот қылмыстық сот ісін жүргізудің
процесс кезінде қолданылатын ережелерін басшылыққа алады;
-сот төрелігін іске асыру жөніндегі сот өкілеттігі қолданы- лып жүрген
заңдармен белгіленеді және оны кеміту жағын да,ұлғайту жағын да өз бетінше
өзгертуге болмайды;
- қылмыстық істерді қарау үшін қандай да болсын атпен төтенше немесе
арнаулы соттар құрылуына жол берілмейді;
-заңсыз құрылған төтенше немесе өзге де соттар шығаратын шешімдердің
заңды күші болмайды және атқарылуға жатпайды;
-соттауға жататындық туралы заңды бұза отырып шығарылған сот шешімдері
заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-заңмен берілген өкілеттіктерді асыра қолдана отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін бұза отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
-соттың іс бойынша шығарылған шешімін белгіленген тәртіппен тек тиісті
соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Осы принциптің мазмұндық жағын қамтамасыз ететін белгілер: сот ісін
жүргізудің барлық кезендеріне (бірінші сатыдан бастап қадағалау сатысына,
соның ішінде апелляциялық және кассациялық сатыларға дейін) оның тікелей
ықпал етуі; сотта өз мүдделерін қорғаушы адамның әлеуметтік статусына
байланысты қандай да болсын субъективті факторлардан сот-тың бос болуы; сот
билігінің толымдығы — сот шешімінің дау-сыздығы және оның күшін тек сот
тәртібімен жою немесе өзгерту мүмкіндігі; соттың қылмыстық процесс
жүйесіндегі басым жағ-дайы—бәсекелесуші тараптар болып табылатын қылмыстық
ізге түсу және қорғау органдарының позицияларына қарамастан істі нақты
шешу; қылмыстық іс бойынша сот төрелігін іске асыру-шы сот қызметінің
ерекше іс жүргізу-құқық режимі; барлық адресаттардың мүліктік, қызмет
жағдайына және басқа да жағ-дайларға қарамастан сот шешімдерін орындауға
міндеттілігі; Қолданылып жүрген заңға сәйкес тіргелген қылмыстық істің сот
тәртібімен шешілуі заңда көзделген жағдайларда сот шешімін өзге органның,
лауазымды немесе басқа адамның шешімімен ауыстыруға болмайтындығы; соттың
қылмыстық іс бойынша қолданылуға тиісті заңды конституциялық емес деп тану
туралы Конституциялық Кеңеске ұсыныс жасау құқығы; сотқа қылмыстық ізге
түсу органдарының заңсыз әрекеттеріне шағымдарды қарау жөнінде ерекше
өкілеттіктер беру.
Қылмыстық істің барлық мән-жайын заңда бекітілген тәртіппен сот
органдарының анықтауынан көрініс табатын танымдық және дәлелдеу қызметі
қылмыстық іс жүргізудің негізгі өзегі болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізудің аталған бөлшегінің тұтастығы мен дербестігінің деңгейі сондай
оны реттейтін нормалардың жиынтығы заң әдебиеттерінде дәлелдеу құқығы деген
атауға ие болған, ал іс жүргізушілік қызметтің аталған өрісіне қатысты
ғылыми көзқарастар дәстүрлі түрде дәлелдеу теориясы деп аталады. Сонымен
бірге қазіргі замандағы дәлелдеу теориясының өзара байланысты және пәтуалы
білімдер жүйесі екендігі аталып көрсетіледі [9, 20 б.].
Ғылыми көзқарастардың белгілі бір жиынтығын теория мәртебесінде тану әлде
кімнің солай деп тұжырымдауына тәуелді емес, ол объективтік факторлармен
шартталады, аталған жиынтықты жүйе ретінде қалыптастыратын қажетті
қасиеттердің болуына байланысты болады, себебі кез келген теория өз
кезегінде логикалық жүйені құрайды (логикалық қатынастармен байланысты
көптеген терминдер мен анықтамалардың болуы) [10, 92 б.].
Дәстүрлі дәлелдеу теориясының жүйелілігі қандай? Бұл сұрақ кездейсоқ
туындап отырған жоқ. Бұрынғы кеңес ғылымында дәлелдеу теориясында көптеген
әрқилы кейде бір-біріне қарама қайшы келетін көзқарастарды да кездестіруге
болады. Осы тұрғыда айтылатын пікірлердің көптігі сондай мысалы, дәлелдеу
шегі ұғымының өзіне оннан аса анықтама берілген. Оның нәтижесінде тәлім
алушы көп санды, өзара қайшылықты тұжырымдарды шатастырып қылмыстық іс
жүргізудің негізгі институтын меңгермейді, сол себепті де іс жүргізу
қызметінің мәнісін, оның жанын түсінбейді ал бұл болса өз кезегінде құқық
қолданушы органдардың практикалық қызметіне теріс ықпалын тигізеді.
Дәлелдеу теориясында ең болмаса оның негізгі ұғымдарын ашып көрсетуде
қажетті деңгейдегі тұжырымдылықтың және анықтылықтың болмауы өз кезегінде
бірқатар зияды салдарды пайда қылады: оның одан әрі дамуын тежейді,
заңнаманы жетілдіруге қолайсыздықты туғызып ғана қоймайды сонымен бірге оны
қолдану практикасына да кері әсерін тигізеді - деп жазады Л.М. Карнеева
[11,15-16 бб.].
Қазіргі уақыттағы дәлелдеу теориясының қарама қайшылығы бірқатар
себептерге байланысты орын алып отыр. Аталған теорияның жүйелілігіне
қатысты түрдегі басты түсіндіру келесілерге саяды. Дәлелдеу теориясының
құрылымы дәстүрлі түрде дәлелдеу құқығының құрылымының айна қатесіз
көрінісі ретінде қалыптасқан болатын, яғни заңшығарушымен күні бұрын
белгіленіп берілген және сол себепті де құқықтанушылармен талқыға
салынбайтын. Дәлелдеу теориясының жүйесі – бұл оның мазмұнының
элементерінің орналасуының кезектілігі және өзара байланысы. Жалпыдан
жекеге атты біргей қағида бойынша құрастырудың схемасы - ғылыми пән
ретіндегі дәлелдеу теориясы үшін барынша мақсатты болып табылады. Осыған
сәйкес дәлелдеу теориясының Жалпы және Ерекше бөлімдері ажыратылып
көрсетіледі, ол негізінен алғанда дәлелдеу құқығының Жалпы және Ерекше
бөлімдеріне сәйкес келеді [12, 20-21 бб.]. Дәлелдеме құқығының ішкі
жүйесі туралы айта отырып біз тиісті құқықтық нормаларды Қылмыстық іс
жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдерінің нормаларына айқын түрде
бөлінетіндігін атап көрсетеміз. Дәлелдеу теориясының жүйесі де осы
тақылеттес - осындай пікірді Г.Ф. Горский, Л.Д. Кокорев, П.С. Элькинд
білдірген [13, 47 б.].
Дәлелдеу құқығы мен дәлелдеу теориясының өзара байланысы мен
қағидалықты ішкі бірлігін теріске шығаруға болмайды, себебі олардың соңғысы
құқықты зерттейтіндіктен оның құрылымының көрінісі болмай тұрмайды. Алайда
дәлелдеме құқығы және дәлелдеу теориясы жүйесінің арасына теңдік белгісін
де қоюға болмайды. Заң қылмыстық іс бойынша танымдық қызметтің барлық
аспектілерін бекіте алмайды ол біріншіден нормативті түрде анықтала, нақты
нормативтік ережеге көшіріле алатындарын ғана бекітеді, екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу сияқты саладағы танымның мазмұны мен өзіндік
ерекшеліктерін көрсету мақсатында құқықпен реттелуі тиіс. Шындығында,
қылмыстық іс жүргізушілік танымды (дәлелденуге тиісті мән-жайларды,
дәлелдердердің ұғымы мен түрлері, тергеу әрекеттерін жүргізудің тәртібі
және т.б.) барынша жеткілікті түрде құқықтық реттеудің барысында да олардың
айтарлықтай бөлшегі тікелей нормативтік ықпал етуден тыс қалады. Бұл –
тергеушінің, прокурордың, судьялардың көзге көрінбейтін, санада орын
алатын, ойша жүзеге асырылатын жұмыстары және олар құқық нормаларымен емес,
логиканың заңдылықтарымен, кәдуілгі және арнайы құқықтық ойлау тәлімдерімен
реттеледі. Осы орайда қылмыстық іс жүргізу заңнамасы немесе әлдеқандай
ережені орнатпайды немесе жалпылама шынғын айтқанда философиялық
ережелермен ғана шектеледі. Мысалы, ҚР ҚІЖК 22-бабында бекітілген істің мән-
жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу туралы немесе ҚР ҚІЖК 128-
бабындағы дәлелдемелерді бағалау туралы ережелерді жатқызуға болады.
Осы айтылғандардан заңда процесуалдық-танымдық қызметтің тек жекелеген
аспектілері ғана қамтылатындығы, ал оның бірталай бөлшегінің құқықтық
нормалармен қамтылмай қалатындығы туралы ой түюге болады. Ендеше, қылмыстық
іс бойынша таным процесінің барысында пайда болатын барлық сұрақтарға заңда
жауап табыла бермеуі мүмкін. Бұл өз кезегінде нормативтік ережелердің
шеңберінен шығып, нормативтік ережелермен біріктірілген түрінде қылмыстық
іс жүргізушілік танымның жеткілікті деңгейдегі толық картинасын алуға
мүмкіндік туғызатын жалпы теориялық, әдістемелік ержелерге жүгінуді талап
етеді.
Дәстүрлі дәлелдеу теориясының қайшылығының басты себебі бұл – оның
қалыптасуына, ғылыми көзқарастарды дәлелдеу құқығының құрылымымен толық
сәйкестікте жүйелеуге деген тар нормативтік көзқарас болып табылады.
Шындығын айтқанда теорияның көлемі құқықпен тікелей реттелген ережелердің
жиынтығынан көп кеңірек. Бұл жерде әңгіме қылмыстық іс жүргізушілік таным
теориясы пәніне құық нормаларымен қатар оларды практикада қолданудың да
және дәлелдеу теориясының даму тарихының да, оны өзге елдердегі осындай
ғылымдармен салыстырудың кірістірілуінде емес, әңгіме бұл орайда, қылмыстық
іс жүргізудің жалпы алғандағы адамның танымдық қызметінің бөлшегі бола
отырып танымның жалпы теориясының, гносеологияның заңдылықтарына
бағынатындығында болып отыр.
Осы айтылғандардан екі қорытынды жасауға болады. Бірінші – қылмыстық іс
жүргізудегі таным әдістемелік тұрғыдан алғанда дәлелдеу құқығының жүйесімен
салыстырғанда айтарлықтай үлкен теориялық жүйемен – материалистік
гносеологиямен реттеледі. Екінші – қылмыстық іс жүргізушілік таным
теориясының жүйесі танымның жалпы философиялық теориясынан бастау алады
және сол себепті де негізінен алғанда бір жағынан соған сәйкес болуы тиіс,
ал екінші жағынан – қылмыстық іс жүргізудегі таным қызметінің өзіндік
қасиеттерін көрсетуі тиіс. Сондықтан біздің ойымызша қылмыстық іс
жүргізушілік таным теориясының жүйелілігі мәселесін шешуде дәлелдеу
құқығының жүйесін басшылыққа алмай гносеологиялық заңдылықтар жүйесін
басшылыққа алған дұрыс және оны оның ерекшеліктерінің призмасынан өткізе
отырып қылмыстық іс жүргізуге аударған дұрыс болады.
Кез келген теория зерттеу объектісінің мәнісін, оның ішкі қажетті
байланыстарын, оның қызмет атқаруы мен дамуының заңдылықтарын көрсететін
идеалдық үлгілердің [ұғымдардың] жиынтығы [14, 20 б.]. Берілген танымдық
қызметтің объектісі ретінде орын алатын өмірдегі құбылыстардың мәнісі мен
мазмұнын ашатын ұғымдардың, түсініктердің, ережелердің жүйесін қалыптастыру
теорияның негізін қалау болып табылады. Осындай жүйе еркіндікті көтермейді
себебі теорияның құрылымы зерттелетін объектінің құрылымына сәйкес келуі
тиіс ал оның тәртіптелуі танушы суъектіге тіптен де байланысты емес.
Теориялық жүйенің құрылысы қалай жүзеге асырылады? Аталған мәселені
приципті түрде материалистік диалектика шешіп береді. Кез келген зерттеу
объектісінде оның негізгі және анықтаушы болып табылатын жақтары,
қатынастары болады. Бұл тараптар [қатынастар] негіз категориясында
көрініс табады, ал барлық қажетті тараптар мен байланыстар негіздің тікелей
ықпалымен қалыптасады және сондықтан сол негізден туындайды, негізді
ұғымында өз көрінісін табады - деп жазады А.П. Шептулин [14, 42 б.].
Ендеше, объектінің құрылымына сәйкестікте теорияда негізді – бастаушы,
қайнар-көздік ұғымдарды және негізделген – яғни негізге негізделетін және
одан туындайтын барлық өзге ұғымдар мен түсініктерді ажырата білу керек.
Туындаушылық, яғни негіздінің негізден алынуы – теориялық жүйені
құрастырудың басты шарты болып табылады. Ол диалектиканың тарихи және
логикалық әдістерінің көмегімен құрылады. Тарихи тәсіл объектіні оның
қозғалысында, оның бастапқы қарапайым нысандарынан күрделі түрлерге айналып
дамуының барысында қарастыруды білдіреді. Логикалық қоршаған өмір шындығына
ақыл-ойдың сәйкес (идеалдық образдардың) келуін білдіреді. Өзінің ең кең
мағынасында логикалық дегеніміз – бұл ой қозғалысындағы қажеттілік [15,
147 б.].
Теоретикалық жүйені жасақтау үшін танымдық қызметтің берілген түрінің
объектісін анықтау, объектінің басты қасиетін айқындау қажет болады, яғни
теорияның негізгі мәселесін шешу, оның негізін табу және осы негізге сүйене
отырып қарапайымнан күрделіге қарай логикалық түрде негіздіні туындату
қажет. Нәтижесінде теория немесе белгілі бір тұтастық ретіндегі ұғымдар
жүйесі қалыптасады, оның әрбір элементі басқа барлық элементтермен өзара
тәуелділікте және өзара байланыста бола отырып өзінің нақты орынына ие
болады.
Философияда объект субъектіге қарсы тұрған және субъектінің
практикалық және танымдық қызметі бағытталған нәрсе ретінде түсіндіріледі
[16, 123 б.]. Таным объектісі ретінде нақты қоршаған ортаның құбылыстары,
нәрселері, үрдістері орын алады олар субъектінің алдында тұрған міндеттерді
шешу мақсатында олар туралы білім алу үшін қоршаған ортадан ажыратылып
қарастырылады.
Қылмыстық процесуалдық танымның объектісін құрай отырып қылмыстық
істерді тергеу барысында сот өндіріс органдарымен өмір тіршілігінің қандай
құбылыстары, нәрселері, үрдістері зерттеледі?
Қылмыстық іс бойынша таным объектісінің мазмұны қылмыстық іс
жүргізудегі танымдық қызметтің басты ерекшелігімен – оның ретроспективалық
сипатымен алдын ала анықталады.Сот өндірісі органдары үшін тергелетін
қылмыс - әрқашанда өткен күннің оқиғасы болып табылады. Оны танып-білу
қазіргі және өзге де өткен нәрселер туралы білімнің негізінде өткен
нәрселер туралы туынды білім алудың үрдісі болып табылады [17,
34 б.].
Қылмыстық іс жүргізушілік танымның объектісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz