Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі

Казіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдаында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндетгемелерінің кең түрде айналымда жұруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің эржактарын сипатгайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міядеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міидеттемесі - қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге (кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндетгемесі деген жеке немесе занды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оган одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмытент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндетгемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін аныктайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жягдяй. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артык жяғдан. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек, сақтаудағы қоры мол, сондықтан бұл субъектінің басқаға несие беруте мүмкіндігі бар.
3. Қаржыга тапшылъщ жяғдай. Ол шығын кірістен көп болганда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға мұктаж, яғни оған несие алу қажет.
Бағалы кағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа тұсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелеріңің бағалы қағаздар сияқты арнаулы формасы (нысаны) болмайды. Олардың кебісі келісім құжатында 1-2 бап ретіңде көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеще түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты (1-кесте).
1. Кіріс төлеу жөнінен карызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды, Акция оны иемденушінщ корпорацияньщ мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уакыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы кағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.