Үндестік заңы

Жоспар:

1) Үндестік заңы туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
2) Дыбыстардың өзгеруі мен үндесуі ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3) Дыбыстардың алмасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3,4
4) Ықпалдардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4,5
5) Бунақ және екпін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5,6,7
6) Сингормонизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7,8
7) Тіл үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8,9
8) Ерін үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9,10
9) Аккомодация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
10) Дауыстылар мен дауыссыздардың үндесуі ... ... ... ... ...11
11) Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі ... ... ... ... ...12
12) Ассимиляция және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13,14,15
13) Диссимиляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
14) Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

Үндестік заңы туралы ұғым

Адамның тілі -- дыбыстық тіл. Біз өз ойымызды осы дыбыстардың тіркесі, тізбегі арқылы білдіреміз.Дыбыстардың өзара тіркесуінде әр тілдің өзіне ғана тән белгілі бір қалыптасқан заңдылық, жүйе болатыны айтылады. Мәселен, қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның немесе, сөз бен сөздің арасында қатаң қ, к, п дыбыстарының дауыстылармен қатар тұру мүмкіндіктері жоқ деуге болады. Ал морфемалардың құрамында бұлар қатар тұра да, айтыла да береді.Қазақ тілінде көбіне алдыңғы дыбыс өзінен кейінгі дыбысқа ықпал етіп, игереді. Мысалы, бір ғана көптік жалғауы тоғыз вариантта ұшырайды.Оны орфографиялық норма деп есептеп, қалған үшеуі айтуда ғана кездеседі. Олар: -лөр, -дөр, -төр. Бір жалғаудың бұлайша көп вариантты болып келуі сөздің соңғы буынына және дыбысына байланысты болады да, тіліміздің тарихи дамуының нәтижесі түрінде табылады.
Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген буындар мен дыбыстардың өзароа үйлесімі, яғни тілімізге тән, өзімізге мектептен таныс, негізгі үндестік заңдар мынадай болып келеді:
1. Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар да жуан буынды болады: қала-лық-тар-ға, ал-ды-рың-дар, жылқы-лар-ымыз.
2. Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымшалар да жіңішке буынды болып келеді: пионер-лер-дің, мұғалім-дер-ге, кел-тір-ің-дер.
3. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді болса, оған жалғанатын қосымшаларұяң не үндіден басталады: бала-ға, бала-лар, бала-мен, жел-ге, жел-мен, жел-дің.
4. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса,и қосымша ұяңнан басталады: уәж-дер, уәж-ден, қаз-дар, қаз-ға т.б.
5. Түбірдің соңғы дыбысы қатаң болса, қосымша тек қатаңнан басталады: мақсат-қа, мақсат-пен, мақсат-тан, университет-те, университет-пен.
Морфемалардың біріңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұрудың дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы деп аталады.

Дыбыстардың өзгеруі мен үндесуі

Тіл дыбыстары, әдетте жеке-дара күйінде айтылмай, сөз ішінде немесе сөздердің аралығындабір-бірімен тіркесіп, өз ара тізбектелген түрде қолданылады. Сөздердің

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1) С. Мырзабеков « Қазақ тілі фонетикасы». Алматы, 1998ж.
2) С.Мырзабеков « Қазақ тілінің дыбыс жүйесі ». Алматы, 1999ж.
3) К. Аханов « Тіл білімінің негіздері »
4) Б.Қапасова « Қазақ тілі ». Алматы, 2004ж.
5) « Шың » Алматы, 2006ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Үндестік заңы

Жоспар:
1) Үндестік заңы туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2) Дыбыстардың өзгеруі мен үндесуі ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3) Дыбыстардың
алмасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3,4
4) Ықпалдардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4,5
5) Бунақ және
екпін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .5, 6
,7
6)
Сингормонизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7,8
7) Тіл
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..8,9
8) Ерін
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 9,10
9)
Аккомодация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
10) Дауыстылар мен дауыссыздардың үндесуі ... ... ... ... ...11
11) Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі ... ... ... ... ...12
12) Ассимиляция және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13,14,15
13)
Диссимиляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .16
14) Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .17

Үндестік заңы туралы ұғым

Адамның тілі -- дыбыстық тіл. Біз өз ойымызды осы дыбыстардың
тіркесі, тізбегі арқылы білдіреміз.Дыбыстардың өзара тіркесуінде әр
тілдің өзіне ғана тән белгілі бір қалыптасқан заңдылық, жүйе
болатыны айтылады. Мәселен, қазіргі қазақ тілінде түбір мен
қосымшаның немесе, сөз бен сөздің арасында қатаң қ, к, п
дыбыстарының дауыстылармен қатар тұру мүмкіндіктері жоқ деуге
болады. Ал морфемалардың құрамында бұлар қатар тұра да, айтыла да
береді.Қазақ тілінде көбіне алдыңғы дыбыс өзінен кейінгі дыбысқа
ықпал етіп, игереді. Мысалы, бір ғана көптік жалғауы тоғыз
вариантта ұшырайды.Оны орфографиялық норма деп есептеп, қалған
үшеуі айтуда ғана кездеседі. Олар: -лөр, -дөр, -төр. Бір жалғаудың
бұлайша көп вариантты болып келуі сөздің соңғы буынына және
дыбысына байланысты болады да, тіліміздің тарихи дамуының нәтижесі
түрінде табылады.
Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның аралығында қатар
келген буындар мен дыбыстардың өзароа үйлесімі, яғни тілімізге
тән, өзімізге мектептен таныс, негізгі үндестік заңдар мынадай
болып келеді:
1. Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар
да жуан буынды болады: қала-лық-тар-ға, ал-ды-рың-дар, жылқы-
лар-ымыз.
2. Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын
қосымшалар да жіңішке буынды болып келеді: пионер-лер-дің,
мұғалім-дер-ге, кел-тір-ің-дер.
3. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді болса, оған
жалғанатын қосымшаларұяң не үндіден басталады: бала-ға, бала-
лар, бала-мен, жел-ге, жел-мен, жел-дің.
4. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса,и қосымша ұяңнан басталады:
уәж-дер, уәж-ден, қаз-дар, қаз-ға т.б.
5. Түбірдің соңғы дыбысы қатаң болса, қосымша тек қатаңнан
басталады: мақсат-қа, мақсат-пен, мақсат-тан, университет-те,
университет-пен.
Морфемалардың біріңғай жуан не жіңішке буынды болып және
олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-
артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұрудың дыбыстардың үндесуі
немесе үндестік заңы деп аталады.

Дыбыстардың өзгеруі мен үндесуі

Тіл дыбыстары, әдетте жеке-дара күйінде айтылмай, сөз ішінде
немесе сөздердің аралығындабір-бірімен тіркесіп, өз ара тізбектелген
түрде қолданылады. Сөздердің құрамындағы немесе сөздердің
аралығындағы дыбыстар біріне-бірі ықпал етіп, бірімен-бірі өз ара
үндесіп айтылады. Сөз құрамында дауысты дыбыстардың бірімен-бірі
өз ара үндесіп айтылатыны секілді, дауыссыз дыбыстар да бір-біріне
әсер етіп өз ара үндесіп айтылады. Дыбыстардың өзгеріп үндесуі
олардың айтылуда бір-біріне артикуляциялық жақтан әсер етуінің
нәтижесінде іске асады.
Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты
дыбысы бар буыннан кейін, соған сәйкес жуан дауыстының келуі,
жіңішке дуысты дыбысы бар буыннан кейін соған орай жіңішке
дауыстының келуітүрінде болады. Ал түбір сөздің соңындағы қатаң
дауыссыздан басталуынемесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң
дауыссыздан басталуы дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп, өз ара
үндесуі болып саналады.

Дыбыстардың алмасуы

Тілдің ауызша формасында дыбыстар үндестік заңына сәйкес
үнемі үйлесіп, жымдасып қолданылады. Егер айтуда осы үндестік
сақталмай, бұзылатын болса, мұның өзі айтылуы мен жазылуының арасын
парақтай алмаудан туады. Өйткені жазу сөздің айтылуын дәл бере
алмайды. Оның үстіне морфологиялық принцип басшылыққа алынатын
біздің жазуымызда түбірдің соңғы дыбысы көбіне өзгеріссіз
жазылады. Мысалы: жан етістігінен өрбитін жанды, жанбады, жанған
(жоқ) сияқты формаларда түбірдің бастапқы қалпы сақталып жазылады.
Алайда осындағы н әрпі үш сөзформада үш түрлі дыбысталады. Қос
ерін б өзінің алдында тіл алды н-дан гөрі қос ерін м тұруын,
ал тіл арты ғ өзінен бұрын тіл арты ң тұруын талап етеді.
Соның нәтижесінде нб тіркесі мб, нғ тіркесі ңғ болып айтылады,
яғни н дыбысы бірде м, енді бірде ң дыбысымен алмасады. Әдетте
мұндайда н дыбысы м немесе ң дыбысына өзгереді деп айту жиі
кездеседі.
Алмасу— альтернация әр түрлі сөзформалардың құрамында
кездесетін бір морфеманың бір дыбысының көрші дыбыстың әсерінен
басқа дыбысқа өзгеруі. Жан, жанбады, жанған – үш түрлі сөз форма;
олардың лексикалық мағыналары бірдей, себебі түбірі ортақ. Алайда
оның дыбысталуы бірдей емес. Біріншісінде – н, екіншісінде – м,
үшіншісінде – ң дыбысына аяқталып тұр. Яғни, үш сөзформаның
құрамында кездесетін бір мрфема үш түрлі дыбысталады.
Сонымен дыбыстық алмасу – фонетикалық жағдайдың нәтижесі мұны
комбинаторлық немесе позициялық өзгеріс деп те атайды.

Ықпалдардың түрлері

Үндестік заңы көрші дыбыстар мен буындардың бір-біріне ықпал
етіп,бірінің екіншісіне бейімделіп тұруына негізделеді. Ықпал
негізінен морфема мен морфеманың аралығындақатар келген дыбыстар
мен буындардың арасында болады. Дыбыстардың бір-біріне етер ықпалы
негізінен екі түрлі болады:
а) акустикалық – дауыс қатысына қарай;
ә) артикуляциялық – айтылу орнына қарай.
Қазақ тілінде морфемалар жапсарында қатар келген дыбыстардың
көбіне алдыңғысы кейінгісіне дауыс қатысы жағынан ықпал етіп,
өзіне бағындырып тұрады. Мұндайда дыбыстардың күшті не әлсіз болуы
ондағы дауыстының мөлшеріне байланысты. Дауыстылар тоннан
жасалатындықтан, әрқащан да басқа дыбыстарға ықпалын жүргізеді. Бұл
жағынан үнділер де қалыспайды. Олар да дауыстылар секілді үнсіз
дауыссыздарға күштілік жасайды. Дауыс қатысы жағынан әлсізі – үнсіз
дауыссыздар. Сөйте тұра, қатаңдар мен ұяңдар қатаңданып, кейде
қатаңдар ұяңданып кетуге мәжбүр.
Көрші дыбыстардың бірі игеріп, екіншісі соның ықпалына көніп,
игеріліп тұрады. Игерудің өзі екі түрде болады:
а) толық игеру – дәл өзіндей ету; ат-ты, кес-се, ашшы ( ас-шы ),ашша (
аш-са ), жүжжыл ( жүз жыл ).т.б.
б) жартылай игеру — өзіне жуықтату — бейімдеу: ат-қа, кес-ті, қап-
қа, аш-ты, жаз-ды.т.б.
Игеретін дыбыстың орын тәртібіне қарай қазақ тілінде
дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрлі болады.
1) Ілгерінді ықпал ( прогрессивті) — алдыңғы тұрған дыбыстың
кейінгі дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатып алу.Көрші дыбыстардың
алдыңғысы кейінгісін үнемі дауыс қатысы жағынан тәуелді
етіп, игеріп тұрады. Мысалы, алыппер—алып бер, тапу—табу.т.б.
2) Кейінді ықпал ( регрессивті ) – сөз бен қосымша немесе сөз бен
сөздің арасындағы кейінгі дыбыстың өзінің алдында тұрған
дыбысқа әсер етіп, ұқсатып алуы.Соңы қ, к, п қатандарына
біткен сөздерге дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда
әлсіз қатаңдар күшті дауыстылардың регрессивті ықпалына
ұшырайды: тарағы—тарақ-ы, күрегі—күрек-і т.б.Регрессивті ықпал
күрделі сөздердің буындары арасында жиі кездеседі: бүгі—бұл
күн, сөйтіп—солай етіп, ышқыр—іш құр.т.б.Дыбыстар акустикалық
жақтан үндескенімен, артикуляциясы жағынан үйлеспей қалуы
мүмкін. Мұны ілгерінді ықпал реттейді: сөшшең—сөз-шең, сөжжоқ—сөз-
жоқ, жамбады—жан-бады.т.б.
3) Тоғыспалы ықпал — көрші дыбыстардың ілгерілі-кейінді қарсы
әсері. Әдетте, мұның өзі екі-ақ жағдайда оның өзінде де сөз
беғн сөздің арасында ұшырайды.Мысалы, меңгелдім- мен келдім,
күңгөрдү- күн көрді, дошшаран- дос-жаран, қошшан-қос жан.т.б.
Сөйтіп, көрші дыбыстардың көбіне алдыңғысы кейінгісіне, кейде
кейінгісі алдыңғысына, ара-тұра ілгерілі-кейінді ықпал етіп,
бірін-бірі игеріп, біріне-бірі бейімделіп тұрады.

Бунақ және екпін

Адам өз ойын сөйлем арқылы білдіретіні белгілі. Сөйлем сөздерден
тұрады. Сөйцлеу кезінде сол сөздер кейде жеке ттұрып, көбіне
екіден, тіпті үш-төрттен топ құрап айтылады.
Ритм—кейбір білгерілі жағынан өзара бірдей немесе біршама жуық
элементтердің қайталануы. Бұл әсіресе өлең жолдарынан жақсы
аңғарылады. Өлеңге тән буын, бунақ, ырғақ секілді негізгі
элементтердің әр тармақ, шумақта қайталануында белгілі бір тәртіп,
жүйе болады. Бұл жөнінде алғаш Ахмет Байтұрсынов жақсы айтқан:
Сондай-ақ сөздің өлең болып, көңілге ұнап, реттілігінен туатын
қасиет сөзді айтқан кезде сағаттың шық-шық жүргені секілді, тамырдың
бүлк-бүлк соққаны секілді дауыстың бір түрлі ырғақ-ырғағы болады.
Сағат шық-шық еткенінің, тамыр бүлк-бүлк соққанының арасы қандай
бірдей болса, сөз сөйлегендегі дауыс ырғақ-ырғағының арасы да сондай
бірдей болады. Сөйтіп дауыс ырғақ-ырғағы сөздерін бірдей буынға
бөледі. Сондықтан сөз табиғи негізінде қамыс секілді бунақ-бунақ
буыны бар нәрсе болып шығады ... . Өлең ырғағы жорға жүрісінің
тайпалуы, теңселуі секілді екінші өңді ырғақ болады. Бұл ырғақ
сөйлемдердің ішіндегі буын санының бірдейлілігімен, кестелерінің
реттілігімен, сөздердің әуездес ұқсастығымен келетін ырғақ . Олай
болса, біздің ритмикалық топ деп отырғанымыз—бунақ. Сонда сөйлем
бунақтарға, бунақ сөздерге, сөздер буындарға, буын дыбыстарға ажырайды.

Қазақтың қара өлеңінің әр тармағы үнемі үш бунақты болып, он
бір буыннан құралады және әр бунақтағы буындардың қайталануында да
заңдылық бар. Олар көбіне 4–4―3‚ 3--4―4 және 4―3―4 буынды болып
келеді де, өзара ритм, ағымы жағынан ерекшеленеді. Мысалы:
Ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін,
Кел десең, неге аяйын аттың терін
Сары ағаш сазға біткен секілденіп,
Қай жерде отыр екен бұраң белім
Бұл шумақтың әр тармағында үш бунақ бар. Бунақтардағы буындардың
саны ―3—4―4. Әр бунақ өзіндік екпін, ырғағымен ерекшеленеді. Яғни әр
бунақта бір-ақ екпін болады. Ол бунақ екпіні деп аталады. Бунақтар--
өзіндік екпін, ритммен айтылатын сөздер тобы. Сонда тек бір бунаққа
енген сөздердің аралығында қатар келген дыбыстар ғана біріне-бірі
ықпал ете алады, олар көбіне үндесіп, үйлесіп тұрады. Егер өзара
акустика-артикуляциялық жақтан тіл табыса алмаса, онда біреуі, кейде
екеуі де алмасуға ұшырайды. Сөйлеу актіне бір бунақ құрап
айтылатындар алдымен күрделі сөздер және әр түрлі жолдарымен
тіркескен сөздер.
1. Біріккен сөздер: әлдегім-- әлдекім, жаңгешті—жанкешті,
бетпұрыс—бетбұрыс.т.б.
2. Қос сөздер: қолма-ғол—қолма-қол, беспестен—бес-бестен, қорағора—қора-
қора.т.б.
3. Қысқарған сөздер: афхоз—савхоз, метотсавет—методсовет,
афком—обком.т.б.
4. Өзара тіркескен зат есімдер: ташшол—тас жол, кітаппазары—кітап
базары, Құрмаңғазыгөшесі—Құрманғазы көшесі.т.б.
5. Күрделі сын есімдер: алғызыл—ал қызыл, көгжасыл—көк жасыл,
қарағасты—қара қасты, т.б.
6. Күрделі сан есімдер: омбір—он бір, үшшүз—үш жүз, тоқсамбес—тоқсан
бес, жүжжыйырма—жүз жиырма.т.б.
7. Есімдік тіркестер: әргезде-- әр кезде, сеңғандайсың—сен қандайсың,
сеңгімсің—сен кімсің. Т.б.
8. Етістік тіркестер: ойлабеді—ойлап еді, сөйлебжатыр—сөйцлеп жатыр,
жазыпполдұ—жазып болды. Т.б.
9. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің тіркесі: үйдүңғасында—үйдің
қасында, сенембұрын—сенен бұрын, сенімембірге—снімен бірге.т.б.
10. Тұрақты тіркестер: ташшүрек—тас жүрек, қанығара—қаны қара,
қаспеңгөздүң арасында—қас пен көздің арасында.т.,б.
Сөйлеу актінде жоғарыда көрсетілген бунақтар бір-бірімен өзара
қатынасқа түсіңп айтылады да, синтаксистік талдау кезінде сөйлем
мүшелері түрінде көрінеді. Сонда бастауыш пен баяндауыш, анықтауыш
пен анықталатын сөз, толықтауыш пен толықтайтын сөз, пысықтауыш пен
пысықталатын сөз бір ырғақпен айтылады да, бір ритмикалық топ
құрайды. Соның өзінде олар міндетті түрде іргелес, көрші тұруға
тиіс, араларына көбірек сөз енген сайын олар тұтастығынан айрылып,
ажырап кетеді.
Екпін—сөйлем ішіндегі кейбір сөздердің немесе өз ішіндегі
кейбір буын, дыбыстардың басқа тілдік бөлшектерден ерекшеленіп,
көтеріңкі айтылуы.
Сөз екпіні—сөз ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы.Қазақ
тілінде сөз екпіні, негізінен, соңғы буынға түседі. Мысалы, Бала
далада ойнап жүр. Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі.
Ой екпіні—Сөйлем ішіндегі ерекше назар аударылатын сөзді
оқшаулап, бөлектеп айту. Ой екпіні сөйлем ішіндегі сөзді бөлектейді.
Мысалы, Айбек ерте тұрады. Айбек ерте тұрады. Айбек ерте тұрады.Ой
екпінін түсіру арқылы нақтылау, дәлелдей түсу мақсаты көзделеді.
Тіркес екпіні—бірнеше сөздің тіркесе, тізбектеле бір тұтас
екпінмен бөлектене айтылуы. Бұл көбіне күрделі сөздерге тән. Мысалы,
мектепке дейін, әке-шеше, әдет-ғұрып.т.б.
Дыбыс екпіні—сөз ішінде дыбыстың бөлектеніп, көтеріңкі дауыспен
немесе созылып айтылуы. Мысалы, по-ой-пай, та-ма-ша! Дыбыс екпіні көңіл
күйін білдіретін саөздерді айтуда жиі қолданады. Айтылуда
сөйлеушінің эмоциясын білдіреді.

Сингорманизм
Сингорманизм—түркі тілдерінде тән аса күшті заң. Осы уақытқа
дейін сингорманизм дауысты дыбыстардың үндесуі немесе буын үндестігі
делініп келді.Түбірдегі дауысты жуан болуына қарай оған тікелей
көршілес қосымшадағы дауысты да тиісінше жуан болуы алдындағы
өзімен тетелес қосымшамен байланысты; біртіндеп, сатылап барып бір
буын екінші буынды ілестірумен барабар, сөздегі барлық буындарға
арқау түбірдің дауыстысы. Яғни қосымшадағы дауыстының сипаты
түбірдегі дауыстыға байланысты, бірімен бірі үндесіп тұрады.
Ә.Жүнісбеков сингорманизмнің басты фонологиялық қызметі—қазақ сөзінің
өн бойында біркелкі тембірдің сақталуында. Бұлай болмаған жағдайда
сөз құлаққа жағымсыз естіліп, қабылдауды, түсінуді қиындатады.
Индоевропа тілдеріндегі фонологиялық конститутивтік қызметін түркі
тілдерінде свингорманизм атқарады. Байырғы қазақ сөздері мынадай
сингармониялық белгілерімен ажырайды.
1) жуан езулік—жіңішке езулік: тыс-тіс, бас-бәс.
2) Жуан еріндік—жіңішке еріндік: сол-сөл, жон-жөн, от-өт.
3) Жуан еріндік—жуан езулік: тот-тат, сұр-сыр, от-ат.
4) Жуан еріндік—жіңішке езулік: тон-тін, тұс-тіс, от-өт.
5) Жіңішке еріндік—жіңішке езулік: өн-ін, түр-тер, өт-ет.
6) Жіңішке еріндік—жуан езулік: түс-тас, өр-ар, өт-ат.
Бұдан тіл және ерін сингармонизмдерінің сөз мағынасын
ажыратудағы қызметінің бірдей екендігі байқалады. Дауыстылардың
сингармотиптеріжақтың қызметіне сай келеді де, үш түрлі болады. 1)
қысаң дауыстылар ( ДҚ ); 2) Ашықтар ( ДА ); 3) дифтонгілер ( ДД ).
Бұлар—сингармобуын деңгейінде өзара қарсы қоюарқылы ажыратылатын
дауыстылардың топтары.

Тіл үндестігі
Дауыстылардың тілдің қызметіне орай бір сөз көлемінде не
біріңғай жуан, не біріңғай жіңішке ыңғайласып, үйлесіп келуін тіл
үндестігі дейді. Тіл үндестігінің өзін екіге бөліп қарау керек
болады: Түбір тұрғысынан және түбір мен қосымшалардың ара қатысы
тұрғысынан. Қазіргі қазақ тілінде түбір сөздер буын құрамына қарай
көбіне бір буынды, екі буынды, үш буынды, қала берді төрт-бес буынды
болады. Соның өзінде көп буынды түбірлер—негізінен кірме сөздер.
Түбір мен қосымшалардың арақатынасы тұрғысынан қазіргі қазақ
тіліндегі қосымшалар түбірдің соңғы буынына толық тәуелді болады.
Яғни түбірдің соңғы буыны жуан болса, қосымшалар да жуан буынды
болады: мал-шы-лар-ымыз-дың, қа-ла-мыз-да.т.б.
Соңғы жіңішке буынды түбірге жалғанатын қосымша да жіңішке буынды
болып келеді: ес-іміз-де, пионер-лер-дің, дәптер-лер-дің.т.б.
Қосымшалардың ішінде түбірдің соңғы буынына тәуелді болмай, өз
қалпын әрқашан сақтап тұратын қосымшалар да кездеседі. Олар:
— бан: мейір-бан. — қар: күнә-қар,
кінә-қар.
— гер: қалам-гер, сауда-гер. ― кер, гер: айла-кер,
майдан-гер.
— дар: хабар-дар, жара-дар. — кеш: қара-кеш, түйе-кеш.
— еке: ағ (а) –еке, Қас-еке. — көй, гөй: ақыл-гөй,қас-
көй.
— жан: бала-жан, Сәуле-жан. — күнем: мас-күнем, пайда-
күнем.
— кент: Шым-кент, Сүт-кент. — қой: сән-қой, әзіл-қой.
— қор: жем-қор, мансап-қор.
— мар: тіл-мар, діл-мар.
— маш: тіл-маш.
— нікі, -дікі, -тікі: бала-нікі, колхоз-дікі, студент-тікі.
— паз: өнер-паз, әсем-паз.
— пен,-бен, мен: ат-пен, қағаз-бен, ән-мен.
— стан: Қазақ-стан, гүл-стан.
— тал: сезім-тал, өсім-тал.
— уар: тіл-уар, сөз-уар.
— хана: дәрі-хана, кітап-хана.
Көмектес септік—бертінде жазу-сызу өріс ала бастаған кезде пайда
болған жалғау. Жуан-жіңішке варианталдымен жалғауға тән. Ол үшін
тілдік элемент ауызша ұзақ қолданудан, дамудан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.