«Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алу» бағдарламасын әзірлеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ақпараттық жүйе құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Өнідірістік шығын сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Шағын және орта бизнес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2. Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.1 Тауардың мәні мен мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Бағдарламалық құрылымды сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ақпараттық жүйе құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Өнідірістік шығын сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Шағын және орта бизнес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2. Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.1 Тауардың мәні мен мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Бағдарламалық құрылымды сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңғы үш он жылдығы білім көлемінің және қоғамда айналымдағы ақпарат ағындарының бұрын болып көрмеген өсімімен сипатталады. Бұл күндері бұл ағындардың қуаты мен динамикасы соншалықты, оларды адам баласы қазіргі информатика құралдары мен жаңа жоғары тиімді ақпараттық технологияларды пайдаланған жағдайда ғана меңгере алады.
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша , тауарды зерттеуден басталады, өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық зат.
Тауар- нарықтағы ең маңызды элементтердің бірі болып табылады. Әрбір жаңа тауар нарыққа шыққанда жоғары қажеттілікке жауап бере алуы керек. Қазақстанда «тауар» ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларынан алынған және сөзбе – сөз алатын болсақ «мүлік» «жақсылық» мағынасын білдіреді. Адам қызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Экономикалық ойдың қазіргі өкілдері «тауар» ұғымын басқаша айтады. Тауар экономикалық игілік ретінде қарастырылып және шектеулі мөлшерде барлығын айырбас үшін арналғандығын айтуға болады. Экономикалық теорияда «тауар» сөзі ерекше мәңге ие.
Қазіргі өмірді жаңа тауар түрін ойлап табу мен өндіру кәсіпорынның өркендеуіне шешуші болып ...
ХХ ғасырдың соңғы үш он жылдығы білім көлемінің және қоғамда айналымдағы ақпарат ағындарының бұрын болып көрмеген өсімімен сипатталады. Бұл күндері бұл ағындардың қуаты мен динамикасы соншалықты, оларды адам баласы қазіргі информатика құралдары мен жаңа жоғары тиімді ақпараттық технологияларды пайдаланған жағдайда ғана меңгере алады.
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша , тауарды зерттеуден басталады, өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық зат.
Тауар- нарықтағы ең маңызды элементтердің бірі болып табылады. Әрбір жаңа тауар нарыққа шыққанда жоғары қажеттілікке жауап бере алуы керек. Қазақстанда «тауар» ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларынан алынған және сөзбе – сөз алатын болсақ «мүлік» «жақсылық» мағынасын білдіреді. Адам қызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Экономикалық ойдың қазіргі өкілдері «тауар» ұғымын басқаша айтады. Тауар экономикалық игілік ретінде қарастырылып және шектеулі мөлшерде барлығын айырбас үшін арналғандығын айтуға болады. Экономикалық теорияда «тауар» сөзі ерекше мәңге ие.
Қазіргі өмірді жаңа тауар түрін ойлап табу мен өндіру кәсіпорынның өркендеуіне шешуші болып ...
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Михеева Е.В. Практикум по информационным технологиям в профессиональной деятельности. - М. : Издательский центр «Академия», 2006.
2. Рагулин П.Г. Теоретические основы информационных технологий. Учебное пособие. - Владивосток: Изд-во Дальневост. Ун-та, 2004.
3. Семенов М.И., Трубилин И.Т., Лойко В.И. Барановская Т.П. Автоматизированные информационные технологии в экономике. - М.: Финансы и статистика, 1999.
4. Петров В.Н. Информационные системы. – СПб.: Питер, 2002.
5. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 7: Учебный курс. – СПб.: Питер, 2004 - 464 с.
6. Карпова Т.С. Базы данных: модели, разработка, реализация. - СПб.: Питер, 2001. - 304с.
7. Архангельский А.Я.Программирование в Delphi 7. -М.: ООО ｫБином-Пресс, 2003 г. — 1152 с.: ил.
8. Стивене Р. Delphi. Готовые алгоритмы / Род Стивене; Пер. с англ. Мерещука П. А. - 2-е изд., стер. - М.: ДМК Пресс ; СПб.: Питер, 2004. - 384 с.: ил.
9. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 6. Учебный курс. – СПб, Питер, 2002. - 352 c.
10. Фаронов В.В. Delphi 6. Учебный курс. – М.: Изд. Молгачева С.В., 2001. - 672 c.
11. Шпак Ю. А. Delphi 7 на примерах/Под ред. Ю. С. Ковтанюка — К.: Издательство Юниор, 2003. - 384 с., ил.
12. Бычкова С.М., Фомина Т.Ю. Аудит операций с основными средствами //Аудиторские ведомости. – 2005. - N 10
13. Волошин Д.А. Изменения в учете основных средств // Главбух N 12, 2003. с. 22-25.
14. Резников В.В. Способы начисления амортизации основных средств //Главбух. – 2003 - № 20. -с. 14
15. Табалина С.А. Аудит основных средств //Финансовые и бухгалтерские консультации. – 2003. - N 1
16. Лия Купчина. Управленческий учет помогает увеличить прибыль компании. АКДИ "Экономика и жизнь", 1998.
17. Бычкова С.М., Фомина Т.Ю. Аудит операций с основными средствами //Аудиторские ведомости. – 2005. - N 10
18. Волошин Д.А. Изменения в учете основных средств // Главбух N 12, 2003. с. 22-25.
1. Михеева Е.В. Практикум по информационным технологиям в профессиональной деятельности. - М. : Издательский центр «Академия», 2006.
2. Рагулин П.Г. Теоретические основы информационных технологий. Учебное пособие. - Владивосток: Изд-во Дальневост. Ун-та, 2004.
3. Семенов М.И., Трубилин И.Т., Лойко В.И. Барановская Т.П. Автоматизированные информационные технологии в экономике. - М.: Финансы и статистика, 1999.
4. Петров В.Н. Информационные системы. – СПб.: Питер, 2002.
5. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 7: Учебный курс. – СПб.: Питер, 2004 - 464 с.
6. Карпова Т.С. Базы данных: модели, разработка, реализация. - СПб.: Питер, 2001. - 304с.
7. Архангельский А.Я.Программирование в Delphi 7. -М.: ООО ｫБином-Пресс, 2003 г. — 1152 с.: ил.
8. Стивене Р. Delphi. Готовые алгоритмы / Род Стивене; Пер. с англ. Мерещука П. А. - 2-е изд., стер. - М.: ДМК Пресс ; СПб.: Питер, 2004. - 384 с.: ил.
9. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 6. Учебный курс. – СПб, Питер, 2002. - 352 c.
10. Фаронов В.В. Delphi 6. Учебный курс. – М.: Изд. Молгачева С.В., 2001. - 672 c.
11. Шпак Ю. А. Delphi 7 на примерах/Под ред. Ю. С. Ковтанюка — К.: Издательство Юниор, 2003. - 384 с., ил.
12. Бычкова С.М., Фомина Т.Ю. Аудит операций с основными средствами //Аудиторские ведомости. – 2005. - N 10
13. Волошин Д.А. Изменения в учете основных средств // Главбух N 12, 2003. с. 22-25.
14. Резников В.В. Способы начисления амортизации основных средств //Главбух. – 2003 - № 20. -с. 14
15. Табалина С.А. Аудит основных средств //Финансовые и бухгалтерские консультации. – 2003. - N 1
16. Лия Купчина. Управленческий учет помогает увеличить прибыль компании. АКДИ "Экономика и жизнь", 1998.
17. Бычкова С.М., Фомина Т.Ю. Аудит операций с основными средствами //Аудиторские ведомости. – 2005. - N 10
18. Волошин Д.А. Изменения в учете основных средств // Главбух N 12, 2003. с. 22-25.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. Тауар қозғалысының ақпараттық 6
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ақпараттық жүйе 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... .
1.2 Өнідірістік шығын 16
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
1.3 Шағын және орта бизнес 34
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2. Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды
автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Тауардың мәні мен 46
мағынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
...
2.2 Бағдарламалық құрылымды сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңғы үш он жылдығы білім көлемінің және қоғамда
айналымдағы ақпарат ағындарының бұрын болып көрмеген өсімімен сипатталады.
Бұл күндері бұл ағындардың қуаты мен динамикасы соншалықты, оларды адам
баласы қазіргі информатика құралдары мен жаңа жоғары тиімді ақпараттық
технологияларды пайдаланған жағдайда ғана меңгере алады.
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша , тауарды зерттеуден басталады,
өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с
осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға
назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық
зат.
Тауар- нарықтағы ең маңызды элементтердің бірі болып табылады. Әрбір
жаңа тауар нарыққа шыққанда жоғары қажеттілікке жауап бере алуы керек.
Қазақстанда тауар ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік
тайпаларынан алынған және сөзбе – сөз алатын болсақ мүлік жақсылық
мағынасын білдіреді. Адам қызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне
ие бола алады. Экономикалық ойдың қазіргі өкілдері тауар ұғымын басқаша
айтады. Тауар экономикалық игілік ретінде қарастырылып және шектеулі
мөлшерде барлығын айырбас үшін арналғандығын айтуға болады. Экономикалық
теорияда тауар сөзі ерекше мәңге ие.
Қазіргі өмірді жаңа тауар түрін ойлап табу мен өндіру кәсіпорынның
өркендеуіне шешуші болып саналады. Сонымен бірге, шетел баспасы былай деп
көрсетіп отыр, коммерциялық табыстар тауарды ойлап табу үшін (мысалы,
барлық шығынды өтейтін және нарыққа шығаратын) 60 шақты жаңа идеяны зерттеп
білуді және соның ішінен нарықтың болашақ талабына жауап бере алатынын
дұрыс таңдап алу қажеттігін түсіндіреді
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша, тауарды зерттеуден басталады,
өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с
осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға
назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық
зат.
Заманауи технология алыпсатарлардың кәсібіне де тосқауыл қояры
сөзсіз. Оның үстіне, бұл қолға алып жатқан шараларымыздың бір ғана бағыты.
Мұндай келеңсіздіктерді жою бойынша жүйелі әрі кешенді жұмыстар атқару.
Қазіргі кезде ақпараттардың толассыз көбеюі салдарынан мәліметтер қоры
технологиясын кез-келген мекеме мен өндіріс орнына пайдалану қажеттілігі
туып отыр.
Мәліметер қорының қазіргі заманғы технологиясында мәліметтер қорын
құру оның қолданушылардың өзіне рұқсатын қамтамасыз етуді арнайы
бағдарламалық аспаптардың көмегімен орталықтандырылып, жүзеге асады, яғни
мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ).
Қазіргі кезде компьютерлік техниканы пайдаланбай жұмыс жасайтын сала жоқ
деуге болады. Ал компьютерді пайдалану технологиясының жұмыс жасауға өзіне
тән талаптар қоятыны белгілі. Сондай талаптардың бірі- жұмыс жасауға
қажетті берілгендер қорын құру. Күнделікті өмірде біздің кездестіретін
нәрселеріміздің барлығы қандайда бір қордың элементтері болып саналады.
Берілгендер қорымен жұмыс істей білу бүгінгі таңда компьютермен жұмыс
істеудегі маңызды дағдылардың біріне айналды. Сондай-ақ бұл саладағы
мамандарға барлық уақытта жұмыс табылады деп айтуға да болады.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің
өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние
автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның
өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен
көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген
индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын
информациялық экономикаға өту.
Бұл дипломдық жұмыста аудиторлық есептің негізгі құрауыштардың бірі
–тауар және оларды өткізу мәні, есептелуі, ұйымдастылуы және аудиті
қарастырылған. Жұмыстың негізгі мақсаты – тауар және оларды өткізу мен оны
есептеу, түгендеу тәсілдері туралы мәлімет беру.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тауар қозғалысының мұқтаждығын не
тұтынысты қанағаттандыруына назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін
нарыққа ұсынылатын барлық ақпаратты көрсету
Диплом жұмысының мақсаты Сауда фирмасының нарықтағы тауардың шынайы
сұранысын анықтау, оны ұтымды өлшемде шығару үшін не қажеттігі, оның
техникалық сипаттамасы, экономикалық негізделген баға саясаты туралы
мәлімет беру.
Жұмыстың құрылымы:
Диломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарау теориялық мәліметке
арналған. Ол Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі деп аталады. 1-ші тарау
3 тақырыпшадан тұрады. Ақпараттық жүйе құрылымы, Өндірістік шығын
сипаттамасы, Шағын және орта бизнес түсінігі қарастырылады.
Екінші тарауда орындалатын жұмыстың сипаты берілген. Бұл тарау Сауда
фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды автоматтандыру деп аталады.
Ол екі тақырыпшадан тұрады: Тауардың мәні мен негізгі түсінігі және
бағдарламалық комплексті сипаттау
Сонан соң қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалар беріледі.
1. Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі
1. Ақпараттық жүйе құрылымы
Қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың қолданылуы экономика мен
әлеуметтік салаларға көптеген жаңа мүмкіндіктер жаратып отыр. Кез-келген
авоматтандырылған жүйе өзара байланысқан көптеген модульдерден тұратын
күрделі аппараттық-программалық комплекстерді сипаттайды. Мұндай жағдайда
желілік технологиялардың және мәліметтер қорының алатын орны ерекше болып
табылады. Жалпы жүйе көптеген жергілікті және глобальды есептеу желілерінің
комплексі түрінде анықталады. Көптеген қазыналық мекемелерде қазіргі таңда
ең жетілдірілген желілік және телекоммуникациялық құрылғылар қолданылады.
Жаңа технологиялардың дұрыс пайдаланылуы бизнес әлеміндегі жетекші
орындарға ие болудың алғы шарттарының бірі болып табылады.
Ақпарат жүйесі – жеке бөлім мен элементтерге бөлуді қажет ететін
күрделі жүйе. Толық жүйеге істей алмайтын нәрсені жеке элементтерге
бөліпістей алуға болады. Жүйе элементтері мен бөлімдері неғұрлым нақты әрі
толық бөлінсе, бөлім қатынасы анық болса, соғұрлым жүйені функциялау мен
құру үрдісі тиімді болады.
Ақпараттық жүйені құрушы элементтер, өзінің алатын орнына қарай
функционалдық және жабдықтайтын болып екіге бөлінеді. АЖ-нің функционалды
бөлімі – ішкі жүйе мен кешен жиынынан және басқарудың маңызды бөлімін
құрайтын құрылымнан құралған жиынтық. Функционлды бөлім ішкі жүйе қамтылған
кешен жиынынан тұратын функционалды ішкі жүйе кешенін құрйды. Функционалды
ішкі жүйе – нақты белгілер бойынша бөлінген жүйенің салыстырмалы тәуелсіз
бөлігі.
Әрбір кіші жүйе кешен жиынына бөлінуі мүмкін. Кіші жүйе – нақты
белгімен белгіленген жеке жүйе бөлімі. Кешендер жиыны – нақты белгі бойынша
топталған жиын.
Ақпарат жүйесінің негізгі талаптары қызметкерлер орындайтын жұмыс
кешенін автоматтандырылған түрде орындалуы.
АЖ – құрылымы ішкі ортамен байланысын анықтайтын ішкі кеңістік –
уақытылы байланыстарды салыстырмалы түрдегі тұрақтылығы және жеке жүйе
астары элементтерімен байланысты.[1]
Ақпараттық ресурстар дегеніміз – бір фирмадағы құндылықтар мен
материалды ресурстар болып табылатын мәліметтер жиынтығын айтамыз. Оған
ішкі жадыда сақталатын негізгі және көмекші мәліметтер массиві мен кіру
құжаттары жатады.
Әлемдік бірлестіктегі, дәлірек айтқанда әлемдік нарықтағы Қазақстан
Респувликасының интеграциялау мәселелерінің жинағындағы қоғамды ақпаратпен
жабдықтау басты мәселелерінің біріне жатады.
Ақпаратпен жабдықтау концепциясының басты идеясы қоғамның
әлеуметтік–экономикалық дамуына ақпараттын және ақпарат
технологиясының үдемелі әсер етуін жете түсіндіру болып табылады.
Ақпарат жүйесі – жеке бөлім мен элементтерге бөлуді қажет ететін күрделі
жүйе. Толық жүйеге істей алмайтын нәрсені жеке элементтерге бөліпістей
алуға болады. Жүйе элементтері мен бөлімдері неғұрлым нақты әрі толық
бөлінсе, бөлім қатынасы анық болса, соғұрлым жүйені функциялау мен құру
үрдісі тиімді болады.
Ақпараттық жүйені құрушы элементтер, өзінің алатын орнына қарай
функционалдық және жабдықтайтын болып екіге бөлінеді. АЖ-нің функционалды
бөлімі – ішкі жүйе мен кешен жиынынан және басқарудың маңызды бөлімін
құрайтын құрылымнан құралған жиынтық. Функционлды бөлім ішкі жүйе қамтылған
кешен жиынынан тұратын функционалды ішкі жүйе кешенін құрйды. Функционалды
ішкі жүйе – нақты белгілер бойынша бөлінген жүйенің салыстырмалы тәуелсіз
бөлігі.
Әлемдік бірлестіктегі, дәлірек айтқанда әлемдік нарықтағы Қазақстан
Респувликасының интеграциялау мәселелерінің жинағындағы қоғамды ақпаратпен
жабдықтау басты мәселелерінің біріне жатады.
Ақпаратпен жабдықтау концепциясының басты идеясы қоғамның
әлеуметтік–экономикалық дамуына ақпараттын және ақпарат
технологиясының үдемелі әсер етуін жете түсіндіру болып табылады.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер Э.Е.М енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам рольінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.[1]
Ең алғашқы ақпараттық жүйелер 50-жылдары пайда болды. Олар есептерді
өңдеу үшін қолданылатын және электромеханикалық бухгалтерлік есептеу
машинасында ғана жүзеге асырылған. Бұл жылдары ақпараттық қағаз-құжаттарын
дайындауға кететін уақытпен шығындарды азайтуға көмектесті. 60-жылдары
ақпараттық жүйелерге қатысты өзгешелер ене бастады. Олардан алынған ақпарат
көптеген параметрлер бойынша уақытылы есеп берушілер үшін қолданыла
бастады. Сондықтан, ұйымдарға бұрынғыдай тек жалақыны есептеу, өңдеу ғана
емес, көптеген функцияларды жүзеге асыруға қабілетті кең ауқымды
компьютерлік жабдықтар қажет болады. 70-жылдары 80-жылдардың басында
ақпараттық жүйелер шешім қабылдау үрдістерін сүйемелдейтін және
жылдамдататын басқаруды бақылау құрамы ретінде кеңінен қолданыла бастады.
80-жылдардың соңында ақпараттық жүйелерді қолданылу концепциясы тағы да
өзгерді. Олар ақпараттың стратегиялық көзіне айналып кез-келген кәсіби
ұйымдардың барлық деңгейінде қолданылды. Осы периодтағы ақпараттық жүйелер
қажетті ақпаратты уақытында бере отырып, ұйымдарға қызметкерлердің
сәттілікке жетуге, жаңа тауарлармен қызметтер құруға, шикізаттың жаңа
нарығына өтуге сенімді серіктестермен келіссөз жүргізуге төмен баға бойынша
өнім шығарылымын ұйымастыруға т.б-ға көмектесті.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер Э.Е.М енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам рольінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.
Ақпараттық жүйенің негізгі қасиеттері:
- Талданады және жүені тұрғызу принцпінің негізінде тұрғызылады және
басқарылады;
- Ақпараттық жүйелер динамикалық және дамымалы болып табылады;
- Ақпараттық жүйені тұрғызу барысында жүйелік тұрғыны қолдану қажет
етіледі;
- Ақпараттық жүйенің өнімі болып шешімін негіз қабылдау құрайтын ақпарат
табылады;
- Ақпараттық жүйені ақпаратты өңдейтін адам-компьютерлік жүйе ретінде
қабылдау керек.
Қазіргі кездегі ақпараттық жүйе туралы түсінік компьютерлік
техниканың көмегімен жүзеге асатын жүйе түсінігі ретінде қалыптасып келеді.
Жалпы жағдайда ақпараттық жүйені компьютерлік нұсқада да түсінуге болады.
Ақпараттық жүйенің жұмысын түсіну үшін алдымен оның шешетін мәселесінің
мәнін содан кейін жүзеге асырылатын ұйымдастырылған үрдістерді түсіну
қажет. Мысалы, шешім қабылдауды сүйемелдеу үшін компьютерлік ақпараттық
жүйе мүмкіндіктерін анықтау барысында келесі қадамдарды ескеру керек.
1) Шешілетін басқару есептерінің құрылымдылығы;
2) Шешім қабылданатын фирма басқарылуының иерархия деңгейінің болуы;
3) Бизнестің кез-келген функциялық саласына жататын есептердің шешілуі;
4) Қолданылатын ақпараттық технологияның түрі.
Ақпараттық жүйелердің спецификалық күшіне байланысты, олардың
құрамындағы ең бір қажетті қасиеттерінің бірі оның сенімділік қасиеті болып
табылады.
Сенімділік функциясы – бұл жүйе қасиеті. Ақпараттың қателіксіз
құрылуына жауап береді. Ақпараттық жүйелердің сенімділік функциясы шығатын
нәтижеден көрінеді, себебі ол жай қасиеті ғана емес, жеке тұрғыдан үлкен
мағынаға ие болып, ақпаратқа қойылған талапқа сай және нақты шығарылуын
қамтамасыз етеді. [1]
Ақпараттық жүйеде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтерден қандай да бір оқиғалар туралы белгілер
арқылы жүзеге асады. Әрбір ақпараттық жүйені ақпараттық обьектілердің
бірігуін қамтитын қандайда бір ақпарттық кеңістікті бейнелейтін пәндік
саланы иемденеді. Ақпараттық жүйелерді келесі топтарға бөлеміз:
1) Ақпараттық-анықтамалық жүйелер. Олар ақпаратты жинап оны
пайдаланушылардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталатын жүйелер.
2) Ақпаратты-іздеу. Бұл қажетті ақпараттарды алу үшін желі арқылы
ізденіс жүйесі. Мысалы: интернет жүйесі;
3) Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер. Олар обьектінің күйі мен жұмыс
тәртібі туралы ақпаратты беріп нақты жағдай үшін қажетті пікірлерді
ұсынады. Мысалы: эксперттік, интеллектуалдылық жүйелер;
4) Ақпараттық-басқару жүйелер. Мекеменің дамуын жоспарлау және
жүзеге асыру жұмыстарын жеделдетіп тиімдеу жүйелері. Мысалы: дайын
өнімдерін есептеп талдау, сату жұмыстарын автоматтандыру;
5) Ақпаратты есептеуіш жүйелер. Мекемелерді, кәсіпорындарды дамытудың
бірден-бірі қаржылық есептеуіш жүйелері. Ол жүйенің жұмысын жүзеге асыруға
алдына қойған мақсаттарға жетуге жеңілдік жасайды. Мысалы, 1С бухгалтерлік
есептеу жүйесін алуға болады.
Ақпараттық жүйелерді құру барысында еңбек шығынының негізгі үлесі
қолданушылы бағдарламалық жасақтамамен мәліметтер қорына түседі. Сондықтан
бағдарламалық жасақтама өндірісі бүгінгі күннің дүниежүзілі экономиканың ең
ірі саласының біріне айналып отыр.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді. Мысалы, әртүрлі элементтерден тұратын әртүрлі мақсаттарды
жүзеге асыруға бағытталған бірнеше жүйелерді қарастырайық.
Кесте 1.1. Әртүрлі элементтерден тұратын жүйелерге сипаттама
Жүйе Жүйе элементтері Жүйенің бастапқы
мақсаты
Фирма Адамдар, жабдықтар, материалдар, Тауарды
ғимараттар және т.б. өңдеу,өндіру
Компьютер электрондық және электромеханикалық Мәліметтерді
элементтер, байланыс линиясы және өңдеу
т.б.
Телекомуникациялық Компьютерлер,модемдер,кабельдер, Ақпараттарды беру
жүйе желілік бағдарламалық жасақтама және
т.б.
Ақпараттық жүйе Компьютерлер,компьютерлік желілер, Кәсіптік
адамдар, ақпараттық және ақпаратты өндіру
бағдарламалық жасақтама және т.б.
Информатикада жүйе түсінігі өте кең таралған және көптеген мағыналы
мәндерге ие. Атап айтқанда, ол техникалық құралдармен бағдарламалар
жиынында өте жиі қолданылады.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер ЭЕМ енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам ролінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.
Ең алғашқы ақпараттық жүйелер 50-жылдары пайда болды. Олар есептерді
өңдеу үшін қолданылатын және электромеханикалық бухгалтерлік есептеу
машинасында ғана жүзеге асырылған. Бұл жылдары ақпараттық қағаз-құжаттарын
дайындауға кететін уақытпен шығындарды азайтуға көмектесті. 60-жылдары
ақпараттық жүйелерге қатысты өзгешелер ене бастады. Олардан алынған ақпарат
көптеген параметрлер бойынша уақытылы есеп берушілер үшін қолданыла
бастады. Сондықтан, ұйымдарға бұрынғыдай тек жалақыны есептеу, өңдеу ғана
емес, көптеген функцияларды жүзеге асыруға қабілетті кең ауқымды
компьютерлік жабдықтар қажет болады. 70-жылдары 80-жылдардың басында
ақпараттық жүйелер шешім қабылдау үрдістерін сүйемелдейтін және
жылдамдататын басқаруды бақылау құрамы ретінде кеңінен қолданыла бастады.
80-жылдардың соңында ақпараттық жүйелерді қолданылу концепциясы тағы да
өзгерді. Олар ақпараттың стратегиялық көзіне айналып кез-келген кәсіби
ұйымдардың барлық деңгейінде қолданылды. Осы периодтағы ақпараттық жүйелер
қажетті ақпаратты уақытында бере отырып, ұйымдарға қызметкерлердің
сәттілікке жетуге, жаңа тауарлармен қызметтер құруға, шикізаттың жаңа
нарығына өтуге сенімді серіктестермен келіссөз жүргізуге төмен баға бойынша
өнім шығарылымын ұйымастыруға т.б-ға көмектесті.[1]
Қазіргі кездегі ақпараттық жүйе туралы түсінік компьютерлік
техниканың көмегімен жүзеге асатын жүйе түсінігі ретінде қалыптасып келеді.
Жалпы жағдайда ақпараттық жүйені компьютерлік нұсқада да түсінуге болады.
Ақпараттық жүйенің жұмысын түсіну үшін алдымен оның шешетін мәселесінің
мәнін содан кейін жүзеге асырылатын ұйымдастырылған үрдістерді түсіну
қажет. Мысалы, шешім қабылдауды сүйемелдеу үшін компьютерлік ақпараттық
жүйе мүмкіндіктерін анықтау барысында келесі қадамдарды ескеру керек.
1) Шешілетін басқару есептерінің құрылымдылығы;
2) Шешім қабылданатын фирма басқарылуының иерархия деңгейінің болуы;
3) Бизнестің кез-келген функциялық саласына жататын есептердің шешілуі;
4) Қолданылатын ақпараттық технологияның түрі.
Ақпараттық жүйелердің спецификалық күшіне байланысты, олардың
құрамындағы ең бір қажетті қасиеттерінің бірі оның сенімділік қасиеті болып
табылады.
Сенімділік функциясы – бұл жүйе қасиеті. Ақпараттың қателіксіз
құрылуына жауап береді. Ақпараттық жүйелердің сенімділік функциясы шығатын
нәтижеден көрінеді, себебі ол жай қасиеті ғана емес, жеке тұрғыдан үлкен
мағынаға ие болып, ақпаратқа қойылған талапқа сай және нақты шығарылуын
қамтамасыз етеді.
Ақпараттық жүйеде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтерден қандай да бір оқиғалар туралы белгілер
арқылы жүзеге асады. Әрбір ақпараттық жүйені ақпараттық обьектілердің
бірігуін қамтитын қандайда бір ақпарттық кеңістікті бейнелейтін пәндік
саланы иемденеді. Ақпараттық жүйелерді келесі топтарға бөлеміз:
1) Ақпараттық-анықтамалық жүйелер. Олар ақпаратты жинап оны
пайдаланушылардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталатын жүйелер.
Мысалы, Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алудың жұмысын
сипаттайтын автоматтандырылған жүйелер;
2) Ақпаратты-іздеу. Бұл қажетті ақпараттарды алу үшін желі арқылы
ізденіс жүйесі. Мысалы: интернет жүйесі;
3) Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер. Олар обьектінің күйі мен жұмыс
тәртібі туралы ақпаратты беріп нақты жағдай үшін қажетті пікірлерді
ұсынады. Мысалы: эксперттік, интеллектуалдылық жүйелер;
4) Ақпараттық-басқару жүйелер. Мекеменің дамуын жоспарлау және
жүзеге асыру жұмыстарын жеделдетіп тиімдеу жүйелері. Мысалы: дайын
өнімдерін есептеп талдау, сату жұмыстарын автоматтандыру;
5) Ақпаратты есептеуіш жүйелер. Мекемелерді, кәсіпорындарды дамытудың
бірден-бірі қаржылық есептеуіш жүйелері. Ол жүйенің жұмысын жүзеге асыруға
алдына қойған мақсаттарға жетуге жеңілдік жасайды. Мысалы, 1С бухгалтерлік
есептеу жүйесін алуға болады.
Ақпараттық жүйелерді құру барысында еңбек шығынының негізгі үлесі
қолданушылы бағдарламалық жасақтамамен мәліметтер қорына түседі. Сондықтан
бағдарламалық жасақтама өндірісі бүгінгі күннің дүниежүзілі экономиканың ең
ірі саласының біріне айналып отыр.
Ақпараттық жүйе құрылымын бағыныңқы жүйелер деп атайды. Бағыныңқы
жүйе - бұл қандай да бір белгімен ерекшеленген жүйенің бір бөлігі.
Бағыныңқы ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолданылу сферасынан тәуелсіз
бағыныңқы жүйелер жиыны ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда
классификациялау құрылымдық белгісі ретінде сипаттаймыз. Осылайша кез-
келген ақпараттық жүйенің құрылымын қамтамасыз етуші бағыныңқы жүйелер
жиыны ретінде ұсынуға болады.
Сурет 1.1. Қамтамасыз ету бағыныңқы жүйелерінің жиыны ретіндегі ақпараттық
жүйе құрылымы.
Ақпараттық қамтамасыз ету бағыныңқы жүйенің белгіленуі басқару
шешімдерін қабылдау үшін уақытында қалыптастыру және сенімді ақпаратты
беруден тұрады. Ақпаратты қамтамасыз ету бұл классификацияның және
ақпараттық кодтаудың біртұтас жүйелерінің, құжаттамалаудың унифицирленген
жүйесі, ақпараттық ағымдар суреті, сонымен қатар мәліметтер қорын тұрғызу
метадологиясы жиындары. Құжаттамалаудың унифицирленген жүйелері
мемлекеттік, республикалық, салалық және аймақтық деңгейлерде құрылады. Ең
бастапқы мақсатты қоғамдық өндірістің кез-келген сферасындағы
көрсеткіштерді қамтамасыз ету. Келесі талаптар орнатылған стандарттарға
әзірленген:
- Құжаттамалаудың унифицирленген жүйелеріне;
- Басқарудың әртүрлі жүйелеріндегі құжаттың унифицирленген формалары;
- Реквизиттермен көрсеткіштердің құрамымен құрылымына;
- Құжаттың унифицирленген формасын реттеуді ендіру, жүргізу және тіркеу.
- Алайда унифицирленген құжаттамалар жүйесін реттеу барысында көптеген
типтік кемшіліктер кешені пайда болды.
- Қолмен өндіру үшін құжаттың мөлшерден тыс үлкен көлемі;
- Әртүрлі құжаттарда бірдей көрсеткіштің қайталануы;
- Үлкен көлемді құжаттармен жұмыс жасау мамандардың тікелей есептерді
шешуде көңілін аударады.
Сондықтан көрсетілген кемшіліктерді болдырмау, ақпараттық қамтамасыз
етуді құру барысындағы міндеттің бірі болып табылады. Ақпараттық ағындар
сызбалары ақпараттар қозғалысының маршрутын және алғашқы ақпараттың пайда
болу орнындағы оның көлемін және нәтижелік ақпараттарды қолдануды
бейнелейді. Осындай сызбаның құрылымдарын талдау үшін барлық басқару
жүйелерінің дамуы бойынша шараларды жүзеге асыруға болады. Мәліметтер
ағынының қарапайым сызбаның мысалы ретінде қызметтік жазбаның жүруінің
барлық кезеңдері бейнеленген немесе қызметтің жұмысқа орналасуымен оның
жұмыстан шығуы туралы мәліметтер қорындағы жазбаның кезеңдері бейнеленген
сызбаны алуға болады. [2]
Ақпараттың көлемін және оның детальды талдауын анықтауға мүмкіндік
жазбайтын ақпараттық ағындар сызбасын тұрғызу үшін:
- Қолданылмайтын және қосарлануды болдырмайтын ақпараттарды;
- Ақпаратты классификациялау және рационалды ұсынуды қамтамасыз етеді.
Басқару деңгейі бойынша ақпараттар қозғалысының өзара байланысын
толығырақ қарауға болады. Сондықтан басқару шешімдерін қабылдау үшін қандай
көрсеткіштер қажет, қандай көрсеткіштер қажет емес екендігін анықтау керек.
Әрбір орындаушыға тек қолданылатын ақпараттар туралы ақпарат түсуі қажет.
Мәліметтер қорын тұрғызу методологиясы оның жобалауының теориялық
негіздеріне бағытталады. Методология концепциясын тәжірибеде жүзеге асатын
оның негізгі идеялары 2 кезеңмен түсіндіріледі.
1 кезең. Келесі мақсаттар бойынша фирманың барлық функционалдық
бөлімдерін зерттеу.
- оның қызметінің спецификациясының құрылымын түсіну;
- ақпараттар ағындар сызбасын тұрғызу;
- құжат алмасудың жүйесін талдау;
- ақпараттық объектерді және оның қасиеттері мен белгіленуін
сипаттайтын сәйкес реквизиттер (параметрлер, сипаттамалар құрамын анықтау).
2 кезең. Қызмет сферасының 1-ші кезеңдерде зерттелу үшін мәліметтерін
концептуалды ақпараттық логикалық модельін тұрғызу.
Бұл модельде объекттер мен олардың реквизиттері арасындағы барлық
байланыстар оптимизацияланған және орнатылған болуы тиіс. Ақпараттық
логикалық модель мәліметтер қоры құрылатын фундамент болып табылады.
Ақпараттық қамтамасыз етуді құру үшін:
- ұйымды басқарудың барлық жүйелерінің мақсатын, міндетін функцияларын
нақты түсіну;
- ақпараттың пайда болуынан оның ақпараттық ағындар сызбасы түрінде
талдау үшін ұсынылатын басқарудың әртүрлі деңгейлерінде қолданылуына
дейінгі қозғалысын анықтау;
- құжат алмасу жүйесінің жетілуі;
- классификациялармен кодтау жүйесін қолдану;
- ақпараттың өзара байланысын бейнелейтін концептуалды ақпараттық
логикалық моделін құру методологиясын меңгеру;
- қазіргі заманғы техникалық қамтамасыз етуді қажет ететін машиналық
тасымалдаушыларды ақпараттар массасын құру қажет.
Техникалық қамтамасыз ету – ақпараттық жүйе жұмысы үшін арналған,
сонымен қатар осы құралдар мен технологиялық үрдістерге сәйкес келетін
құжаттамалардың техникалық құралдар кешені.
Техникалық құралдар кешені келесілерден тұрады:
- кез-келген модельді компьютер;
- ақпараттарды жинау, жинақтау, өңдеу, беру және шығару құрылғылары;
- деректерді беру құрылғылары және байланыс линиялары;
- ақпараттарды автоматты алынып-салыну құрылғысы,
- эксплуатациялық материалдар және т.б.
Құжаттамалаумен техникалық құралдарды алдын-ала талдау, олардың
эксплуатациялануын ұйымдастыру, деректерді өңдеудің техникалық үрдісі,
технологиялық жабдықтар рәсімделеді. Құжаттамалауды шартты түрде үш топқа
бөлуге болады:
1) техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік және салалық
стандарттардан тұратын жалпы жүйелік;
2) техникалық қамтамасыз етуді әзірлеудің барлық кезеңдері бойынша
әдістемелер кешенінен тұратын арнайыландырылған.
3) техникалық қамтамасыз ету бойынша, есептеулерді орындау барысында
қолданылатын нормативті анықтамалық.
Қазіргі кезде техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастырудың екі негізгі
формалары бар (техникалық құралдарды қолдану формалары): орталықтандырылған
және бөлшекті немесе толығымен орталықтандырылған.
Орталықтандырылған техникалық қамтамасыз ету. Ақпараттық жүйеде үлкен
ЭЕМ және есептеу орталықтарын қолдануға бағытталған.
Орталықтандырылмаған техникалық құралдар дербес компьютерлерде жұмыс
орнымен тікелей функционалды бағыныңқы жүйелерді жүзеге асырады.[2]
1.2 Өндірістік шығын сипаттамасы
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор
Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар –
тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
(ақшалар). Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф. А.Д.Шеремет
және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының
абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық
әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ.
Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар, шығыстар,
жұмсалған қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс шығындары
немесе өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада қолданылады.
Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі
мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін
бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын
факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не
жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат керек.
Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің типтес
топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
классификациялауға болады.
1. Құрамы бойынша:
- Нақтылай.
- Жоспарлы немесе болжамды.
2. Өндірістің көлеміне байланысты:
- Ауыспалы.
- Тұрақты,т.б.
3. Орташаландыру дәрежесі бойынша:
- Жалпы.
- Орташа.
4. Басқару тәсілдері бойынша:
- Өндірістік.
- Коммерциялық.
- Әкімшілік.
5. Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
- Тікелей.
- Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
- Өнімге.
- Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (кретиторлық қарыз) енеді. Шығындар мен шығыстар ұғымдарын
толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары бойынша
Шығыстар - есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару
жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған
сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.[5]
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері
бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді.
Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)
Кесте 1.2. Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар
жіктемесі ( классификациясы ).
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) Тікелей және жанама
әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы Айнымалы және тұрақты
бойынша
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Өндірістік шығындардың жіктелуі.
Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді
қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс шешім
қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білу қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты), ал
релевантты шығындар деп – тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін
болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері немесе
бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып
келеді.[6]
Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама)
туралы есептік мәліметтерді алу;
Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын
(цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті
ақпараттармен қамтамасыз ету;
Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру.
Кесте 1.3. Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін
болатын варианттар).
Міндеттері Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік құнын Кіретін және шығатын; тікелей және
есептеу, қорлардың құнын және жанама; өзіндік құнға кіретін
алынған табыстарды бағалау (өндірістік) және есептік кезең
шығындары; бір элементтік және
кешенді; ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау Тұрақты (шартты тұрақты) және
айнымалы; бағалау кезінде есепке
алынатын және алынбайтын; қайтарымы
жоқ шығындар; ескерілмеген
ситуациялық шығындар; шекті және
өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
өндірістік шығындар есебіндегі жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы
есебінің (оның ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған
көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша шаруашылық
серіктестіктердегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде,
оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен
шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Көп жағдайда осы
мәселелерді шешу –қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару
мақсаттарын қанағаттандыратын шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар
туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері – өндірістік қызметте есепті
ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру.
Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар туралы
ақпараттардың қозғалысы көрсетілген.
Шығындарды жіктеудің белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында
шығындарды анықтаумен қатар, онық болашақтағы тенденциялары да анықталды.
Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде Шаруашылық Серіктестіктерінің шығындарын
тиімді басқаруға жаңа тәсірдерді тағайындау мен пайдалану мәселелері
отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр.
Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін анықтау – белгілі бір уақыт
кезеңінде шығындар есебінің сандық өлшемін (натуралды және құндық
көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату,
дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және
жіктеп (кескінінде) талдау бойынша Шаруашылық Серіктестігіндегі өтіп жатқан
процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс - әрекеттердің жиынтығы .
Мұндай көрініс ШС басқаруға қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық
нәтижелерді шығару арқылы қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
Бірақ дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару және бастапқы даму
жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
пікіріміз бойынша, техникалық жағынан бәрі өндіріс шығындарының есептік
мәнін анықтау өндірістік қызметтің басқарушы есебін ұйымдастыруға немесе
өндіріс шығындарын есе трансформациялау әдістерінің түрлі бағыттарын қамтуы
керек. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұнын анықтау, ұйымдастыру
моделдерінің нақты алғышартын жасайды. Басқару процесіне кері ақпараттық
ағын ретінде есеп тек шындықты (нақтылықты) ғана көрсетіп қоймай, болашақта
экономиканы моделдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есептеу жүйесі
өзіндік құнды басқарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес
келеді.[6]
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле
(контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт
сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте
орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы
4000 АЕК-тен аспауы керке. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды
тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер
арасындағы келісім- шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық
және корреспонденттік болып бөлінеді. Корреспондеттік шоттар – банк шоттары
банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы
(есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке
және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері
үшін де ашылады. Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен
қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады. Субъект шоттарындағы қаражат
олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз
шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің
рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана
жол берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен
аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды;
инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген
басқа да әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.Төлеуші мен алушылар өзара есеп
айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың
арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін
банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды).
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады. Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері
(көрсеткіштері) көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. Тауар қозғалысының ақпараттық 6
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ақпараттық жүйе 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... .
1.2 Өнідірістік шығын 16
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
1.3 Шағын және орта бизнес 34
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2. Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды
автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Тауардың мәні мен 46
мағынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
...
2.2 Бағдарламалық құрылымды сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңғы үш он жылдығы білім көлемінің және қоғамда
айналымдағы ақпарат ағындарының бұрын болып көрмеген өсімімен сипатталады.
Бұл күндері бұл ағындардың қуаты мен динамикасы соншалықты, оларды адам
баласы қазіргі информатика құралдары мен жаңа жоғары тиімді ақпараттық
технологияларды пайдаланған жағдайда ғана меңгере алады.
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша , тауарды зерттеуден басталады,
өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с
осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға
назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық
зат.
Тауар- нарықтағы ең маңызды элементтердің бірі болып табылады. Әрбір
жаңа тауар нарыққа шыққанда жоғары қажеттілікке жауап бере алуы керек.
Қазақстанда тауар ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік
тайпаларынан алынған және сөзбе – сөз алатын болсақ мүлік жақсылық
мағынасын білдіреді. Адам қызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне
ие бола алады. Экономикалық ойдың қазіргі өкілдері тауар ұғымын басқаша
айтады. Тауар экономикалық игілік ретінде қарастырылып және шектеулі
мөлшерде барлығын айырбас үшін арналғандығын айтуға болады. Экономикалық
теорияда тауар сөзі ерекше мәңге ие.
Қазіргі өмірді жаңа тауар түрін ойлап табу мен өндіру кәсіпорынның
өркендеуіне шешуші болып саналады. Сонымен бірге, шетел баспасы былай деп
көрсетіп отыр, коммерциялық табыстар тауарды ойлап табу үшін (мысалы,
барлық шығынды өтейтін және нарыққа шығаратын) 60 шақты жаңа идеяны зерттеп
білуді және соның ішінен нарықтың болашақ талабына жауап бере алатынын
дұрыс таңдап алу қажеттігін түсіндіреді
Нарықты жинақты зерттеу ереже бойынша, тауарды зерттеуден басталады,
өйткені тауарды нәтижелі пайдалану, тұтыну қасиеті, тұтынушы сұранысы т.с.с
осыған тікелей байланысты. Тауар мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға
назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық
зат.
Заманауи технология алыпсатарлардың кәсібіне де тосқауыл қояры
сөзсіз. Оның үстіне, бұл қолға алып жатқан шараларымыздың бір ғана бағыты.
Мұндай келеңсіздіктерді жою бойынша жүйелі әрі кешенді жұмыстар атқару.
Қазіргі кезде ақпараттардың толассыз көбеюі салдарынан мәліметтер қоры
технологиясын кез-келген мекеме мен өндіріс орнына пайдалану қажеттілігі
туып отыр.
Мәліметер қорының қазіргі заманғы технологиясында мәліметтер қорын
құру оның қолданушылардың өзіне рұқсатын қамтамасыз етуді арнайы
бағдарламалық аспаптардың көмегімен орталықтандырылып, жүзеге асады, яғни
мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ).
Қазіргі кезде компьютерлік техниканы пайдаланбай жұмыс жасайтын сала жоқ
деуге болады. Ал компьютерді пайдалану технологиясының жұмыс жасауға өзіне
тән талаптар қоятыны белгілі. Сондай талаптардың бірі- жұмыс жасауға
қажетті берілгендер қорын құру. Күнделікті өмірде біздің кездестіретін
нәрселеріміздің барлығы қандайда бір қордың элементтері болып саналады.
Берілгендер қорымен жұмыс істей білу бүгінгі таңда компьютермен жұмыс
істеудегі маңызды дағдылардың біріне айналды. Сондай-ақ бұл саладағы
мамандарға барлық уақытта жұмыс табылады деп айтуға да болады.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің
өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние
автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның
өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен
көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген
индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын
информациялық экономикаға өту.
Бұл дипломдық жұмыста аудиторлық есептің негізгі құрауыштардың бірі
–тауар және оларды өткізу мәні, есептелуі, ұйымдастылуы және аудиті
қарастырылған. Жұмыстың негізгі мақсаты – тауар және оларды өткізу мен оны
есептеу, түгендеу тәсілдері туралы мәлімет беру.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тауар қозғалысының мұқтаждығын не
тұтынысты қанағаттандыруына назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін
нарыққа ұсынылатын барлық ақпаратты көрсету
Диплом жұмысының мақсаты Сауда фирмасының нарықтағы тауардың шынайы
сұранысын анықтау, оны ұтымды өлшемде шығару үшін не қажеттігі, оның
техникалық сипаттамасы, экономикалық негізделген баға саясаты туралы
мәлімет беру.
Жұмыстың құрылымы:
Диломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарау теориялық мәліметке
арналған. Ол Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі деп аталады. 1-ші тарау
3 тақырыпшадан тұрады. Ақпараттық жүйе құрылымы, Өндірістік шығын
сипаттамасы, Шағын және орта бизнес түсінігі қарастырылады.
Екінші тарауда орындалатын жұмыстың сипаты берілген. Бұл тарау Сауда
фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алуды автоматтандыру деп аталады.
Ол екі тақырыпшадан тұрады: Тауардың мәні мен негізгі түсінігі және
бағдарламалық комплексті сипаттау
Сонан соң қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалар беріледі.
1. Тауар қозғалысының ақпараттық жүйесі
1. Ақпараттық жүйе құрылымы
Қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың қолданылуы экономика мен
әлеуметтік салаларға көптеген жаңа мүмкіндіктер жаратып отыр. Кез-келген
авоматтандырылған жүйе өзара байланысқан көптеген модульдерден тұратын
күрделі аппараттық-программалық комплекстерді сипаттайды. Мұндай жағдайда
желілік технологиялардың және мәліметтер қорының алатын орны ерекше болып
табылады. Жалпы жүйе көптеген жергілікті және глобальды есептеу желілерінің
комплексі түрінде анықталады. Көптеген қазыналық мекемелерде қазіргі таңда
ең жетілдірілген желілік және телекоммуникациялық құрылғылар қолданылады.
Жаңа технологиялардың дұрыс пайдаланылуы бизнес әлеміндегі жетекші
орындарға ие болудың алғы шарттарының бірі болып табылады.
Ақпарат жүйесі – жеке бөлім мен элементтерге бөлуді қажет ететін
күрделі жүйе. Толық жүйеге істей алмайтын нәрсені жеке элементтерге
бөліпістей алуға болады. Жүйе элементтері мен бөлімдері неғұрлым нақты әрі
толық бөлінсе, бөлім қатынасы анық болса, соғұрлым жүйені функциялау мен
құру үрдісі тиімді болады.
Ақпараттық жүйені құрушы элементтер, өзінің алатын орнына қарай
функционалдық және жабдықтайтын болып екіге бөлінеді. АЖ-нің функционалды
бөлімі – ішкі жүйе мен кешен жиынынан және басқарудың маңызды бөлімін
құрайтын құрылымнан құралған жиынтық. Функционлды бөлім ішкі жүйе қамтылған
кешен жиынынан тұратын функционалды ішкі жүйе кешенін құрйды. Функционалды
ішкі жүйе – нақты белгілер бойынша бөлінген жүйенің салыстырмалы тәуелсіз
бөлігі.
Әрбір кіші жүйе кешен жиынына бөлінуі мүмкін. Кіші жүйе – нақты
белгімен белгіленген жеке жүйе бөлімі. Кешендер жиыны – нақты белгі бойынша
топталған жиын.
Ақпарат жүйесінің негізгі талаптары қызметкерлер орындайтын жұмыс
кешенін автоматтандырылған түрде орындалуы.
АЖ – құрылымы ішкі ортамен байланысын анықтайтын ішкі кеңістік –
уақытылы байланыстарды салыстырмалы түрдегі тұрақтылығы және жеке жүйе
астары элементтерімен байланысты.[1]
Ақпараттық ресурстар дегеніміз – бір фирмадағы құндылықтар мен
материалды ресурстар болып табылатын мәліметтер жиынтығын айтамыз. Оған
ішкі жадыда сақталатын негізгі және көмекші мәліметтер массиві мен кіру
құжаттары жатады.
Әлемдік бірлестіктегі, дәлірек айтқанда әлемдік нарықтағы Қазақстан
Респувликасының интеграциялау мәселелерінің жинағындағы қоғамды ақпаратпен
жабдықтау басты мәселелерінің біріне жатады.
Ақпаратпен жабдықтау концепциясының басты идеясы қоғамның
әлеуметтік–экономикалық дамуына ақпараттын және ақпарат
технологиясының үдемелі әсер етуін жете түсіндіру болып табылады.
Ақпарат жүйесі – жеке бөлім мен элементтерге бөлуді қажет ететін күрделі
жүйе. Толық жүйеге істей алмайтын нәрсені жеке элементтерге бөліпістей
алуға болады. Жүйе элементтері мен бөлімдері неғұрлым нақты әрі толық
бөлінсе, бөлім қатынасы анық болса, соғұрлым жүйені функциялау мен құру
үрдісі тиімді болады.
Ақпараттық жүйені құрушы элементтер, өзінің алатын орнына қарай
функционалдық және жабдықтайтын болып екіге бөлінеді. АЖ-нің функционалды
бөлімі – ішкі жүйе мен кешен жиынынан және басқарудың маңызды бөлімін
құрайтын құрылымнан құралған жиынтық. Функционлды бөлім ішкі жүйе қамтылған
кешен жиынынан тұратын функционалды ішкі жүйе кешенін құрйды. Функционалды
ішкі жүйе – нақты белгілер бойынша бөлінген жүйенің салыстырмалы тәуелсіз
бөлігі.
Әлемдік бірлестіктегі, дәлірек айтқанда әлемдік нарықтағы Қазақстан
Респувликасының интеграциялау мәселелерінің жинағындағы қоғамды ақпаратпен
жабдықтау басты мәселелерінің біріне жатады.
Ақпаратпен жабдықтау концепциясының басты идеясы қоғамның
әлеуметтік–экономикалық дамуына ақпараттын және ақпарат
технологиясының үдемелі әсер етуін жете түсіндіру болып табылады.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер Э.Е.М енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам рольінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.[1]
Ең алғашқы ақпараттық жүйелер 50-жылдары пайда болды. Олар есептерді
өңдеу үшін қолданылатын және электромеханикалық бухгалтерлік есептеу
машинасында ғана жүзеге асырылған. Бұл жылдары ақпараттық қағаз-құжаттарын
дайындауға кететін уақытпен шығындарды азайтуға көмектесті. 60-жылдары
ақпараттық жүйелерге қатысты өзгешелер ене бастады. Олардан алынған ақпарат
көптеген параметрлер бойынша уақытылы есеп берушілер үшін қолданыла
бастады. Сондықтан, ұйымдарға бұрынғыдай тек жалақыны есептеу, өңдеу ғана
емес, көптеген функцияларды жүзеге асыруға қабілетті кең ауқымды
компьютерлік жабдықтар қажет болады. 70-жылдары 80-жылдардың басында
ақпараттық жүйелер шешім қабылдау үрдістерін сүйемелдейтін және
жылдамдататын басқаруды бақылау құрамы ретінде кеңінен қолданыла бастады.
80-жылдардың соңында ақпараттық жүйелерді қолданылу концепциясы тағы да
өзгерді. Олар ақпараттың стратегиялық көзіне айналып кез-келген кәсіби
ұйымдардың барлық деңгейінде қолданылды. Осы периодтағы ақпараттық жүйелер
қажетті ақпаратты уақытында бере отырып, ұйымдарға қызметкерлердің
сәттілікке жетуге, жаңа тауарлармен қызметтер құруға, шикізаттың жаңа
нарығына өтуге сенімді серіктестермен келіссөз жүргізуге төмен баға бойынша
өнім шығарылымын ұйымастыруға т.б-ға көмектесті.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер Э.Е.М енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам рольінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.
Ақпараттық жүйенің негізгі қасиеттері:
- Талданады және жүені тұрғызу принцпінің негізінде тұрғызылады және
басқарылады;
- Ақпараттық жүйелер динамикалық және дамымалы болып табылады;
- Ақпараттық жүйені тұрғызу барысында жүйелік тұрғыны қолдану қажет
етіледі;
- Ақпараттық жүйенің өнімі болып шешімін негіз қабылдау құрайтын ақпарат
табылады;
- Ақпараттық жүйені ақпаратты өңдейтін адам-компьютерлік жүйе ретінде
қабылдау керек.
Қазіргі кездегі ақпараттық жүйе туралы түсінік компьютерлік
техниканың көмегімен жүзеге асатын жүйе түсінігі ретінде қалыптасып келеді.
Жалпы жағдайда ақпараттық жүйені компьютерлік нұсқада да түсінуге болады.
Ақпараттық жүйенің жұмысын түсіну үшін алдымен оның шешетін мәселесінің
мәнін содан кейін жүзеге асырылатын ұйымдастырылған үрдістерді түсіну
қажет. Мысалы, шешім қабылдауды сүйемелдеу үшін компьютерлік ақпараттық
жүйе мүмкіндіктерін анықтау барысында келесі қадамдарды ескеру керек.
1) Шешілетін басқару есептерінің құрылымдылығы;
2) Шешім қабылданатын фирма басқарылуының иерархия деңгейінің болуы;
3) Бизнестің кез-келген функциялық саласына жататын есептердің шешілуі;
4) Қолданылатын ақпараттық технологияның түрі.
Ақпараттық жүйелердің спецификалық күшіне байланысты, олардың
құрамындағы ең бір қажетті қасиеттерінің бірі оның сенімділік қасиеті болып
табылады.
Сенімділік функциясы – бұл жүйе қасиеті. Ақпараттың қателіксіз
құрылуына жауап береді. Ақпараттық жүйелердің сенімділік функциясы шығатын
нәтижеден көрінеді, себебі ол жай қасиеті ғана емес, жеке тұрғыдан үлкен
мағынаға ие болып, ақпаратқа қойылған талапқа сай және нақты шығарылуын
қамтамасыз етеді. [1]
Ақпараттық жүйеде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтерден қандай да бір оқиғалар туралы белгілер
арқылы жүзеге асады. Әрбір ақпараттық жүйені ақпараттық обьектілердің
бірігуін қамтитын қандайда бір ақпарттық кеңістікті бейнелейтін пәндік
саланы иемденеді. Ақпараттық жүйелерді келесі топтарға бөлеміз:
1) Ақпараттық-анықтамалық жүйелер. Олар ақпаратты жинап оны
пайдаланушылардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталатын жүйелер.
2) Ақпаратты-іздеу. Бұл қажетті ақпараттарды алу үшін желі арқылы
ізденіс жүйесі. Мысалы: интернет жүйесі;
3) Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер. Олар обьектінің күйі мен жұмыс
тәртібі туралы ақпаратты беріп нақты жағдай үшін қажетті пікірлерді
ұсынады. Мысалы: эксперттік, интеллектуалдылық жүйелер;
4) Ақпараттық-басқару жүйелер. Мекеменің дамуын жоспарлау және
жүзеге асыру жұмыстарын жеделдетіп тиімдеу жүйелері. Мысалы: дайын
өнімдерін есептеп талдау, сату жұмыстарын автоматтандыру;
5) Ақпаратты есептеуіш жүйелер. Мекемелерді, кәсіпорындарды дамытудың
бірден-бірі қаржылық есептеуіш жүйелері. Ол жүйенің жұмысын жүзеге асыруға
алдына қойған мақсаттарға жетуге жеңілдік жасайды. Мысалы, 1С бухгалтерлік
есептеу жүйесін алуға болады.
Ақпараттық жүйелерді құру барысында еңбек шығынының негізгі үлесі
қолданушылы бағдарламалық жасақтамамен мәліметтер қорына түседі. Сондықтан
бағдарламалық жасақтама өндірісі бүгінгі күннің дүниежүзілі экономиканың ең
ірі саласының біріне айналып отыр.
Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары болғандықтан, сондай-ақ олардың
құны да жоғары болғандықтан, көптеген компьютерлік техника шығарушы және
бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары өздерінің ұсыныстарымен шығып
отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру бөлімінің алдында осы мәселені
шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен өздерін қанағаттандыратынын
таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі жүйеге мынадай негізгі екі талап
қояды: коммерциялық ақпараттың қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Жүйе - әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету
барысында біртоптас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде
қарастырылатын кез-келген обьект түсінігі болады. Жүйелер өзара құрамы
бойынша және бастапқы мақсаттар бойынша бір-бірінен айтарлықтай
ерекшеленеді. Мысалы, әртүрлі элементтерден тұратын әртүрлі мақсаттарды
жүзеге асыруға бағытталған бірнеше жүйелерді қарастырайық.
Кесте 1.1. Әртүрлі элементтерден тұратын жүйелерге сипаттама
Жүйе Жүйе элементтері Жүйенің бастапқы
мақсаты
Фирма Адамдар, жабдықтар, материалдар, Тауарды
ғимараттар және т.б. өңдеу,өндіру
Компьютер электрондық және электромеханикалық Мәліметтерді
элементтер, байланыс линиясы және өңдеу
т.б.
Телекомуникациялық Компьютерлер,модемдер,кабельдер, Ақпараттарды беру
жүйе желілік бағдарламалық жасақтама және
т.б.
Ақпараттық жүйе Компьютерлер,компьютерлік желілер, Кәсіптік
адамдар, ақпараттық және ақпаратты өндіру
бағдарламалық жасақтама және т.б.
Информатикада жүйе түсінігі өте кең таралған және көптеген мағыналы
мәндерге ие. Атап айтқанда, ол техникалық құралдармен бағдарламалар
жиынында өте жиі қолданылады.
Жүйе деп компьютердің ақпараттық бөлігін айтуымызға болады, нақты
қолданбалы есептерді шешуге, құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында
және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды алуымызға
болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен
функциялану (іс-қимыл жасауы) мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе – қандай
да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, іздеу, жаңарту,
енгізу және шығарып беру жүйесі.
Олар, сонымен қатар, мәселелерді талдауға және жаңа өнімдерді құруға
көмектеседі. Яғни, ақпараттық жүйе дегеніміз қойылған мақсаттарға жету
барысындағы ақпараттарды сақтау, өңдеу, беру және т.б-лар үшін қолданылатын
құралдар, әдістер және персональдың өзара байланысқан жиыны. Қазіргі кезде
ақпараттық жүйені дербес компьютердің, ақпаратты өңдеуде қолданылатын
негізгі техникалық құралдары ретінде қолданылып ұсынылады. Ірі ұйымдарда
ақпараттық жүйенің техникалық қорларына, құрамына дербес компьютерлермен
қатар Mainframe (мэйнфрейм) немесе супер ЭЕМ енеді. Ақпараттық жүйенің
құрылуы үшін адам ролінің маңызы өте жоғары, яғни өндірілетін ақпараттың
алынуымен ұсынылуы адам арқылы жүзеге асырылады. Компьютерлермен ақпараттық
жүйелер арасындағы ерекшелікті түсіну өте маңызды болып табылады. Арнайы
бағдарламалық жасақтамалармен жабдықталған компьютерлер ақпараттық жүйемен
техникалық қорлар үшін негізгі құрал болып саналады.
Ең алғашқы ақпараттық жүйелер 50-жылдары пайда болды. Олар есептерді
өңдеу үшін қолданылатын және электромеханикалық бухгалтерлік есептеу
машинасында ғана жүзеге асырылған. Бұл жылдары ақпараттық қағаз-құжаттарын
дайындауға кететін уақытпен шығындарды азайтуға көмектесті. 60-жылдары
ақпараттық жүйелерге қатысты өзгешелер ене бастады. Олардан алынған ақпарат
көптеген параметрлер бойынша уақытылы есеп берушілер үшін қолданыла
бастады. Сондықтан, ұйымдарға бұрынғыдай тек жалақыны есептеу, өңдеу ғана
емес, көптеген функцияларды жүзеге асыруға қабілетті кең ауқымды
компьютерлік жабдықтар қажет болады. 70-жылдары 80-жылдардың басында
ақпараттық жүйелер шешім қабылдау үрдістерін сүйемелдейтін және
жылдамдататын басқаруды бақылау құрамы ретінде кеңінен қолданыла бастады.
80-жылдардың соңында ақпараттық жүйелерді қолданылу концепциясы тағы да
өзгерді. Олар ақпараттың стратегиялық көзіне айналып кез-келген кәсіби
ұйымдардың барлық деңгейінде қолданылды. Осы периодтағы ақпараттық жүйелер
қажетті ақпаратты уақытында бере отырып, ұйымдарға қызметкерлердің
сәттілікке жетуге, жаңа тауарлармен қызметтер құруға, шикізаттың жаңа
нарығына өтуге сенімді серіктестермен келіссөз жүргізуге төмен баға бойынша
өнім шығарылымын ұйымастыруға т.б-ға көмектесті.[1]
Қазіргі кездегі ақпараттық жүйе туралы түсінік компьютерлік
техниканың көмегімен жүзеге асатын жүйе түсінігі ретінде қалыптасып келеді.
Жалпы жағдайда ақпараттық жүйені компьютерлік нұсқада да түсінуге болады.
Ақпараттық жүйенің жұмысын түсіну үшін алдымен оның шешетін мәселесінің
мәнін содан кейін жүзеге асырылатын ұйымдастырылған үрдістерді түсіну
қажет. Мысалы, шешім қабылдауды сүйемелдеу үшін компьютерлік ақпараттық
жүйе мүмкіндіктерін анықтау барысында келесі қадамдарды ескеру керек.
1) Шешілетін басқару есептерінің құрылымдылығы;
2) Шешім қабылданатын фирма басқарылуының иерархия деңгейінің болуы;
3) Бизнестің кез-келген функциялық саласына жататын есептердің шешілуі;
4) Қолданылатын ақпараттық технологияның түрі.
Ақпараттық жүйелердің спецификалық күшіне байланысты, олардың
құрамындағы ең бір қажетті қасиеттерінің бірі оның сенімділік қасиеті болып
табылады.
Сенімділік функциясы – бұл жүйе қасиеті. Ақпараттың қателіксіз
құрылуына жауап береді. Ақпараттық жүйелердің сенімділік функциясы шығатын
нәтижеден көрінеді, себебі ол жай қасиеті ғана емес, жеке тұрғыдан үлкен
мағынаға ие болып, ақпаратқа қойылған талапқа сай және нақты шығарылуын
қамтамасыз етеді.
Ақпараттық жүйеде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтерден қандай да бір оқиғалар туралы белгілер
арқылы жүзеге асады. Әрбір ақпараттық жүйені ақпараттық обьектілердің
бірігуін қамтитын қандайда бір ақпарттық кеңістікті бейнелейтін пәндік
саланы иемденеді. Ақпараттық жүйелерді келесі топтарға бөлеміз:
1) Ақпараттық-анықтамалық жүйелер. Олар ақпаратты жинап оны
пайдаланушылардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталатын жүйелер.
Мысалы, Сауда фирмаларының тауар қозғалыстарын есепке алудың жұмысын
сипаттайтын автоматтандырылған жүйелер;
2) Ақпаратты-іздеу. Бұл қажетті ақпараттарды алу үшін желі арқылы
ізденіс жүйесі. Мысалы: интернет жүйесі;
3) Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер. Олар обьектінің күйі мен жұмыс
тәртібі туралы ақпаратты беріп нақты жағдай үшін қажетті пікірлерді
ұсынады. Мысалы: эксперттік, интеллектуалдылық жүйелер;
4) Ақпараттық-басқару жүйелер. Мекеменің дамуын жоспарлау және
жүзеге асыру жұмыстарын жеделдетіп тиімдеу жүйелері. Мысалы: дайын
өнімдерін есептеп талдау, сату жұмыстарын автоматтандыру;
5) Ақпаратты есептеуіш жүйелер. Мекемелерді, кәсіпорындарды дамытудың
бірден-бірі қаржылық есептеуіш жүйелері. Ол жүйенің жұмысын жүзеге асыруға
алдына қойған мақсаттарға жетуге жеңілдік жасайды. Мысалы, 1С бухгалтерлік
есептеу жүйесін алуға болады.
Ақпараттық жүйелерді құру барысында еңбек шығынының негізгі үлесі
қолданушылы бағдарламалық жасақтамамен мәліметтер қорына түседі. Сондықтан
бағдарламалық жасақтама өндірісі бүгінгі күннің дүниежүзілі экономиканың ең
ірі саласының біріне айналып отыр.
Ақпараттық жүйе құрылымын бағыныңқы жүйелер деп атайды. Бағыныңқы
жүйе - бұл қандай да бір белгімен ерекшеленген жүйенің бір бөлігі.
Бағыныңқы ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолданылу сферасынан тәуелсіз
бағыныңқы жүйелер жиыны ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда
классификациялау құрылымдық белгісі ретінде сипаттаймыз. Осылайша кез-
келген ақпараттық жүйенің құрылымын қамтамасыз етуші бағыныңқы жүйелер
жиыны ретінде ұсынуға болады.
Сурет 1.1. Қамтамасыз ету бағыныңқы жүйелерінің жиыны ретіндегі ақпараттық
жүйе құрылымы.
Ақпараттық қамтамасыз ету бағыныңқы жүйенің белгіленуі басқару
шешімдерін қабылдау үшін уақытында қалыптастыру және сенімді ақпаратты
беруден тұрады. Ақпаратты қамтамасыз ету бұл классификацияның және
ақпараттық кодтаудың біртұтас жүйелерінің, құжаттамалаудың унифицирленген
жүйесі, ақпараттық ағымдар суреті, сонымен қатар мәліметтер қорын тұрғызу
метадологиясы жиындары. Құжаттамалаудың унифицирленген жүйелері
мемлекеттік, республикалық, салалық және аймақтық деңгейлерде құрылады. Ең
бастапқы мақсатты қоғамдық өндірістің кез-келген сферасындағы
көрсеткіштерді қамтамасыз ету. Келесі талаптар орнатылған стандарттарға
әзірленген:
- Құжаттамалаудың унифицирленген жүйелеріне;
- Басқарудың әртүрлі жүйелеріндегі құжаттың унифицирленген формалары;
- Реквизиттермен көрсеткіштердің құрамымен құрылымына;
- Құжаттың унифицирленген формасын реттеуді ендіру, жүргізу және тіркеу.
- Алайда унифицирленген құжаттамалар жүйесін реттеу барысында көптеген
типтік кемшіліктер кешені пайда болды.
- Қолмен өндіру үшін құжаттың мөлшерден тыс үлкен көлемі;
- Әртүрлі құжаттарда бірдей көрсеткіштің қайталануы;
- Үлкен көлемді құжаттармен жұмыс жасау мамандардың тікелей есептерді
шешуде көңілін аударады.
Сондықтан көрсетілген кемшіліктерді болдырмау, ақпараттық қамтамасыз
етуді құру барысындағы міндеттің бірі болып табылады. Ақпараттық ағындар
сызбалары ақпараттар қозғалысының маршрутын және алғашқы ақпараттың пайда
болу орнындағы оның көлемін және нәтижелік ақпараттарды қолдануды
бейнелейді. Осындай сызбаның құрылымдарын талдау үшін барлық басқару
жүйелерінің дамуы бойынша шараларды жүзеге асыруға болады. Мәліметтер
ағынының қарапайым сызбаның мысалы ретінде қызметтік жазбаның жүруінің
барлық кезеңдері бейнеленген немесе қызметтің жұмысқа орналасуымен оның
жұмыстан шығуы туралы мәліметтер қорындағы жазбаның кезеңдері бейнеленген
сызбаны алуға болады. [2]
Ақпараттың көлемін және оның детальды талдауын анықтауға мүмкіндік
жазбайтын ақпараттық ағындар сызбасын тұрғызу үшін:
- Қолданылмайтын және қосарлануды болдырмайтын ақпараттарды;
- Ақпаратты классификациялау және рационалды ұсынуды қамтамасыз етеді.
Басқару деңгейі бойынша ақпараттар қозғалысының өзара байланысын
толығырақ қарауға болады. Сондықтан басқару шешімдерін қабылдау үшін қандай
көрсеткіштер қажет, қандай көрсеткіштер қажет емес екендігін анықтау керек.
Әрбір орындаушыға тек қолданылатын ақпараттар туралы ақпарат түсуі қажет.
Мәліметтер қорын тұрғызу методологиясы оның жобалауының теориялық
негіздеріне бағытталады. Методология концепциясын тәжірибеде жүзеге асатын
оның негізгі идеялары 2 кезеңмен түсіндіріледі.
1 кезең. Келесі мақсаттар бойынша фирманың барлық функционалдық
бөлімдерін зерттеу.
- оның қызметінің спецификациясының құрылымын түсіну;
- ақпараттар ағындар сызбасын тұрғызу;
- құжат алмасудың жүйесін талдау;
- ақпараттық объектерді және оның қасиеттері мен белгіленуін
сипаттайтын сәйкес реквизиттер (параметрлер, сипаттамалар құрамын анықтау).
2 кезең. Қызмет сферасының 1-ші кезеңдерде зерттелу үшін мәліметтерін
концептуалды ақпараттық логикалық модельін тұрғызу.
Бұл модельде объекттер мен олардың реквизиттері арасындағы барлық
байланыстар оптимизацияланған және орнатылған болуы тиіс. Ақпараттық
логикалық модель мәліметтер қоры құрылатын фундамент болып табылады.
Ақпараттық қамтамасыз етуді құру үшін:
- ұйымды басқарудың барлық жүйелерінің мақсатын, міндетін функцияларын
нақты түсіну;
- ақпараттың пайда болуынан оның ақпараттық ағындар сызбасы түрінде
талдау үшін ұсынылатын басқарудың әртүрлі деңгейлерінде қолданылуына
дейінгі қозғалысын анықтау;
- құжат алмасу жүйесінің жетілуі;
- классификациялармен кодтау жүйесін қолдану;
- ақпараттың өзара байланысын бейнелейтін концептуалды ақпараттық
логикалық моделін құру методологиясын меңгеру;
- қазіргі заманғы техникалық қамтамасыз етуді қажет ететін машиналық
тасымалдаушыларды ақпараттар массасын құру қажет.
Техникалық қамтамасыз ету – ақпараттық жүйе жұмысы үшін арналған,
сонымен қатар осы құралдар мен технологиялық үрдістерге сәйкес келетін
құжаттамалардың техникалық құралдар кешені.
Техникалық құралдар кешені келесілерден тұрады:
- кез-келген модельді компьютер;
- ақпараттарды жинау, жинақтау, өңдеу, беру және шығару құрылғылары;
- деректерді беру құрылғылары және байланыс линиялары;
- ақпараттарды автоматты алынып-салыну құрылғысы,
- эксплуатациялық материалдар және т.б.
Құжаттамалаумен техникалық құралдарды алдын-ала талдау, олардың
эксплуатациялануын ұйымдастыру, деректерді өңдеудің техникалық үрдісі,
технологиялық жабдықтар рәсімделеді. Құжаттамалауды шартты түрде үш топқа
бөлуге болады:
1) техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік және салалық
стандарттардан тұратын жалпы жүйелік;
2) техникалық қамтамасыз етуді әзірлеудің барлық кезеңдері бойынша
әдістемелер кешенінен тұратын арнайыландырылған.
3) техникалық қамтамасыз ету бойынша, есептеулерді орындау барысында
қолданылатын нормативті анықтамалық.
Қазіргі кезде техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастырудың екі негізгі
формалары бар (техникалық құралдарды қолдану формалары): орталықтандырылған
және бөлшекті немесе толығымен орталықтандырылған.
Орталықтандырылған техникалық қамтамасыз ету. Ақпараттық жүйеде үлкен
ЭЕМ және есептеу орталықтарын қолдануға бағытталған.
Орталықтандырылмаған техникалық құралдар дербес компьютерлерде жұмыс
орнымен тікелей функционалды бағыныңқы жүйелерді жүзеге асырады.[2]
1.2 Өндірістік шығын сипаттамасы
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор
Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар –
тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
(ақшалар). Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф. А.Д.Шеремет
және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының
абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық
әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ.
Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар, шығыстар,
жұмсалған қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс шығындары
немесе өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада қолданылады.
Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі
мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін
бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын
факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не
жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат керек.
Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің типтес
топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
классификациялауға болады.
1. Құрамы бойынша:
- Нақтылай.
- Жоспарлы немесе болжамды.
2. Өндірістің көлеміне байланысты:
- Ауыспалы.
- Тұрақты,т.б.
3. Орташаландыру дәрежесі бойынша:
- Жалпы.
- Орташа.
4. Басқару тәсілдері бойынша:
- Өндірістік.
- Коммерциялық.
- Әкімшілік.
5. Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
- Тікелей.
- Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
- Өнімге.
- Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (кретиторлық қарыз) енеді. Шығындар мен шығыстар ұғымдарын
толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары бойынша
Шығыстар - есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару
жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған
сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.[5]
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері
бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді.
Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)
Кесте 1.2. Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар
жіктемесі ( классификациясы ).
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) Тікелей және жанама
әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы Айнымалы және тұрақты
бойынша
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Өндірістік шығындардың жіктелуі.
Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді
қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс шешім
қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білу қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты), ал
релевантты шығындар деп – тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін
болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері немесе
бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып
келеді.[6]
Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама)
туралы есептік мәліметтерді алу;
Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын
(цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті
ақпараттармен қамтамасыз ету;
Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру.
Кесте 1.3. Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін
болатын варианттар).
Міндеттері Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік құнын Кіретін және шығатын; тікелей және
есептеу, қорлардың құнын және жанама; өзіндік құнға кіретін
алынған табыстарды бағалау (өндірістік) және есептік кезең
шығындары; бір элементтік және
кешенді; ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау Тұрақты (шартты тұрақты) және
айнымалы; бағалау кезінде есепке
алынатын және алынбайтын; қайтарымы
жоқ шығындар; ескерілмеген
ситуациялық шығындар; шекті және
өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
өндірістік шығындар есебіндегі жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы
есебінің (оның ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған
көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша шаруашылық
серіктестіктердегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде,
оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен
шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Көп жағдайда осы
мәселелерді шешу –қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару
мақсаттарын қанағаттандыратын шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар
туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері – өндірістік қызметте есепті
ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру.
Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар туралы
ақпараттардың қозғалысы көрсетілген.
Шығындарды жіктеудің белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында
шығындарды анықтаумен қатар, онық болашақтағы тенденциялары да анықталды.
Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде Шаруашылық Серіктестіктерінің шығындарын
тиімді басқаруға жаңа тәсірдерді тағайындау мен пайдалану мәселелері
отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр.
Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін анықтау – белгілі бір уақыт
кезеңінде шығындар есебінің сандық өлшемін (натуралды және құндық
көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату,
дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және
жіктеп (кескінінде) талдау бойынша Шаруашылық Серіктестігіндегі өтіп жатқан
процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс - әрекеттердің жиынтығы .
Мұндай көрініс ШС басқаруға қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық
нәтижелерді шығару арқылы қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
Бірақ дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару және бастапқы даму
жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
пікіріміз бойынша, техникалық жағынан бәрі өндіріс шығындарының есептік
мәнін анықтау өндірістік қызметтің басқарушы есебін ұйымдастыруға немесе
өндіріс шығындарын есе трансформациялау әдістерінің түрлі бағыттарын қамтуы
керек. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұнын анықтау, ұйымдастыру
моделдерінің нақты алғышартын жасайды. Басқару процесіне кері ақпараттық
ағын ретінде есеп тек шындықты (нақтылықты) ғана көрсетіп қоймай, болашақта
экономиканы моделдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есептеу жүйесі
өзіндік құнды басқарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес
келеді.[6]
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле
(контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт
сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте
орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы
4000 АЕК-тен аспауы керке. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды
тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер
арасындағы келісім- шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық
және корреспонденттік болып бөлінеді. Корреспондеттік шоттар – банк шоттары
банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы
(есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке
және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері
үшін де ашылады. Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен
қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады. Субъект шоттарындағы қаражат
олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз
шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің
рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана
жол берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен
аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды;
инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген
басқа да әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.Төлеуші мен алушылар өзара есеп
айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың
арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін
банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды).
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады. Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері
(көрсеткіштері) көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz