Кедейшілік
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 Кедейшілік . макроэкономикалық маңызды мәселесі ... ... ... ..5.15
1.1 Кедейлік туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.2Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау ... ... ... ... ... 7.15
2 Қазақстанда кедейшілікпен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ...16.26
2.1 Қазақстанда кедейшіліктің бүгінгі күнгі ахуалы ... ... ... ... ...16.23
2.2 Қазақстандағы кедейшілікпен жоқшылықты
болдырмауға қарсы іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 Кедейшілік . макроэкономикалық маңызды мәселесі ... ... ... ..5.15
1.1 Кедейлік туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.2Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау ... ... ... ... ... 7.15
2 Қазақстанда кедейшілікпен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ...16.26
2.1 Қазақстанда кедейшіліктің бүгінгі күнгі ахуалы ... ... ... ... ...16.23
2.2 Қазақстандағы кедейшілікпен жоқшылықты
болдырмауға қарсы іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
КІРІСПЕ
Ел Президентінің 1997 жылғы 11 қазанда «Қазақстан - 2030» деп аталатын алдағы даму жолымызды байыптайтын ұзақ мерзімді стратегиясын ұсынды. Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, ел экономикасының өсуі, еліміздің қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы – деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында болашақта жүзеге асырылуға тиіс ұзақ мерзімді «7» басымдылық аталды. «Біздің елімізбен айтқан перспективаларға қол жеткізуі үшін мынадай ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыруы қажет» деп ерекше атап кетті.
Елбасының демократиялық ел билеудің дәстүрлеріне жүгініп, реформаны ойдағыдай өрге бастыру үшін жұртшылық пен әрбір азаматты іске жаппай жұмылуға шақыратын саяси бастаманы дер кезінде көтерді. Азаматтық қоғамымыздың кемелділігі де осынай сындарлы бастаманы қаншалықты ұйымшылдықпен қостағанын бүгінгі таңдағы іс - әрекеттер дәлелді айқындап беріп отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу-мемлекет жұмысының басты бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік денгейін жасапдұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі.
1998 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың кедейшілік индексі есептелді. Осы интегралды көрсеткіш Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктерін ескеру арқылы 1 және 2 жоқшылықтар индексі негізінде әзірленді. Бұл жоқшылыктар индексін БҰҰ ДБ ұсынған.
«Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасын белгілегендегі басты мақсат – экономикамызды, соның нәтижесінде қасиетті халқымызды дүние жүзіне паш ету. Халықтың әл – аухатын жақсарту. Рухани және табиғи байлығымызды шашпай – төкпей, ұрпақтан – ұрпаққа аман – есен табыстау. 2030 жылы Қазақстанды «Қазақстан Барысына» айналдыру.
Қазақстан Республикасы үшін, Қазақстан халқының әрбір азаматтары үшін «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасының маңызы, мәні өте терең. Себебі, біздің тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге биылғы жылы 18 жыл толып отыр. Ол тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік тарихымыздан аян. Ал, ендігі мәселе Қазақстан Республикасының дамуы қалай қарай жылжып бара жатқандығында .
Осының салдарынан экономиканы жоспарлау мәселесі туындады.
«Қазақстан - 2030» - дан кейін қамтылған мәселелері мен қабылданған шешімдерінің және жоспарлау мерзімінің ұзақтығы жағынан үлкен екінші құжат – ол Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары». Бұл құжатта Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі анықталды. Оның мақсаты – ұзақ мерзімді тұрғыда бәсекеге қабілетті экономиканың негізін қалау делінді. Экономика саласындағы даму моделінде:
- халықтың тұрмыс – тіршілігін жақсарту;
- кедейшілікті жою;
- халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
− мемлекетті экономикалық өрлеу «локомотивіне» айналдыру;
− мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компанияларды құру және оларды аймақтық және мүмкіншілігінше, әлемдік деңгейге шығару;
− ТМД аймағындағы экономикалық өктемдікке қол жеткізу көзделген.
Кедейлік мәселесі әлемде тарихи дамудың әр кезеңде болған, боладыда. Өмір сүру деңгейі, жұмыссыздық, кедейлік, экономикалық өсу маңызды да өзара тығыз байланысты мәселелер.
Бүгінгі таңда кедейліктің таралу фактілері әлемде үлкен масштабтарға ие. 1,3 миллиардтан астам адам кедейліктің ең төменгі шегінде. Соңғы 30 жыл ішінде ең бай және ең кедей адамдар қатынасы 30:1 ден 61:1 дейін өсті. 20 пайыздық ең ауқатты адамдардың үлесі 70 пайыздан 85 пайызға өсті, ал ең кедей адамдардың үлесі 2 пайыздан 1,4 пайызға төмендеді.
Ел Президентінің 1997 жылғы 11 қазанда «Қазақстан - 2030» деп аталатын алдағы даму жолымызды байыптайтын ұзақ мерзімді стратегиясын ұсынды. Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, ел экономикасының өсуі, еліміздің қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы – деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында болашақта жүзеге асырылуға тиіс ұзақ мерзімді «7» басымдылық аталды. «Біздің елімізбен айтқан перспективаларға қол жеткізуі үшін мынадай ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыруы қажет» деп ерекше атап кетті.
Елбасының демократиялық ел билеудің дәстүрлеріне жүгініп, реформаны ойдағыдай өрге бастыру үшін жұртшылық пен әрбір азаматты іске жаппай жұмылуға шақыратын саяси бастаманы дер кезінде көтерді. Азаматтық қоғамымыздың кемелділігі де осынай сындарлы бастаманы қаншалықты ұйымшылдықпен қостағанын бүгінгі таңдағы іс - әрекеттер дәлелді айқындап беріп отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу-мемлекет жұмысының басты бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік денгейін жасапдұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі.
1998 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың кедейшілік индексі есептелді. Осы интегралды көрсеткіш Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктерін ескеру арқылы 1 және 2 жоқшылықтар индексі негізінде әзірленді. Бұл жоқшылыктар индексін БҰҰ ДБ ұсынған.
«Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасын белгілегендегі басты мақсат – экономикамызды, соның нәтижесінде қасиетті халқымызды дүние жүзіне паш ету. Халықтың әл – аухатын жақсарту. Рухани және табиғи байлығымызды шашпай – төкпей, ұрпақтан – ұрпаққа аман – есен табыстау. 2030 жылы Қазақстанды «Қазақстан Барысына» айналдыру.
Қазақстан Республикасы үшін, Қазақстан халқының әрбір азаматтары үшін «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасының маңызы, мәні өте терең. Себебі, біздің тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге биылғы жылы 18 жыл толып отыр. Ол тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік тарихымыздан аян. Ал, ендігі мәселе Қазақстан Республикасының дамуы қалай қарай жылжып бара жатқандығында .
Осының салдарынан экономиканы жоспарлау мәселесі туындады.
«Қазақстан - 2030» - дан кейін қамтылған мәселелері мен қабылданған шешімдерінің және жоспарлау мерзімінің ұзақтығы жағынан үлкен екінші құжат – ол Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары». Бұл құжатта Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі анықталды. Оның мақсаты – ұзақ мерзімді тұрғыда бәсекеге қабілетті экономиканың негізін қалау делінді. Экономика саласындағы даму моделінде:
- халықтың тұрмыс – тіршілігін жақсарту;
- кедейшілікті жою;
- халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
− мемлекетті экономикалық өрлеу «локомотивіне» айналдыру;
− мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компанияларды құру және оларды аймақтық және мүмкіншілігінше, әлемдік деңгейге шығару;
− ТМД аймағындағы экономикалық өктемдікке қол жеткізу көзделген.
Кедейлік мәселесі әлемде тарихи дамудың әр кезеңде болған, боладыда. Өмір сүру деңгейі, жұмыссыздық, кедейлік, экономикалық өсу маңызды да өзара тығыз байланысты мәселелер.
Бүгінгі таңда кедейліктің таралу фактілері әлемде үлкен масштабтарға ие. 1,3 миллиардтан астам адам кедейліктің ең төменгі шегінде. Соңғы 30 жыл ішінде ең бай және ең кедей адамдар қатынасы 30:1 ден 61:1 дейін өсті. 20 пайыздық ең ауқатты адамдардың үлесі 70 пайыздан 85 пайызға өсті, ал ең кедей адамдардың үлесі 2 пайыздан 1,4 пайызға төмендеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы», Алматы – 1998 ж.
2. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауынан Астана журналы № 1(20), 2005 қаңтар – ақпан.
3. Назарбаев Н. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін». № 5 мамыр 2004 ж, 3 бет, Ақиқат журналы.
4. Назарбаев Н. Саяси тұрақтылық тірегі - өркендеу жолымен ілгерілеу/Егемен Қаз/ ., 2004 ж. – 3 қыркүйек., 1-3 бб.
5. «Қазақстандағы аға ұрпақ: болашаққа көзқарас», Алматы 2005, Адам дамуы туралы 2005 жылғы Ұлттық Есепті Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының тапсырысы бойынша авторлар тобы дайындады.
6. Есентугелов А. «Қазақстан Республикасының индустриалдық – инновациялық дамуының стратегиясы нақты және болашақ» Алматы – 2003 ж.
7. Мауленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. «Экономиялық теория», Алматы – 2004 ж.
8. Бекхожаева Л.К. «Уровень жизни и проблема бедности. Исследование миравого опыта».
9. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2004.
10. Краткий ежегодник Казахстана. Статистический сборник/Под ред.К.С.Абдиева, Алматы,2003.С.28,184
11. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуы» Ақиқат журналы № 1/2003, 1/2004 ж. ж.
12. Нұрақым Райхан «Дамудың индустриялдық – инновациялық стратегиясы», № 7, 2004 ж, 20 б, Ақиқат журналы.
13. Медеуұлы И. Басты мақсат экономиканы көтеру. /Егемен Қаз/,2004,7-сәуір, 2 б.
14. Бимендиева Л.А. Экономикалық өсу-ұлттық экономиканың қызмет ету нәтижесі – Хабаршы, № 66 2004
15. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу, Ақиқат- № 2, 2003
Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары.
16. Волчкова Л.Т., Минина В.Н. Стратегии социологического исследование бедности //Социс – 1999 - №1 ст.49
17. Социальная политика и бедность. /Саясат №3- 4, 2002г.
18. Мұхтарова К.С. «Бедность и экономика Казахстана». Саясат, №3, 2002г.
19. «Қазақстандағы кедейшіліктің себептері мен олардың шешу жолдары», Қазақстандағы БҰҰДБ басылымдар сериясы, Алматы 2004.
1. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы», Алматы – 1998 ж.
2. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауынан Астана журналы № 1(20), 2005 қаңтар – ақпан.
3. Назарбаев Н. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін». № 5 мамыр 2004 ж, 3 бет, Ақиқат журналы.
4. Назарбаев Н. Саяси тұрақтылық тірегі - өркендеу жолымен ілгерілеу/Егемен Қаз/ ., 2004 ж. – 3 қыркүйек., 1-3 бб.
5. «Қазақстандағы аға ұрпақ: болашаққа көзқарас», Алматы 2005, Адам дамуы туралы 2005 жылғы Ұлттық Есепті Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының тапсырысы бойынша авторлар тобы дайындады.
6. Есентугелов А. «Қазақстан Республикасының индустриалдық – инновациялық дамуының стратегиясы нақты және болашақ» Алматы – 2003 ж.
7. Мауленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. «Экономиялық теория», Алматы – 2004 ж.
8. Бекхожаева Л.К. «Уровень жизни и проблема бедности. Исследование миравого опыта».
9. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2004.
10. Краткий ежегодник Казахстана. Статистический сборник/Под ред.К.С.Абдиева, Алматы,2003.С.28,184
11. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуы» Ақиқат журналы № 1/2003, 1/2004 ж. ж.
12. Нұрақым Райхан «Дамудың индустриялдық – инновациялық стратегиясы», № 7, 2004 ж, 20 б, Ақиқат журналы.
13. Медеуұлы И. Басты мақсат экономиканы көтеру. /Егемен Қаз/,2004,7-сәуір, 2 б.
14. Бимендиева Л.А. Экономикалық өсу-ұлттық экономиканың қызмет ету нәтижесі – Хабаршы, № 66 2004
15. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу, Ақиқат- № 2, 2003
Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары.
16. Волчкова Л.Т., Минина В.Н. Стратегии социологического исследование бедности //Социс – 1999 - №1 ст.49
17. Социальная политика и бедность. /Саясат №3- 4, 2002г.
18. Мұхтарова К.С. «Бедность и экономика Казахстана». Саясат, №3, 2002г.
19. «Қазақстандағы кедейшіліктің себептері мен олардың шешу жолдары», Қазақстандағы БҰҰДБ басылымдар сериясы, Алматы 2004.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3-4
1 Кедейшілік – макроэкономикалық маңызды мәселесі ... ... ... ..5-15
1.1 Кедейлік туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау ... ... ... ... ... 7-15
2 Қазақстанда кедейшілікпен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ...1 6-26
2.1 Қазақстанда кедейшіліктің бүгінгі күнгі ахуалы ... ... ... ... ...16-23
2.2 Қазақстандағы кедейшілікпен жоқшылықты
болдырмауға қарсы іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..27
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
КІРІСПЕ
Ел Президентінің 1997 жылғы 11 қазанда Қазақстан - 2030 деп аталатын
алдағы даму жолымызды байыптайтын ұзақ мерзімді стратегиясын ұсынды. Барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, ел экономикасының өсуі, еліміздің
қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы – деп аталатын Қазақстан халқына
жолдауында болашақта жүзеге асырылуға тиіс ұзақ мерзімді 7 басымдылық
аталды. Біздің елімізбен айтқан перспективаларға қол жеткізуі үшін мынадай
ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыруы қажет деп ерекше атап кетті.
Елбасының демократиялық ел билеудің дәстүрлеріне жүгініп, реформаны
ойдағыдай өрге бастыру үшін жұртшылық пен әрбір азаматты іске жаппай
жұмылуға шақыратын саяси бастаманы дер кезінде көтерді. Азаматтық
қоғамымыздың кемелділігі де осынай сындарлы бастаманы қаншалықты
ұйымшылдықпен қостағанын бүгінгі таңдағы іс - әрекеттер дәлелді айқындап
беріп отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-
кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу-мемлекет жұмысының
басты бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық
тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік денгейін жасапдұрмысы нашар адамдардың
санын азайтуға көмектеседі.
1998 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың кедейшілік индексі есептелді.
Осы интегралды көрсеткіш Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктерін ескеру
арқылы 1 және 2 жоқшылықтар индексі негізінде әзірленді. Бұл жоқшылыктар
индексін БҰҰ ДБ ұсынған.
Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасын белгілегендегі басты
мақсат – экономикамызды, соның нәтижесінде қасиетті халқымызды дүние жүзіне
паш ету. Халықтың әл – аухатын жақсарту. Рухани және табиғи байлығымызды
шашпай – төкпей, ұрпақтан – ұрпаққа аман – есен табыстау. 2030 жылы
Қазақстанды Қазақстан Барысына айналдыру.
Қазақстан Республикасы үшін, Қазақстан халқының әрбір азаматтары
үшін Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасының маңызы, мәні өте
терең. Себебі, біздің тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге биылғы жылы 18 жыл
толып отыр. Ол тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік тарихымыздан аян. Ал,
ендігі мәселе Қазақстан Республикасының дамуы қалай қарай жылжып бара
жатқандығында .
Осының салдарынан экономиканы жоспарлау мәселесі туындады.
Қазақстан - 2030 - дан кейін қамтылған мәселелері мен қабылданған
шешімдерінің және жоспарлау мерзімінің ұзақтығы жағынан үлкен екінші құжат
– ол Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспары. Бұл құжатта Қазақстанның 2010 жылға дейінгі
даму моделі анықталды. Оның мақсаты – ұзақ мерзімді тұрғыда бәсекеге
қабілетті экономиканың негізін қалау делінді. Экономика саласындағы даму
моделінде:
- халықтың тұрмыс – тіршілігін жақсарту;
- кедейшілікті жою;
- халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
− мемлекетті экономикалық өрлеу локомотивіне айналдыру;
− мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компанияларды құру және
оларды аймақтық және мүмкіншілігінше, әлемдік деңгейге шығару;
− ТМД аймағындағы экономикалық өктемдікке қол жеткізу көзделген.
Кедейлік мәселесі әлемде тарихи дамудың әр кезеңде болған, боладыда.
Өмір сүру деңгейі, жұмыссыздық, кедейлік, экономикалық өсу маңызды да өзара
тығыз байланысты мәселелер.
Бүгінгі таңда кедейліктің таралу фактілері әлемде үлкен масштабтарға
ие. 1,3 миллиардтан астам адам кедейліктің ең төменгі шегінде. Соңғы 30 жыл
ішінде ең бай және ең кедей адамдар қатынасы 30:1 ден 61:1 дейін өсті. 20
пайыздық ең ауқатты адамдардың үлесі 70 пайыздан 85 пайызға өсті, ал ең
кедей адамдардың үлесі 2 пайыздан 1,4 пайызға төмендеді.
1 Кедейшілік – макроэкономикалық маңызды мәселесі
1.1 Кедейлік туралы теориялар
Кедейлік – бұл халықтың белгілі бір топтары өмір сүру құқықтарын іске
асыруға байланысты бірінші кезектегі физиологиялық қажеттіліктерді
қанағаттандыруда қиындық көретін, конституциямен бекітілген құқықтар мен
бостандықтар шеңберінде қоғам өміріне толыққанды қатысу мүмкіндігінен
айырылатын әлеуметтік-экономикалық құбылыс.
Кедейлік барлық әлеуметтік мәселелердің ең әлеуметтісі. Экономикалық
статус пен табыс, әлеуметтік теңсіздік пен стратификация, ұлттық байлықты
тарату мен халықтың өмір сүру деңгейі, өмірлік қажеттіліктер мен тұтыну
қаржыны және тағы басқа түсініктерді аттап кетіп, оны суреттеуге болмайды.
Кейдейлік мәселесі бір уақытта жеткілікті түрде зерттелген деп айтуға
болады. Жақсы зерттелген кезеңі деп, біз революцияға дейінгі кезеңді, яғни
ХХ ғасырдың 20 жылдардың бірінші бөлігін айтамыз. Себебі осы кезеңде
кедейлік мәселесіне тура және жанама түрде, ондаған-мыңдаған зерттеулер
арналды.
1920-1980 жылдары 70 жылдың ағымында кедейлік мәселесі аз зерттелді,
оны ешкім зерттеген жоқ, кедейлік туралы ешкім ештеңе айтпады. Кедейлік
шегі, кедейлер терминдері тек әдебиетте ғана қолданылды, ал оған дейін
халықтың аз қамтамасыз етілген топтары деген термин қолданылды.
Социалды-дарвиндік және социалды-теңестірімділік әдіс-амалдары.
Ресейде де, Еуропада да кедейлік мәселесіне қызығу ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды. Еуропада оның екі әдіс-амалын жақтаушылар байқалды:
1. Социалды-дарвиндік;
2. Социалды-теңестірімділік әдіс-амалдар.
Социалды-дарвиндік бағыттың өкілдері (Г.Спенсер, Ф.Гиддинг, Ж.Ирудон)
теңсіздікті және одан шығатын кедейлікті тек дұрыс, сонымен қатар қоғамға
пайдалы деп санайды. Олар теңсіздікте тұтас қоғамның және жеке тұлғаның
дамуын көреді. Олардың концепциясы тіршілік үшін күрес және әлеуметтік
теңсіздік болмай қоймайтындығы принципіне негізделеді.
Социалды-теңестірімділік бағыттың өкілдері немесе элитарлы (француз
тілінен egaliste, egalite – теңдік) әдіс-амалдар бағытының өкілдері,
керісінше теңсіздік пен кедейліктің дұрыс еместігін көріп, оныфмен күресу
керектігін айтты. Жалпылама теңдік концепциясын француз ағартушысы
Ж.Ж.Руссо мен Якобин Бабефпен жасады. Олардың ойынша, кедейлік жалпылама
теңдік пен қоғамдық меншік орнағанда жойылады.
Статистика-социологиялық бағыт.
ХІХ ғасырдың ІІ екінші жартысында статистика-социологиялық бағыт пайда
болды. Осы бағыттың негізгі көрнекті өкілдері Ф.Ле-Пле, Ч.Бут және
С.Раунтри болды. Олар әлеуметтік топтардың өмір сүру жағдайларын зерттеумен
айналысты және кедейлікті қоғамның әлеуметтік ауруы деп санады. Ч.Бут
кедейлікті анықтаудың реалды критерийлерін орнатуға тырысты. Олар:
➢ Табыс деңгейі;
➢ Негізгі қажеттіліктерді қамтамасыз ету,
➢ Нормалар мен стандарттар, олар жұмысқа қабілеттілікк пен
денсаулықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру қажеттілігін
көрсете білді.
Олардың идеялары мен зерттеу әдіс-тәсілдері ХХ ғасырға дейін АҚШ пен
Еуропа елдерінің осы мәселені зерттеушілеріне үлкен әсер етті.
Ресейде кедейлікті зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
жүзеге асырыла бастады. Оны бірінші болып зерттегендер қатарына В.Орлов,
В.Яковенко мен А.Петровскийді және басқаларды жатқыза аламыз.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде халықтың кедейлік деңгейін төмендету
жөніндегі шараларды іске асыру мемлекеттің әлеуметтік саясатындағы аса
маңызды бағыттардың біріне айналып отыр.
Кедейлердің жағдайын жақсартуға тікелей немесе жанама түрде байланысты
басқа да мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыру барысында
белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізілді.
Жан басына шаққанда орташа табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен
Қазақстан халқының үлесі осындай бағдарламалар іске асырыла бастаған
кездегі 31,8%-дан 2001 жылы 28,4%-ға дейін төмендеді.
Халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің оң сипатты
серпініне қарамастан елде кедейлік деңгейі әлі де болса елеулі күйінде
қалып отыр.
Кедейліктің өсуіне түрткі болатын негізгі экономикалық және әлеуметтік
жағдайлар сақталуда, олардың қатарына төмендегі криетрийлерді жатқыза
аламыз:
← Еңбек рыногындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының
сәйкессіздігі;
← Еңбекақының, зейнетақының және жәрдемақының төмен мөлшері;
← Шалғай аудандарда тұратын кедей халықты әлеуметтік жағынан
оқшауландыратын ауыл инфрақұрылымының, ең алдымен жолдардың,
магистралдық су құбырларының дамуының төмен деңгейі;
← Тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне қол жеткізудің
қысқаруы;
← Ауылдық жерлерде жалпы және кәсіптік білім беретін мектептер
желісінің жетіспеуі;
← Халықтың бір бөлігінің масылдық көңіл-күйі, оның жұмысқа
орналасу мүмкіндіктері жайында нашар хабардар болуы;
← Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарының мемлекеттік атаулы
көмекпен жеткілікті қамтылмауы.
Еңбек етуге қабілетті азаматтар үлесінің ұлғаюы есебінен кедейліктің
әлеуметтік құрылымы өзгеріске ұшырауда.
Қазақстан Республикасының Үкіметі еліміздегі кедейлік мәселесін жоюдың
бірден-бір жолы ретінде әр жылдарға арналған кедейлікті азайту жөніндегі
бағдарламалар әзірлеп, осы бағдарламаға сәйкес іс-шаралар кешенін жүзеге
асыруда.
Осы бағдарламаларда көзделген кедейлікті азайтудың негізгі жолдары
халықтың кедейлікке ұшырау себептерінің сан қырлы сипатын ескереді және
халықаралық тәжірибенің негізінде оны азайту жөніндегі тиісті көзқарастарды
қамтиды, бұл тәжірибе кедейлік проблемаларын шешуді:
– экономикалық өсуді;
– Жұмыспен қамтуды және жұмыссыздықты азайтуды;
– әлеуметтік көмектің атаулылығын;
– ауыз суды қоса алғанда, базалық білімге, медициналық көмекке,
тұрғын үйге, көлік инфрақұрылымына және коммуналдық қызметтер
көрсетуге қол жетімділігін;
– бюджеттік бағдарламаларға әкімшілік ету тиімділігін;
– кедейлердің мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатысуын, ақпаратқа
қол жетімділігін арттыруды қамтамасыз ету арқылы қарастырады.
Бағдарламаларда 1995 жылғы наурызда Копенгаген қаласында қабылданған
БҰҰ-ның кедейлікті жою жөніндегі 10 жылдығы әлеуметтік даму жөніндегі
Дүниежүзілік Саммит Декларациясының, сондай-ақ халықаралық Еңбек Ұйымының
еңбек, жұмыспен қамту, гендерлік теңдік саласындағы конвенцияларының
ережелері ескерілген.
Сонымен қатар, Бағдарламалар қоршаған ортаның халықтың тұрмыс
деңгейіне әсерін, кедейліктің өңірлік ерекшеліктерін, сондай-ақ тоқтап
тұрған қала салушы кәсіпорындары бар шағын қалалардағы және тоқырауға
ұшыраған ауылдық аудандардағы кедейлікті ескереді.
1.2 Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге қарай (эконо-микалық,
демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялык және т.б.) қоғамнан
"тысқары" қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша
сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,
киінуге, бос уақыт өткізуге және т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға
шамалары келмейтіндер де жатады. Оңдай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
абсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды. Адам егер организмнің физиологиялық
мұқтаждарынан туындайтын деңгейде өз қажеттіліктері мен ең төменгі
әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ете алмаса, онда мұндай тұрмыс
жағдайларын "абсолютті кедейшілік" деп атайды, ал "салыстырмалы кедейшілік"
кезінде қоғамда ең, көп тараған стандарттарға сай өмір сүруге материалдық
мумкіндіктері жоқ адамдарды жатқызады (1.1.1. кесте). Одан басқа,
кедейшілік адамдардың тұтынуға қажет деңгейі туралы пікірлерінің негізінде
бағалануы мұмкін, осындай жағдайда олар өздерін кедеймін деп санамайды. Бұл
жағдайда әңгіме "субъективті кедейшілік" туралы қозғалады.
1997 жылғы адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында кедейшілікті адам
әлеуетінің даму контексінде қарау ұсынылды, бұл тұрғыдағы кедейшілік адам
дамуы ұшін базалық мүмкіндіктердің болмауымен және оның таңдау
шектеулілігімен анықталады, олар: ұзақ, салауатты және баянды өмір сүруге,
лайықты тұрмыс деңгейін иеленуге, жеке қадір-қасиет сезіміне қысым жасаусыз
еркіндіктен ләззат алуға, өзгелердің тарапынан сый-құрметке бөленуге
шамаларының жоқтығы. Проблемаға адам дамуы көзқарасы тұрғысынан қарау
кедейшілікті көп аспектті әлеуметтік құбылыс ретінде пайымдауға мүмкіндік
береді.
1.1.1 ендірме. Әлемдегі кедейшілік: кейбір фактілер¹
• Әлемдегі 1,2 миллион адам күніне 1 доллардан кем ақшаға күнелтеді,
ал 2,8 миллион адам күніне 2 долларға жетпейтін деңгейде тұрмыс
кешеді.
• Планетадағы 790 миллионға жуық адам шала тамақтанудан зардап
шегеді.
• Дүние жүзіндегі 880 миллион адамның денсаулық сақтау қызмет көрсетулеріне
мүмкіндіктері жоқ, және 2,6 миллионға жуық жұрт қалыпты санитарлық
жағдайларсыз тіршілік жасайды. Прогрестің ағымдағы қарқындарына қарай
2015 жылға дейін төмен табысты халықтың үштен бір бөлігінің (900 миллион
адам) қалыпты санитарлық жағдайларда тұруға қолдары жетпейді.
• Оңтүстік Азияда 46 миллион балалар мектепке бармайды. Болжам
бойынша бүкіл дүние жүзіндегі 250 миллион бала жұмыс істеуге
мәжбүр. 340 миллионға жуық әйелдер 40 жасқа дейін өмір сүрмеулері
мүмкін. Дүние жүзіндегі ересек адамдардың төртеуінің біреуі сауатсыз,
солардың үштен екісі - әйелдер.
• 1998 жылы 47 миллионнан астам адамдар, солардың көпшілігі кедей
тұрмыстылар, АИВ жұқтырған. АИВЖИТС ауруы ең көп тараған
елдерде нәрестелер шетінеуінің деңгейі 2010 жылға дейін 75%-ға, ал 5
жасқа дейінгі балалар өлімі 100%-ға өсуі мүмкін.
• ЖИТС-пен ауыратын жетімдер саны 1998 жылғы 8,2 миллионнан 2010
жылы 40 миллионға дейін ұлғаюы ықтимал. АИВЖИТС кеселі ең көп
тараған тоғыз елде болжалды орташа өмір ұзақтығының 2000 жылы 10
жылға, 2010-2015 жылдарда 16 жасқа қысқаруы мүмкін.
¹ Halving Extreme Poverty. An Action Strategy for the United Nations, 2000.
Ресми емес аударма (www. undg.org).
Кедейшілік пен экономикалық теңсіздікке сан және сапа женінен баға
берудің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын әзірлеу үшін
үлкен маңызы бар.
Адамзат қоғамында бұрыннан келе жатқан ірі дағдарыстарының арасындағы ең
маңыздысы кедейлік болып саналады. Кедейліктің тарихы шамамен адамзат
тарихымен бірдей. Түрлі дәуірлерде көптеген адамдар табыстың аздығы және ең
қажетті мүмкіндіктерден мақрұм болу салдарынан өмірін үзген. Өкінішке орай
бүгінде 21-ғасырда кедейлік жойылмаумен қатар, азайған да жоқ. Осы ащы
ақиқаттан алатын алғашқы нәтижеміз, ол адамдар соңғы онжылдықтарда зор
жетістіктерге қол жеткізгенмен, адамзаттың ең үлкен түйткілдерінің бірі,
яғни кедейлікті азайтуда айтарлықтай оң іс атқара алмады. Сонымен қатар осы
жаңалықтармен жетістіктер соғыстарды азайтып, қауіпсіздікті жая алмады,
тіпті есірткі мен адам контрабандасы түйткілін де шеше алмады. Бұл
әлсіздіктің себебі, адамзат жетістіктері көбінесе әлемнің мықтылары мен
дандайсушылары қызметінде болуынан. Өйткені олар кедей және мақрұм
халықтардың қайғы мен қасіреттерін азайтуды емес, бәлке өз байлығы мен
күшін арттыруды ғана ойлайды.
Жалпы алғанда кедейлік - күшті кедейлік және күшті емес кедейлік деп екіге
бөлінеді. Күшті кедейлікте, адамдар - тағам, тұрғын үй мен гигиена тәрізді
өмірге қажетті ең қарапайым заттарға зәру болады. БҰҰ тұрғысынан мұндай
кедейліктің өлшемі - әлемдік банктің есептеуі бойынша күніне бір доллардан
аз табыс табу болып табылады. Осылайша дүниежүзі халқының шамамен 20 пайызы
осындай табыспен өмір сүріп жатыр. Күшті емес кедейлікте, жағдайдың
қиындығы өте ауыр болмағанмен, кісілер қажетті білім алу, гигиена, сау
тағам және өзге де қажетті мүмкіндіктерден мақрұм болады. Әлем
тұрғындарының жартысына жуығы осындай халде өмір сүруде. Әлем деңгейіндегі
кедейлік жайындағы осындай мәліметтер өте қайғылы. Алайда салыстырмалы
статистика қозғалғанда, кедейлік одан сайын өкінішті көрінеді. Мұндай
статистикада зор кедейлік проблемасы мүмкіндіктердің аздығынан емес, бәлке
әлем деңгейінде және мемлекеттердің ішінде байлықтың әділетсіз
үйлестірілуінде екені анықталады.
Ресми деректер бойынша 1990 жылдан бері дамып келе жатқан елдердегі адам
басына табысы 3 пайызға артқан. Алайда дәл осы кезеңде 54 мемлекеттің
орташа табысы азайып отыр. Әлемдік банк экономистерінің бірі Бранко
Миланович жан-жақты жүргізген зерттеуінде дүниедегі ең бай адамның
табысының бір пайызы әлемдегі ең кедей кісілердің 57 пайызымен бірдей
екенін айқындаған. Осындай кемсітушілік пен айырмашылық әлемнің түрлі
аймақтарында байқалады. Мысал үшін, Латын Америкасының кейбір жерлерінде,
қоғамдағы ең бай адамдардың 5 пайызының табысы сол қоғамдағы ең кедей
кісілердің 5 пайызының табысынан 300 есе артық. Америкадағы саяси-экономика
ұстазы Торстин Виблан осы кемсітушілік жағдайды сараптауында: "Адамдар
екіге бөлінеді: дүниежүзі халықтарының шамамен басым бөлігін қамтитын кедей
халықтар және барлық жерде маңызды болып саналатын байлар азшылығы. Осы
ақшасы мен күші бар аз ғана топ дүниежүзінің экономикалық құрылысына,
әсіресе үлкен сауда компанияларына жан-жақты әсер етеді. Бұл компаниялар
әлемдік нарықтарды басқара отырып, байлар мен бірнеше мемлекеттің
мүдделерін ғана қамтамасыз етеді. Бұл мемлекеттер - сегіздік тобының
отырысына қатысушылар",-дейді.
Дүниежүзілік экономиканың ауыр жағдайының айтарлықтай бөлігі дүниеде кең
тараған капиталистік жүйеден шығып отыр. Осы экономикалық жүйеде бір
қарағанда барлығына бірдей мұрсаттар қойылған. Дегенмен іс-жүзінде бұл
мұрсаттарды өздерінің байлығы мен саяси-экономикалық күшін ұлғайту үшін
қаржы иелері көбірек пайдаланады. Көне және жаңа отаршылдық Батыстың осы
пайдақор пікірінен шығады. Отарлау кезеңдерінде әлемнің ондаған
мемлекетінің байлықтары отарлаушы елдердің қоржындарына кетті. Бұл арада
"Әлемдік банк" пен "Халықаралық валюта қоры" тәрізді халықаралық қаржы
органдарының кедейлікті таратудағы рөліне көз жұмуға болмайды. Бұл органдар
дамып келе жатқан мемлекеттерге төлемі мен шарттары ауыр болып табылатын
қарыздар берумен, оларға қатты қысым жасауда. Әлгі мемлекеттер өздерінің
қарыздарын белгілі мерзімде қайтара алмағандықтан, бұл қарыздардың өсімі
күн өткен сайын "Әлемдік банк" пен "Халықаралық валюта қоры" пайдасына арта
береді, осының салдарынан қарыз алған елдердің кедейлері де көбейе түседі.
Америкалық университет ұстазы және сыншы Ноам Чомский осы орайда былай
дейді: "Халықаралық экономикалық жүйе зор өсімді қарыздар беріп, кедей
мемлекеттерден орасан зор пайда көріп отырғанына қарамастан, өз шараларының
жауапкершіліктерін қабылдаудан бас тартады. Әрине бұл үдерісті "Халықаралық
валюта қоры" да қолдап отыр. Атқарушы директоры айтқандай, бай
мемлекеттердің экономикалық әрекеттерінің маклерлеріне айналған қор."
Чомский мысал ретінде, ел үкіметінің оны қайтара алмайтын, оның және
маңайындағылардың қалтасына құйылған Индонезияның бұрынғы диктаторы генерал
Сухартоға миллиардтаған доллар қарыз беруді келтіреді.
Әлемде кедейліктің таралуына себепші болып отырған халықаралық экономика
жүйесіндегі кемсітушіліктермен қоса, мемлекеттердің ішінде де бұл
проблеманың одан сайын таралуына әкеп соғатын теңсіздіктер орын алып
жатады. Көптеген мемлекеттердегі демократиялық емес және тиімсіз үкіметтер
табыстың өсуіне және оның тең үйлестірілуіне кедергі жасайды. Мәліметтер
тіпті жақсы экономикалық жетістіктері бар Қытай мен Үндістан тәрізді
елдердің өзінде табыстың басым бөлігі байлардың қолында шоғырланғанын және
кедейлер санының айтарлықтай өзгермегенін көрсетеді. Әрине Батыс
мемлекеттерінде де кедейлік түйткілі бар, өйткені бұл елдерді әділетсіз
қаржылық жүйе мен байланыстар билеп отыр. Мысалға, Америкада 400 ірі қаржы
иесінің жалпы байлығы 57 млн америкалық отбасының байлығымен тең, былайша
айтқанда Америка халқының жартысы. Америкалық жазушы және зерттеуші Холи
Склар: "Американың байлығы азайып бара жатпағаны, бәлке күннен-күнге
ұлғайып келе жатқаны сөзсіз, айырмашылығы тек бұл байлықтың жұмысшылар
қалтасынан олардың басшыларына, ал одан Американың ірі капиталистері
қалтасына құйылып жатқандығында, яғни кедейлерден байларға кетіп
жатқанында,"- депжазады.Осындай үдерістің нәтижесінде Америкада, әсіресе
балалар мен жасөспірімдер арасында кедейлік пен аштық жайылып отыр.
Американың статистика департаментінің мәліметі бойынша, Нью-Йорк
қаласындағы балалар мен жасөспірімдердің төрттен бірі кедейлік межесінен
төмен деңгейде өмір сүреді. Осылайша кедейлік дүниенің барлық аймақтарында
тамыр жайған және өзінің қатерлі және қиратушы әсерлерін тигізіп отырған
құбылыс болып табылады. Кедейлік адамдардың жанын алып, немесе олардың
ғұмырын қысқартады. Көптеген кісілер кедейлік салдарынан өлімге ұласатын
ауруларға шалдығады. Бұл аурулардың алдын алуға болады, дегенмен
кедейлердің оның шығынын төлеуге шамасы жоқ. Көптеген әйелдер жүкті болған
кезеңде немесе босану кезінде жан тәслім етеді. Сәбилер кедейліктің
кесірінен бес жасқа жетпес бұрын көз жұмады. Бұл арада - кедейлік пен
тапшылық, қауіпсіздік тәрізді маңызды мәселеге қандай әсерін тигізеді?-
деген туындайды.
Қазіргі әлемде көптеген құбылыстар, соның ішінде кедейлік пен қауіпсіздік
бір-біріне әсер етеді. Қауіпсіздік болмаса және соғыс пен тәртіпсіздік
болса, кедейлік пен тапшылық жайыла түседі. Сонымен қатар кедейлік, тартыс
пен қақтығыстарға да себеп бола алады. Көптеген соғыстардың негізі
кедейлікке оралады, мұндай жағдайда жауласушы тараптар құнарлы жер немесе
сулы өзенге қол жеткізіп, өздерінің экономикалық түйткілдерін азайтуды
көздейді. Келесі бір тұрғыдан байлардың кемсітушіліктерін көріп отырған аш
халық кез-келген уақытта өзінің құқұқтарын қайтару үшін келеңсіз жағдайға
қарсы көтеріліске шығуы мүмкін.
Бүгінде үкіметтердің басым бөлігі кедейліктің қауіпсіздікке тигізіп отырған
тікелей емес әсерлеріне көңіл аударып отыр. Неге десеңіз кедейлік кейбір
халықаралық қауіп-қатерлер мен келеңсіздіктерге жағдай жасайды. Мысал үшін
лаңкестік кедейлік пен әділетсіздік және теңсіздіктен шығып отырған әлемдік
қауіптердің бірі болып табылады. Бүгінде лаңкестік ұйымдардың мүшелері,
кедейлік пен экономикалық келеңсіздіктер үшін лаңкестік ұйымдарға қосылады.
Дәл осы кедейліктің таралуына Батыс елдері зор үлес қосты. Осылайша Америка
лаңкестік мәселесінің тамырларына көңіл аудармастан, әскери күш арқылы
лаңкестікпен күресіп, оны жоюға болады деп ойлайды. Шын мәнінде кедейлік
тәртіпсіздікке жағдай жасайтын үлкен қылмыстар дамуының факторы болып
табылады. Басқаша айтқанда, әлемдік қауіпсіздікке қауіп төндіріп отырған
есірткі контрабандасы және адам саудасы тәрізді ұйымдасқан қылмыстардың
көбі кедейлік пен тапшылықтан шығып отыр. Сонымен қатар кедейлік
мемлекеттердің экономикалық дамуына зор кедергі болып табылады. Осылайша
даму мен өркею қауіпсіздік негіздерінің нығаюына себеп бола алады.
БҰҰ-ның мыңжылдық жобасы бойынша, 2050 жылға дейін жер шарының түкпір-
түкпірінде кедейлік тамырымен жойылуы тиіс. Мұндай жағдайда, әлемде
қауіпсіздік пен тұрақтылық орнайды деп үміттенуге болады. Әрине мұндай
армандар орындалу үшін халықаралық саяси және экономикалық қарым-
қатынастарда әділ байланыстар орнауы керек. Сөз соңында айта кететін жай,
халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіріп отырған факторлар бір-бірімен
байланысты, сондықтан кедейлікті азайту осы қауіптердің пайда болу
жағдайларын азайта алады.
Табыс (кіріс) бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдаланылатын ең көп
тараған көрсеткіштер - елдегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі, кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі.
Кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі - табысы немесе
тұтынуы әдетте күнкөріс минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық
белгісінен (кедейшілік шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар үлесі.
Кедейшілік ауқымдарын сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі
қасиеті бар. Біріншіден, күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі
деңгейде қажет тауарлар мен қызмет көрсетулерді түтынумен анықталады, ол
елдің дәстүрлері мен климаттық жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қатысты
ұлттық ерекшелікті көрсетеді. Екіншіден, күнкөріс минимумын қолдану түрлі
елдер және уақыт бойынша адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік
жасайды². Қазақстанда, кедейшілік деңгейі
немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі "кұнкөріс минимумы деңгейінен
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты "кедей" екендігін көрсетеді
және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне (Қазақстандағы
күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар деңгейі арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Кедейшілік тереңдігі осылайша кедей тұрмысты халық
табыстарының тапшылығын сипаттайды. Кедей тұрмысты халық табыстарының
тапшылығы мен кедейшілік шегіне сәйкесетін табыстардың қатынасы кедейшілік
тереңдігінің индексін көрсетеді. Кедейшілік өткірлігі қоғамдағы ең кедей
адамның қаншалықты "кедей" екендігін көрсетеді, яғни кедей тұрмысты
халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды. Кедейшілік өткірлігінің индексі
де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және ол кедейшілік тереңдігі
индексінің негізінде есептеледі. Кедейшілік тереңдігі мен өткірлігі
индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты адамдардың жағдайларының
нашарлауы туралы айғақтайды. Осы индекстерді қолдану кедей тұрмыстылар
табыстарының тапшылығынан арылу ұшін қажет қаржылай қаражаттардың
көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады. Кедейшіліктің тереңдік және
өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа мемлекеттің атаулы
әлеу-меттік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де пайдаланылулары
мүмкін.Кедейшілікті экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет, яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек. Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салыстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды, бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде білдірмейді. Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
• табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқа жеке меншік мөлшерлерінен
болатын, сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының байлық жинаулары
деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға болады;
• білім деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқа сондай-ақ білімнің деңгейі
мен сапасындағы өзгерістерді, жеке жетістіктер және шығу тегімен
сабақтасатын айырмашылықтарды қосады;
• адамдардың жастарына қарай және физиологиялық айырмашылықтары, сондай-ақ
түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі.
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып, олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді. Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін әзірледі, жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерийлерге сүйене отырып, елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды³. Осы жүйе негізгі 3
әлеуметтік стандартты қамтиды, олар: күнкөріс минимумы
(КМ),ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті
(ЖМБ).Күнкөріс минимумы (КМ), бұрын айтылғандай, адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кедейгілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып табылады.
Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының "Күнкөріс минимумы
туралы" Заңымен белгіленді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну себеті
құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшалай табысты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну себетінің құнына ең
азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен
қызмет көрсетулерге жұмсалатын шығындар кіреді. Ең аз азық-түлік себетінің
құны тамақ өнімдерін тұтыну нормаларын, облыстарда айдың ортасында қалып-
тасқан орташа бағаларға көбейту арқылы ай сайын есептеліп отырады. Тамақ
тұжырымдамасына сүйенді (Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының ұсыныстары
бойынша 2172 ккал). Сонымен, бағалар күнкөріс ми-нимумының шамасына ықпал
ететін негізгі факторлар болып табылады, өйткені тамақ өнімдерін тұтыну
нормалары мен азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын шығыстар арасындағы
арақатынас – біршама тұрақты шамалар.Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ)
адамдар тұтынүын қалпына келтіретін деңгейді қамтамасыз ететін жоғары
әлеуметтік стандартты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс
минимумының екі мөлшеріне тең және ол адамның дене және парасат күштерін
қалпына келтіру, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3-4
1 Кедейшілік – макроэкономикалық маңызды мәселесі ... ... ... ..5-15
1.1 Кедейлік туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау ... ... ... ... ... 7-15
2 Қазақстанда кедейшілікпен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ...1 6-26
2.1 Қазақстанда кедейшіліктің бүгінгі күнгі ахуалы ... ... ... ... ...16-23
2.2 Қазақстандағы кедейшілікпен жоқшылықты
болдырмауға қарсы іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..27
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
КІРІСПЕ
Ел Президентінің 1997 жылғы 11 қазанда Қазақстан - 2030 деп аталатын
алдағы даму жолымызды байыптайтын ұзақ мерзімді стратегиясын ұсынды. Барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, ел экономикасының өсуі, еліміздің
қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы – деп аталатын Қазақстан халқына
жолдауында болашақта жүзеге асырылуға тиіс ұзақ мерзімді 7 басымдылық
аталды. Біздің елімізбен айтқан перспективаларға қол жеткізуі үшін мынадай
ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыруы қажет деп ерекше атап кетті.
Елбасының демократиялық ел билеудің дәстүрлеріне жүгініп, реформаны
ойдағыдай өрге бастыру үшін жұртшылық пен әрбір азаматты іске жаппай
жұмылуға шақыратын саяси бастаманы дер кезінде көтерді. Азаматтық
қоғамымыздың кемелділігі де осынай сындарлы бастаманы қаншалықты
ұйымшылдықпен қостағанын бүгінгі таңдағы іс - әрекеттер дәлелді айқындап
беріп отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-
кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу-мемлекет жұмысының
басты бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық
тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік денгейін жасапдұрмысы нашар адамдардың
санын азайтуға көмектеседі.
1998 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың кедейшілік индексі есептелді.
Осы интегралды көрсеткіш Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктерін ескеру
арқылы 1 және 2 жоқшылықтар индексі негізінде әзірленді. Бұл жоқшылыктар
индексін БҰҰ ДБ ұсынған.
Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасын белгілегендегі басты
мақсат – экономикамызды, соның нәтижесінде қасиетті халқымызды дүние жүзіне
паш ету. Халықтың әл – аухатын жақсарту. Рухани және табиғи байлығымызды
шашпай – төкпей, ұрпақтан – ұрпаққа аман – есен табыстау. 2030 жылы
Қазақстанды Қазақстан Барысына айналдыру.
Қазақстан Республикасы үшін, Қазақстан халқының әрбір азаматтары
үшін Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасының маңызы, мәні өте
терең. Себебі, біздің тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге биылғы жылы 18 жыл
толып отыр. Ол тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік тарихымыздан аян. Ал,
ендігі мәселе Қазақстан Республикасының дамуы қалай қарай жылжып бара
жатқандығында .
Осының салдарынан экономиканы жоспарлау мәселесі туындады.
Қазақстан - 2030 - дан кейін қамтылған мәселелері мен қабылданған
шешімдерінің және жоспарлау мерзімінің ұзақтығы жағынан үлкен екінші құжат
– ол Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспары. Бұл құжатта Қазақстанның 2010 жылға дейінгі
даму моделі анықталды. Оның мақсаты – ұзақ мерзімді тұрғыда бәсекеге
қабілетті экономиканың негізін қалау делінді. Экономика саласындағы даму
моделінде:
- халықтың тұрмыс – тіршілігін жақсарту;
- кедейшілікті жою;
- халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
− мемлекетті экономикалық өрлеу локомотивіне айналдыру;
− мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компанияларды құру және
оларды аймақтық және мүмкіншілігінше, әлемдік деңгейге шығару;
− ТМД аймағындағы экономикалық өктемдікке қол жеткізу көзделген.
Кедейлік мәселесі әлемде тарихи дамудың әр кезеңде болған, боладыда.
Өмір сүру деңгейі, жұмыссыздық, кедейлік, экономикалық өсу маңызды да өзара
тығыз байланысты мәселелер.
Бүгінгі таңда кедейліктің таралу фактілері әлемде үлкен масштабтарға
ие. 1,3 миллиардтан астам адам кедейліктің ең төменгі шегінде. Соңғы 30 жыл
ішінде ең бай және ең кедей адамдар қатынасы 30:1 ден 61:1 дейін өсті. 20
пайыздық ең ауқатты адамдардың үлесі 70 пайыздан 85 пайызға өсті, ал ең
кедей адамдардың үлесі 2 пайыздан 1,4 пайызға төмендеді.
1 Кедейшілік – макроэкономикалық маңызды мәселесі
1.1 Кедейлік туралы теориялар
Кедейлік – бұл халықтың белгілі бір топтары өмір сүру құқықтарын іске
асыруға байланысты бірінші кезектегі физиологиялық қажеттіліктерді
қанағаттандыруда қиындық көретін, конституциямен бекітілген құқықтар мен
бостандықтар шеңберінде қоғам өміріне толыққанды қатысу мүмкіндігінен
айырылатын әлеуметтік-экономикалық құбылыс.
Кедейлік барлық әлеуметтік мәселелердің ең әлеуметтісі. Экономикалық
статус пен табыс, әлеуметтік теңсіздік пен стратификация, ұлттық байлықты
тарату мен халықтың өмір сүру деңгейі, өмірлік қажеттіліктер мен тұтыну
қаржыны және тағы басқа түсініктерді аттап кетіп, оны суреттеуге болмайды.
Кейдейлік мәселесі бір уақытта жеткілікті түрде зерттелген деп айтуға
болады. Жақсы зерттелген кезеңі деп, біз революцияға дейінгі кезеңді, яғни
ХХ ғасырдың 20 жылдардың бірінші бөлігін айтамыз. Себебі осы кезеңде
кедейлік мәселесіне тура және жанама түрде, ондаған-мыңдаған зерттеулер
арналды.
1920-1980 жылдары 70 жылдың ағымында кедейлік мәселесі аз зерттелді,
оны ешкім зерттеген жоқ, кедейлік туралы ешкім ештеңе айтпады. Кедейлік
шегі, кедейлер терминдері тек әдебиетте ғана қолданылды, ал оған дейін
халықтың аз қамтамасыз етілген топтары деген термин қолданылды.
Социалды-дарвиндік және социалды-теңестірімділік әдіс-амалдары.
Ресейде де, Еуропада да кедейлік мәселесіне қызығу ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды. Еуропада оның екі әдіс-амалын жақтаушылар байқалды:
1. Социалды-дарвиндік;
2. Социалды-теңестірімділік әдіс-амалдар.
Социалды-дарвиндік бағыттың өкілдері (Г.Спенсер, Ф.Гиддинг, Ж.Ирудон)
теңсіздікті және одан шығатын кедейлікті тек дұрыс, сонымен қатар қоғамға
пайдалы деп санайды. Олар теңсіздікте тұтас қоғамның және жеке тұлғаның
дамуын көреді. Олардың концепциясы тіршілік үшін күрес және әлеуметтік
теңсіздік болмай қоймайтындығы принципіне негізделеді.
Социалды-теңестірімділік бағыттың өкілдері немесе элитарлы (француз
тілінен egaliste, egalite – теңдік) әдіс-амалдар бағытының өкілдері,
керісінше теңсіздік пен кедейліктің дұрыс еместігін көріп, оныфмен күресу
керектігін айтты. Жалпылама теңдік концепциясын француз ағартушысы
Ж.Ж.Руссо мен Якобин Бабефпен жасады. Олардың ойынша, кедейлік жалпылама
теңдік пен қоғамдық меншік орнағанда жойылады.
Статистика-социологиялық бағыт.
ХІХ ғасырдың ІІ екінші жартысында статистика-социологиялық бағыт пайда
болды. Осы бағыттың негізгі көрнекті өкілдері Ф.Ле-Пле, Ч.Бут және
С.Раунтри болды. Олар әлеуметтік топтардың өмір сүру жағдайларын зерттеумен
айналысты және кедейлікті қоғамның әлеуметтік ауруы деп санады. Ч.Бут
кедейлікті анықтаудың реалды критерийлерін орнатуға тырысты. Олар:
➢ Табыс деңгейі;
➢ Негізгі қажеттіліктерді қамтамасыз ету,
➢ Нормалар мен стандарттар, олар жұмысқа қабілеттілікк пен
денсаулықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру қажеттілігін
көрсете білді.
Олардың идеялары мен зерттеу әдіс-тәсілдері ХХ ғасырға дейін АҚШ пен
Еуропа елдерінің осы мәселені зерттеушілеріне үлкен әсер етті.
Ресейде кедейлікті зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
жүзеге асырыла бастады. Оны бірінші болып зерттегендер қатарына В.Орлов,
В.Яковенко мен А.Петровскийді және басқаларды жатқыза аламыз.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде халықтың кедейлік деңгейін төмендету
жөніндегі шараларды іске асыру мемлекеттің әлеуметтік саясатындағы аса
маңызды бағыттардың біріне айналып отыр.
Кедейлердің жағдайын жақсартуға тікелей немесе жанама түрде байланысты
басқа да мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыру барысында
белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізілді.
Жан басына шаққанда орташа табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен
Қазақстан халқының үлесі осындай бағдарламалар іске асырыла бастаған
кездегі 31,8%-дан 2001 жылы 28,4%-ға дейін төмендеді.
Халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің оң сипатты
серпініне қарамастан елде кедейлік деңгейі әлі де болса елеулі күйінде
қалып отыр.
Кедейліктің өсуіне түрткі болатын негізгі экономикалық және әлеуметтік
жағдайлар сақталуда, олардың қатарына төмендегі криетрийлерді жатқыза
аламыз:
← Еңбек рыногындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының
сәйкессіздігі;
← Еңбекақының, зейнетақының және жәрдемақының төмен мөлшері;
← Шалғай аудандарда тұратын кедей халықты әлеуметтік жағынан
оқшауландыратын ауыл инфрақұрылымының, ең алдымен жолдардың,
магистралдық су құбырларының дамуының төмен деңгейі;
← Тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне қол жеткізудің
қысқаруы;
← Ауылдық жерлерде жалпы және кәсіптік білім беретін мектептер
желісінің жетіспеуі;
← Халықтың бір бөлігінің масылдық көңіл-күйі, оның жұмысқа
орналасу мүмкіндіктері жайында нашар хабардар болуы;
← Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарының мемлекеттік атаулы
көмекпен жеткілікті қамтылмауы.
Еңбек етуге қабілетті азаматтар үлесінің ұлғаюы есебінен кедейліктің
әлеуметтік құрылымы өзгеріске ұшырауда.
Қазақстан Республикасының Үкіметі еліміздегі кедейлік мәселесін жоюдың
бірден-бір жолы ретінде әр жылдарға арналған кедейлікті азайту жөніндегі
бағдарламалар әзірлеп, осы бағдарламаға сәйкес іс-шаралар кешенін жүзеге
асыруда.
Осы бағдарламаларда көзделген кедейлікті азайтудың негізгі жолдары
халықтың кедейлікке ұшырау себептерінің сан қырлы сипатын ескереді және
халықаралық тәжірибенің негізінде оны азайту жөніндегі тиісті көзқарастарды
қамтиды, бұл тәжірибе кедейлік проблемаларын шешуді:
– экономикалық өсуді;
– Жұмыспен қамтуды және жұмыссыздықты азайтуды;
– әлеуметтік көмектің атаулылығын;
– ауыз суды қоса алғанда, базалық білімге, медициналық көмекке,
тұрғын үйге, көлік инфрақұрылымына және коммуналдық қызметтер
көрсетуге қол жетімділігін;
– бюджеттік бағдарламаларға әкімшілік ету тиімділігін;
– кедейлердің мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатысуын, ақпаратқа
қол жетімділігін арттыруды қамтамасыз ету арқылы қарастырады.
Бағдарламаларда 1995 жылғы наурызда Копенгаген қаласында қабылданған
БҰҰ-ның кедейлікті жою жөніндегі 10 жылдығы әлеуметтік даму жөніндегі
Дүниежүзілік Саммит Декларациясының, сондай-ақ халықаралық Еңбек Ұйымының
еңбек, жұмыспен қамту, гендерлік теңдік саласындағы конвенцияларының
ережелері ескерілген.
Сонымен қатар, Бағдарламалар қоршаған ортаның халықтың тұрмыс
деңгейіне әсерін, кедейліктің өңірлік ерекшеліктерін, сондай-ақ тоқтап
тұрған қала салушы кәсіпорындары бар шағын қалалардағы және тоқырауға
ұшыраған ауылдық аудандардағы кедейлікті ескереді.
1.2 Кедейшілікке негізгі макроэкономикалық талдау
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге қарай (эконо-микалық,
демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялык және т.б.) қоғамнан
"тысқары" қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша
сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,
киінуге, бос уақыт өткізуге және т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға
шамалары келмейтіндер де жатады. Оңдай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
абсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды. Адам егер организмнің физиологиялық
мұқтаждарынан туындайтын деңгейде өз қажеттіліктері мен ең төменгі
әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ете алмаса, онда мұндай тұрмыс
жағдайларын "абсолютті кедейшілік" деп атайды, ал "салыстырмалы кедейшілік"
кезінде қоғамда ең, көп тараған стандарттарға сай өмір сүруге материалдық
мумкіндіктері жоқ адамдарды жатқызады (1.1.1. кесте). Одан басқа,
кедейшілік адамдардың тұтынуға қажет деңгейі туралы пікірлерінің негізінде
бағалануы мұмкін, осындай жағдайда олар өздерін кедеймін деп санамайды. Бұл
жағдайда әңгіме "субъективті кедейшілік" туралы қозғалады.
1997 жылғы адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында кедейшілікті адам
әлеуетінің даму контексінде қарау ұсынылды, бұл тұрғыдағы кедейшілік адам
дамуы ұшін базалық мүмкіндіктердің болмауымен және оның таңдау
шектеулілігімен анықталады, олар: ұзақ, салауатты және баянды өмір сүруге,
лайықты тұрмыс деңгейін иеленуге, жеке қадір-қасиет сезіміне қысым жасаусыз
еркіндіктен ләззат алуға, өзгелердің тарапынан сый-құрметке бөленуге
шамаларының жоқтығы. Проблемаға адам дамуы көзқарасы тұрғысынан қарау
кедейшілікті көп аспектті әлеуметтік құбылыс ретінде пайымдауға мүмкіндік
береді.
1.1.1 ендірме. Әлемдегі кедейшілік: кейбір фактілер¹
• Әлемдегі 1,2 миллион адам күніне 1 доллардан кем ақшаға күнелтеді,
ал 2,8 миллион адам күніне 2 долларға жетпейтін деңгейде тұрмыс
кешеді.
• Планетадағы 790 миллионға жуық адам шала тамақтанудан зардап
шегеді.
• Дүние жүзіндегі 880 миллион адамның денсаулық сақтау қызмет көрсетулеріне
мүмкіндіктері жоқ, және 2,6 миллионға жуық жұрт қалыпты санитарлық
жағдайларсыз тіршілік жасайды. Прогрестің ағымдағы қарқындарына қарай
2015 жылға дейін төмен табысты халықтың үштен бір бөлігінің (900 миллион
адам) қалыпты санитарлық жағдайларда тұруға қолдары жетпейді.
• Оңтүстік Азияда 46 миллион балалар мектепке бармайды. Болжам
бойынша бүкіл дүние жүзіндегі 250 миллион бала жұмыс істеуге
мәжбүр. 340 миллионға жуық әйелдер 40 жасқа дейін өмір сүрмеулері
мүмкін. Дүние жүзіндегі ересек адамдардың төртеуінің біреуі сауатсыз,
солардың үштен екісі - әйелдер.
• 1998 жылы 47 миллионнан астам адамдар, солардың көпшілігі кедей
тұрмыстылар, АИВ жұқтырған. АИВЖИТС ауруы ең көп тараған
елдерде нәрестелер шетінеуінің деңгейі 2010 жылға дейін 75%-ға, ал 5
жасқа дейінгі балалар өлімі 100%-ға өсуі мүмкін.
• ЖИТС-пен ауыратын жетімдер саны 1998 жылғы 8,2 миллионнан 2010
жылы 40 миллионға дейін ұлғаюы ықтимал. АИВЖИТС кеселі ең көп
тараған тоғыз елде болжалды орташа өмір ұзақтығының 2000 жылы 10
жылға, 2010-2015 жылдарда 16 жасқа қысқаруы мүмкін.
¹ Halving Extreme Poverty. An Action Strategy for the United Nations, 2000.
Ресми емес аударма (www. undg.org).
Кедейшілік пен экономикалық теңсіздікке сан және сапа женінен баға
берудің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын әзірлеу үшін
үлкен маңызы бар.
Адамзат қоғамында бұрыннан келе жатқан ірі дағдарыстарының арасындағы ең
маңыздысы кедейлік болып саналады. Кедейліктің тарихы шамамен адамзат
тарихымен бірдей. Түрлі дәуірлерде көптеген адамдар табыстың аздығы және ең
қажетті мүмкіндіктерден мақрұм болу салдарынан өмірін үзген. Өкінішке орай
бүгінде 21-ғасырда кедейлік жойылмаумен қатар, азайған да жоқ. Осы ащы
ақиқаттан алатын алғашқы нәтижеміз, ол адамдар соңғы онжылдықтарда зор
жетістіктерге қол жеткізгенмен, адамзаттың ең үлкен түйткілдерінің бірі,
яғни кедейлікті азайтуда айтарлықтай оң іс атқара алмады. Сонымен қатар осы
жаңалықтармен жетістіктер соғыстарды азайтып, қауіпсіздікті жая алмады,
тіпті есірткі мен адам контрабандасы түйткілін де шеше алмады. Бұл
әлсіздіктің себебі, адамзат жетістіктері көбінесе әлемнің мықтылары мен
дандайсушылары қызметінде болуынан. Өйткені олар кедей және мақрұм
халықтардың қайғы мен қасіреттерін азайтуды емес, бәлке өз байлығы мен
күшін арттыруды ғана ойлайды.
Жалпы алғанда кедейлік - күшті кедейлік және күшті емес кедейлік деп екіге
бөлінеді. Күшті кедейлікте, адамдар - тағам, тұрғын үй мен гигиена тәрізді
өмірге қажетті ең қарапайым заттарға зәру болады. БҰҰ тұрғысынан мұндай
кедейліктің өлшемі - әлемдік банктің есептеуі бойынша күніне бір доллардан
аз табыс табу болып табылады. Осылайша дүниежүзі халқының шамамен 20 пайызы
осындай табыспен өмір сүріп жатыр. Күшті емес кедейлікте, жағдайдың
қиындығы өте ауыр болмағанмен, кісілер қажетті білім алу, гигиена, сау
тағам және өзге де қажетті мүмкіндіктерден мақрұм болады. Әлем
тұрғындарының жартысына жуығы осындай халде өмір сүруде. Әлем деңгейіндегі
кедейлік жайындағы осындай мәліметтер өте қайғылы. Алайда салыстырмалы
статистика қозғалғанда, кедейлік одан сайын өкінішті көрінеді. Мұндай
статистикада зор кедейлік проблемасы мүмкіндіктердің аздығынан емес, бәлке
әлем деңгейінде және мемлекеттердің ішінде байлықтың әділетсіз
үйлестірілуінде екені анықталады.
Ресми деректер бойынша 1990 жылдан бері дамып келе жатқан елдердегі адам
басына табысы 3 пайызға артқан. Алайда дәл осы кезеңде 54 мемлекеттің
орташа табысы азайып отыр. Әлемдік банк экономистерінің бірі Бранко
Миланович жан-жақты жүргізген зерттеуінде дүниедегі ең бай адамның
табысының бір пайызы әлемдегі ең кедей кісілердің 57 пайызымен бірдей
екенін айқындаған. Осындай кемсітушілік пен айырмашылық әлемнің түрлі
аймақтарында байқалады. Мысал үшін, Латын Америкасының кейбір жерлерінде,
қоғамдағы ең бай адамдардың 5 пайызының табысы сол қоғамдағы ең кедей
кісілердің 5 пайызының табысынан 300 есе артық. Америкадағы саяси-экономика
ұстазы Торстин Виблан осы кемсітушілік жағдайды сараптауында: "Адамдар
екіге бөлінеді: дүниежүзі халықтарының шамамен басым бөлігін қамтитын кедей
халықтар және барлық жерде маңызды болып саналатын байлар азшылығы. Осы
ақшасы мен күші бар аз ғана топ дүниежүзінің экономикалық құрылысына,
әсіресе үлкен сауда компанияларына жан-жақты әсер етеді. Бұл компаниялар
әлемдік нарықтарды басқара отырып, байлар мен бірнеше мемлекеттің
мүдделерін ғана қамтамасыз етеді. Бұл мемлекеттер - сегіздік тобының
отырысына қатысушылар",-дейді.
Дүниежүзілік экономиканың ауыр жағдайының айтарлықтай бөлігі дүниеде кең
тараған капиталистік жүйеден шығып отыр. Осы экономикалық жүйеде бір
қарағанда барлығына бірдей мұрсаттар қойылған. Дегенмен іс-жүзінде бұл
мұрсаттарды өздерінің байлығы мен саяси-экономикалық күшін ұлғайту үшін
қаржы иелері көбірек пайдаланады. Көне және жаңа отаршылдық Батыстың осы
пайдақор пікірінен шығады. Отарлау кезеңдерінде әлемнің ондаған
мемлекетінің байлықтары отарлаушы елдердің қоржындарына кетті. Бұл арада
"Әлемдік банк" пен "Халықаралық валюта қоры" тәрізді халықаралық қаржы
органдарының кедейлікті таратудағы рөліне көз жұмуға болмайды. Бұл органдар
дамып келе жатқан мемлекеттерге төлемі мен шарттары ауыр болып табылатын
қарыздар берумен, оларға қатты қысым жасауда. Әлгі мемлекеттер өздерінің
қарыздарын белгілі мерзімде қайтара алмағандықтан, бұл қарыздардың өсімі
күн өткен сайын "Әлемдік банк" пен "Халықаралық валюта қоры" пайдасына арта
береді, осының салдарынан қарыз алған елдердің кедейлері де көбейе түседі.
Америкалық университет ұстазы және сыншы Ноам Чомский осы орайда былай
дейді: "Халықаралық экономикалық жүйе зор өсімді қарыздар беріп, кедей
мемлекеттерден орасан зор пайда көріп отырғанына қарамастан, өз шараларының
жауапкершіліктерін қабылдаудан бас тартады. Әрине бұл үдерісті "Халықаралық
валюта қоры" да қолдап отыр. Атқарушы директоры айтқандай, бай
мемлекеттердің экономикалық әрекеттерінің маклерлеріне айналған қор."
Чомский мысал ретінде, ел үкіметінің оны қайтара алмайтын, оның және
маңайындағылардың қалтасына құйылған Индонезияның бұрынғы диктаторы генерал
Сухартоға миллиардтаған доллар қарыз беруді келтіреді.
Әлемде кедейліктің таралуына себепші болып отырған халықаралық экономика
жүйесіндегі кемсітушіліктермен қоса, мемлекеттердің ішінде де бұл
проблеманың одан сайын таралуына әкеп соғатын теңсіздіктер орын алып
жатады. Көптеген мемлекеттердегі демократиялық емес және тиімсіз үкіметтер
табыстың өсуіне және оның тең үйлестірілуіне кедергі жасайды. Мәліметтер
тіпті жақсы экономикалық жетістіктері бар Қытай мен Үндістан тәрізді
елдердің өзінде табыстың басым бөлігі байлардың қолында шоғырланғанын және
кедейлер санының айтарлықтай өзгермегенін көрсетеді. Әрине Батыс
мемлекеттерінде де кедейлік түйткілі бар, өйткені бұл елдерді әділетсіз
қаржылық жүйе мен байланыстар билеп отыр. Мысалға, Америкада 400 ірі қаржы
иесінің жалпы байлығы 57 млн америкалық отбасының байлығымен тең, былайша
айтқанда Америка халқының жартысы. Америкалық жазушы және зерттеуші Холи
Склар: "Американың байлығы азайып бара жатпағаны, бәлке күннен-күнге
ұлғайып келе жатқаны сөзсіз, айырмашылығы тек бұл байлықтың жұмысшылар
қалтасынан олардың басшыларына, ал одан Американың ірі капиталистері
қалтасына құйылып жатқандығында, яғни кедейлерден байларға кетіп
жатқанында,"- депжазады.Осындай үдерістің нәтижесінде Америкада, әсіресе
балалар мен жасөспірімдер арасында кедейлік пен аштық жайылып отыр.
Американың статистика департаментінің мәліметі бойынша, Нью-Йорк
қаласындағы балалар мен жасөспірімдердің төрттен бірі кедейлік межесінен
төмен деңгейде өмір сүреді. Осылайша кедейлік дүниенің барлық аймақтарында
тамыр жайған және өзінің қатерлі және қиратушы әсерлерін тигізіп отырған
құбылыс болып табылады. Кедейлік адамдардың жанын алып, немесе олардың
ғұмырын қысқартады. Көптеген кісілер кедейлік салдарынан өлімге ұласатын
ауруларға шалдығады. Бұл аурулардың алдын алуға болады, дегенмен
кедейлердің оның шығынын төлеуге шамасы жоқ. Көптеген әйелдер жүкті болған
кезеңде немесе босану кезінде жан тәслім етеді. Сәбилер кедейліктің
кесірінен бес жасқа жетпес бұрын көз жұмады. Бұл арада - кедейлік пен
тапшылық, қауіпсіздік тәрізді маңызды мәселеге қандай әсерін тигізеді?-
деген туындайды.
Қазіргі әлемде көптеген құбылыстар, соның ішінде кедейлік пен қауіпсіздік
бір-біріне әсер етеді. Қауіпсіздік болмаса және соғыс пен тәртіпсіздік
болса, кедейлік пен тапшылық жайыла түседі. Сонымен қатар кедейлік, тартыс
пен қақтығыстарға да себеп бола алады. Көптеген соғыстардың негізі
кедейлікке оралады, мұндай жағдайда жауласушы тараптар құнарлы жер немесе
сулы өзенге қол жеткізіп, өздерінің экономикалық түйткілдерін азайтуды
көздейді. Келесі бір тұрғыдан байлардың кемсітушіліктерін көріп отырған аш
халық кез-келген уақытта өзінің құқұқтарын қайтару үшін келеңсіз жағдайға
қарсы көтеріліске шығуы мүмкін.
Бүгінде үкіметтердің басым бөлігі кедейліктің қауіпсіздікке тигізіп отырған
тікелей емес әсерлеріне көңіл аударып отыр. Неге десеңіз кедейлік кейбір
халықаралық қауіп-қатерлер мен келеңсіздіктерге жағдай жасайды. Мысал үшін
лаңкестік кедейлік пен әділетсіздік және теңсіздіктен шығып отырған әлемдік
қауіптердің бірі болып табылады. Бүгінде лаңкестік ұйымдардың мүшелері,
кедейлік пен экономикалық келеңсіздіктер үшін лаңкестік ұйымдарға қосылады.
Дәл осы кедейліктің таралуына Батыс елдері зор үлес қосты. Осылайша Америка
лаңкестік мәселесінің тамырларына көңіл аудармастан, әскери күш арқылы
лаңкестікпен күресіп, оны жоюға болады деп ойлайды. Шын мәнінде кедейлік
тәртіпсіздікке жағдай жасайтын үлкен қылмыстар дамуының факторы болып
табылады. Басқаша айтқанда, әлемдік қауіпсіздікке қауіп төндіріп отырған
есірткі контрабандасы және адам саудасы тәрізді ұйымдасқан қылмыстардың
көбі кедейлік пен тапшылықтан шығып отыр. Сонымен қатар кедейлік
мемлекеттердің экономикалық дамуына зор кедергі болып табылады. Осылайша
даму мен өркею қауіпсіздік негіздерінің нығаюына себеп бола алады.
БҰҰ-ның мыңжылдық жобасы бойынша, 2050 жылға дейін жер шарының түкпір-
түкпірінде кедейлік тамырымен жойылуы тиіс. Мұндай жағдайда, әлемде
қауіпсіздік пен тұрақтылық орнайды деп үміттенуге болады. Әрине мұндай
армандар орындалу үшін халықаралық саяси және экономикалық қарым-
қатынастарда әділ байланыстар орнауы керек. Сөз соңында айта кететін жай,
халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіріп отырған факторлар бір-бірімен
байланысты, сондықтан кедейлікті азайту осы қауіптердің пайда болу
жағдайларын азайта алады.
Табыс (кіріс) бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдаланылатын ең көп
тараған көрсеткіштер - елдегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі, кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі.
Кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі - табысы немесе
тұтынуы әдетте күнкөріс минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық
белгісінен (кедейшілік шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар үлесі.
Кедейшілік ауқымдарын сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі
қасиеті бар. Біріншіден, күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі
деңгейде қажет тауарлар мен қызмет көрсетулерді түтынумен анықталады, ол
елдің дәстүрлері мен климаттық жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қатысты
ұлттық ерекшелікті көрсетеді. Екіншіден, күнкөріс минимумын қолдану түрлі
елдер және уақыт бойынша адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік
жасайды². Қазақстанда, кедейшілік деңгейі
немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі "кұнкөріс минимумы деңгейінен
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты "кедей" екендігін көрсетеді
және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне (Қазақстандағы
күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар деңгейі арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Кедейшілік тереңдігі осылайша кедей тұрмысты халық
табыстарының тапшылығын сипаттайды. Кедей тұрмысты халық табыстарының
тапшылығы мен кедейшілік шегіне сәйкесетін табыстардың қатынасы кедейшілік
тереңдігінің индексін көрсетеді. Кедейшілік өткірлігі қоғамдағы ең кедей
адамның қаншалықты "кедей" екендігін көрсетеді, яғни кедей тұрмысты
халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды. Кедейшілік өткірлігінің индексі
де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және ол кедейшілік тереңдігі
индексінің негізінде есептеледі. Кедейшілік тереңдігі мен өткірлігі
индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты адамдардың жағдайларының
нашарлауы туралы айғақтайды. Осы индекстерді қолдану кедей тұрмыстылар
табыстарының тапшылығынан арылу ұшін қажет қаржылай қаражаттардың
көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады. Кедейшіліктің тереңдік және
өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа мемлекеттің атаулы
әлеу-меттік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де пайдаланылулары
мүмкін.Кедейшілікті экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет, яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек. Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салыстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды, бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде білдірмейді. Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
• табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқа жеке меншік мөлшерлерінен
болатын, сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының байлық жинаулары
деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға болады;
• білім деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқа сондай-ақ білімнің деңгейі
мен сапасындағы өзгерістерді, жеке жетістіктер және шығу тегімен
сабақтасатын айырмашылықтарды қосады;
• адамдардың жастарына қарай және физиологиялық айырмашылықтары, сондай-ақ
түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі.
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып, олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді. Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін әзірледі, жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерийлерге сүйене отырып, елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды³. Осы жүйе негізгі 3
әлеуметтік стандартты қамтиды, олар: күнкөріс минимумы
(КМ),ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті
(ЖМБ).Күнкөріс минимумы (КМ), бұрын айтылғандай, адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кедейгілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып табылады.
Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының "Күнкөріс минимумы
туралы" Заңымен белгіленді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну себеті
құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшалай табысты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну себетінің құнына ең
азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен
қызмет көрсетулерге жұмсалатын шығындар кіреді. Ең аз азық-түлік себетінің
құны тамақ өнімдерін тұтыну нормаларын, облыстарда айдың ортасында қалып-
тасқан орташа бағаларға көбейту арқылы ай сайын есептеліп отырады. Тамақ
тұжырымдамасына сүйенді (Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының ұсыныстары
бойынша 2172 ккал). Сонымен, бағалар күнкөріс ми-нимумының шамасына ықпал
ететін негізгі факторлар болып табылады, өйткені тамақ өнімдерін тұтыну
нормалары мен азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын шығыстар арасындағы
арақатынас – біршама тұрақты шамалар.Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ)
адамдар тұтынүын қалпына келтіретін деңгейді қамтамасыз ететін жоғары
әлеуметтік стандартты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс
минимумының екі мөлшеріне тең және ол адамның дене және парасат күштерін
қалпына келтіру, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz