«Интернет ресурстары» мәліметтер қорын құру

Кіріспе

Интернеттегі мәліметтер уақыт өткен сайын көбейіп, ұлғая түсуде. Бұл интернеттегі мәліметтердің ішінен қажеттісінде, қажетсізінде кездестіруге болады. Яғни, интернетте қажетті де құнды реусурстармен бірге қажетсіз «қоқыстар»-да өте көп. Сондықтан интернет пайдаланушыларға қажетті, құнды, қызықты сайттардың мәліметтер қорын құру өзекті жұмыстардың бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта әлемде интернет ресурстарына үлкен қызығушылықтың арту себебінен, әртүрлі форматта интернет ресурстарының мәліметтер қорын құру кеңінен таралды. Осындай мәліметтер қорын құрушылар, мәліметтерді іздеу тиімділігі үшін оларды әртүрлі тақырыптарға, каталогтарға және категорияларға бөліп жасауды қарастырады.
Интернет желісінде ресурстардың көптеген каталогтары бар. Бұл ғылыми жұмыстың олардан ерекшелігі мынада, мысалы сізге қажетті ресурстар әртүрлі іздеу жүйелерінде немесе сайттарды орналасуы мүмкін, осы әр жерде орналасқан ресурстарға қатынас жасау өте тиімсіз болады, ал біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты осы ресурстарды бір қорға жинақтап пайдаланушыларға тиімді жағдай жасау болып табылады.
Ресурстарды жіктеу жұмыстарын оптимальді жүзеге асыру мақсатында, біздің құратын мәліметтер қоры 1-ші категорияларға, яғни ең жоғарғы дейгейдегі тақырыптарға бөлінеді, 2-ші осы бөлінген категорияға байланысты сәйкес тақырыптардың бөліміне осы тақырыпқа қатысты веб адрестер жазылады, 3-ші әр веб адреске қысқаша түрде қандай мәліметтер алуға болатындығы туралы түсініктеме жазылады. Категория аттары, веб адрестер және түсініктемелер МҚБЖ MS Access-те құрылған базаға жазылады....

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Харитонова И. Самоучитель Access 2000 Санк-Петербург:
Питер, 2001г.
2. Программирование баз данных в Delphi 7 В.Фаронов Учебный курс Питер 2006 ЗАО “Издательство БИНОМ”, 2000г.
3. Епанешников А., Епанешников В. Программирование в
Delphi. Учебное пособие в 4-х частях, Москва. 1997г.
4. Епанешников А., Епанешников В. Delphi Программирование
СУБД. Учебно-справочное издание. “Диалог – мифи” М., 2001г.
5. Сеннов А. Практическая разработка баз данных . Питер – 2006г.
6. Библиотека программиста. http://www.bib.com.ua/
7. Библиотеки и компоненты Delphi. http://www.softboard.ru/
8. Іздестіру жүйесі. http://www.google.kz
9. Байшоланова Н. Ақпараттық жүйелер теориясы: Оқу құралы – Алматы, «Экономикс» баспасы, 2005ж.
10. Қайнарбаева Г.Б. Ақпарат жүйелері негіздері: Оқу құралы – Алматы, «Альянс» баспасы, 2008ж.
11. Дарахвалидзе П., Марков Е. Программирование в Delphi 4.
БХВ - Санкт- Петербург, 2001
12. Н.Культин. Delphi 6. Программирование на Object Pascal. БХВ
- Петербург. 2001
13. Неверова Е.Г. Технология проектирования баз данных и знаний. Институт развития Казахстана. Алматы, «Экономикс» 2000.
14. Шуремова Е.Л. и др. Практикум по экономической информатике. Часть 1. Учебное пособие. :М.:Издательство «Перспектива», 2000.
15. Бидайбеков Е.Ы., Шекербекова Ш.Т. Мәліметтер қоры және мәліметтер қорын басқару жүйесі. Алматы, «Полиграфия» 2000.
16. Қазмағанбетов А.К., Кеңесбаев С.М., Махметова А.М., Салғараева Г.И. MS ACCESS мәліметтер қорын басқару жүйесі. Алматы, «Кітап» 2003.
17. Т.В.Тимошок. Самоучитель Microsoft Access 2002. Москва – Санкт-Петербург-Киев, 2004.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Бөлім. Мәліметтер қорына теориялық шолу жасау
1.1 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары ... ...5
1.2 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы 10
... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Реляциялық мәліметтер қоры 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.4 Есептің қойылымы 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .

2 Бөлім. Delphi-де мәліметтер қорын құру
2.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2 Мәліметтер қорын басқаруға арналған компоненттер 35
... ... ... ... ... .
2.3 Delphi ортасында кестелерді байланыстыру 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4 Мәліметтер жиынымен жұмыс істеу 43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.5 Интернет ресурстары бағдарламасын қолдану нұсқаулығы 53

Қорытынды 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..

Кіріспе

Интернеттегі мәліметтер уақыт өткен сайын көбейіп, ұлғая түсуде. Бұл
интернеттегі мәліметтердің ішінен қажеттісінде, қажетсізінде кездестіруге
болады. Яғни, интернетте қажетті де құнды реусурстармен бірге қажетсіз
қоқыстар-да өте көп. Сондықтан интернет пайдаланушыларға қажетті, құнды,
қызықты сайттардың мәліметтер қорын құру өзекті жұмыстардың бірі болып
табылады.

Қазіргі уақытта әлемде интернет ресурстарына үлкен қызығушылықтың арту
себебінен, әртүрлі форматта интернет ресурстарының мәліметтер қорын құру
кеңінен таралды. Осындай мәліметтер қорын құрушылар, мәліметтерді іздеу
тиімділігі үшін оларды әртүрлі тақырыптарға, каталогтарға және
категорияларға бөліп жасауды қарастырады.

Интернет желісінде ресурстардың көптеген каталогтары бар. Бұл ғылыми
жұмыстың олардан ерекшелігі мынада, мысалы сізге қажетті ресурстар әртүрлі
іздеу жүйелерінде немесе сайттарды орналасуы мүмкін, осы әр жерде
орналасқан ресурстарға қатынас жасау өте тиімсіз болады, ал біздің ғылыми
жұмысымыздың мақсаты осы ресурстарды бір қорға жинақтап пайдаланушыларға
тиімді жағдай жасау болып табылады.

Ресурстарды жіктеу жұмыстарын оптимальді жүзеге асыру мақсатында,
біздің құратын мәліметтер қоры 1-ші категорияларға, яғни ең жоғарғы
дейгейдегі тақырыптарға бөлінеді, 2-ші осы бөлінген категорияға байланысты
сәйкес тақырыптардың бөліміне осы тақырыпқа қатысты веб адрестер жазылады,
3-ші әр веб адреске қысқаша түрде қандай мәліметтер алуға болатындығы
туралы түсініктеме жазылады. Категория аттары, веб адрестер және
түсініктемелер МҚБЖ MS Access-те құрылған базаға жазылады.

Мәліметтер қорын құруды жүзеге асыру үшін МҚБЖ MS Access және Borland
Delphi 7 бағдарламалары қолданылады. Мұндағы MS Access негізгі мәлімәттерді
сақтауды, олардың бүтінділігін қамтамасыз етеді, ал Delphi 7 –де осы
сақталған мәліметтерге қатынас жасайтын программаның интерфейсі құрылады.
Мұндай мәліметтер қорының архитектурасы және алгоритмі пайдаланушыға өте
ыңғайлы болар еді және мәліметтерді сенімді сақтауды қамтамасыз етеді.

Қазіргі уақытта кез-келген салада барлық мәліметтер компьютер арқылы
өңделеді. Яғни, мәліметтер қоры құрылып, сонымен жұмыс атқарылады. Менің
жұмысым, осы мәліметтер қорын құруға арналғандықтан қазіргі замандағы
өзекті мәселердің бірі болып табылады.

Диплом жұмысының мақсаты интернет пайдаланушылар үшін, инетернеттің
маңызды ресурстарының қорын жасау болып табылады. Диплом жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, қорытынды және қосымшадан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауы –
мәліметтер қорын құрудың теориясы қарастырылған. Екінші бөлімде мәліметтер
қорын құруды жүзегі асыру және осыған қолданылатын Delphi 7 объектіге
бағытталған бағдарламалау тілі туралы мәліметтер қарастырылған.

1 Бөлім. Мәліметтер қорына теориялық шолу жасау

1.1 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары

Көп есептердiң шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатады. Ақпаратты
өңдеуді жеңілдету үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) жасалады. Техникалық
құралдарды қолданатын, оның ішінде жеке алғанда ЭЕМ-ді қолданатын,
ақпараттық жүйелерді автоматтандырылған деп атауға болады. Қазiргi көпшiлiк
ақпараттық жүйелер, автоматтандырылған ақпараттық жүйелер болып табылады,
сондықтан оларды ары қарай қысқаша ақпараттық жүйе (АЖ) деп атап кете
береміз.

АЖ анықтамасының кең түсiнігі ақпаратты өңдеуiнiң кез келген жүйе болып
табылады. АЖ-дың қолдану облысы бойынша мынадай қолданылатын салаларға
бөлуге болады: өндiрiс, бiлiм, денсаулық сақтау, ғылымда, әскери iсі,
әлеуметтiк салаға, сауда және тағы басқа жүйелер. АЖ-дың мақсаттық
функциясы бойынша келесi негiзгi шартты дәрежелерге бөлуге болады:
бағдарлаушы, ақпараттық-анықтама, шешiмдер қабылдауды қолдау.

Кейде ақпараттық жүйе ұғымының нақты анықтамасы кейбiр қолданбалы
есептiң шешуіне пайдаланылатын аппаратты-бағдарламалы құралдар жиынтығы
ретінде қолданылады. Мысалы, қандайда бір ұйымда келесi сәйкес есептер
тапсырылған ақпараттық жүйе бар болуы мүмкін: кадрлардың есепке алуы және
материалдық-техникалық құралдар, жабдықтаушылар мен тапсырыс берушілермен
есептесу, бухгалтерлiк есеп тағы сол сияқтылар.

Мәліметтер банкі бұл – өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау
мен жинақтау функциялары жүзеге асырылған және бiр немесе бiрнеше
мәліметтер қорына ұйымдастырылған ақпараттық жүйенің бiр түрi болып
табылады.

Жалпы жағдайда алғанда мәліметтер банкі (МҚ) келесi компоненттерден
тұрады:

• мәліметтер қоры (бiрнеше базалар);

• мәліметтер қорын басқару жүйесi;

• мәлiметтердiң сөздiгi;

• администратор;

• есептеу жүйесі;

• қызмет ету персоналдар.

Қысқаша осы аталған компоненттерді және кейбiр осыларға қатысты маңызды
ұғымдарды қысқаша қарап шығамыз.

Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң
жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк
облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып
табылады.

Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң
берiлуiнiң моделі деп атайды. Мәлiметтердiң берiлуiнiң негiзгi моделіне
(мәлiметтердiң моделiне) келесi жатады :

Иерархиялық;

желілік;,

реляциялық;

постреляциялық;

көп өлшемдi;

объективтi-бағдарланған.

Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға,
жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл
және программалық құралдардың кешені. МҚБЖ әдетте мәлiметтердiң
қолданылатын моделi бойынша танып бiледi. Осылай, мәлiметтердiң реляциялық
моделін қолдануға негiзделген МҚБЖ-ні реляциялық МҚБЖ деп атайды.

Алғашқы МҚБЖның бiрi келесi жүйелер болып табылады : IMS (IBM, 1968
жыл), IDMS (Cullinet, 1971 жыл), ADABAS (Software AG, 1969 жыл) және ИНЭС
(ВНИИСИ АН СССР, 1976 жыл). Қазiргi заманғы мәліметтер қорының басқару
жүйелерiнiң саны мыңдап саналады.

Қосымша қолданбалы есептерді шешуге арналған ақпаратты өңдеуді
автоматтандыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар немесе бағдарламалар
кешенi болып табылады. Біздің жұмысымызда, мәліметтер қоры қолданатын
қосымшалар қаралады. Қосымшалар мәліметтер қорына рұқсат алу құралын
пайдаланатын, бағдарламалау жүйесiнің көмегімен МҚБЖ-ның ортасында немесе
ортадан тыс жасала алады, мысалға, Delphi немесе C++ Builder. МҚБЖ
ортасында жасалған қосымшаларды, көбінесе МҚБЖ қосымшалары деп атайды, ал
МҚБЖ-дан тыс орталарында жасалған қосымшаларды - сыртқы қосымша дейді.

Мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін көбiнесе МҚБЖ-ның құралдары
жеткiлiктi және қосымшаларды пайдаланбауға да болады, өйткені оны құру үшін
қосымша бағдарлама құру талап етеді. Қосымшаны басты түрде мынадай
жағдайларда құрады, квалификациясыз қолданушыларға МҚ-мен жұмыс істегенде
қолайлығын қамтамасыз ету керек болғанда немесе МҚБЖ интерфейсі
қолданушыларға ұнамаған жағдайда.

Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға
арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі
және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған
саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды
қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады.

Барлық мәліметтер қорында функционалдi мәліметтер сөздігі қатысады,
бiрақ әрдайым мұндай функцияларды орындайтын компонент осы аталған
ақапарттың барлығын толық қамтиды деуге болмайды. Көбінесе мәліметтер
сөздігінің функциялары МҚБЖ-да орындалады және жүйенiң негiзгi менюiнен
шақырылады немесе оның утилиттері көмегiмен жүзеге асырылады.

Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз – мәліметтер қорын
оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына
мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы
болып табылады. Мәліметтер қорының администраторы – МҚ пайдалану процесінде
әдетте ақпараттық жүйенiң жұмыс жасалуын қадағалайды, рұқсат етiлмегенген
қолданудан қорғауды қамтамасыз етеді, ақапарттың қол жетімділігін
қадағалайды, мәліметтер қорында сақталатын ақпаратты сақталуын және
ақиқаттығын тексередi. Әдетте, бiр пайдаланушы қолданатын ақпараттық
жүйелер үшiн мәліметтер қоры администраторының функциясы мәліметтер қоры
қосымшасымен тiкелей жұмыс iстейтiн тұлғаларға тапсырылады.

Есептеуiш желiсiнде МҚА әдеттегiдей желiнiң администраторымен
әрекеттеседi. Желi администраторының мiндетіне желiнiң реконфигурациясы,
жабдықтардың ақауы және жұмыс істемей қалғаннан кейін бағдарламалық
қамтамасыз етуді қалпына келтіруі, профилактикалық шараның және рұқсат
шектеуiнің қамтамасыз етуі аппаратты-бағдарламаның желі құралдарының жұмыс
жасауның бақылауы кiредi.

Есептеуiш жүйе (ЕЖ) қабылдау процесстерiнiң автоматтандыруын қамтамасыз
ететiн, қолданушыларға ақпаратты өңдеп және шығарып береретін өзара
байланысты және үйлесімді жұмыс істейтін ЭЕМ немесе процессорлар және басқа
құралдар жиынтығы болып табылады. Өйткені МҚ-ның негiзгi функциялары
мәліметтерді сақтау және өңдеу болғандықтан, қолданылатын есептеуіш жүйе
(ЕЖ), орталық процессорлардың қуаты, сыртқы жадтың тікелей ену мен жедел
жадтың көлемі жеткілікті болуы тиіс.

Қызмет көрсетушi персоналдар техникалық және бағдарламалық құралдардың
жұмысқа қабiлеттi күйiнде сақтайтын функцияларды орындайды. Олар жоспар
бойынша, сонымен бiрге қажетінше профилактикалық, регламенттік, қалпына
келтiру және тағы басқа жұмыстарды орындайды.

Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ) - бұл мәліметтер корын құру,
толықтыру, өзгерту және жоюға арналған программалық құрал. МҚБЖ-ның негізгі
үш түрі бар:

➢ Өндірістік әмбебап бағыттағы МҚБЖ;

➢ Өндірістік арнайы бағыттағы МҚБЖ;

➢ Нақты бір тапсырыс берушіге арналып жасалынатын МҚБЖ.

Арнайы МҚБЖ бухгалтерлік, қоймалық, банктік және тағы да баска нақты
бағыттағы мәліметтер қорын басқару үшін құрылады.

Әмбебап МҚБЖ-лардың нақты қолданыс аумағы белгіленбеген, олар өмірдің
барлық жағдайларына есептелініп жасалынған және де барынша қиын
болғандығ^ан қолданушыдан арнайы білімділікті талап етеді. Арнайы және
әмбебап өндірістік МҚБЖ-ларарзан әрі тиімді және де бірден жұмыс атқаруға
дайын.

Нақты тапсырыс берушілерге арналып жасалынатын МҚБЖ-лар белгілі бір
шығынды болады және оларды дайындау белгілі бір уақытқа созылады. Алайда
өндірістік МҚБЖ-ларға қарағанда арнайы тапсырысты МҚБЖ-лар тапсырыс
берушінің жұмысының спецификасын максимальды дәрежеде есепке алады, олардың
интерфейсі әдетте қолданушыларға жеткілікті түрде түсінікті және олардан
арнайы білімді талап етпейді.

Өз архитектурасы бойынша МҚБЖ-лар бір, екі және үш топтық болып
бөлінеді:

Біртоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқарудың қажетті логикасы мен олардың
визуализациясын қамтамасыз ететін жалғыз топ бар. Ол - клиент.

Екітоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқару логикасының белгілі бір бөлігін
МҚ сервері өзіне алады, ал осы уақытта клиент мәліметтердің бейнеленуін
қолданушыларға тиімді түрде берілуін қамтамасыз етеді.

Үштоптық МҚБЖ-да МҚ сервері мен клиенттің арасында байланыстыру
қызметін атқаратын аралық топ сервер қосымшасы қолданылады. Сервер
қосымшасы клиент мәліметтердерді басқаруда және МҚ серверімен байланысты
қамтамасыз етуде қандай да бір кедергілерді болдырмайды.

МҚБЖ-ның жеке бөліктерінің орналасуына байланысты жергілікті және
желілік МҚБЖ-лар бар.

Жергілікті МҚБЖ-ның барлық бөліктері МҚ-ын қолданушының компьютерінде
орналасады. Бір МҚ-мен бір мезгілде бірнеше колданушы жұмыс істеуі үшін
әрбір қолданушы компьютерінде жергілікті МҚ-ның өз көшірмесі болуы қажет.
Мұндай типті МҚБЖ-ның негізгі кемшілігі мәліметтердің көшірмесінің
синхронизациясында, сондықтан да бірнеше қолданушылардың бірге жұмыс істеуі
қажет болған жағдаида жергілікті МҚБЖ тіптен қолданылмайды.

Желілік МҚБЖ - ға файл - серверлік, клиент серверлік таратылған МҚБЖ-сы
жатады. Мұндай жүйелердің негізгі артықшылығы компьютердің ақпараттык
байланысын және бірнеше қолданушылардың бірдей мәліметтермен жалпы нсүмыс
істеуін мүмкін ете алғандығында.

Файл-серверлік МҚБЖ-да барлық мәліметтер әдетте эркашанда желіге
қосылған және арнайы осындай мақсатқа арналған жеткілікті күшті машинаның
бір немесе бірнеше каталогында орналасады. Мұндай компьютер файл—сервер деп
аталады. Осыдан МҚБЖ-ның да атауы шыққан. Мұндай типті МҚБЖ-нің негізгі
артықшылығы оны құру мен қызмет етудегі қарапайымдылығында. Барлығы
жергілікті желіні айналуға және оған жалғанған желілік операциялық
жүйелердің компьютерлерінде орнатуға алып келеді. Біздің бақытымызға орай
жұмыс істеуге сәйкес келетін клиенттік орындарда, яғни қолданушылардың
компьютерінің арнайы программалық қамтамасыз етуін құру үшін Delphi
дүниежүзілік аса танымал Windows операциялық жүйесінің желілік құралдарын
қолдана алады.

МҚБЖ-ның жергілікті және файл-серверлі түрлерінің арасында үлкен
айырмашылық жоқ екендігін байқау қиын емес, себебі олардың өз МҚБЖ-сының
барлық бөліктері клиенттің компьютерінде болады. Архитектурасы бойынша олар
біртоптыға жатады, бірақ кейбір жағдайларда сервер қосымшасын қолдана
алады. Желіге аса ауырлық түсуі файл-серверлік жүйенің кемшілігі болып
табылады. Файл-серверлік МҚБЖ он шақты клиенттік орындары бар кішігірім
фирмаларда көп қолданылады. Клиент-серверлік жүйелер желіге деген
ауырпалықты анағұрлым төмендетеді, себебі клиент арнайы аралық байланыспен
машинада орналасатын мәліметтер қорының сервері арқылы мәліметтермен
байланысады. МҚ-ның сервері клиенттен сұранысты қабылдайды да қажет жазбаны
іздеп тауып, оны клиентке жібереді. Осылайша, желі арқылы қысқа сұраныс
және жалғыз қажетті жазба тасымалданады, тіптен егер де мәліметтері бар
сәйкес келетін файл он мыңдаған жазбалардан тұратын болса да серверге
жіберілетін сұраныс арнайы структуралық сұраныстар тілінде жіберіледі (SQL
- Structed Query Language). Сондықтан да көбінесе МҚ серверлері SQL -
серверлер деп аталады. МҚ серверлері түрлі фирмалармен өңделініп
жасақталатын құрделі әрі қиын бағдарламалар. Мысалы, Microsoft SQL Server,
Sybase SQL Server, Oracle және т. б. Interbase сервері де Delphi-мен бірге
ұсынылатын Borland корпорациясы шығарған SQL сервер болып табылады.
Таратылған клиент-серверлі МҚБЖ-лар жүзден мыңға дейінгі клиенттік
орындардан түрады. Әдетте мұндай МҚБЖ-лар республикалық масштабтағы
өнеркәсіптерде қолданылады.

1.2 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы

Адамзат іс-әрекетінің әртүрлі салаларындағы объектілер туралы
ақпараттарды сақтау үшін есептеу техникасы құралдарын пайдалануға
байланысты мәліметтер қоры туралы түсінік әрбір тұлғаға таныс. Сонымен
бірге білім беру, ғылым, денсаулық сақтау, банкілер және өндіріс
кәсіпорындарында мәліметтер қорын пайдаланатын ақпараттық жүйелер қарқынды
түрде жасалынуда.

Мәліметтер қоры бойынша практикада кездесетін мәселелерді үш бағытқа
топтастыруға болады:

- теориялық жұмыстар, мұнда мәліметтер моделімен, мәліметтер
қорымен өзара байланыс және сипаттаудағы тілдік құралдары оқып
зерттеледі және жасалады;

- мәліметтер қорымен жұмыс істеуді бағдарламалық қамтамасыз
ететін Мәліметтер қорын басқару жүйесін жасау;

- мәліметтер қорын жобалау және оның жұмыс істеуін қамтамасыз
ету.

Мәліметтер қоры дегеніміз ақпаратты сақтауға және жинақтауға арналған
ұйымдасқан құрылым. Ең алғаш мәліметтер қоры ұғымы жаңадан қалыптасқан
кезде онда шындығында мәліметтер сақталатын. Бірақ қазіргі кездегі көптеген
мәліметтер қоры басқару жүйелері өздерінің құрылымдарында тек мәліметтерді
ғана емес, сонымен қатар олардың тұтынушымен және басқа да ақпараттық –
программалық кешендермен қарым – қатынасының әдістерін де қамтиды.
Сондықтан біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек мәліметтер ғана емес,
ақпараттар да сақтай аламыз.

Мәліметтер қорларын қолданған кезде, мәліметтер сипаттамалары өз
бетінше орналастырылған объект ретінде және пайдаланушылар программаларына
тәуелсіз түрде пайдаланады. Сипаттамалар – метамәліметтер деп аталады.
Метамәліметтердің орталықтандырылған жиынтығы – мәліметтер сөздігі.
Метаақпарат құрамына мәліметтер сипаттамаларымен қоса көбінесе қолдану
саласы, мәліметтер қорын пайдаланушылар, жобалық шешімдер, мәліметтерге
сұрау жасау статистикасы туралы ақпарат кіреді. Жалпы бұндай ақпарат жүйені
жобалауда үлкен көмегін тигізеді.

Мәліметтер қорының айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары,
оның кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына
келесілер жатады:

• нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады. Бұның
бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді
қалыптастыруды талап етеді;

• әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара қиылысады, ал
бұл бір мәліметтер қорын қолдануды және әртүрлі пайдаланушылардың оған
кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;

• ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті мәліметтерді
ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде әмбебап және жалпы болып табылады.
Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған бағдарламалық жабдықтарды құру
бұл функциялардың орындалу деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді
құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;

• техникалық және бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуының қазіргі заманғы
деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы тиімді
мәлімттер қорын құруға мүмкіндік береді.

Мәліметтер қоры құру мен жүргізу процесінде әр түрлі категориядағы
пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды. Пайдаланушылардың негізгі
категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері
үшін мәліметтер қоры құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер
қорының ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі
бола алады. Бұл мәліметтер қорына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын
кездейсоқ пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым
пайдаланатын пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-
бірінен есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін.
Түпкілікті пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында
арнайы білім талап етілмеуі керек.

Мәліметтер қорын жүргізу мәліметтер қорын құруды, жүргізуді және
дамытуды қамтамасыз етуші мамандардың қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың
бұндай тобы мәліметтер қорының администраторлары деп аталады. Мамандардың
бұл тобы мәліметтер қорының құрушы бөлігі болып есептелінеді.

Мәліметтер қорының администраторларының тобының құрамында олардың
атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге
болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі
мәліметтер қорының масшатабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына,
мәліметтер қорының типіне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар
ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді
болады.

Мәліметтер қорының администраторларының құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер қорына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер қоры жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді
маркетинг бойынша мамандар ойнайды.

Мәліметтер қорының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен
шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады.
Бұл функциялардың негізгілері келесідей:

1. Пәндік облыс талдауы: пәндік облысты жазбаша суреттеу, толықтылықты
шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар қажеттіліктерін
анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау, "мәліметтер - пайдаланушы"
сәйкестігін анықтау, мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік
мінездемесін анықтау.

2. Мәліметтер қорының құрылымын жобалау: мәліметтер қорының файлдарының
құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы байланыстарды анықтау,
мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі әдістерін таңдау,
мәліметтер қоры мен мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын
жазбаша суреттеу.

3. Мәліметтер қоры мен мәліметтер қорын өңдеу шараларының құрылымын
жазбаша суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік облысқа
жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер қорының құрылымымен
шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен
корректировкалауда мәліметтер қорының толықтылығын қамтамасыз ететін
шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың
параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.

4. Мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер қорын алғашқы
жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын жобалау,
мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.

5. Мәліметтерді қорғау.

1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтамасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.

2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке
пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген
операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық -
технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.

3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.

4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.

5. Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын зерттеу
және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.

6. Мәліметтер қорын қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету: Мәліметтер қорын
қайта қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру,
жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.

7. Мәліметтер қорына пайдаланушылардың жолдауының талдауы:
пайдаланушылардың мәліметтер қорына жолдауының статистикасын жинау, оны
сақтау және анализдеу.

8. Мәліметтер қорының жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы:
жүйенің жұмыс жасу көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының
көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер қорын қайта ұйымдастыру мен
қайта құрылымдау, мәліметтер қорының құрамын өзгерту, программалық және
техникалық жабдықтарды дамыту.

9. пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы
ақпарат жинау, пайдаланушылардың мәлімттер қорының жұмысын бағалау
туралы ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес
беру.

10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МҚБЖ және ҚПП
туралы ақпарат жинау және талдау, программалық жабдықтарды иемдену,
оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік
кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.

11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: Мәліметтер қорын жобалау
әдістемесін таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және
мақсаттарын анықтау, мәліметтер қорының даму кезеңдерін жоспарлау,
ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды жасау және шығару.

Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде
қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті
категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
қорының администраторларының құрамына қосу керек.

Мәлімттер қорының администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер
қорының басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар мәлімттер қорының
пайдаланушылары болып табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа
түседі.

Ең алдымен егер мәліметтер қоры қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтамасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей мәлімттер қоры
енгізу, ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды
басқарудың бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың
ұйым басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз
орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы мәлімттер қорымен ұсынылатын
мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен кемшіліктері туралы
хабарлануы тиіс, сонымен қатар мәліметтер қорының құрылуы мен жұмыс істеуі
барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы тиіс.

Мәліметтер қоры пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып
табылатындықтан мәліметтер қорының администраторлары өз кезегінде
ақпараттық жүйе құрылатын объектінің даму переспективасы туралы уақытында
хабарлануы тиіс.

Ұйым басшылығы мен мәліметтер қорының администраторы мәліметтер қорын
құрудың негізгі бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу
кезектілігі туралы келісуі қажет.

Мәлімттер қорының администраторы мәліметтер қорының бүкіл өмірлік
циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс түпкілікті пайдаланушылармен
байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген
кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың
алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау процессі мен жүйенің жұмыс
істеуі кезінде де қолдау табады.

Соңғы уақыттарда мәліметтер қорының түпкілікті пайдаланушылары мен
администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта
кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған тілдік
және бағдарламалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым және
соған қоса күшті сұраныс құру тілдері, сонымен қатар жобалауды
автоматтандыру жабдықтары жатады.

Егер мәліметтер қоры қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің құрамында жұмыс істесе, онда мәлімттер қорының
администраторы бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-
қатынаста жұмыс істеуі қажет. Мәліметтер қорының администраторлары оған
қатысты мамандардың сыртқы топтарымен де және ең алдымен МҚБЖ және ҚПП
жеткізушілерімен, басқа МҚ администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.

Мәліметтер қорын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МҚ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда мәліметтер
қорының әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс
беруші ретінде де құрылуы керек.

3. Реляциялық мәліметтер қоры

Реляциялық есептеу тілдері

Нәтижелі қатынастарды қанағаттандыратын қасиеттерді сипаттау,яғни
декларативті ыңғай математикалық логика әдістеріне негізделген. Қарапайым
тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп ажыратуға
болады. Мысалы: “Математика-жаратылыс тану ғылымына жатады” cөйлемі ақиқат
мағыныда болса, “қолданбалы бағдарлама-техникалық жабдыққа жатады” деп
тұжырымдалған сөйлем жалған.Осы сөйлемдерден біріктіріп күрделі сөйлемдер
алуға болады,яғни олардың арасын “және”, “немесе” “егер ... ,онда ... ” сөз
тіркестерін қоямыз.Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат немесе жалған болуына
байланысты,жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің де ақиқат немесе жалған
екенін анықтап аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын,ондағы нәтижелі ойдың
ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға түсетіндіктен,ұбл жерде
жорамалтілді немесе есептеу тілдерін-математикалық логика элементтерін
пайдаланамыз.

Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары
қолданылады:

-“конъюнкция (және)- ^ ”, “дизъюнкция (немесе)-V”, “инверсия (емес)-
┐”, “туындайды -├ ’’, “импликация - →”, “=”, “≠”, “”, “”, “=”, “=”,
┤.

қажетті белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;

айнымалылар мен тұрақтылар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік
конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар
сәйкес келеді;

- термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері
терм болатын функциялар;

- аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы предикат
ұғымын түсіну үшін келесі анықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын В-А n-
орынды қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады,егер
А1,А2= ... =Аn болып, ал А1х, А2х... хАn- А жиынының декарттық n-
дәрежесі, яғни Аn болса;

- формулалар, яғни қарапайым формулаларға жадылық кванторды (all)
немесе бар болу кванторы (some) қолдану нәтижесі. Дәлірек айтқанда (all)
кванттары, яғни V таңбасы “кез келген” немесе “барлық” деген жазуды
білдірсе, ал (some) кванторы, яғни Е таңбасы “бар болу” мағынасын
білдіреді.

Мысалы, {0,1} немесе {жалған, ақиқат} жиыны үшін ^,v, 1, →
белгілеріндегі қатысты амалдар төмендегі 1.3.1-суретте бейнеленгендей
анықталады.

Реляциялық есептеу тілдері қолданушыларға МҚ-ға “сұраныстарды” жазу
үшін ережелер жиынтығын береді.

X У Х^У ХvУ Х→У Х┐У
0 0 0 0 1 1
0 1 0 1 1 1
1 0 0 1 0 0
1 1 1 1 1 0

1.3.1-сурет. Логикалық амалдарға мысал

Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы
қалыптасты.Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM фирмасы өңдеген SQL
(Structure Query Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.

Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу

Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралык түрдегі жазуларды
немесе реляциялық МҚБЖ-дегі тілдер жазуларын қолдануға болады. Қатынастарға
қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу, қиылысу, бөлу,
айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға осы амалдарды
түгел жасау мүмкіндігі реляциалық МҚБЖ-ның тиімділігін анықтайды.

Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемадағы
бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге
асырылғанда нәтижелік қатынастардың қүрамына енген атрибуттар-дың саны
бастапқы қатынастардың қүрамындағы атрибуттардың қосындысына тең болып, ал
нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің
көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1.3.2-суреттегі кестелер мысал бола
алады. Оңдағы бастапқы Fl, F2 қатынастарынан F — нәтижелі қатынасы алынады:

F1 х F2 = F.

F1

ОҚЫРМАНДАР
Аты-жөндері
Балашов Қ.
Шаденов Е.

F2

ӘДЕБИЕТТЕР
Оқулықтар Алған мерзімі
Информатика 03.01.08
Физика 04.01.08
Ағылшын тілі 08.01.08

Ғ

ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

Аты-жөндері Оқулық Алған мерзімі
Балашов Қ. Информатика 03.01.08
Балашов Қ. Физика 04.01.08
Балашов Қ. Ағылшын тілі 08.01.08
Шаденов Е. Информатика 03.01.08

Шаденов Е. Физика 04.01.08
Шаденов Е. Ағылшын тілі 08.01.08

1.3.2-сурет. Декарттық көбейту амалына мысал

Бірігу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады.
Айталық, Ү1 және Ү2 қатынастары берілсін (1.3.3-сурет). Ал Ү — нәтижелік
қатынас болсын, яғни: Ү=Y1 U Y2

Ү1

ТАҒАМДАР
Аты Құны
Нан 45
тг.дана
Сүт 80 тг.л
Ет 590 тг.кг
Түз 30тг.кг
Кант 120 тг.кг

Ү2

КИІМДЕР
Аты Құны
Көйлек 1500
тг.дана
Қалпак 2000
тг.дана
Орамал 1000
тг.дана
Кеудеше 750 тг.
дана

Ү

ТАУАРЛАР
Аты Қүны
Нан 45 тг.дана
Сүт 80 тг.л
Ет 590 тг.кг
Түз 30 тг.кг
Қант 120 тг.кг
Көйлек 1500
тг.дана
Қалпак 2000
тг.дана
Орамал 1000
тг.дана
Кеудеше 750 тг.
дана

1.3.3-сурет. Бірігу амалына мысал

Қиылысу амалы орындалғанда, екі қатынастарда да бар кортеждер
қамтылады. Егер Rl, R2 қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей
ұқсас қатынастардан тұрады: R = Rl n R2.

Қиылысу амалының нәтижесі 1.3.4-суретте көрсетілген.

R1

СТУДЕНТ
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Тарих 3
Жұмабаева Н.Тарих 5
Тарих 5
Сәрсекова Р.Тарих 3
Ағылшын 5
Омаров Е. тілі 3
Тілегенов А.Тарих

Өмірзақов А.

R2

СТУДЕНТ
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Физика 3
Жұмабаева Н.Тарих 5
Тарих 5
Сәрсекова Р,Ағылшын тілі 5
Тарих 3
Тілегенов А.

Өмірзақов А.

R
СТУДЕНТ
Аты-жөні Пән Бағ
а
Жұмабаева Тарих 5
Н. Тарих 5
Серсекова Ағылшын тілі5
Р. 3
Тілегенов Тарих
А.
Өмірзақов
А.

1.3.4-сурет Қилысу амалына мысал

Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы басқа
қатынастарды бөліп алуды жүзеге асырады:

R3 = D (T,L)

мұндағы D — бөлу амалының белгісі;

Т — бөлінетін қатынас;

L — бөлуші қатынас;

R3 — нәтижелік қатынас.

Бөлуші қатынас бірнеше болуші қатынастар атри-буттарынан түзіліп, ал
нәтижелік қатынас бөлуші қаты-настарда қамтылмаған, тек болінуші
қатынастардағы атрибуттардан түруы тиіс. Айталық, 1.4.6-суретте сипат-
талған R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін
бөліп алып тастайық. Сонда R3 қатынасы қалыптасады (1.3.5-сурет).

R3

СТУДЕНТ
Аты-жөні Пән Баға
Жұмабасва Тарих 5
Н. Тарих 5
Сәрсекова Ағылшын 5
Р. тілі
Тілегенов
А.

1.3.5-сурет. Бөлу амалына мысал

Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек
алға нақты қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар
қалыптасады.

Мысалы, 1.3.4-суреттегі Rl, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ,
1.3.6-суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:

R4 = R1\R2.

R4

СТУДЕНТ
Аты-жөні Пән Бағ
а
Омаров Е.Тарих 3

1.3.6-сурет. Айырмашылық амалына мысал

Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қаты-насқа алғашқы
қатынастардан амалды орындау шарты-на сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:

R5 = Rl [P]

мұндағы R5 — бастапқы қатынас; R1 — нөтижелік қатынас; Р — проекция
шарты. Яғни, 1.3.4-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы
"Пән", "Баға" атрибуттарына проекция амалын қолданып, 1.3.7-суреттегі
нәтижелік R5 қатынасын аламыз.

R5

СТУДЕНТ
Пән Баға
Тарих 4
Тарих 5
Тарих 3
Ағылшын тілі4

1.3.7-сурет. Проекция амалына мысал

Қосылу амалын екі катынасқа қолданып, нәтижесінде бір катынас аламыз: U
= U1[p] U2

мұндағы U — қосылу нәтижесі;

р — қосылу амалының шарты;

U1,U2 - бастапқы қатынастар.

Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық
қатарларымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жүптар қосу шартын
орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді.
Мысалы, UІ және U2 қатынастары берілсін. Олар-ға қосылу амалын "Мамандық"
атрибуты бойынша жүр-гізейік. Нәтижелік U қатынасы бірінші және екінші
қатынастардың барлық атрибуттарын "Мамандық" атрибуты бойынша қамтиды
(1.3.8-сурет).

МАМАНДАР
Аты-жоні Мамандығы
Асқаров М. Экономист
Жұмабаева II. Дәрігер
Сәрсекова Р. Бухгалтер
Жуматов Ж. Дәрігер
Исаев И. Бухгалтер
МАМАНДАР
Мамандық Жасы
Экономист 35
Дерігер 30
Бухгалтер 34

U2 Ul

U

МАМАНДАР
Аты-жөніМамандығы Жасы
Асқаров М. Экономист 35
Жүмабаева Н. Дәрігер 30
Сәрсекова Р. Бухгалтер 34

1.3.8-сурет. Қосылу амалына мысал

Тандау амалы бір қатынас үшін орындалады:

Т = І[р],

мұндағы Т — нәтижелік қатынас;

J — бастапқы қатынас;

р — тандау шарты.

Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір
тандау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік
қатынас алынады. Мысалы оны, топтағы студенттер caны l8 адам болатын тандау
шарты арқылы (1.3.9-сурет) байқауға болады.

S1

СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студенттер
саны
Банк ісі 1 20
Банк ісі 2 19
Салык 1 18
Салық 2 18
Салык 3 17
Мемлекеттік бюджет 1 16
Құнды қағаздар нарығы16
1

S2

СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студенттер
саны
Салык 1 18
Салық 2 18

1.3.9-сурет. Тандау амалы

Мәліметтер қоймасының логикалық құрылымын тұрғызу кезеңі әдетте екі
деңгейге бөлінетіні белгілі: инфологиялық жобалау және даталогиялық
жобалау.

Инфологиялық жобалауда объектінің нақты пәндік саласының ақпраттық
мазмұнын бейнелеп көрсететін семантикалық мағыналы үлгілер алынады.
Сонымен бірге төмендегі жұмыстар жүзеге асырылады.

Біріншіден, басқару объектісінің пәндік саласын зерттеу. Пәндік сала
ұғымын шынайы әлемнің немесе ортаның зерттелінетін немесе қолданылатын
қандай да бір бөлігі деп түсінуге болады. Пәндік саланы зерттеу –тапсырма
берушімен, яғни жүйені болашақта қолданыушымен пікір алысып, кеңесу арқылы
орындалады. Әңгіме барысында келесі мәліметтерді алу қарастырылады:

• пәндік саланың шекарасын, оның өзгеру және даму мүмкіндіктерін
анықтау;

• пәндік саладағы үзінділер тізімін және әр бір үзінді туралы түсінікті
анықтау: қолданушылар тізімі мен олардың сұранысын (ақпаратқа деген
тұтынушылығын) анықтау;

• объектітідегі ақпартты жинақтайтын және өңдейтін технологиямен танысу;

• МҚ–ны жүзеге асыру үшін қандай компьютерлік техниканы қолдану
жоспарланып отырғанын анықтау;

• ақпараттың келіп түсуін, жөнделу жиілігін және ақпаратың ақиқаттылығына
жауап беретін адамды анықтау.

Екіншіден, объектілер мен атриубттарды анықтау. Бұл жұмысты орындау
үшін пәндік саланың үзіндісінде жүріп тұрататын кіру және шығу құжаттары
мен, олардың түрлері мен, анықтамалар мен, басқа да мәліметтермен танысу
қажет. Бұл жерде жобалаушы тұрғызылатын мәліметтер қорының түрін айқындап
анықтауға тиіс. Мұндағы МҚ-ның түрі- құжаттық, фактографикалық немесе
аралас болуы мүмкін.

Үшіншіден қолданушылардың МҚ-ға деген барлық сұранысы тапсырма
берушілердің қатысыуы мен анықталады. Бұл жұмыстың мақсаты –пәндік саланың
әр бір үзінді бөлігіне арнап толық сұрсныстар тізімін құрастыру:Әр бір
сұраныста мәліметтерді өңдеудің нақты кезеңдермен сұраныстық байланыстар
тұруы қажет.

Төртіншіден, құрылымдық байланысты анықтау сұраныстық байланыстарды
талдаған соң орындалады.Бұрынан бар құрылымдық байланыстар барлық
сұраныстарды қанағаттандыра алмауы мүмкін.Егер қандайда сұраныстық байланыс
үшін құрылымдық байланыс болмаса, онда ол тағайындалып айқындалады.

Концептуальды (тұжырымдамалы) инфологиялық үлгіні жобалау, оның
жөнделуі мен толықтығын тексеру мен айтылады. Ол МҚ-ға деген барлық
сұрсаныстың орындалуы мүмкіндіктерін тексеруде құралады.Инфологиалық үлгі
ұзақ уақыт бойы барлық жүйелердің жұмысын қамтамасыз етіп, бір МҚБЖ-ны
басқасына ауыстыруды шыдап тұруы тиіс.

Логикалық жобалау барысында инфологиялық концептуальдық үлгі, таңдаулы
нақты МҚБЖ-да қабылданған пішінге түрленеді. Мәліметтер қоймасы құрылымының
логикалық үлгісі пәндік саладағы обьекті қасиетінің мағынасын бейнелейтін
ақпарат бірлігінің құрылымы арасындағы байланыс туралы жобалаушының
түсінігін көрсетеді. Мәліметтер қоймасының алынған логикалық құрылымының
көмегімен мәліметтерді іздеу барысын улгілеу жүргізіліп, қажетті жазуларды
алу үшін құрылымға ену мен ондағы жүріс жолдары анықталады.

Осылайша, тек МҚБЖ-ға ғана ендірілген мәліметтер үлгісінің түрі
қолданыла отырып, пәндік саланың концептуальды үлгісінің схемасы
құрастырылады.

Жалпы, семантикалық ақпарат жүйесі деп, белгілі бір мақсатқа жету үшін
жүйенің қызметін түсінуге болады. Семантикалық ақпарат деп, обектінің
берілген жақтарын қандай да бір белгілермен өрнектейтін мағұлматтарды
айтуға болады.

Мәліметтер қорын басқару жүйесін пайдаланушылар ортасы өте ауқымды
болып келеді. Оны үлкен де, кіші де, жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да
адам өмірінің барлық салаларында пайдаланады.

Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты
әлеуметтік-экономикалық салалар автоматтандырылуда. Соған сәйкес бұл
салаларды басқару орталықтандырылған жүйе бойынша жүзеге асырылуда.

1.4 Есептің қойылымы

Біздің ғылыми жұмыста интернет ресурстарының мәліметтер қорын құру
үшін мынадай жұмыстарды орындау керек:

• интернеттегі қажетті және маңызды веб адрестердің тізімін жасау;

• бағдарламалық қамтамасыздандыруды таңдау;

• мәліметтер қорын сақтауды ұйымдастыру;

• веб адрестерді тақырыптарға жіктеу және оларға түсініктеме беру;

• Мәліметтер қорының бағдарламасын құру;

• дайындалған веб адрестерді мәліметтер қорына енгізу.

Сонымен қатар осы жұмыстарды орындау үшін интернеттер қажетті
ресурстарды іздестіру, мәліметтер қорын құру теориясын және практикасын
оқып меңгеру, Delphi 7 бағдарламалау тілінде мәліметтер қорын құруды және
ондағы қажетті компаненттерге шолу жасап оны қолдануды үйрену қажет.

2 Бөлім. Delphi-де мәліметтер қорын құру

2.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу

Жоғары деңгейлі бағдарламалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген бағдарламалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар
процедуралық, логикалық және обьектілі-бағдарлы болып үш түрге бөлінеді.
Мысалы, дәстүрлі (классикалық) процедуралық бағдарламалау тілдері —
Фортран, Бейсик, Паскаль, логикалық тілдер — ЛИСП, Пролог. Есептеуіш
техниканың қарқынды дамуы және бағдарламалық жабдықтауды тиімді дайындауға
қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және
обьектілі-бағдарлы бағдарламалау (ОББ) негізінде құрылған бағдарламалау
тілдері - Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microsoft
Visual Basic, Borland Delphi. Процедуралық бағдарламалау тілдерінде
бағдарламаның жұмысы операторларды ретімен орындау бойынша, ал, логикалық
бағдарламалау тілдерінде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер
енгізу ретінде қарастырылған болатын. Обьектіге бағдарлы оқиғалық
бағдарламалау тілінде бағдарламаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен
және түрлі обьектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды
түрлері — Visual Basic тілі Qbasic бағдарламалау тілі негізінде, Delphi
(Дельфи) Обьектілі Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows
операциялық жұмысын басшылыққа алып кұрылған (visual — көзбен көру,
экрандық). Олар, әсіресе, Delphi бағдарламалау тілі — кез-келген қосымшаны
дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл.

Біздің таңдаған бағдарламалық қамтама бұл – Delphi 7 объектіге
бағытталған бағдарламалау тілі. - Delphi 7 интернет үшін қосымшаларды
дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және онда мәліметтер қорын құруды тиімді
жүзеге асыруға болады. Delphi-дің негізгі ерекшелігі — онда қосымша құруда
компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады (Windows ортасында
пайдаланатындықтан, Delphi-де бағдарламаны көбінесе қосымша деп атайды).
Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: әр қосымша кітапханасы бағдарламалау
ортасында дайындалып, арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттер
элементтерінен жинақталады.

Delphi-де жұмыс жасаудың тиімділігі ондағы
объектілерді сипаттамай-ақ тышқанның көмегімен қою арқылы ерекшелінеді.
Delphi Windows жүйесінде бағдарламалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып бағдарлама дайындау, бағдарлама
мәзірін құру, анимация, мультимедия процестерін ұйымдастыру, OLE
технологиясын пайдаланып басқа офистік қосымшаларды шақыру,
олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау мүмкіндік
тері бар.

Бір және екі деңгейлі Delphi қосымшалары келесі механизмдерді қолдана
отырып локальды және ұзартылған мәліметтер қорына қол жеткізе алады:

• BDE (Borland Database Engine – Borland фирмасының мәліметтер қорының
процессоры) мәліметтер қорымен әрекеттесу үшін AP1 дамыған интерфейсін
ұсынады.

• ADO (Active X Date Objects – Active X мәліметтерінің объектілері) OLE
DB (Objects Linking and Embedding DateBase – мәліметтер қорының
объектілерін байланыстыру мен ендіру) көмегімен ақпаратқа қол
жеткізуді жүзеге асырады;

• dbExpress драйверлер жинағы көмегімен мәліметтер қорындағы
ақпараттарға тез қол жеткізуді қамтамасыз етеді;

• Interbase тікелей Interbase мәліметтер қорына қол жеткізуді іске
асырады.

Мәліметтер қорындағы ақпараттарға қол жеткізу технологиясының
вариантын таңдау өңделген қосымшаны жан – жаққа тарату дайындығының
ыңғайлығын ескере отырып, сондай – ақ жады ресурстарының қосымша шығындарын
ескере отырып анықталады. Мысалы BDE үшін инсталляция дискдегі сыртқы
жадының шамамен 15 Мб – тын және мәліметтер қорында пайдаланатын
псевдонимдерді қалпына келтіруін талап етеді.

Үш деңгейлі Delphi 7 қосымшаларын DataSnap механизмі көмегімен
құрастыруға болады. Мәліметтер қорының үш деңгейлі қосымшаларын құрастыру
кезінде пайдаланатын компоненттер DataSnap пен DataAccess беттерінде
орналасқан.

Delphі–де интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген
және берілгендер қорымен жұмыс істеуде басқа бағдарламалауда
қарастырылмаған кейбір өзгешеліктер енгізілген.

Delphі Wіndows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда
көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін
құру, анимация мультимедия процесстерін ұйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және
т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін.

Borland корпорациясы аз ғана мерзім ішінде Delphі-дің 7 негізгі
версиялары мен бірнеше модификацияларын шығарды. Delphі 7 версиясында өте
көп өзгерістер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.