Мектеп кадр бөлімінің автаматтандырылған акпараттық жүйесін кұру
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер ... .. 6
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі... 9
1.3 Агрегат ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы) ... ... ... ... .. 17
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы ... ... ... ... ... 21
1.6 Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
1.7 Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2. Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы
2.1 Delphі тілінің басқарушы құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Объекті.бағдарлы бағдарламаның элементтері ... ... ... ... 59
2.3 Excel қолданбалы бағдарлама туралы қысқаша мәліміт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
2.4 Бағдараламаның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер ... .. 6
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі... 9
1.3 Агрегат ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы) ... ... ... ... .. 17
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы ... ... ... ... ... 21
1.6 Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
1.7 Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2. Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы
2.1 Delphі тілінің басқарушы құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Объекті.бағдарлы бағдарламаның элементтері ... ... ... ... 59
2.3 Excel қолданбалы бағдарлама туралы қысқаша мәліміт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
2.4 Бағдараламаның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
Кіріспе
Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялар өте үлкен қарқынмен дамуда және бұл жай барлығымызға да мәлім. Соңғы технологиялық жетістіктердің арқасында компьютерлер өміріміздің барлық саласында қолданысқа еніп, көптеген жұмыстарын жеңілдетіп, жаңа жетістіктерге жетелеуде.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын информациялық экономикаға өту. Информатика мамандары қоғамдағы информация рөлінің күшеюін бір ауыздан мойындап отыр. Оның статусы өзгеруде. Ақпарат бара-бара қоғамдық әл-ауқат деңгейін анықтайтын шешуші факторға айналуда. Ол бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Бізді қоршаған ортада әрқашан қозғалыста болатын ақпараттар жиындары өте үлкен. Уақыт өтуімен олар арту тенденциясына ие. Сондықтан кез келген үлкен немесе кіші ұйымдарда нәтижелі жұмыстарды қамтамасыз ететін мәліметтерді басқару мәселесі туады. Кейбір ұйымдар бұл үшін папкалардан тұратын шкафтарды пайдаланады, бірақ көпшілік ұйымдар компьтерленген мүмкіншіліктерін жоғары бағалайды. Қазіргі күнде көпшілік қаржы ұйымдары, өнеркәсіптер, сауда-саттық, оқу мекемелер, яғны мектептер және т.б. ұйымдар мәліметтер қорысыз жұмыс істеуі өте қиын. Мәліметтер қоры болмағанда олар ақпараттар көшкінінде жай ғана тұншығып қалар еді.
Үлкен көлемдегі сақталған ақпараттарды қолдану, жүйелік құрылғылардың дамуынан басқа, мәліметтерді тасымалдау құралдары, жады үшін адам мен ЭЕМ арасында диалогты қамтамасыз ететін, файлдарды оқу үшін , сақталған мәліметтерді модификациялауда жаңа мәліметтерді қосу немесе сақталынған мәліметтер негізінде шешім қабылдау үшін мүмкіншіліктер туғызуы керек. Бұл функцияларды қамтамасыздандыру үшін мәліметтер қорын басқару жүйесі деген мамандандырылған құрал енгізілген. Қазіргі заманғы МҚБЖ (Мәліметтер қорын басқару жүйелері) - ақпараттар массивін басқаруда бір немесе бірнеше қолданушылардың бір уақыт ішінде жұмыс істеуіне бағытталған мәліметтер қорын басқарудың көп қолданушылар жүйесі.
Ақпараттандыру концепциясының негізгі идеясы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуына ақпарат пен жаңа ақпараттық технология әсерінің өсе түсуі болып отыр. Осы жерде екі ұғымның түсінігін анықтау проблемасы туады - информациялық ұқыптылық және компьютерлік сауаттылық. Бұл екі ұғымды жиі алмастыру байқалады. Бірақ, алғашқы ұғымның арнасы кеңірек, ол информацияның қай жерде және қандай түрде сақталатынын біле отырып, информацияны табу қабілетін ғана емес, сонымен қатар, ол нақты қандай ақпарат, ол қалай классификациаланып, жөнделген, оны қалай пайдалануға болады және ең бастысы белгілі бір жағдайда ол байлық табу жолында қандай үлес қоса алады деген мәселелер туралы нақты біле алады. Ал мұндай ой еңбегі тек жалпы білімде ғана емес, арнайы дайындықты да қажет етеді. Екінші жағынан, әрбір қоғамның ақпараттандыру деңгейі информация саласында жұмыс істеушілер санымен анықталады. Сондықтан да, жан - жақты білімді және компьютерлік сауатты мамандар дайындау қазіргі заманның үлкен қажеттілігі болып отыр. Информатизация процесінің алдында тұрған тағы бір мәселе - қазіргі заманға сай жаппай компьютер жасап шығару, оларды телекоммуникация жүйелерімен байланыстыру. Мұндай жағдайларда информация жүйелері бизнес жүргізу құралына, кәсіпорынға немесе бөлімге айналады, Қазіргі кезде қолмен пайдаланылатын информациялық жүйе (есептеп шығару техникасының көмегінсіз) және автоматтандырылған информациялық жүйе болып бөлінеді.
Ғылыми техникалық прогресс және нарықтық қатынасқа өту процесі жоғары білімді мамандардың мамандық номенклатурасының кеңеюін талап етіп отыр. Әсіресе информациялық жүйе технологиясында білім алушылар арасында даму динамикасы өте қатты білінеді. Қазіргі кездегі информацияны қағазда емес, ЭЕМ-де сақтау анағұрлым арзан. Компьютер қолдануда мәтіндер ғана емес, чертеждер, қол жазба түріндегі документтер, фото суреттер, дыбыс жазбалары және тағы басқа сақтауға болады, яғни компьютер қандай да болсын ақпаратты жадында сақтай алады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Адамдар мектепте білім алып, тарбиеленеди. Бирақ сол білімді мектепте мұғалімдер беретіндіктен қаншама муғалімдерді жұмысқа алады. ...
Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялар өте үлкен қарқынмен дамуда және бұл жай барлығымызға да мәлім. Соңғы технологиялық жетістіктердің арқасында компьютерлер өміріміздің барлық саласында қолданысқа еніп, көптеген жұмыстарын жеңілдетіп, жаңа жетістіктерге жетелеуде.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын информациялық экономикаға өту. Информатика мамандары қоғамдағы информация рөлінің күшеюін бір ауыздан мойындап отыр. Оның статусы өзгеруде. Ақпарат бара-бара қоғамдық әл-ауқат деңгейін анықтайтын шешуші факторға айналуда. Ол бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Бізді қоршаған ортада әрқашан қозғалыста болатын ақпараттар жиындары өте үлкен. Уақыт өтуімен олар арту тенденциясына ие. Сондықтан кез келген үлкен немесе кіші ұйымдарда нәтижелі жұмыстарды қамтамасыз ететін мәліметтерді басқару мәселесі туады. Кейбір ұйымдар бұл үшін папкалардан тұратын шкафтарды пайдаланады, бірақ көпшілік ұйымдар компьтерленген мүмкіншіліктерін жоғары бағалайды. Қазіргі күнде көпшілік қаржы ұйымдары, өнеркәсіптер, сауда-саттық, оқу мекемелер, яғны мектептер және т.б. ұйымдар мәліметтер қорысыз жұмыс істеуі өте қиын. Мәліметтер қоры болмағанда олар ақпараттар көшкінінде жай ғана тұншығып қалар еді.
Үлкен көлемдегі сақталған ақпараттарды қолдану, жүйелік құрылғылардың дамуынан басқа, мәліметтерді тасымалдау құралдары, жады үшін адам мен ЭЕМ арасында диалогты қамтамасыз ететін, файлдарды оқу үшін , сақталған мәліметтерді модификациялауда жаңа мәліметтерді қосу немесе сақталынған мәліметтер негізінде шешім қабылдау үшін мүмкіншіліктер туғызуы керек. Бұл функцияларды қамтамасыздандыру үшін мәліметтер қорын басқару жүйесі деген мамандандырылған құрал енгізілген. Қазіргі заманғы МҚБЖ (Мәліметтер қорын басқару жүйелері) - ақпараттар массивін басқаруда бір немесе бірнеше қолданушылардың бір уақыт ішінде жұмыс істеуіне бағытталған мәліметтер қорын басқарудың көп қолданушылар жүйесі.
Ақпараттандыру концепциясының негізгі идеясы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуына ақпарат пен жаңа ақпараттық технология әсерінің өсе түсуі болып отыр. Осы жерде екі ұғымның түсінігін анықтау проблемасы туады - информациялық ұқыптылық және компьютерлік сауаттылық. Бұл екі ұғымды жиі алмастыру байқалады. Бірақ, алғашқы ұғымның арнасы кеңірек, ол информацияның қай жерде және қандай түрде сақталатынын біле отырып, информацияны табу қабілетін ғана емес, сонымен қатар, ол нақты қандай ақпарат, ол қалай классификациаланып, жөнделген, оны қалай пайдалануға болады және ең бастысы белгілі бір жағдайда ол байлық табу жолында қандай үлес қоса алады деген мәселелер туралы нақты біле алады. Ал мұндай ой еңбегі тек жалпы білімде ғана емес, арнайы дайындықты да қажет етеді. Екінші жағынан, әрбір қоғамның ақпараттандыру деңгейі информация саласында жұмыс істеушілер санымен анықталады. Сондықтан да, жан - жақты білімді және компьютерлік сауатты мамандар дайындау қазіргі заманның үлкен қажеттілігі болып отыр. Информатизация процесінің алдында тұрған тағы бір мәселе - қазіргі заманға сай жаппай компьютер жасап шығару, оларды телекоммуникация жүйелерімен байланыстыру. Мұндай жағдайларда информация жүйелері бизнес жүргізу құралына, кәсіпорынға немесе бөлімге айналады, Қазіргі кезде қолмен пайдаланылатын информациялық жүйе (есептеп шығару техникасының көмегінсіз) және автоматтандырылған информациялық жүйе болып бөлінеді.
Ғылыми техникалық прогресс және нарықтық қатынасқа өту процесі жоғары білімді мамандардың мамандық номенклатурасының кеңеюін талап етіп отыр. Әсіресе информациялық жүйе технологиясында білім алушылар арасында даму динамикасы өте қатты білінеді. Қазіргі кездегі информацияны қағазда емес, ЭЕМ-де сақтау анағұрлым арзан. Компьютер қолдануда мәтіндер ғана емес, чертеждер, қол жазба түріндегі документтер, фото суреттер, дыбыс жазбалары және тағы басқа сақтауға болады, яғни компьютер қандай да болсын ақпаратты жадында сақтай алады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Адамдар мектепте білім алып, тарбиеленеди. Бирақ сол білімді мектепте мұғалімдер беретіндіктен қаншама муғалімдерді жұмысқа алады. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Алексеев П.А. Информатика 2001. –М.: Издательство СОЛОН-Р, 2001
2. А.Я.Архангельский. Приемы программирования в Delphi на основе VCL. 2006.
3. В. Гофман, А. Хомоненко. Работа с базами данных в Delphi. - Санкт-Петербург, БХВ, 2000.
4. Ананьев А.И., Федоров А.Ф. Самоучитель Visual Basic 6.0. – СПб.: БХВ – Петербург, 2002.
5. Архангельский А.Я. Delphi 5. Справочное пособие. – М.: ЗАО “Издательство БИНОМ”, 2001. 768c.
6. Баженова И.Ю. Delphi 5. Самоучитель программиста. – М.: КУДИЦ – ОБРАЗ, 2000. 336c.
7. Тейксейра Стив, Пачеко Ксавье. Delphi 6. Руководство разрабочика. Том 1. Основные методы и технологии. Пер. с англ. Уч. пос. – М.: Изд. дом «Вильямс», - 2001. - 832 с.
8. Тейксейра Стив, Пачеко Ксавье. Delphi 6. Руководство разрабочика. Том 2. Разработка компонентов и работа с базами данных. Пер. с англ. Уч. пос. – М.: Изд. дом «Вильямс», - 2001. – 992 с.
9. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 6. Учебный курс. – СПб, Питер, 2002. - 352 c.
10. Подольский С.В., Скиба С.А., Кожедуб О.А. Разработка интернет-приложений в Delphi 6. – СПб, БХВ-Петербург, 2002. - 452 c.
11. Рубенкин Нейл Дж.. Программирование в Delphi для “чайников” - К.: Диалектика, 1996. - 304 с.
12. Дантеман Джефф, Мишел Джим, Тейлор Дон. Программирование в среде Delphi. Пер. с англ. - К.:НИПФ “ДиаСофт Лтд”, 1995. - 608 с.
13. Браун С. Visual Basic 6.0 учебный курс. – СПб.: Питер, 2001.
14. Гарнаев А.Ю. Visual Basic 6.0 разработка приложений. СПБ.: БХВ – Петербург, 2001.
15. Гладких И.Г., Харламов А.И. Изучаем компьютерные телекоммуникации без модема. Информатика и образование, 1999, №8.
16. Моисеева М.В. Программно-методический комплекс “Компьютер в системах передачи информации”. Информатика и образование, 1994, №1.
1. Алексеев П.А. Информатика 2001. –М.: Издательство СОЛОН-Р, 2001
2. А.Я.Архангельский. Приемы программирования в Delphi на основе VCL. 2006.
3. В. Гофман, А. Хомоненко. Работа с базами данных в Delphi. - Санкт-Петербург, БХВ, 2000.
4. Ананьев А.И., Федоров А.Ф. Самоучитель Visual Basic 6.0. – СПб.: БХВ – Петербург, 2002.
5. Архангельский А.Я. Delphi 5. Справочное пособие. – М.: ЗАО “Издательство БИНОМ”, 2001. 768c.
6. Баженова И.Ю. Delphi 5. Самоучитель программиста. – М.: КУДИЦ – ОБРАЗ, 2000. 336c.
7. Тейксейра Стив, Пачеко Ксавье. Delphi 6. Руководство разрабочика. Том 1. Основные методы и технологии. Пер. с англ. Уч. пос. – М.: Изд. дом «Вильямс», - 2001. - 832 с.
8. Тейксейра Стив, Пачеко Ксавье. Delphi 6. Руководство разрабочика. Том 2. Разработка компонентов и работа с базами данных. Пер. с англ. Уч. пос. – М.: Изд. дом «Вильямс», - 2001. – 992 с.
9. Фаронов В.В. Программирование баз данных в Delphi 6. Учебный курс. – СПб, Питер, 2002. - 352 c.
10. Подольский С.В., Скиба С.А., Кожедуб О.А. Разработка интернет-приложений в Delphi 6. – СПб, БХВ-Петербург, 2002. - 452 c.
11. Рубенкин Нейл Дж.. Программирование в Delphi для “чайников” - К.: Диалектика, 1996. - 304 с.
12. Дантеман Джефф, Мишел Джим, Тейлор Дон. Программирование в среде Delphi. Пер. с англ. - К.:НИПФ “ДиаСофт Лтд”, 1995. - 608 с.
13. Браун С. Visual Basic 6.0 учебный курс. – СПб.: Питер, 2001.
14. Гарнаев А.Ю. Visual Basic 6.0 разработка приложений. СПБ.: БХВ – Петербург, 2001.
15. Гладких И.Г., Харламов А.И. Изучаем компьютерные телекоммуникации без модема. Информатика и образование, 1999, №8.
16. Моисеева М.В. Программно-методический комплекс “Компьютер в системах передачи информации”. Информатика и образование, 1994, №1.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
... ... ... ... ... ... ... ...
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер ... .. 6
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі... 9
1.3 Агрегат 13
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.4 Мәліметтер қорының жіктелуі 17
(классификициясы) ... ... ... ... . .
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің 21
дамуы ... ... ... ... ...
1.6 Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын 26
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.7 Қолданбалы бағдарлама пакеттері. 30
Access ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы
2.1 Delphі тілінің басқарушы 48
құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Объекті-бағдарлы бағдарламаның 59
элементтері ... ... ... ...
2.3 Excel қолданбалы бағдарлама туралы қысқаша
мәліміт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.4 Бағдараламаның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялар өте үлкен қарқынмен дамуда және
бұл жай барлығымызға да мәлім. Соңғы технологиялық жетістіктердің арқасында
компьютерлер өміріміздің барлық саласында қолданысқа еніп, көптеген
жұмыстарын жеңілдетіп, жаңа жетістіктерге жетелеуде.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің
өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние
автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның
өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен
көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген
индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын
информациялық экономикаға өту. Информатика мамандары қоғамдағы информация
рөлінің күшеюін бір ауыздан мойындап отыр. Оның статусы өзгеруде. Ақпарат
бара-бара қоғамдық әл-ауқат деңгейін анықтайтын шешуші факторға айналуда.
Ол бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Бізді қоршаған ортада әрқашан қозғалыста болатын ақпараттар жиындары
өте үлкен. Уақыт өтуімен олар арту тенденциясына ие. Сондықтан кез келген
үлкен немесе кіші ұйымдарда нәтижелі жұмыстарды қамтамасыз ететін
мәліметтерді басқару мәселесі туады. Кейбір ұйымдар бұл үшін папкалардан
тұратын шкафтарды пайдаланады, бірақ көпшілік ұйымдар компьтерленген
мүмкіншіліктерін жоғары бағалайды. Қазіргі күнде көпшілік қаржы ұйымдары,
өнеркәсіптер, сауда-саттық, оқу мекемелер, яғны мектептер және т.б. ұйымдар
мәліметтер қорысыз жұмыс істеуі өте қиын. Мәліметтер қоры болмағанда олар
ақпараттар көшкінінде жай ғана тұншығып қалар еді.
Үлкен көлемдегі сақталған ақпараттарды қолдану, жүйелік құрылғылардың
дамуынан басқа, мәліметтерді тасымалдау құралдары, жады үшін адам мен ЭЕМ
арасында диалогты қамтамасыз ететін, файлдарды оқу үшін , сақталған
мәліметтерді модификациялауда жаңа мәліметтерді қосу немесе сақталынған
мәліметтер негізінде шешім қабылдау үшін мүмкіншіліктер туғызуы керек. Бұл
функцияларды қамтамасыздандыру үшін мәліметтер қорын басқару жүйесі деген
мамандандырылған құрал енгізілген. Қазіргі заманғы МҚБЖ (Мәліметтер қорын
басқару жүйелері) - ақпараттар массивін басқаруда бір немесе бірнеше
қолданушылардың бір уақыт ішінде жұмыс істеуіне бағытталған мәліметтер
қорын басқарудың көп қолданушылар жүйесі.
Ақпараттандыру концепциясының негізгі идеясы қоғамның әлеуметтік
экономикалық дамуына ақпарат пен жаңа ақпараттық технология әсерінің өсе
түсуі болып отыр. Осы жерде екі ұғымның түсінігін анықтау проблемасы туады
- информациялық ұқыптылық және компьютерлік сауаттылық. Бұл екі ұғымды жиі
алмастыру байқалады. Бірақ, алғашқы ұғымның арнасы кеңірек, ол
информацияның қай жерде және қандай түрде сақталатынын біле отырып,
информацияны табу қабілетін ғана емес, сонымен қатар, ол нақты қандай
ақпарат, ол қалай классификациаланып, жөнделген, оны қалай пайдалануға
болады және ең бастысы белгілі бір жағдайда ол байлық табу жолында қандай
үлес қоса алады деген мәселелер туралы нақты біле алады. Ал мұндай ой
еңбегі тек жалпы білімде ғана емес, арнайы дайындықты да қажет етеді.
Екінші жағынан, әрбір қоғамның ақпараттандыру деңгейі информация саласында
жұмыс істеушілер санымен анықталады. Сондықтан да, жан - жақты білімді
және компьютерлік сауатты мамандар дайындау қазіргі заманның үлкен
қажеттілігі болып отыр. Информатизация процесінің алдында тұрған тағы бір
мәселе - қазіргі заманға сай жаппай компьютер жасап шығару, оларды
телекоммуникация жүйелерімен байланыстыру. Мұндай жағдайларда информация
жүйелері бизнес жүргізу құралына, кәсіпорынға немесе бөлімге айналады,
Қазіргі кезде қолмен пайдаланылатын информациялық жүйе (есептеп шығару
техникасының көмегінсіз) және автоматтандырылған информациялық жүйе болып
бөлінеді.
Ғылыми техникалық прогресс және нарықтық қатынасқа өту процесі жоғары
білімді мамандардың мамандық номенклатурасының кеңеюін талап етіп отыр.
Әсіресе информациялық жүйе технологиясында білім алушылар арасында даму
динамикасы өте қатты білінеді. Қазіргі кездегі информацияны қағазда емес,
ЭЕМ-де сақтау анағұрлым арзан. Компьютер қолдануда мәтіндер ғана емес,
чертеждер, қол жазба түріндегі документтер, фото суреттер, дыбыс жазбалары
және тағы басқа сақтауға болады, яғни компьютер қандай да болсын ақпаратты
жадында сақтай алады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Адамдар мектепте білім алып,
тарбиеленеди. Бирақ сол білімді мектепте мұғалімдер беретіндіктен қаншама
муғалімдерді жұмысқа алады. Сол кезде кадрларды алынған соң ол жерде
көптеген құжаттар айналымы болады. Оларды қолмен дайындау уакыт жоғалтумен
байланысты. Сонымен қатар мұғалімдер туралы барлық мәлімет мектеп үшін аса
маңызды: мәселен әрбір мұғалімге тиісті жеке каталог болып оларды сақтау.
Қажет кезінде қолдану қажет. Оның бәрін кадр бөлімінде бір адам істейтін
жұмыс емес. Сонымен қатар қызметкерлердің алтын уақытын мәліметтер іздеумен
кетеді. Ал есептеуіш техниканың дамуы нәтижесінде кадр бөлімін
автоматтандырудың комплексті жүйелері пайда болды. Бұл қызметкерлердің
уақытын іс-қағаздар толтырумен жоғалтпай, тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Мұндай бағдарламалар күнделікті құжаттарға байланысты операцияларды
бір ғана дербес компьютердің көмегімен шеше алады. Ақпараттық технология –
бұл ақпаратпен және есептеуіш техникамен білікті жұмыс істеуді білдіреді.
Автоматтандыру мен ақпаратты өңдеудің жалпы жаңа технологияның
артықшылықтары қайталанатын тапсырмаларды орындағанда, көп есептеу
жүргізетін есептерде немесе таза механикалық есептерде көрінеді.
Компьютерлік техника кез-келген творчествалық процесті жылдамдатуға
мүмкіндік береді. Творчестваның дамуы адамдардың компьютерлік техниканы
және жаңа ақпараттық технологияларды игерумен тығыз байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Үлкен қызмет салаларында, мекемелерде,
кәсіпорындарда, жоғарғы оқу орындарында және мектептерде адамдар өздерінің
керекті мәселелерін шешетіндіктен бұл қызмет салаларын ақпараттандыру өте
тиімді болады. Жаңа ақпараттық технологияларды қолданбай бұл қызмет
салаларының жұмыс істеуі қиындыққа соғады. Дер кезінде керекті
мәліметтердің ішінен іздеу жүргізу үшін, өңдеу үшін, басқару үшін
автоматтандырылған ақпараттық жүйені құру бұл жұмыстың негізгі мақсаты
болып табылады. Диплом жұмысының мақсаты қазіргі таңдағы үздік визуалды
бағдарламалардың бірі болып табылатын Delphi 7.0 бағдарламасымен, дерек
қорымен жұмыс істей алатын Access бағдарламасының барлық мүмкіндіктерін
пайдалана отырып, мықты бағдарламалық комплекс құру, яғни Мектеп кадр
бөлімінің автаматтандырылған акпараттық жүйесін кұру болып табылады.
Әрине шикізатсыз тауар (өнім) шығару мүмкін емес, сол сияқты білім
және мәліметтер жиынтығынсыз, кестесіз және ақпаратсыз автоматтандырылған
жүйе жасай алмаймыз. Бұл бөлімнің іс-қағаздары, бұйрықтар т.б. қағаздар өте
көп. Мектеп кадр бөлімінің іс-құжаттарын автоматтандырылған өңдеу жүйесі
қызметкердің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Бағдарлама қолданушы
үшін өте тиімді және қолданылуы қарапайым болуы шартымен орындалған.
Автоматтандыру процесі методикалық, тілдік, техникалық, алгоритмикалык және
бағдарламалық құралдардың жиынтығын құрай отырып, белгілі пән саласында
жұмыс ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Сондықтан дипломдық жұмыс мектеп кадр
бөлімі үшін өте тиімді әрі пайдалы болып табылады.
Диломдық жұмыстың негізінен екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім
теориялық мәліметке арналған. Ол Автоматтандыру және басқарудың элементтері
деп аталады. Оның өзі жеті бөлімшенен тұрады: Басқару жүйесіне қатысты
кибернетиқалық принциптер, Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды
бірлігі, Агрегат ұғымы, Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы),
Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы, Мәліметтер қорының
қасиеттері және оған қойылатын талаптар, Қолданбалы бағдарлама пакеттері.
Access.
Екінші бөлім Delphі ортасы туралы мәліметтер мен орындалатын жұмыстың
сипаты беріледі. Бұл бөлімде Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы деп
аталады. Ол төрт бөлімшенен тұрады: Delphі тілінің басқарушы құрылымдары,
Объекті-бағдарлы программалаудың элементтері, Excel қолданбалы бағдарлама
туралы қысқаша мәліміт, Бағдараламаның сипаттамасы.
Сонан соң қорытынды және әдебиеттер тізімі беріледі.
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер
Есептеу техникасы мен математикалық әдістерді қолдану арқылы ақпаратық
жүйелердің дамуы, басқару жүйелерінің қалыптастырылуы, басқару туралы ғылым
— кибернетикамен тығыз байланысып, әрі олар қолданбалы кибернетика
элементтеріне саналады.
Философ Платон қолданған "кибернетика" (кемені жүргізу тұтқасы) сөзіне
бертін келе, XX ғасырдың ортасында математик Н. Винер жаңаша ұғым берді. Ол
енді есептеу техникасынсыз, күрделі математикалық әдістерсіз, автоматтық
реттеу теориясынсыз, математикалық логикасыз, қала берді. Ақпараттық
теориясыз қарастырылмайтын күрделі ұғымға айналды. Ол енді динамикалық
күрделі жағдайларды басқаруға себепші болды.
Жалпы, кибернетикалық басқару деп:
- объектіні "үлкен жүйе" ретінде қарастырып, оның әрбір элементін
үлкен жүйенің бір "бөлігі" ретінде есептейтін;
-көп нұсқалы (вариантты) динамикалық есептерді
оңтайлы (оптимальді) шешімдермен жабдықтайтын;
- кері байланыс, өзін-өзі реттеуші, үлгілеу және т.б. секілді
әдістерді қолданатын;
- басқару жұмыстарында ақпараттық жүйелерді пайдаланатын басқару түрін
түсінуге болады.
Басқаша айтқанда, кибернетика, академик А.И. Бергтің "күрделі
динамикалық жүйелерді мақсаттарға бағыттап оңтайлы басқару туралы ғылым"
деген пікірі де жоғарыдағы ойды растайды.
Қоғамдық, өндірістік, объектілік, кешендік және т.б. жүйелерді басқару
үрдісі әр түрлі ыңғайды, яғни күрделі жүйені, немесе қарапайым жүйені
басқару ыңғайын қажет етеді. Бұл жерде әр түрлі мақсаттар мен оған жетудің
әр алуан баламалары қарастырылады.
Дегенмен, кибернетика ғылымы олардағы басқару үрдісінің ұқсастықтарын
анықтауға мүмкіндік берді. Себебі, басқару үрдісі қашанда ақпараттық
кезендермен немесе үрдістермен тығыз байланысты, яғни басқару ақпаратсыз
жүзеге асырылмайды. Кибернетика ақпаратты алу, өткізіп беру, жинақтау,
түрлендіру мен өңдеу және беру үрдістерін меңгереді. Сонымен, ақпараттық
үрдісті басқару технологиясын қарастырайық. Оның сатылары сурет 1-де
бейнеленген.
Бірінші саты — басқарылып отырған объектінің күйі туралы ақпаратты алу
және оны дайындау. Объект жайындағы деректер оны сипаттайтын көрсеткіштер
сандық түрінде бейнеленуі мүмкін. Бұл жағдай математикалық әдістерді
қолдануға мүмкіндік береді.
Екінші саты — қажетті шешімді алу үшін, алынған ақпаратты өңдеу.
Жинақталған ақпарат логикалық немесе математикалық тәсілдермен алынып, осы
тәсілдер - басқару алгоритмдері деп аталады.
Сурет 1- Ақпараттық үрдіс сипаты
Үшінші саты — алынған шешімдер негізінде атқарушыларға басқарушы
ұйғарылымдарын - ақпаратгық бұйрықтарды жеткізіп беру.
Кибернетикалық тұрғыда басқару — келіп түскен ақпаратты өндеу жолдары
арқылы алынған шешімдер негізінде бұйрықтық ақпаратты беру. Бірақ, басқару
мен ұйымдастыру амалдары өзара ұқсас секілді болғанмен, олардың
айырмашылықтарын ескерген дұрыс. Басқару -объектікі дамытатын динамикалық
күйімен сипатталса, ұйымдастыру — объектінің қызметін, құрылымын реттеп
тәртіптеу түріндегі салыстырмалы статистикалық күйімен сипатталады.
Тағы бір ескеретін нәрсе, басқару мен ұйымдастыру өзара кері
пропорционалды. Себебі, объектіні ұйымдастыру деңгейі неғүрлым жоғары
болса, соншалықты оны басқару деңгейінің қажеттілігі төмен болады.
Бір қарағанда, объектіні ұйымдастыруды дамыту арқылы оны басқаруды
жоққа шығаруға болатын секілді. Дегенмен, жоғары деңгейдегі ұйымдастыру
шаралары арқылы объект ұлғайып дамыған сайын, оны сапалы басқарумен
қамтамасыздандыру қажеттілігі туындайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, басқару - бір жүйенің басқа
бір жүйеге мақсатты түрде бағытталған ақпараттық әсері деуге болады.
Басқарудағы кибернетикалық принциптерге изоморфизм, кері байланыс,
басты факторға әсер ету арқылы басқару, бүтінділікті ішкі жүйелерге
бөлшектеу, математикалық тәсілдер мен әдістер және т. б. жатады.
Кибернетика тірі ағзалар мен машиналардағы басқару құрылымы мен
функцияларында изоморфизмнің бар екендігін тұжырымдайды. Басқару мен
байланыс тұрғысындағы тірі ағзалар (яғни, тірі жүйелер) күрделі,
динамикалық жүйелерден, айталық автоматтандырылған жүйелерден аса
айырмашылықтары жоқ. Оған дәлел, адамның жүйке талшықтары мен есептеу
техникасыңдағы триггерлер қозған немесе қозбаған (тыныш), яғни "иә - жоқ"
принципі қалпында болатын ұқсастықтары.
Компьютер көмегімен жүргізілген статистикалық сынақтар әдісі
изоморфизмге негізделген. Динамикалық күрделі үрдістерді компьютер арқылы
үлгілеу мүмкіндігі үлкен жадылы компьютердің кез келген динамикалық жүйеге
изоморфты деп есептеуіне мүмкіндік береді де, сол себепті, компьютерді
кибернетикалық машина деуге болады.
Енді кері байланыс принципін қарастырайық. Мысалы, сурет 1-дегі
кибернетикалық жүйеде (4) - басқарушы жүйе (5) тікелей және (6) кері
тізбекгер арқылы (3) басқарылатын жүйемен байланысады деп қарастырғанбыз.
Сол кезде қалыптасатып тікелей және кері байланыстар - тұйықталған тізбекгі
құрағаны белгілі. Осы жағдайдағы кері байланыс теріс немесе оң түрде болуы
мүмкін. Теріс түрдегі кері байланыс шығу шамасының берілген мәннен ауытқуын
азайтса (яғни, тұрақты тепетеңдік жағдайы болса), ал оң түрдегі байланыс
ауытқу мәнін көбейтеді (тұрақсыз тепетендік жағдайы қалыптасады).
Кибернетикалық тұрғыда кері байланыс принципіне -ақпараттық үрдісті
сипаттайды.
Басты факторға әсер ету арқылы басқару принципіне - объектіге немесе
басқарылушы үрдіске ену шамаларының ішінен ең басты ену шамасымен әсер ету
нәтижесінде шығу шамасын алу жатады.
Бүтінділікті ішкі жүйелерге бөлшектеу принципінде кибернетика -
объектінің күрделі сипатын ашуда басқаруды ықшамдау жолдарын көрсетеді,
яғни:
- толық ақпаратсыз, кері байланыс негізінде реттеу;
- басты ену сигналына ғана әсер ету мүмкіндігі;
- жағдайларды болжау мен үлгілеуде ықтималдылық әдістерін пайдалану;
-басқарылып отырған объектінің бір бірінен өзара
тәуелсіз ішкі күйелер ретіңде қарастырылуы.
Математикалық әдістер объектіні киберкетикалық баскарудың құрамды
бөлігіне саналып, олар объектіні оңтайлы басқару, зерттеу, жобалау және
талдау барысында пайдаланылады. Жүйені меңгеруде "операцияларды (амалдарды)
зерттеу әдістері" қолданылады. Объектінің қызметін талдауда, оның
математикалық үлгісі тұрғызылады. Ал үлгі — жүйенін, изоморфты бейнесі.
Жүйені үлгілеуде эвристикалық, комбинаторлық әдістер мен динамикалық
үлгілеу әдістері де кеңінен қолданылуда. Динамикалық үлгілеу уақыттан
тәуелді болғандықтан да, көп мерзімді үрдісті аз уақытта компьютер арқылы
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайдағы үрдіс стохастикалық сипатта
(кездейсоқ айнымалылардан, уақыттан тәуелді) болуы мүмкін.
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі
Ақпарат -латынның іnformatіo деген сөзінен шыққан, яғни істің жай-
күйі немесе біреудің іс-әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандай да
бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.
Дегенмен, мәліметтерді ақпаратпен теңестіруге болмайды. Ақпарат тек
бізді қызықтыратын істердің нақты емес жақтарын азайтатын мәліметтерді ғана
қамтиды.
Ақпаратты қандай да бір мәселелерді шешу үшін пайдалы болатын,
қабылданып алынған, түсінікті және бағаланған жаңа білім деп түсінейік.
Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизімінің
қабылданды-түсінікті-бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Мұндай анықтама ақпаратты үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді:
синтаксистік, семантикалық және программалық.
Синтаксистік деңгейде, ақпаратты қандай да бір қабылдап алушы кісі
үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынас қарастырылып, бұл жерде оның
мазмұны мен құндылығы ескерілмейді.
Семантикалық сүзгі (тезаурус) мәлімдеменің мазмұны меңгеруге
мүмкіндік береді. Мәлімдеменің мазмұны - белгілі бір түрде реттелген
білім болып табылады.
Прогматикалық сүзгі ақпаратты қабылдаушының іс жүзіндегі қызмет
барысында шешетін мәселелеріне байланысты, мәлімдемені бағалауына
мүмкіндік береді.
Кибернетикалық жағдайда ақпарат, объектінің жағдайын сипаттайтын
жабдық ретінде, сондай-ақ, басқару кезіндегі мәліметтер мен оны
қолданушылар арасындағы қатынас ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге -
кез келген обьектінің жағдайы туралы деректер, мағлұматтар жатады.
Ақпарат жүйесінде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтер мен оны қолданушылар арасындағы байланыс
ақпарат арқылы, яғни осы жүйеге қатысы бар мәліметтер мен қандайда бір
оқиғалар туралы белгілер арқылы жүзеге асады.
Ақпарат жүйесіс(АЖ)– қандай да бір обьектіні басқаруға қажетті
ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту,өңдеу,іздеу және шығарып беру жүйесі деп
қарастырылады. Әрбір ақпарат жүйесі(АЖ) ақпараттық обьектілердің бірігуін
қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы
иемденеді.
Ақпарат жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
- ақпараттық анықтамалық жүйелер;
- ақпараттық- кеңес беретін жүйелер;
- ақпараттық қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық- анықтамалық жүйелер ақпаратты жинап, оны адамның
пайдалануы үшін дайындайды.
Ақпараттық- кеңес беретін жүйелер объектінің күйімен жұмыс тәртібі
туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді
ұсынады.
Ақпаратты қадағалаушы жүйелерде мәліметтер адамның қатысуынсыз
ендіріліп , басқарылатын объектілердегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Дегенмен, келтірілген жүктеулер шартты түрде қарастырылған. Оларды
таңдау сәйкес факторлардан тәуелді.
Ақпарат жүйесіне қатысты ақпарат құрылымын қарастырсақ, оны ақпараттық
бірліктерге: реквизиттер, көрсеткіштер, құжат массив, ақпарат ағыны және
ақпарат жүйесі деп бөлуге болады. Мұндағы ақпараттың ары қарай бөлінуге
жатпайтын ең кіші өлшем бірлігі- реквизит десек, оның екі түрі бар екендігі
белгілі: реквизит- негіз және реквизит-белгі.
Әрбір реквизит әріптер мен сандар жиынтығынан тұрады және мән
мағынаның сандық қасиетін сипаттайды. Бұл жағдайда ол реквизит негіз деп
аталады. Ал ол мән- мағынаның сапалық қасиетін білдірсе, ол- реквизит
белгі деп аталады.
Бұл ұғымдар экономикадағы ақпарат жүйелерін қарастыратын пәндерде
осылай беріледі. Ал тек таза ақпарат жүйесінің теориясы төңірегіндегі
пәндерде ақпараттың атрибут және құрамды бөлігі деп саналатын екі негізгі
бірліктері қарастырылады. Атрибуттың аты және мәні(мән-мағынасы) болады.
Атрибуттың аты мәліметтерді өңдеу барысындағы шартты белгілеуді білдіреді.
Атрибуттың мәні деп, нақты бір жағдайды құбылыстың, жағдайдың, объектінің
қандай да бір қасиеттерін сипаттайтын шаманы түсінуге болады. Атрибуттың
барлық мүмкін болатын мәндері жиын ретінде біріктірілсе, ол осы атрибуттың
домені деп аталады.
Егер атрибутың А деген аты болса, ол (А,d) деген жұпты белгілеп тұрса,
яғни мұндағы d(D, онда D жиыны А атрибуты мәнінің домені (анықтау
облысы) деп аталады. d шамасы А атрибутының берілген уақыт мезетіндегі
мағынасы болады .
МҚБЖ-ға арнап бағдарлама жазғанда, ондағы мәтінде кездесетін
атрибуттар үшін доменнің барлық элементтерін тізіп шығу мүмкін емес
жағдайлар болады. Осындай кезде домен үшін мәннің типі мен ұзындығы
көрсетіледі. Мысалы, мекеме доменін-МЕКЕМ қарастырайық. Оның мәтіндік
ұзындығы белгіге дейін шектейік. Оны бағдарламалық Паскаль тілінде
былай жазуға болады:
var МЕКЕМ: strіng[15]
Мұндай домендегі мәндер жиыны мүмкін болатын мәндер жиынынан тұрады.
Қажет болған жағдайда олардың жіктегіштері қалыптастырылып, шартты белгілер
қамтылады. Егер жіктегіштер қажет болмаса, мәліметтер қоймасындағы
обьектілерді тек реттік нөмірімен қоюға болады. Бұл реттік шартты белгілеу
деп аталады.
Егер объектілер жиыны бір белгіге байланысты жіктелсе, онда
объектілердің шартты белгілерін осы белгінің мағынасының санына байланысты
бөліктерге (серияларға) бөлуге болады және әрбір серияға тізбектелген нөмір
қолданады.
Мысалы ,(мекеменің шартты белгісі (атрибуты мәнінің шартты
белгілеудегі әртүрлі жүйесін қарастырайық. Мекеменің реттік нөмірі
берілсін. Оны айталық, 1-ден 300-ге дейін кіші мекеме, ал 301-ден 500-ге
дейін орта мекемелерде, 500-ден 600-ге дейін үлкен көлемдегі (ірі)
мекемелер деп жіктейік.
Осы жағдай үшін разрядтық шартты белгіні қолдансақ, шартты белгінің
бірінші таңбасы үш мәнді қабылдайтын болады ( 1-кіші мекеме, 2-орта
мекеме, 3-ірі мекеме). Шартты белгінің келесі таңбасы мекемелердің
нөмірлерін көрсетеді. Осындай разряттық шартты белгіде мекемеге қатысты
т.б. белгілерді толық сипаттау үшін келесі реттік таңбаларды тізбектеп
ұлғайта беруге болады да, ол өз кезегінде мекеме туралы көптеген терең
мәліметтерді бере бастайды. Дегенмен шартты белгінің разрядтық жүйесі
бірнеше белгілері бар объектілерді шартты белгілеу үшін қолданылады.
Ақпараттың құрамды бірлігі (АҚБ) деп атрибуттардың жиынтығын айтамыз.
Мәліметтер қоймасы да осы бірлікке жатады. Атрибуттардың жиыны бір АҚБ-ға
келесі принциптер бойынша бірігеді:
-Сәйкес атрибуттар бір кезеңді немесе жағдайды бейнелейді;
-бір АҚБ-ға кіретін атрибуттар мәні бірдей мезетте туындап, қисынды
немесе арифметикалық қатынастар арқылы байланысады.
АҚБ-ны сипаттаушы элементтерге: аты, құрылымы және мәні жатады. АҚБ
аты - ақпаратты өңдеу барысында оны белгілеу. АҚБ құрылымы- ақпараттың бір
бірлігінің басқа ақпарат бірлігінің құрамына ену. АҚБ-құжаттардың құрылымын
сипаттауда қажет. Мысалы, құжат ретінде студенттердің сынақ кітапшасынан
мәліметтер алайық (сурет 2, 3)
Сурет 2- Сынақ кітапшасынан толық көшірме құжат
Сурет 3- Сынақ кітапшасынан көшіршме құжат
Сынақ кітапшасының АБҚ-сы -КІТАПША деп аталады. Ол АТЫ, ФАК, КУРС,ТОП
атрибуттарын және КІТ2 (СЕМЕСТР, ПӘН, ЕМТИХАН, СЫНАҚ, МЕРЗІМ) ішкі АҚБ-сын
қамтиды. Мұндағы КІТ2 кестесі өз алдына бөлек АҚБ.
Әдетте қағаз құжат бұлай сипатталмаса да, сурет 2, 3-тегі кестелік
құжаттар, оның құрамындағы барглық мәліметтерді компьютерде өңдеу үшін
қажет.
АҚБ құрамындағы - бағдарламалау тілдері арқылы сипатталады. Мысалы,
Паскаль тілінде сипатталған азаматтардың жасына сәкес анкета АҚБ-сын
қарастырсақ, ол былай өрнектеледі
type strіng = packed array[1...16] of char;
date=record day: 1...31;
month: 1...12;
year: 1970...1980;
end;
anceta=record fam: strіng [25];
pol: (man, woman);
bіrthday: date;
end;
gryppa=array [1...20] of anceta.
Құжаттарды талдауда оның құрамын көрсеткіш деп аталатын элементтерге
бөлу мәселесі тұрады. Бұл әр түрлі құжаттардағы мәндерді (мағыналарды)
байланыстыруда қажет.
Көрсеткіш- бір реквизит- негізден және экономикалық құжатты
тұрғызуға жеткілікті әр мағыналық шаманы білдіретін бірнеше (оған қатысты)
реквизит-белгілерден тұратын ақпараттың жиынтығы.
1.3 Агрегат ұғымы
Басқару жүйесі мен объект арасындағы өзара байланысты зерттеуде үлкен
көлемдегі ақпарат массивтерінің болуы біршама қиыншылықтар тудырады. Осы
жағдайда математикалық әдістер мен есептеу техникасын ұтымды пайдалану
өзектілікке айналды.
Үлгілеу нәтижесі үрдіс барысында заңдылықтарды ашуға, басқарушы
ақпарат ағынын және негізделген түрдегі басқару алгоритімін анықтауға
мүмкіндік береді. Күрделі жүйедегі осындай шараларды жүзеге асыруда
агрегат, агрегаттық схема ұғымдары қолданылып, олар күрделі жүйелерді
жорамалдап сипаттау тіліне жатады.
Әрбір агрегат ену мен шығудан және түрлендіру операторлары мен олардың
жүзеге асыратын әдіс ережелерден, құрылғылардан тұрады. Бұлардан басқа,
агрегаттар бақыланатын параметрлермен және кері байланыстармен сипатталады.
Агрегат ұғымы И.П.Бусленко еңбектерінде алғаш рет берілгенімен,
күрделі жүйені үлгеруді зерттеушілердің тәжірибелері оны толықтыруға
мүмкіндік береді.
Айталық, Т – нақты сандар жиынтығының нақты белгіленген ішкі жиыны
болсын.
X,Y,Z,G – қандай да бір элементтерден құрылған жиындар болсын. Бұл
жиындардың элементтері былай өрнектелсін: t e T – уақыты мезеті, х е Х –
ену сигналы, g e G – басқарушы сигнал, y eY – шығу сигналы, z t Z – күй
(жағдай). Мұндай сигналдар дегеніміз- қарастырылып отырған динамикалық
жүйеге сыртқы ортаның немесе динамикалық жүйенің сыртқы ортаға әсер етуі.
Бұл элементтердің барлығы уақыттан тәуелді векторлық функциялар:
z ( t ) = ( z1( t ), z2 ( t ),... zp( t ))
(1)
x ( t ) = ( x1( t ), x2 ( t ),... xn( t ))
(2)
y ( t ) = (y1( t ), ym ( t ),... ym ( t ))
(3)
g ( t ) = (g1( t ), g2 ( t ),... gr ( t ))
(4)
мұндағы p, n, m, r – шектеулі сандар.
H, D - өту және шығу операторлары болсын. Олар z(t), y(t) функцияларын
жүзеге асырсын. Агрегат деп T, X, Y, Z, G жиындарымен және H, D
операторлары анықталатын объектіні айтамыз. H, D операторлары басқа
схемалар арасынан агрегаттарды бөліп алады.
В агрегаты параметрлерінің кеңістігін ендірейік. Бұл кеңістіктің
элементі в болып, ол в=(в1, в2, ... вq) түрінде өрнектелсін. Нақты есеп
көлемінде в мәні тіркелген, тұрақты болсын, сонда в-агрегаттың
конструктивті параметрі деп аталады. Басқарушы сигналдың мәні g-басқару
параметрі деп аталады.
Агрегат (2) ену векторын (3) шығу векторына түрлендіреді.
xi (t), yi (t) – агрегаттың і-ші ену мен шығу контактілеріндегі
сигналдар, ал (2), (3) теңдіктеріндегі n, m агрегаттың ену мен шығу
контактілерінің саны. x (t), y(t) – үрдістері t уақыты бойынша дискретті
және олар кездейсоқ сигналдар ағынын бейнелейді. Әрбір сигнал (tk, x(tk))
және (t`k, y(t`k)) түріндегі сандар жұбымен сипатталынады және мұндағы
tk, t`k – ену және шығу сигналдарының келіп түскен
уақытындағы мезет;
x(tk) - ену сигналының шамасы;
y(t`k) - шығу сигналының шамасы;
Агрегаттың қызметі жоғарыда айтылған екі оператор арқылы анықталады:
D – шығу сигналдарын қалыптастыру операторы (шығу операторы) D` және
D`` - дербес түрінде болсын;
H – ішкі жағдай өзгерісінің операторы (өту операторы) Q,Q`,Q``, W-
дербес түрлерін иемденсін.
Агрегаттың қызмет барысын сипаттау үшін G – басқарушы сигналдарының
жиынын бөліп қараудың қажеттілігі жоқ. Олар X агрегатының ену сигналдарының
жиынында қамтылсын.
Айталық, t-x(t) ену сигналының кезекті келіп түсу мезеті болсын, сонда
агрегаттың ішкі күйі секірмелі түрде өзгереді:
z (t+0)=Q`{t, z(t), x (t), в}
(5)
мұндағы z (t+0) – аз уақыт аралығындағы өзгеретін агрегат күйі.
Егер t-y(t) шығу сигналын беру мезеті болса, онда секірмелі
өзгерістегі күй басқа операторлық қатынаспен сипатталады:
z (t+0)=Q``{t, z(t), y(t), в}
(6)
Егер t мезетінде x(t) ену сигналы түсіп және y(t) шығу сигналы
берілсе, онда z(t) агрегатының күйі.
z (t+0)=Q{t, z(t), x(t), y(t), в}
(7)
секірмелі шамасына дейін өзгереді.
Агрегаттың ену сигналының келіп түскен немесе шығу сигналдарын беру
мезетіндегі күйі – ерекше күй деп, ал оларға сәйкес уақыт мезеттері –
ерекше күй мезеттері деп аталады.
Егер t – соңғы ерекше күй мезеті болса, ал t+t`, t`0 болғанда екі
ерекше күй аралығында болып, агрегаттың күйі оның ішкі күйінің өзгеріс
функциясы арқылы өрнектелінеді:
z (t+t`)=W {t+t`, z (t+0), в}
(8)
мұндағы W операторы келесі шартты қанағаттандырады:
W {t+0, z(t+0)} =z(t+0)
(9)
Q`, Q``-операторларының бірігуі түріндегі шығу операторының жүзеге
асырылуын қарастырайық. Q` операторы шығу сигналдарын берудің кезекті
мезеттері қалыптастырса, Q`` сигналдардың мазмұнын қалыптастырады. Бұл
операторлар келесі түрде тұрғызылады. Z операторы күйінің кеңістігінде
әрбір в е В және g e G үшін қандай да бір Zy (g,в) e Z жиыны анықталсын.
Zy (g,в) e Z жиынының түрі (в, g)-дан тәуелді, яғни агрегаттар параметрі
өзгергенде (басқа есепті шығарғанда), бұл жиын да өзгереді де, осы есепті
қарастыру барысында ол – g (t) жаңа басқарушы сигналдары түскен мезеттен
бастап өзгереді Zy (g,в) жиыны шығу сигналдарының шыққан мезетін
анықтайды. Сонымен, басқарушы сигнал түскенде немесе агрегаттар мәні
өзгергенде, шығу сигналдарын бұрынырақ басқарушы сигналдың түсуін немесе
агрегат параметрінің өзгерісін ескермей-ақ шығарып беретін шығу уақытысы t
да өзгереді.
Егер берілген t мезеті үшін Z (ө) күйі t- eө t, мұндағы е0
барынша аз сан болатындай, Zy (g,в) – да жатпаса, ал Z (t)e Zy (g,в)
болса , онда t бос емес шығу синалын беретін мезет болып табылады.
y (t) = G`` {t,z(t), g(t), в} (10)
Жалпы жағдайда V, V`, V``, U, G`` агрегаттарының қызметін сипаттайтын
жоғарыда келтірілген операторлар, (5)-(10) өрнектер бойынша есептеу
натижелерін кездейсоқ сипатқа айналдыратын кездейсоқ операторлар, оның
үстіне есептелген шамалардың ықтимал қасиеттері сәйкес операторлардың
түрлерінен тәуелді.
Мәліметтер қоймасының логикалық құрылымын тұрғұзу кезеңі әдетте екі
деңгейге бөлінетіні белгілі: инфологиялық жобалау және даталогиялық
жобалау.
Инфологиялық жобалауда объектінің нақты пәндік саласының ақпараттық
мазмұнын бейнелеп көрсететін семантикалық мағыналы үлгілер алынады.
Сонымен бірге төмендегі жұмыстар жүзеге асырылады.
Біріншіден, басқару объектісінің пәндік саласын зерттеу. Пәндік сала
ұғымын шынайы әлемнің немесе ортаның зерттелінетін немесе қолданылатын
қандай да бір бөлігі деп түсінуге болады. Пәндік саланы зерттеу –тапсырма
берушімен, яғни жүйені болашақта қолданыушымен пікір алысып, кеңесу арқылы
орындалады. Әңгіме қарсысында келесі мәліметтерді алу қарасытырылады;
Пәндік саланың шекарасын, оның өзгеру және даму мүмкіндіктерін
анықтау; пәндік саладағы үзінділер тізімін және әр бір үзінді туралы
түсінікті анықтау: қолданушылар тізімі мен олардың сұранысын (ақпаратқа
деген тұтынушылығын) анықтау; объектідегі ақпартты жинақтайтын және
өңдейтін технологиямен танысу; МҚ – ны жүзеге асыру үшін қандай
компьютерлік техниканы қолдану жоспарланып отырғанын анықтау; ақпараттың
келіп түсуін, жөнделу жиілігін және ақпаратың ақиқаттылығына жауап беретін
адамды анықтау.
Екіншіден, объектілер мен атрибуттарды анықтау. Бұл жұмысты орындау
үшін пәндік саланың үзіндісінде жүріп тұрататын кіру және шығу құжаттары
мен, олардың түрлері мен, анықтамалар мен, басқа да мәліметтермен танысу
қажет.Бұл жерде жобалаушы тұрғызылатын мәліметтер қорының түрін айқындап
анықтауға тиіс. Мұндағы МҚ-ның түрі: құжаттық, фактографикалық немесе
аралас болуы мүмкін.
Үшіншіден қолданушылардың МҚ-ға деген барлық сұранысы тапсырма
берушілердің қатысыуы мен анықталады. Бұл жұмыстың мақсаты – пәндік саланың
әр бір үзінді бөлігіне арнап толық сұраныстар тізімін құрастыру: әр бір
сұраныста мәліметтерді өңдеудің нақты кезеңдермен сұраныстық байланыстар
тұруы қажет.
Төртіншінен, құрылымдық байланысты анықтау сұраныстық байланыстарды
талдаған соң орындалады. Бұрыннан бар құрылымдық байланыстар барлық
сұраныстарды қанағаттандыра алмауы мүмкін. Егер қандайда сұраныстық
байланыс үшін құрылымдық байланыс болмаса, онда ол тағайындалып
айқындалады.
Концептуальды (тұжырымдамалы) инфологиялық үлгіні жобалау, оның
жөнделуі мен толықтығын тексеру мен айтылады. Ол МҚ-ға деген барлық
сұрсаныстың орындалуы мүмкіндіктерін тексеруде құралады. Инфологиалық үлгі
ұзақ уақыт бойы барлық жүйелердің жұмысын қамтамасыз етіп, бір МҚБЖ-ны
басқасына ауыстыруды шыдап тұруы тиіс.
Логикалық жобалау барысында инфологиялық концептуальдық үлгі, таңдаулы
нақты МҚБЖ-да қабылданған пішінге түрленеді. Мәліметтер қоймасы құрылымының
логикалық үлгісі пәндік саладағы обьекті қасиетінің мағынасын бейнелейтін
ақпарат бірлігінің құрылымы арасындағы байланыс туралы жобалаушының
түсінігін көрсетеді. Мәліметтер қоймасының алынған логикалық құрылымының
көмегімен мәліметтерді іздеу барысын үлгілеу жүргізіліп, қажетті жазуларды
алу үшін құрылымға ену мен ондағы жүріс жолдары анықталады.
4. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы)
Мәліметтерді өңдеу технологиясы бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған және бөліктенген болып екіге жіктеледі.
Орталықтандырылған (база) мәліметтер қоры есептеуіш жүйенің бір
жадысында сақталады. Егер бұл есептеуіш жүйе ЭЕМ – нің компоненті болып
табылса, онда мұндай базаға бөліктенген рұқсат мүмкін болады. Мәліметтер
қорының қолдануының мұндай әдісі дербес компьютерлердің (ДК) локальді
желілерінде жиі қолданылады.
Бөліктенген міліметтер қоры есептеуіш желінің түрлі ЭЕМ – дерінде
сақталатын, бір – біріне қиылысушы немесе қайталанушы бөліктерден тұрады.
Мұндай базамен жұмыс жасауды бөліктенген мәліметтер қорын басқару жүйесі
(БМҚБЖ) көмегімен жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерге рұқсат алу әдісі бойынша мәліметтер қоры: локальді
рұқсатты мәліметтер қоры алыстатылған (желілік) рұқсатты мәліметтер қоры
болып бөлінеді.
Желілік рұқсатты орталықтандырылған мәліметтер қоры жүйесі сол сияқты
жүйелердің түрлі архитектурасын ұсынады:
▪ Файл – сервер;
▪ Клиент – сервер.
Файл – сервер. Желілік рұқсатты МҚ жүйесінің архитектурасы желі
машинасының біреуі орталық ретінде бөлінетінін болжайды. Мұндай машинада
бірлесіп қолданылған орталықтандырылған МҚ сақталады. Барлық басқа желі
машиналары жұмыс станцияларының функцияларын орындайды. Қолданушылар жұмыс
станцияларында монопольді түрде қолданатын локальді МҚ – ларды құрады. Файл
– сервердің концепциясы шартты түрде мына суретте көрсетілген (сурет 4):
--- сақтау.
Мәліметтер қоры файлдарының --- өңдеу.
өңделу үшін жіберілуі
Жұмыс станциялары
Сурет 4- МҚ-ақпаратты файл – сервер принципі бойынша өңдеу схемасы.
Клиент – сервер. Бұл концепцияда орталық машина орталықтандырылған
мәліметтер қорын сақтаудан басқа мәліметтерді өңдеудің негізгі көлемін
орындауды қамтамасыз етуі қажет. Клиент арқылы мәліметтерге сұраныс,
сервердегі мәліметтерді шығару және іздеуді тудырады. Шығарылған мәліметтер
(бірақ файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке транспортталады.
Клиент – сервер концециясы шартты түрде мына суретте бейнеленген (сурет 5).
Мәліметтер қорынан шығарылған
мәліметтердің транспортталуы
Жұмыс станциялары
Сурет 5- МҚ-да ақпаратты клиент – сервер принципі бойынша өңдеу.
Мәліметтер қорының структуралық элементтері
Мәліметтер қоры өріс, жазба, файл (кесте) сияқты структуралық
элементтермен тығыз байланысты.
Өріс (алаң) – ақпараттың бөлінбейтін білігіне, яғни реквизитіне сәйкес
келетін мәліметтердің логикалық ұйымының элементарлы бірлігі. Өрістерді
(алаңдарды) суреттеу үшін келесі сипаттадалар қолданылады:
▪ Аты (имя), мысалы: фамилиясы, аты, әке аты, туған жылы;
▪ Типі (тип), мысалы: символды, сандық, календарлық;
▪ Ұзындық (длина), мысалы: 15 байт сонымен бірге символдардың ең үлкен
санымен анықталады;
▪ Дәлдік (точность) сандық мәліметтер үшін, мысалы: санның бөлшек
бөлігін бейнелеу үшін екі ондық санақ белгісі.
▪
Өріс1 (аты) Өріс2 (аты) Өріс3 (аты) Өріс4 (аты)
Өріс
Жазба
Кесте 1- МҚ-ның негізгі структуралық элементтері.
Жазба дегеніміз – логикалық байланысқан өрістердің жиынтығы. Жазба
экземпляры – жазбаның өрістерінің тұрақты мағынасын ұстап тұратын бөлек
реализация.
Файл (кесте) – бір структураның жазба экземплярларының жиынтығы.
Жазба файлдарының логикалық структураларының суреттелуі өріс
жазбаларының тізбектей орналасуынан және олардың негізгі сипаттамаларынан
тұрады. Мысалы, кесте 2-де көрсетілгендей:
Файл аты
Өріс Кілт Өріс форматы
белгісі
Аты Толық
(мағынасыаталуы Типі Ұзындығы Дәлдігі
)
Аты 1
...
Аты n
Кесте 2- Файл жазбаларының логикалық структурасының суреттелуі.
Байланыс типтері. Барлық тақырыптық облыстағы ақпараттық объектілер
өзара байланысқан.
Байланыстың бірнеше түрлері бар:
▪ Бірден бірге (1:1);
▪ Бірден көпке (1:К);
▪ Көптен көпке (К:К).
1-ге 1 байланысы. Бір кестенің бір жазбасы екінші кестенің бір
жазбасына сәйкес келеді. Бірден бірге байланысын былайша бейнелеуге болады:
А1 В1
А2
А3 В2
Сурет 6- Бірден бірге байланысы.
Бірден көпке байланысы - 1- ші кестенің бір жазбасына 2-ші кестенің
бірнеше жазбасы сәйкес келеді. 1-ші кестенің жазбасы қайталанбауы керек.
Бірден көпке байланысының көрінісі мынадай:
А1 В1
А2 В2
А3 В3 Сурет 7- Бірден көпке байланысы.
Көптен көпке байланысы. Бірінші кестенің бірнеше жазбасына екінші
кестенің бір жазбасы сәйкес келеді.
Көптен көпке байланысының көрінісі:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
Сурет 8- Көптен көпке байланысы.
Жұмыс технологиясының жалпы қорытындысы. Әрбір нақты МҚБЖ – ның өзінің
ерекшелігі болады. Оны міндетті түрде есте сақтау қажет. Алайда кез –
келген МҚБЖ – ның функциональдық мүмкіндігін көре отырып осы ортадағы
қолданушының жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын алдымызға келтіруге
болады.
МҚБЖ – ның жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын негізгі этап
ретінде былайша бөлуге болады (сурет 9).
▪ Мәліметтер қоры кестенің структурасын құру;
▪ Кестедегі мәліметтерді енгізу және өзгерту;
▪ Кестедегі мәліметтерді өңдеу;
▪ Ақпаратты мәліметтер қорынан шығару.
Бөлінген этаптарды тереңінен мына схемада қарастырамыз:
Сурет 9- МҚБЖ – дағы жұмыс технологиясының жалпы қорытындысының
схемасы.
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60 жылдардың соңында пайда болды.
Бұдан алдын мәліметтерді өңдеу саласында мәліметтер файлы және мәліметтер
жиыны жайлы айтылатын болған. ЭЕМ-нің үшінші ұрпағы пайда болғанға дейін
(олардың алғашқылары 1965ж. орнатылды) мәліметтер өңдеудің бағдарламалақ
қамтамасыздандыруы тек мәліметтерді енгізу-шығарумен ғана шектелген
болатын. Мәліметтер қорын ұйымдастыруды қолданбалы бағдарламаларды
жазғанда қарау керек болды, бұл қарапайым әдіспен жасалды, яғни
мәліметтер тізбектелген файлдар ретінде магниттік лентаға сақталды.
Мәліметтер тәуелсіздігі жоқ болатын. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе
еске сақтау құрылғылары өзгергенде, қолданбалы бағдарламашы сәкесінше
бағдарламаларды өзгерту керек болды, оларды қайта компиляциялап, қою қажет
болады. Файлды жаңалау үшін, қайтадан жаңа файл құру керек болатын. Бұрынғы
файл бастапқы файл ретінде сақталып тұратын. Бұрынғы нұсқасы сақталатын,
кейде одан бұрынғы нұсқалары да сақталатын. Бірнеше файл бір бағдарлама
үшін пайдаланалатын. Басқа бағдарламалар үшін де сол мәліметтерді
қолданды, бірақ басқа формада, басқа өрістермен сондықтан да, бір мәліметті
пайдаланып, бірнеше файлдар құрылатын болған. Нәтижесінде жүйеде артық
мәлімет пайда болды, бір мәліметі бар түрлі файлдар көп болды.
Кейде мәліметтерге өз бетінше рұқсаты бар файлдар қолданылды, ал ол
файлды біртіндеп қарап шығудың орнына, қолданушыларға файлдың кез-келген
жазбасына тікелей рұқсат берді. Жазбаларды адрестеу әдісін бағдарламаны
жазу барысында қолданбалы бағдарламашы қамтамасыз етеді. Егер есте сақтау
құрылғылары ауысқан жағдайда қолданбалы бағдарламаға көптеген өзгеріс
енгізу қажет болды. Ал іс жүзінде есте сақтау құрылғыларын ауыстырмау
мүмкін емес. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтау шығындарының барынша
азаюына әкелді, ал қазіргі таңда файлдардың көлемі бұрынғы кезде
қолданылған есте сақтау құрылғыларының көлемінен әлде қайда үлкен.
Екінші кезең (60 жылдардың соңы) бірінші кезеңмен салыстырғанда
файлдардың табиғатымен, олар сақталған құрылғылардың өзгеруімен
сипатталады. Қолданбалы бағдарламашыны аппаратураға әсер етуіне шек қою
мүмкіндігін қабылдады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру тіпті олардың
логикалық сипатын өзгертпей, мәліметтердің физикалық орын ауыстыру
мүмкіндігін береді, тек оның негізгі файлдарының құрылымы немесе
жазбалардың іші өзгермеген шарты болса. Осы кезеңге сәйкес мәліметті өңдеу
әдісінің дамуы бірінші кезеңдегі тәрізді, файлдар тек бір бағдарламаға
немесе бір-бірімен өте тығыз байланысқан бағдарламаларға негізделген.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеудің дамунан мынаны көруге болды:
қолданбалы бағдарламаларды, файлдарды сақтауда аппараттық тәсілдердің
өзеруінен және файлдардың көлемінің өсуінен, сонымен қатар сақталған
мәліметтерге жаңа өрістер және жаңа байланыстарды қосуда тәуелсіз ету
болды.
Бізге мәліметтер қоры үнемі дамитын объект ретінде белгілі. Мәліметтер
базасына жаңа жазбалар қойылады, ал бар жазбаларға жаңа мәліметтер элементі
қосылады. Мәліметтер қорының құрылымы тіпті оған жаңа сұраныстар келіп
қосылған жағдайда да, оның тиімділігін арттыру және жұмыс істеуін жақсарту
мақсатында өзгертіледі. Қолданушылар талаптарын және мәліметтерге сұраныс
типтерін өзгертеді.
Мәліметтер базасының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда
статистикалық емес болып табылады. Сақталған мәліметтер элементтері және
оларды сақтау әдістері үздіксіз өзгереді. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға,
есептеуіш жүйесінен файлдық құрылымның әрқашан өзгермеу талабы сияқты
шектеу түссе, онда ол файлдың құрылымының өзгерген жағдайында
бағдарламашылардың жаңа бағдарламаларды іске асырудың орнына оны өзгертуге
көп уақыт жоғалтады.
Бір жағдайда мәлімет немесе жазба элементінің аты ғана хабарлануы
мүмкін. Келесі жағдайда (басқа бағдарламалық құрылымның бар болғанында) ол
осы мәлімет элементі бар теңестірілетін мәлімет элементінің және аттар
жиынын хабарлау керек. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мәліметтермен
жазбалар деңгейінде емес, мәлімет элементі деңгейінде (өрістер) байланысқан
жағдайында ғана жаңа мәлімет элементтерінің жазбаларға қосылуы қолданбалы
бағдарламаның өзгермеуіне әкеліп соқтырады. Бұл қиын құрылымды
мәліметтердің құрылуына көп әкеледі. Бірақ жақсы мәліметтер базасының
бағдарламалық қамтамасыздандырылуы бағдарламашыны қиын құрылымдылықпен
байланысты қиыншылықтардан құтқарады. Шын мәнінде мәліметтер қалай
ұйымдастырылғанына тәуелсіз қолданбалы бағдарламашы өзінің талаптарына
сәйкес құрылған салыстырмалы қарапайым құрылымды файлды көз алдына елестету
керек.
Мәліметтер қорының бағдарламалық қамтамасыздандырылуының 3 кезеңі (70
жылдардың басы) қолданбалы бағдарламашы мәліметтің физикалық құрылымын
нақты құрылғыға сақтады және керісінше.
Бағдарламалық қамтамасыздандырудың деңгейіне байланысты қолданбалы
бағдарламашы файл мәліметтерінің ұйымдасуын білуі керек. Бұл жағдайда ол
мәліметтердің машиналық адресін беруі мүмкін. Егер мәліметтер тәуелсіздігі
жоқ болса, онда қолданбалы бағдарламашыға жазбаның нақты физикалық
форматын білуі қажет. Ең болмағанда, бағдарламашы өз ісінің маманы
навигатор болуы шарт.
Қолданбалы бағдарламашының логикалық жазбаларға немесе логикалық
жазбаның элементіне обращениесінің туындысы машиналық обращения 65754.
Првязка деп мәліметтердің физикалық көрінісінің бағдарламамен байланысын
айтады. Байланысты осы мәліметтер қолданады. Привязка процесі орындалғаннан
кейін бағдарлама физикалық мәліметерден тәуелсіз болмайды.
Сонымен үшінші кезеңде:
▪ Түрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынды.
▪ Бір мәліметке рұқсат, бағдарлама талаптарына жауап бере алатын
түрлі бағдарламамен, түрлі жолдармен жүзеге асырылды;
▪ Бағдарламалық қамтамасыздандыруда мәліметтердің артық болуын
кемітетін тәсіл болды;
▪ Түрлі бағдарламаларға мәліметтер элементі жалпы болып табылды.
▪ Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы бағдаламаға
байланыссыз болды. Оны қолданбалы бағдарламалардың өзгеруін
пайдаланбай-ақ, мәліметтер қорының тиімділігін арттыру мақсатында
өзгертуге болатын болды;
▪ Мәліметтер өрістермен немесе топтар деңгейінде адрестеледі;
▪ Мәліметтер қорын басқару деңгейінде адрестеледі.
Алғашқы мәліметтер қорын басқару жүйесін қолдануда тәжірибе
жинақталғаннан кейін, тағы да қосымша тәуелсіз мәліметтер деңгейі керек
екені анықталды. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы әдеттегідей өте
қиын, ал мәліметтер қоры көбейген сайын ол міндетті түрде өзгереді.
Сондықтан да, қолданылатын көптеген қолданбалы бағдарламаларды
өзгертпей, тек жалпы логикалық құрылымының ғана өзгеруін
қамтамасыздадыру қажет. Кейбір жүйелерде мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгеруі оның бар болуының формасын құрайды, яғни бұл құрылым
әрқашан дамуда болады. Сондықтан да мәліметтер тәуелсіздігінің екі деңгейі
керек. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп
атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгерген жағдайында қолданбалы бағдаламалар өзгеріссіз
қалатындығын білдіреді. (өзгеріс, әрине, мәліметтер базасынан қолданбалы
бағдарламалар қолданатын элементерді өшіру дегенді білдірмеуі тиіс)
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі мәліметтердің ұйымдасуы және
физикалық орналасуының өзгеруі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
... ... ... ... ... ... ... ...
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер ... .. 6
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі... 9
1.3 Агрегат 13
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.4 Мәліметтер қорының жіктелуі 17
(классификициясы) ... ... ... ... . .
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің 21
дамуы ... ... ... ... ...
1.6 Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын 26
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.7 Қолданбалы бағдарлама пакеттері. 30
Access ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы
2.1 Delphі тілінің басқарушы 48
құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Объекті-бағдарлы бағдарламаның 59
элементтері ... ... ... ...
2.3 Excel қолданбалы бағдарлама туралы қысқаша
мәліміт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.4 Бағдараламаның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялар өте үлкен қарқынмен дамуда және
бұл жай барлығымызға да мәлім. Соңғы технологиялық жетістіктердің арқасында
компьютерлер өміріміздің барлық саласында қолданысқа еніп, көптеген
жұмыстарын жеңілдетіп, жаңа жетістіктерге жетелеуде.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің
өмірімізбен байланысты кез-келген оқиға, кез-келген дүние
автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген машинаның
өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі үлкен
көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға негізделген
индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып табылатын
информациялық экономикаға өту. Информатика мамандары қоғамдағы информация
рөлінің күшеюін бір ауыздан мойындап отыр. Оның статусы өзгеруде. Ақпарат
бара-бара қоғамдық әл-ауқат деңгейін анықтайтын шешуші факторға айналуда.
Ол бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Бізді қоршаған ортада әрқашан қозғалыста болатын ақпараттар жиындары
өте үлкен. Уақыт өтуімен олар арту тенденциясына ие. Сондықтан кез келген
үлкен немесе кіші ұйымдарда нәтижелі жұмыстарды қамтамасыз ететін
мәліметтерді басқару мәселесі туады. Кейбір ұйымдар бұл үшін папкалардан
тұратын шкафтарды пайдаланады, бірақ көпшілік ұйымдар компьтерленген
мүмкіншіліктерін жоғары бағалайды. Қазіргі күнде көпшілік қаржы ұйымдары,
өнеркәсіптер, сауда-саттық, оқу мекемелер, яғны мектептер және т.б. ұйымдар
мәліметтер қорысыз жұмыс істеуі өте қиын. Мәліметтер қоры болмағанда олар
ақпараттар көшкінінде жай ғана тұншығып қалар еді.
Үлкен көлемдегі сақталған ақпараттарды қолдану, жүйелік құрылғылардың
дамуынан басқа, мәліметтерді тасымалдау құралдары, жады үшін адам мен ЭЕМ
арасында диалогты қамтамасыз ететін, файлдарды оқу үшін , сақталған
мәліметтерді модификациялауда жаңа мәліметтерді қосу немесе сақталынған
мәліметтер негізінде шешім қабылдау үшін мүмкіншіліктер туғызуы керек. Бұл
функцияларды қамтамасыздандыру үшін мәліметтер қорын басқару жүйесі деген
мамандандырылған құрал енгізілген. Қазіргі заманғы МҚБЖ (Мәліметтер қорын
басқару жүйелері) - ақпараттар массивін басқаруда бір немесе бірнеше
қолданушылардың бір уақыт ішінде жұмыс істеуіне бағытталған мәліметтер
қорын басқарудың көп қолданушылар жүйесі.
Ақпараттандыру концепциясының негізгі идеясы қоғамның әлеуметтік
экономикалық дамуына ақпарат пен жаңа ақпараттық технология әсерінің өсе
түсуі болып отыр. Осы жерде екі ұғымның түсінігін анықтау проблемасы туады
- информациялық ұқыптылық және компьютерлік сауаттылық. Бұл екі ұғымды жиі
алмастыру байқалады. Бірақ, алғашқы ұғымның арнасы кеңірек, ол
информацияның қай жерде және қандай түрде сақталатынын біле отырып,
информацияны табу қабілетін ғана емес, сонымен қатар, ол нақты қандай
ақпарат, ол қалай классификациаланып, жөнделген, оны қалай пайдалануға
болады және ең бастысы белгілі бір жағдайда ол байлық табу жолында қандай
үлес қоса алады деген мәселелер туралы нақты біле алады. Ал мұндай ой
еңбегі тек жалпы білімде ғана емес, арнайы дайындықты да қажет етеді.
Екінші жағынан, әрбір қоғамның ақпараттандыру деңгейі информация саласында
жұмыс істеушілер санымен анықталады. Сондықтан да, жан - жақты білімді
және компьютерлік сауатты мамандар дайындау қазіргі заманның үлкен
қажеттілігі болып отыр. Информатизация процесінің алдында тұрған тағы бір
мәселе - қазіргі заманға сай жаппай компьютер жасап шығару, оларды
телекоммуникация жүйелерімен байланыстыру. Мұндай жағдайларда информация
жүйелері бизнес жүргізу құралына, кәсіпорынға немесе бөлімге айналады,
Қазіргі кезде қолмен пайдаланылатын информациялық жүйе (есептеп шығару
техникасының көмегінсіз) және автоматтандырылған информациялық жүйе болып
бөлінеді.
Ғылыми техникалық прогресс және нарықтық қатынасқа өту процесі жоғары
білімді мамандардың мамандық номенклатурасының кеңеюін талап етіп отыр.
Әсіресе информациялық жүйе технологиясында білім алушылар арасында даму
динамикасы өте қатты білінеді. Қазіргі кездегі информацияны қағазда емес,
ЭЕМ-де сақтау анағұрлым арзан. Компьютер қолдануда мәтіндер ғана емес,
чертеждер, қол жазба түріндегі документтер, фото суреттер, дыбыс жазбалары
және тағы басқа сақтауға болады, яғни компьютер қандай да болсын ақпаратты
жадында сақтай алады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Адамдар мектепте білім алып,
тарбиеленеди. Бирақ сол білімді мектепте мұғалімдер беретіндіктен қаншама
муғалімдерді жұмысқа алады. Сол кезде кадрларды алынған соң ол жерде
көптеген құжаттар айналымы болады. Оларды қолмен дайындау уакыт жоғалтумен
байланысты. Сонымен қатар мұғалімдер туралы барлық мәлімет мектеп үшін аса
маңызды: мәселен әрбір мұғалімге тиісті жеке каталог болып оларды сақтау.
Қажет кезінде қолдану қажет. Оның бәрін кадр бөлімінде бір адам істейтін
жұмыс емес. Сонымен қатар қызметкерлердің алтын уақытын мәліметтер іздеумен
кетеді. Ал есептеуіш техниканың дамуы нәтижесінде кадр бөлімін
автоматтандырудың комплексті жүйелері пайда болды. Бұл қызметкерлердің
уақытын іс-қағаздар толтырумен жоғалтпай, тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Мұндай бағдарламалар күнделікті құжаттарға байланысты операцияларды
бір ғана дербес компьютердің көмегімен шеше алады. Ақпараттық технология –
бұл ақпаратпен және есептеуіш техникамен білікті жұмыс істеуді білдіреді.
Автоматтандыру мен ақпаратты өңдеудің жалпы жаңа технологияның
артықшылықтары қайталанатын тапсырмаларды орындағанда, көп есептеу
жүргізетін есептерде немесе таза механикалық есептерде көрінеді.
Компьютерлік техника кез-келген творчествалық процесті жылдамдатуға
мүмкіндік береді. Творчестваның дамуы адамдардың компьютерлік техниканы
және жаңа ақпараттық технологияларды игерумен тығыз байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Үлкен қызмет салаларында, мекемелерде,
кәсіпорындарда, жоғарғы оқу орындарында және мектептерде адамдар өздерінің
керекті мәселелерін шешетіндіктен бұл қызмет салаларын ақпараттандыру өте
тиімді болады. Жаңа ақпараттық технологияларды қолданбай бұл қызмет
салаларының жұмыс істеуі қиындыққа соғады. Дер кезінде керекті
мәліметтердің ішінен іздеу жүргізу үшін, өңдеу үшін, басқару үшін
автоматтандырылған ақпараттық жүйені құру бұл жұмыстың негізгі мақсаты
болып табылады. Диплом жұмысының мақсаты қазіргі таңдағы үздік визуалды
бағдарламалардың бірі болып табылатын Delphi 7.0 бағдарламасымен, дерек
қорымен жұмыс істей алатын Access бағдарламасының барлық мүмкіндіктерін
пайдалана отырып, мықты бағдарламалық комплекс құру, яғни Мектеп кадр
бөлімінің автаматтандырылған акпараттық жүйесін кұру болып табылады.
Әрине шикізатсыз тауар (өнім) шығару мүмкін емес, сол сияқты білім
және мәліметтер жиынтығынсыз, кестесіз және ақпаратсыз автоматтандырылған
жүйе жасай алмаймыз. Бұл бөлімнің іс-қағаздары, бұйрықтар т.б. қағаздар өте
көп. Мектеп кадр бөлімінің іс-құжаттарын автоматтандырылған өңдеу жүйесі
қызметкердің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Бағдарлама қолданушы
үшін өте тиімді және қолданылуы қарапайым болуы шартымен орындалған.
Автоматтандыру процесі методикалық, тілдік, техникалық, алгоритмикалык және
бағдарламалық құралдардың жиынтығын құрай отырып, белгілі пән саласында
жұмыс ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Сондықтан дипломдық жұмыс мектеп кадр
бөлімі үшін өте тиімді әрі пайдалы болып табылады.
Диломдық жұмыстың негізінен екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім
теориялық мәліметке арналған. Ол Автоматтандыру және басқарудың элементтері
деп аталады. Оның өзі жеті бөлімшенен тұрады: Басқару жүйесіне қатысты
кибернетиқалық принциптер, Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды
бірлігі, Агрегат ұғымы, Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы),
Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы, Мәліметтер қорының
қасиеттері және оған қойылатын талаптар, Қолданбалы бағдарлама пакеттері.
Access.
Екінші бөлім Delphі ортасы туралы мәліметтер мен орындалатын жұмыстың
сипаты беріледі. Бұл бөлімде Бағдарламаның Delphі ортасында құрылуы деп
аталады. Ол төрт бөлімшенен тұрады: Delphі тілінің басқарушы құрылымдары,
Объекті-бағдарлы программалаудың элементтері, Excel қолданбалы бағдарлама
туралы қысқаша мәліміт, Бағдараламаның сипаттамасы.
Сонан соң қорытынды және әдебиеттер тізімі беріледі.
1. Автоматтандыру және басқарудың элементтері
1.1 Басқару жүйесіне қатысты кибернетиқалық принциптер
Есептеу техникасы мен математикалық әдістерді қолдану арқылы ақпаратық
жүйелердің дамуы, басқару жүйелерінің қалыптастырылуы, басқару туралы ғылым
— кибернетикамен тығыз байланысып, әрі олар қолданбалы кибернетика
элементтеріне саналады.
Философ Платон қолданған "кибернетика" (кемені жүргізу тұтқасы) сөзіне
бертін келе, XX ғасырдың ортасында математик Н. Винер жаңаша ұғым берді. Ол
енді есептеу техникасынсыз, күрделі математикалық әдістерсіз, автоматтық
реттеу теориясынсыз, математикалық логикасыз, қала берді. Ақпараттық
теориясыз қарастырылмайтын күрделі ұғымға айналды. Ол енді динамикалық
күрделі жағдайларды басқаруға себепші болды.
Жалпы, кибернетикалық басқару деп:
- объектіні "үлкен жүйе" ретінде қарастырып, оның әрбір элементін
үлкен жүйенің бір "бөлігі" ретінде есептейтін;
-көп нұсқалы (вариантты) динамикалық есептерді
оңтайлы (оптимальді) шешімдермен жабдықтайтын;
- кері байланыс, өзін-өзі реттеуші, үлгілеу және т.б. секілді
әдістерді қолданатын;
- басқару жұмыстарында ақпараттық жүйелерді пайдаланатын басқару түрін
түсінуге болады.
Басқаша айтқанда, кибернетика, академик А.И. Бергтің "күрделі
динамикалық жүйелерді мақсаттарға бағыттап оңтайлы басқару туралы ғылым"
деген пікірі де жоғарыдағы ойды растайды.
Қоғамдық, өндірістік, объектілік, кешендік және т.б. жүйелерді басқару
үрдісі әр түрлі ыңғайды, яғни күрделі жүйені, немесе қарапайым жүйені
басқару ыңғайын қажет етеді. Бұл жерде әр түрлі мақсаттар мен оған жетудің
әр алуан баламалары қарастырылады.
Дегенмен, кибернетика ғылымы олардағы басқару үрдісінің ұқсастықтарын
анықтауға мүмкіндік берді. Себебі, басқару үрдісі қашанда ақпараттық
кезендермен немесе үрдістермен тығыз байланысты, яғни басқару ақпаратсыз
жүзеге асырылмайды. Кибернетика ақпаратты алу, өткізіп беру, жинақтау,
түрлендіру мен өңдеу және беру үрдістерін меңгереді. Сонымен, ақпараттық
үрдісті басқару технологиясын қарастырайық. Оның сатылары сурет 1-де
бейнеленген.
Бірінші саты — басқарылып отырған объектінің күйі туралы ақпаратты алу
және оны дайындау. Объект жайындағы деректер оны сипаттайтын көрсеткіштер
сандық түрінде бейнеленуі мүмкін. Бұл жағдай математикалық әдістерді
қолдануға мүмкіндік береді.
Екінші саты — қажетті шешімді алу үшін, алынған ақпаратты өңдеу.
Жинақталған ақпарат логикалық немесе математикалық тәсілдермен алынып, осы
тәсілдер - басқару алгоритмдері деп аталады.
Сурет 1- Ақпараттық үрдіс сипаты
Үшінші саты — алынған шешімдер негізінде атқарушыларға басқарушы
ұйғарылымдарын - ақпаратгық бұйрықтарды жеткізіп беру.
Кибернетикалық тұрғыда басқару — келіп түскен ақпаратты өндеу жолдары
арқылы алынған шешімдер негізінде бұйрықтық ақпаратты беру. Бірақ, басқару
мен ұйымдастыру амалдары өзара ұқсас секілді болғанмен, олардың
айырмашылықтарын ескерген дұрыс. Басқару -объектікі дамытатын динамикалық
күйімен сипатталса, ұйымдастыру — объектінің қызметін, құрылымын реттеп
тәртіптеу түріндегі салыстырмалы статистикалық күйімен сипатталады.
Тағы бір ескеретін нәрсе, басқару мен ұйымдастыру өзара кері
пропорционалды. Себебі, объектіні ұйымдастыру деңгейі неғүрлым жоғары
болса, соншалықты оны басқару деңгейінің қажеттілігі төмен болады.
Бір қарағанда, объектіні ұйымдастыруды дамыту арқылы оны басқаруды
жоққа шығаруға болатын секілді. Дегенмен, жоғары деңгейдегі ұйымдастыру
шаралары арқылы объект ұлғайып дамыған сайын, оны сапалы басқарумен
қамтамасыздандыру қажеттілігі туындайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, басқару - бір жүйенің басқа
бір жүйеге мақсатты түрде бағытталған ақпараттық әсері деуге болады.
Басқарудағы кибернетикалық принциптерге изоморфизм, кері байланыс,
басты факторға әсер ету арқылы басқару, бүтінділікті ішкі жүйелерге
бөлшектеу, математикалық тәсілдер мен әдістер және т. б. жатады.
Кибернетика тірі ағзалар мен машиналардағы басқару құрылымы мен
функцияларында изоморфизмнің бар екендігін тұжырымдайды. Басқару мен
байланыс тұрғысындағы тірі ағзалар (яғни, тірі жүйелер) күрделі,
динамикалық жүйелерден, айталық автоматтандырылған жүйелерден аса
айырмашылықтары жоқ. Оған дәлел, адамның жүйке талшықтары мен есептеу
техникасыңдағы триггерлер қозған немесе қозбаған (тыныш), яғни "иә - жоқ"
принципі қалпында болатын ұқсастықтары.
Компьютер көмегімен жүргізілген статистикалық сынақтар әдісі
изоморфизмге негізделген. Динамикалық күрделі үрдістерді компьютер арқылы
үлгілеу мүмкіндігі үлкен жадылы компьютердің кез келген динамикалық жүйеге
изоморфты деп есептеуіне мүмкіндік береді де, сол себепті, компьютерді
кибернетикалық машина деуге болады.
Енді кері байланыс принципін қарастырайық. Мысалы, сурет 1-дегі
кибернетикалық жүйеде (4) - басқарушы жүйе (5) тікелей және (6) кері
тізбекгер арқылы (3) басқарылатын жүйемен байланысады деп қарастырғанбыз.
Сол кезде қалыптасатып тікелей және кері байланыстар - тұйықталған тізбекгі
құрағаны белгілі. Осы жағдайдағы кері байланыс теріс немесе оң түрде болуы
мүмкін. Теріс түрдегі кері байланыс шығу шамасының берілген мәннен ауытқуын
азайтса (яғни, тұрақты тепетеңдік жағдайы болса), ал оң түрдегі байланыс
ауытқу мәнін көбейтеді (тұрақсыз тепетендік жағдайы қалыптасады).
Кибернетикалық тұрғыда кері байланыс принципіне -ақпараттық үрдісті
сипаттайды.
Басты факторға әсер ету арқылы басқару принципіне - объектіге немесе
басқарылушы үрдіске ену шамаларының ішінен ең басты ену шамасымен әсер ету
нәтижесінде шығу шамасын алу жатады.
Бүтінділікті ішкі жүйелерге бөлшектеу принципінде кибернетика -
объектінің күрделі сипатын ашуда басқаруды ықшамдау жолдарын көрсетеді,
яғни:
- толық ақпаратсыз, кері байланыс негізінде реттеу;
- басты ену сигналына ғана әсер ету мүмкіндігі;
- жағдайларды болжау мен үлгілеуде ықтималдылық әдістерін пайдалану;
-басқарылып отырған объектінің бір бірінен өзара
тәуелсіз ішкі күйелер ретіңде қарастырылуы.
Математикалық әдістер объектіні киберкетикалық баскарудың құрамды
бөлігіне саналып, олар объектіні оңтайлы басқару, зерттеу, жобалау және
талдау барысында пайдаланылады. Жүйені меңгеруде "операцияларды (амалдарды)
зерттеу әдістері" қолданылады. Объектінің қызметін талдауда, оның
математикалық үлгісі тұрғызылады. Ал үлгі — жүйенін, изоморфты бейнесі.
Жүйені үлгілеуде эвристикалық, комбинаторлық әдістер мен динамикалық
үлгілеу әдістері де кеңінен қолданылуда. Динамикалық үлгілеу уақыттан
тәуелді болғандықтан да, көп мерзімді үрдісті аз уақытта компьютер арқылы
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайдағы үрдіс стохастикалық сипатта
(кездейсоқ айнымалылардан, уақыттан тәуелді) болуы мүмкін.
1.2 Ақпараттық жүйе ұғымы және ақпараттың құрамды бірлігі
Ақпарат -латынның іnformatіo деген сөзінен шыққан, яғни істің жай-
күйі немесе біреудің іс-әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандай да
бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.
Дегенмен, мәліметтерді ақпаратпен теңестіруге болмайды. Ақпарат тек
бізді қызықтыратын істердің нақты емес жақтарын азайтатын мәліметтерді ғана
қамтиды.
Ақпаратты қандай да бір мәселелерді шешу үшін пайдалы болатын,
қабылданып алынған, түсінікті және бағаланған жаңа білім деп түсінейік.
Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизімінің
қабылданды-түсінікті-бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Мұндай анықтама ақпаратты үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді:
синтаксистік, семантикалық және программалық.
Синтаксистік деңгейде, ақпаратты қандай да бір қабылдап алушы кісі
үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынас қарастырылып, бұл жерде оның
мазмұны мен құндылығы ескерілмейді.
Семантикалық сүзгі (тезаурус) мәлімдеменің мазмұны меңгеруге
мүмкіндік береді. Мәлімдеменің мазмұны - белгілі бір түрде реттелген
білім болып табылады.
Прогматикалық сүзгі ақпаратты қабылдаушының іс жүзіндегі қызмет
барысында шешетін мәселелеріне байланысты, мәлімдемені бағалауына
мүмкіндік береді.
Кибернетикалық жағдайда ақпарат, объектінің жағдайын сипаттайтын
жабдық ретінде, сондай-ақ, басқару кезіндегі мәліметтер мен оны
қолданушылар арасындағы қатынас ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге -
кез келген обьектінің жағдайы туралы деректер, мағлұматтар жатады.
Ақпарат жүйесінде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы, яғни
осы жүйеге қатысы бар мәліметтер мен оны қолданушылар арасындағы байланыс
ақпарат арқылы, яғни осы жүйеге қатысы бар мәліметтер мен қандайда бір
оқиғалар туралы белгілер арқылы жүзеге асады.
Ақпарат жүйесіс(АЖ)– қандай да бір обьектіні басқаруға қажетті
ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту,өңдеу,іздеу және шығарып беру жүйесі деп
қарастырылады. Әрбір ақпарат жүйесі(АЖ) ақпараттық обьектілердің бірігуін
қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы
иемденеді.
Ақпарат жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
- ақпараттық анықтамалық жүйелер;
- ақпараттық- кеңес беретін жүйелер;
- ақпараттық қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық- анықтамалық жүйелер ақпаратты жинап, оны адамның
пайдалануы үшін дайындайды.
Ақпараттық- кеңес беретін жүйелер объектінің күйімен жұмыс тәртібі
туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді
ұсынады.
Ақпаратты қадағалаушы жүйелерде мәліметтер адамның қатысуынсыз
ендіріліп , басқарылатын объектілердегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Дегенмен, келтірілген жүктеулер шартты түрде қарастырылған. Оларды
таңдау сәйкес факторлардан тәуелді.
Ақпарат жүйесіне қатысты ақпарат құрылымын қарастырсақ, оны ақпараттық
бірліктерге: реквизиттер, көрсеткіштер, құжат массив, ақпарат ағыны және
ақпарат жүйесі деп бөлуге болады. Мұндағы ақпараттың ары қарай бөлінуге
жатпайтын ең кіші өлшем бірлігі- реквизит десек, оның екі түрі бар екендігі
белгілі: реквизит- негіз және реквизит-белгі.
Әрбір реквизит әріптер мен сандар жиынтығынан тұрады және мән
мағынаның сандық қасиетін сипаттайды. Бұл жағдайда ол реквизит негіз деп
аталады. Ал ол мән- мағынаның сапалық қасиетін білдірсе, ол- реквизит
белгі деп аталады.
Бұл ұғымдар экономикадағы ақпарат жүйелерін қарастыратын пәндерде
осылай беріледі. Ал тек таза ақпарат жүйесінің теориясы төңірегіндегі
пәндерде ақпараттың атрибут және құрамды бөлігі деп саналатын екі негізгі
бірліктері қарастырылады. Атрибуттың аты және мәні(мән-мағынасы) болады.
Атрибуттың аты мәліметтерді өңдеу барысындағы шартты белгілеуді білдіреді.
Атрибуттың мәні деп, нақты бір жағдайды құбылыстың, жағдайдың, объектінің
қандай да бір қасиеттерін сипаттайтын шаманы түсінуге болады. Атрибуттың
барлық мүмкін болатын мәндері жиын ретінде біріктірілсе, ол осы атрибуттың
домені деп аталады.
Егер атрибутың А деген аты болса, ол (А,d) деген жұпты белгілеп тұрса,
яғни мұндағы d(D, онда D жиыны А атрибуты мәнінің домені (анықтау
облысы) деп аталады. d шамасы А атрибутының берілген уақыт мезетіндегі
мағынасы болады .
МҚБЖ-ға арнап бағдарлама жазғанда, ондағы мәтінде кездесетін
атрибуттар үшін доменнің барлық элементтерін тізіп шығу мүмкін емес
жағдайлар болады. Осындай кезде домен үшін мәннің типі мен ұзындығы
көрсетіледі. Мысалы, мекеме доменін-МЕКЕМ қарастырайық. Оның мәтіндік
ұзындығы белгіге дейін шектейік. Оны бағдарламалық Паскаль тілінде
былай жазуға болады:
var МЕКЕМ: strіng[15]
Мұндай домендегі мәндер жиыны мүмкін болатын мәндер жиынынан тұрады.
Қажет болған жағдайда олардың жіктегіштері қалыптастырылып, шартты белгілер
қамтылады. Егер жіктегіштер қажет болмаса, мәліметтер қоймасындағы
обьектілерді тек реттік нөмірімен қоюға болады. Бұл реттік шартты белгілеу
деп аталады.
Егер объектілер жиыны бір белгіге байланысты жіктелсе, онда
объектілердің шартты белгілерін осы белгінің мағынасының санына байланысты
бөліктерге (серияларға) бөлуге болады және әрбір серияға тізбектелген нөмір
қолданады.
Мысалы ,(мекеменің шартты белгісі (атрибуты мәнінің шартты
белгілеудегі әртүрлі жүйесін қарастырайық. Мекеменің реттік нөмірі
берілсін. Оны айталық, 1-ден 300-ге дейін кіші мекеме, ал 301-ден 500-ге
дейін орта мекемелерде, 500-ден 600-ге дейін үлкен көлемдегі (ірі)
мекемелер деп жіктейік.
Осы жағдай үшін разрядтық шартты белгіні қолдансақ, шартты белгінің
бірінші таңбасы үш мәнді қабылдайтын болады ( 1-кіші мекеме, 2-орта
мекеме, 3-ірі мекеме). Шартты белгінің келесі таңбасы мекемелердің
нөмірлерін көрсетеді. Осындай разряттық шартты белгіде мекемеге қатысты
т.б. белгілерді толық сипаттау үшін келесі реттік таңбаларды тізбектеп
ұлғайта беруге болады да, ол өз кезегінде мекеме туралы көптеген терең
мәліметтерді бере бастайды. Дегенмен шартты белгінің разрядтық жүйесі
бірнеше белгілері бар объектілерді шартты белгілеу үшін қолданылады.
Ақпараттың құрамды бірлігі (АҚБ) деп атрибуттардың жиынтығын айтамыз.
Мәліметтер қоймасы да осы бірлікке жатады. Атрибуттардың жиыны бір АҚБ-ға
келесі принциптер бойынша бірігеді:
-Сәйкес атрибуттар бір кезеңді немесе жағдайды бейнелейді;
-бір АҚБ-ға кіретін атрибуттар мәні бірдей мезетте туындап, қисынды
немесе арифметикалық қатынастар арқылы байланысады.
АҚБ-ны сипаттаушы элементтерге: аты, құрылымы және мәні жатады. АҚБ
аты - ақпаратты өңдеу барысында оны белгілеу. АҚБ құрылымы- ақпараттың бір
бірлігінің басқа ақпарат бірлігінің құрамына ену. АҚБ-құжаттардың құрылымын
сипаттауда қажет. Мысалы, құжат ретінде студенттердің сынақ кітапшасынан
мәліметтер алайық (сурет 2, 3)
Сурет 2- Сынақ кітапшасынан толық көшірме құжат
Сурет 3- Сынақ кітапшасынан көшіршме құжат
Сынақ кітапшасының АБҚ-сы -КІТАПША деп аталады. Ол АТЫ, ФАК, КУРС,ТОП
атрибуттарын және КІТ2 (СЕМЕСТР, ПӘН, ЕМТИХАН, СЫНАҚ, МЕРЗІМ) ішкі АҚБ-сын
қамтиды. Мұндағы КІТ2 кестесі өз алдына бөлек АҚБ.
Әдетте қағаз құжат бұлай сипатталмаса да, сурет 2, 3-тегі кестелік
құжаттар, оның құрамындағы барглық мәліметтерді компьютерде өңдеу үшін
қажет.
АҚБ құрамындағы - бағдарламалау тілдері арқылы сипатталады. Мысалы,
Паскаль тілінде сипатталған азаматтардың жасына сәкес анкета АҚБ-сын
қарастырсақ, ол былай өрнектеледі
type strіng = packed array[1...16] of char;
date=record day: 1...31;
month: 1...12;
year: 1970...1980;
end;
anceta=record fam: strіng [25];
pol: (man, woman);
bіrthday: date;
end;
gryppa=array [1...20] of anceta.
Құжаттарды талдауда оның құрамын көрсеткіш деп аталатын элементтерге
бөлу мәселесі тұрады. Бұл әр түрлі құжаттардағы мәндерді (мағыналарды)
байланыстыруда қажет.
Көрсеткіш- бір реквизит- негізден және экономикалық құжатты
тұрғызуға жеткілікті әр мағыналық шаманы білдіретін бірнеше (оған қатысты)
реквизит-белгілерден тұратын ақпараттың жиынтығы.
1.3 Агрегат ұғымы
Басқару жүйесі мен объект арасындағы өзара байланысты зерттеуде үлкен
көлемдегі ақпарат массивтерінің болуы біршама қиыншылықтар тудырады. Осы
жағдайда математикалық әдістер мен есептеу техникасын ұтымды пайдалану
өзектілікке айналды.
Үлгілеу нәтижесі үрдіс барысында заңдылықтарды ашуға, басқарушы
ақпарат ағынын және негізделген түрдегі басқару алгоритімін анықтауға
мүмкіндік береді. Күрделі жүйедегі осындай шараларды жүзеге асыруда
агрегат, агрегаттық схема ұғымдары қолданылып, олар күрделі жүйелерді
жорамалдап сипаттау тіліне жатады.
Әрбір агрегат ену мен шығудан және түрлендіру операторлары мен олардың
жүзеге асыратын әдіс ережелерден, құрылғылардан тұрады. Бұлардан басқа,
агрегаттар бақыланатын параметрлермен және кері байланыстармен сипатталады.
Агрегат ұғымы И.П.Бусленко еңбектерінде алғаш рет берілгенімен,
күрделі жүйені үлгеруді зерттеушілердің тәжірибелері оны толықтыруға
мүмкіндік береді.
Айталық, Т – нақты сандар жиынтығының нақты белгіленген ішкі жиыны
болсын.
X,Y,Z,G – қандай да бір элементтерден құрылған жиындар болсын. Бұл
жиындардың элементтері былай өрнектелсін: t e T – уақыты мезеті, х е Х –
ену сигналы, g e G – басқарушы сигнал, y eY – шығу сигналы, z t Z – күй
(жағдай). Мұндай сигналдар дегеніміз- қарастырылып отырған динамикалық
жүйеге сыртқы ортаның немесе динамикалық жүйенің сыртқы ортаға әсер етуі.
Бұл элементтердің барлығы уақыттан тәуелді векторлық функциялар:
z ( t ) = ( z1( t ), z2 ( t ),... zp( t ))
(1)
x ( t ) = ( x1( t ), x2 ( t ),... xn( t ))
(2)
y ( t ) = (y1( t ), ym ( t ),... ym ( t ))
(3)
g ( t ) = (g1( t ), g2 ( t ),... gr ( t ))
(4)
мұндағы p, n, m, r – шектеулі сандар.
H, D - өту және шығу операторлары болсын. Олар z(t), y(t) функцияларын
жүзеге асырсын. Агрегат деп T, X, Y, Z, G жиындарымен және H, D
операторлары анықталатын объектіні айтамыз. H, D операторлары басқа
схемалар арасынан агрегаттарды бөліп алады.
В агрегаты параметрлерінің кеңістігін ендірейік. Бұл кеңістіктің
элементі в болып, ол в=(в1, в2, ... вq) түрінде өрнектелсін. Нақты есеп
көлемінде в мәні тіркелген, тұрақты болсын, сонда в-агрегаттың
конструктивті параметрі деп аталады. Басқарушы сигналдың мәні g-басқару
параметрі деп аталады.
Агрегат (2) ену векторын (3) шығу векторына түрлендіреді.
xi (t), yi (t) – агрегаттың і-ші ену мен шығу контактілеріндегі
сигналдар, ал (2), (3) теңдіктеріндегі n, m агрегаттың ену мен шығу
контактілерінің саны. x (t), y(t) – үрдістері t уақыты бойынша дискретті
және олар кездейсоқ сигналдар ағынын бейнелейді. Әрбір сигнал (tk, x(tk))
және (t`k, y(t`k)) түріндегі сандар жұбымен сипатталынады және мұндағы
tk, t`k – ену және шығу сигналдарының келіп түскен
уақытындағы мезет;
x(tk) - ену сигналының шамасы;
y(t`k) - шығу сигналының шамасы;
Агрегаттың қызметі жоғарыда айтылған екі оператор арқылы анықталады:
D – шығу сигналдарын қалыптастыру операторы (шығу операторы) D` және
D`` - дербес түрінде болсын;
H – ішкі жағдай өзгерісінің операторы (өту операторы) Q,Q`,Q``, W-
дербес түрлерін иемденсін.
Агрегаттың қызмет барысын сипаттау үшін G – басқарушы сигналдарының
жиынын бөліп қараудың қажеттілігі жоқ. Олар X агрегатының ену сигналдарының
жиынында қамтылсын.
Айталық, t-x(t) ену сигналының кезекті келіп түсу мезеті болсын, сонда
агрегаттың ішкі күйі секірмелі түрде өзгереді:
z (t+0)=Q`{t, z(t), x (t), в}
(5)
мұндағы z (t+0) – аз уақыт аралығындағы өзгеретін агрегат күйі.
Егер t-y(t) шығу сигналын беру мезеті болса, онда секірмелі
өзгерістегі күй басқа операторлық қатынаспен сипатталады:
z (t+0)=Q``{t, z(t), y(t), в}
(6)
Егер t мезетінде x(t) ену сигналы түсіп және y(t) шығу сигналы
берілсе, онда z(t) агрегатының күйі.
z (t+0)=Q{t, z(t), x(t), y(t), в}
(7)
секірмелі шамасына дейін өзгереді.
Агрегаттың ену сигналының келіп түскен немесе шығу сигналдарын беру
мезетіндегі күйі – ерекше күй деп, ал оларға сәйкес уақыт мезеттері –
ерекше күй мезеттері деп аталады.
Егер t – соңғы ерекше күй мезеті болса, ал t+t`, t`0 болғанда екі
ерекше күй аралығында болып, агрегаттың күйі оның ішкі күйінің өзгеріс
функциясы арқылы өрнектелінеді:
z (t+t`)=W {t+t`, z (t+0), в}
(8)
мұндағы W операторы келесі шартты қанағаттандырады:
W {t+0, z(t+0)} =z(t+0)
(9)
Q`, Q``-операторларының бірігуі түріндегі шығу операторының жүзеге
асырылуын қарастырайық. Q` операторы шығу сигналдарын берудің кезекті
мезеттері қалыптастырса, Q`` сигналдардың мазмұнын қалыптастырады. Бұл
операторлар келесі түрде тұрғызылады. Z операторы күйінің кеңістігінде
әрбір в е В және g e G үшін қандай да бір Zy (g,в) e Z жиыны анықталсын.
Zy (g,в) e Z жиынының түрі (в, g)-дан тәуелді, яғни агрегаттар параметрі
өзгергенде (басқа есепті шығарғанда), бұл жиын да өзгереді де, осы есепті
қарастыру барысында ол – g (t) жаңа басқарушы сигналдары түскен мезеттен
бастап өзгереді Zy (g,в) жиыны шығу сигналдарының шыққан мезетін
анықтайды. Сонымен, басқарушы сигнал түскенде немесе агрегаттар мәні
өзгергенде, шығу сигналдарын бұрынырақ басқарушы сигналдың түсуін немесе
агрегат параметрінің өзгерісін ескермей-ақ шығарып беретін шығу уақытысы t
да өзгереді.
Егер берілген t мезеті үшін Z (ө) күйі t- eө t, мұндағы е0
барынша аз сан болатындай, Zy (g,в) – да жатпаса, ал Z (t)e Zy (g,в)
болса , онда t бос емес шығу синалын беретін мезет болып табылады.
y (t) = G`` {t,z(t), g(t), в} (10)
Жалпы жағдайда V, V`, V``, U, G`` агрегаттарының қызметін сипаттайтын
жоғарыда келтірілген операторлар, (5)-(10) өрнектер бойынша есептеу
натижелерін кездейсоқ сипатқа айналдыратын кездейсоқ операторлар, оның
үстіне есептелген шамалардың ықтимал қасиеттері сәйкес операторлардың
түрлерінен тәуелді.
Мәліметтер қоймасының логикалық құрылымын тұрғұзу кезеңі әдетте екі
деңгейге бөлінетіні белгілі: инфологиялық жобалау және даталогиялық
жобалау.
Инфологиялық жобалауда объектінің нақты пәндік саласының ақпараттық
мазмұнын бейнелеп көрсететін семантикалық мағыналы үлгілер алынады.
Сонымен бірге төмендегі жұмыстар жүзеге асырылады.
Біріншіден, басқару объектісінің пәндік саласын зерттеу. Пәндік сала
ұғымын шынайы әлемнің немесе ортаның зерттелінетін немесе қолданылатын
қандай да бір бөлігі деп түсінуге болады. Пәндік саланы зерттеу –тапсырма
берушімен, яғни жүйені болашақта қолданыушымен пікір алысып, кеңесу арқылы
орындалады. Әңгіме қарсысында келесі мәліметтерді алу қарасытырылады;
Пәндік саланың шекарасын, оның өзгеру және даму мүмкіндіктерін
анықтау; пәндік саладағы үзінділер тізімін және әр бір үзінді туралы
түсінікті анықтау: қолданушылар тізімі мен олардың сұранысын (ақпаратқа
деген тұтынушылығын) анықтау; объектідегі ақпартты жинақтайтын және
өңдейтін технологиямен танысу; МҚ – ны жүзеге асыру үшін қандай
компьютерлік техниканы қолдану жоспарланып отырғанын анықтау; ақпараттың
келіп түсуін, жөнделу жиілігін және ақпаратың ақиқаттылығына жауап беретін
адамды анықтау.
Екіншіден, объектілер мен атрибуттарды анықтау. Бұл жұмысты орындау
үшін пәндік саланың үзіндісінде жүріп тұрататын кіру және шығу құжаттары
мен, олардың түрлері мен, анықтамалар мен, басқа да мәліметтермен танысу
қажет.Бұл жерде жобалаушы тұрғызылатын мәліметтер қорының түрін айқындап
анықтауға тиіс. Мұндағы МҚ-ның түрі: құжаттық, фактографикалық немесе
аралас болуы мүмкін.
Үшіншіден қолданушылардың МҚ-ға деген барлық сұранысы тапсырма
берушілердің қатысыуы мен анықталады. Бұл жұмыстың мақсаты – пәндік саланың
әр бір үзінді бөлігіне арнап толық сұраныстар тізімін құрастыру: әр бір
сұраныста мәліметтерді өңдеудің нақты кезеңдермен сұраныстық байланыстар
тұруы қажет.
Төртіншінен, құрылымдық байланысты анықтау сұраныстық байланыстарды
талдаған соң орындалады. Бұрыннан бар құрылымдық байланыстар барлық
сұраныстарды қанағаттандыра алмауы мүмкін. Егер қандайда сұраныстық
байланыс үшін құрылымдық байланыс болмаса, онда ол тағайындалып
айқындалады.
Концептуальды (тұжырымдамалы) инфологиялық үлгіні жобалау, оның
жөнделуі мен толықтығын тексеру мен айтылады. Ол МҚ-ға деген барлық
сұрсаныстың орындалуы мүмкіндіктерін тексеруде құралады. Инфологиалық үлгі
ұзақ уақыт бойы барлық жүйелердің жұмысын қамтамасыз етіп, бір МҚБЖ-ны
басқасына ауыстыруды шыдап тұруы тиіс.
Логикалық жобалау барысында инфологиялық концептуальдық үлгі, таңдаулы
нақты МҚБЖ-да қабылданған пішінге түрленеді. Мәліметтер қоймасы құрылымының
логикалық үлгісі пәндік саладағы обьекті қасиетінің мағынасын бейнелейтін
ақпарат бірлігінің құрылымы арасындағы байланыс туралы жобалаушының
түсінігін көрсетеді. Мәліметтер қоймасының алынған логикалық құрылымының
көмегімен мәліметтерді іздеу барысын үлгілеу жүргізіліп, қажетті жазуларды
алу үшін құрылымға ену мен ондағы жүріс жолдары анықталады.
4. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы)
Мәліметтерді өңдеу технологиясы бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған және бөліктенген болып екіге жіктеледі.
Орталықтандырылған (база) мәліметтер қоры есептеуіш жүйенің бір
жадысында сақталады. Егер бұл есептеуіш жүйе ЭЕМ – нің компоненті болып
табылса, онда мұндай базаға бөліктенген рұқсат мүмкін болады. Мәліметтер
қорының қолдануының мұндай әдісі дербес компьютерлердің (ДК) локальді
желілерінде жиі қолданылады.
Бөліктенген міліметтер қоры есептеуіш желінің түрлі ЭЕМ – дерінде
сақталатын, бір – біріне қиылысушы немесе қайталанушы бөліктерден тұрады.
Мұндай базамен жұмыс жасауды бөліктенген мәліметтер қорын басқару жүйесі
(БМҚБЖ) көмегімен жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерге рұқсат алу әдісі бойынша мәліметтер қоры: локальді
рұқсатты мәліметтер қоры алыстатылған (желілік) рұқсатты мәліметтер қоры
болып бөлінеді.
Желілік рұқсатты орталықтандырылған мәліметтер қоры жүйесі сол сияқты
жүйелердің түрлі архитектурасын ұсынады:
▪ Файл – сервер;
▪ Клиент – сервер.
Файл – сервер. Желілік рұқсатты МҚ жүйесінің архитектурасы желі
машинасының біреуі орталық ретінде бөлінетінін болжайды. Мұндай машинада
бірлесіп қолданылған орталықтандырылған МҚ сақталады. Барлық басқа желі
машиналары жұмыс станцияларының функцияларын орындайды. Қолданушылар жұмыс
станцияларында монопольді түрде қолданатын локальді МҚ – ларды құрады. Файл
– сервердің концепциясы шартты түрде мына суретте көрсетілген (сурет 4):
--- сақтау.
Мәліметтер қоры файлдарының --- өңдеу.
өңделу үшін жіберілуі
Жұмыс станциялары
Сурет 4- МҚ-ақпаратты файл – сервер принципі бойынша өңдеу схемасы.
Клиент – сервер. Бұл концепцияда орталық машина орталықтандырылған
мәліметтер қорын сақтаудан басқа мәліметтерді өңдеудің негізгі көлемін
орындауды қамтамасыз етуі қажет. Клиент арқылы мәліметтерге сұраныс,
сервердегі мәліметтерді шығару және іздеуді тудырады. Шығарылған мәліметтер
(бірақ файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке транспортталады.
Клиент – сервер концециясы шартты түрде мына суретте бейнеленген (сурет 5).
Мәліметтер қорынан шығарылған
мәліметтердің транспортталуы
Жұмыс станциялары
Сурет 5- МҚ-да ақпаратты клиент – сервер принципі бойынша өңдеу.
Мәліметтер қорының структуралық элементтері
Мәліметтер қоры өріс, жазба, файл (кесте) сияқты структуралық
элементтермен тығыз байланысты.
Өріс (алаң) – ақпараттың бөлінбейтін білігіне, яғни реквизитіне сәйкес
келетін мәліметтердің логикалық ұйымының элементарлы бірлігі. Өрістерді
(алаңдарды) суреттеу үшін келесі сипаттадалар қолданылады:
▪ Аты (имя), мысалы: фамилиясы, аты, әке аты, туған жылы;
▪ Типі (тип), мысалы: символды, сандық, календарлық;
▪ Ұзындық (длина), мысалы: 15 байт сонымен бірге символдардың ең үлкен
санымен анықталады;
▪ Дәлдік (точность) сандық мәліметтер үшін, мысалы: санның бөлшек
бөлігін бейнелеу үшін екі ондық санақ белгісі.
▪
Өріс1 (аты) Өріс2 (аты) Өріс3 (аты) Өріс4 (аты)
Өріс
Жазба
Кесте 1- МҚ-ның негізгі структуралық элементтері.
Жазба дегеніміз – логикалық байланысқан өрістердің жиынтығы. Жазба
экземпляры – жазбаның өрістерінің тұрақты мағынасын ұстап тұратын бөлек
реализация.
Файл (кесте) – бір структураның жазба экземплярларының жиынтығы.
Жазба файлдарының логикалық структураларының суреттелуі өріс
жазбаларының тізбектей орналасуынан және олардың негізгі сипаттамаларынан
тұрады. Мысалы, кесте 2-де көрсетілгендей:
Файл аты
Өріс Кілт Өріс форматы
белгісі
Аты Толық
(мағынасыаталуы Типі Ұзындығы Дәлдігі
)
Аты 1
...
Аты n
Кесте 2- Файл жазбаларының логикалық структурасының суреттелуі.
Байланыс типтері. Барлық тақырыптық облыстағы ақпараттық объектілер
өзара байланысқан.
Байланыстың бірнеше түрлері бар:
▪ Бірден бірге (1:1);
▪ Бірден көпке (1:К);
▪ Көптен көпке (К:К).
1-ге 1 байланысы. Бір кестенің бір жазбасы екінші кестенің бір
жазбасына сәйкес келеді. Бірден бірге байланысын былайша бейнелеуге болады:
А1 В1
А2
А3 В2
Сурет 6- Бірден бірге байланысы.
Бірден көпке байланысы - 1- ші кестенің бір жазбасына 2-ші кестенің
бірнеше жазбасы сәйкес келеді. 1-ші кестенің жазбасы қайталанбауы керек.
Бірден көпке байланысының көрінісі мынадай:
А1 В1
А2 В2
А3 В3 Сурет 7- Бірден көпке байланысы.
Көптен көпке байланысы. Бірінші кестенің бірнеше жазбасына екінші
кестенің бір жазбасы сәйкес келеді.
Көптен көпке байланысының көрінісі:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
Сурет 8- Көптен көпке байланысы.
Жұмыс технологиясының жалпы қорытындысы. Әрбір нақты МҚБЖ – ның өзінің
ерекшелігі болады. Оны міндетті түрде есте сақтау қажет. Алайда кез –
келген МҚБЖ – ның функциональдық мүмкіндігін көре отырып осы ортадағы
қолданушының жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын алдымызға келтіруге
болады.
МҚБЖ – ның жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын негізгі этап
ретінде былайша бөлуге болады (сурет 9).
▪ Мәліметтер қоры кестенің структурасын құру;
▪ Кестедегі мәліметтерді енгізу және өзгерту;
▪ Кестедегі мәліметтерді өңдеу;
▪ Ақпаратты мәліметтер қорынан шығару.
Бөлінген этаптарды тереңінен мына схемада қарастырамыз:
Сурет 9- МҚБЖ – дағы жұмыс технологиясының жалпы қорытындысының
схемасы.
1.5 Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60 жылдардың соңында пайда болды.
Бұдан алдын мәліметтерді өңдеу саласында мәліметтер файлы және мәліметтер
жиыны жайлы айтылатын болған. ЭЕМ-нің үшінші ұрпағы пайда болғанға дейін
(олардың алғашқылары 1965ж. орнатылды) мәліметтер өңдеудің бағдарламалақ
қамтамасыздандыруы тек мәліметтерді енгізу-шығарумен ғана шектелген
болатын. Мәліметтер қорын ұйымдастыруды қолданбалы бағдарламаларды
жазғанда қарау керек болды, бұл қарапайым әдіспен жасалды, яғни
мәліметтер тізбектелген файлдар ретінде магниттік лентаға сақталды.
Мәліметтер тәуелсіздігі жоқ болатын. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе
еске сақтау құрылғылары өзгергенде, қолданбалы бағдарламашы сәкесінше
бағдарламаларды өзгерту керек болды, оларды қайта компиляциялап, қою қажет
болады. Файлды жаңалау үшін, қайтадан жаңа файл құру керек болатын. Бұрынғы
файл бастапқы файл ретінде сақталып тұратын. Бұрынғы нұсқасы сақталатын,
кейде одан бұрынғы нұсқалары да сақталатын. Бірнеше файл бір бағдарлама
үшін пайдаланалатын. Басқа бағдарламалар үшін де сол мәліметтерді
қолданды, бірақ басқа формада, басқа өрістермен сондықтан да, бір мәліметті
пайдаланып, бірнеше файлдар құрылатын болған. Нәтижесінде жүйеде артық
мәлімет пайда болды, бір мәліметі бар түрлі файлдар көп болды.
Кейде мәліметтерге өз бетінше рұқсаты бар файлдар қолданылды, ал ол
файлды біртіндеп қарап шығудың орнына, қолданушыларға файлдың кез-келген
жазбасына тікелей рұқсат берді. Жазбаларды адрестеу әдісін бағдарламаны
жазу барысында қолданбалы бағдарламашы қамтамасыз етеді. Егер есте сақтау
құрылғылары ауысқан жағдайда қолданбалы бағдарламаға көптеген өзгеріс
енгізу қажет болды. Ал іс жүзінде есте сақтау құрылғыларын ауыстырмау
мүмкін емес. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтау шығындарының барынша
азаюына әкелді, ал қазіргі таңда файлдардың көлемі бұрынғы кезде
қолданылған есте сақтау құрылғыларының көлемінен әлде қайда үлкен.
Екінші кезең (60 жылдардың соңы) бірінші кезеңмен салыстырғанда
файлдардың табиғатымен, олар сақталған құрылғылардың өзгеруімен
сипатталады. Қолданбалы бағдарламашыны аппаратураға әсер етуіне шек қою
мүмкіндігін қабылдады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру тіпті олардың
логикалық сипатын өзгертпей, мәліметтердің физикалық орын ауыстыру
мүмкіндігін береді, тек оның негізгі файлдарының құрылымы немесе
жазбалардың іші өзгермеген шарты болса. Осы кезеңге сәйкес мәліметті өңдеу
әдісінің дамуы бірінші кезеңдегі тәрізді, файлдар тек бір бағдарламаға
немесе бір-бірімен өте тығыз байланысқан бағдарламаларға негізделген.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеудің дамунан мынаны көруге болды:
қолданбалы бағдарламаларды, файлдарды сақтауда аппараттық тәсілдердің
өзеруінен және файлдардың көлемінің өсуінен, сонымен қатар сақталған
мәліметтерге жаңа өрістер және жаңа байланыстарды қосуда тәуелсіз ету
болды.
Бізге мәліметтер қоры үнемі дамитын объект ретінде белгілі. Мәліметтер
базасына жаңа жазбалар қойылады, ал бар жазбаларға жаңа мәліметтер элементі
қосылады. Мәліметтер қорының құрылымы тіпті оған жаңа сұраныстар келіп
қосылған жағдайда да, оның тиімділігін арттыру және жұмыс істеуін жақсарту
мақсатында өзгертіледі. Қолданушылар талаптарын және мәліметтерге сұраныс
типтерін өзгертеді.
Мәліметтер базасының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда
статистикалық емес болып табылады. Сақталған мәліметтер элементтері және
оларды сақтау әдістері үздіксіз өзгереді. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға,
есептеуіш жүйесінен файлдық құрылымның әрқашан өзгермеу талабы сияқты
шектеу түссе, онда ол файлдың құрылымының өзгерген жағдайында
бағдарламашылардың жаңа бағдарламаларды іске асырудың орнына оны өзгертуге
көп уақыт жоғалтады.
Бір жағдайда мәлімет немесе жазба элементінің аты ғана хабарлануы
мүмкін. Келесі жағдайда (басқа бағдарламалық құрылымның бар болғанында) ол
осы мәлімет элементі бар теңестірілетін мәлімет элементінің және аттар
жиынын хабарлау керек. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мәліметтермен
жазбалар деңгейінде емес, мәлімет элементі деңгейінде (өрістер) байланысқан
жағдайында ғана жаңа мәлімет элементтерінің жазбаларға қосылуы қолданбалы
бағдарламаның өзгермеуіне әкеліп соқтырады. Бұл қиын құрылымды
мәліметтердің құрылуына көп әкеледі. Бірақ жақсы мәліметтер базасының
бағдарламалық қамтамасыздандырылуы бағдарламашыны қиын құрылымдылықпен
байланысты қиыншылықтардан құтқарады. Шын мәнінде мәліметтер қалай
ұйымдастырылғанына тәуелсіз қолданбалы бағдарламашы өзінің талаптарына
сәйкес құрылған салыстырмалы қарапайым құрылымды файлды көз алдына елестету
керек.
Мәліметтер қорының бағдарламалық қамтамасыздандырылуының 3 кезеңі (70
жылдардың басы) қолданбалы бағдарламашы мәліметтің физикалық құрылымын
нақты құрылғыға сақтады және керісінше.
Бағдарламалық қамтамасыздандырудың деңгейіне байланысты қолданбалы
бағдарламашы файл мәліметтерінің ұйымдасуын білуі керек. Бұл жағдайда ол
мәліметтердің машиналық адресін беруі мүмкін. Егер мәліметтер тәуелсіздігі
жоқ болса, онда қолданбалы бағдарламашыға жазбаның нақты физикалық
форматын білуі қажет. Ең болмағанда, бағдарламашы өз ісінің маманы
навигатор болуы шарт.
Қолданбалы бағдарламашының логикалық жазбаларға немесе логикалық
жазбаның элементіне обращениесінің туындысы машиналық обращения 65754.
Првязка деп мәліметтердің физикалық көрінісінің бағдарламамен байланысын
айтады. Байланысты осы мәліметтер қолданады. Привязка процесі орындалғаннан
кейін бағдарлама физикалық мәліметерден тәуелсіз болмайды.
Сонымен үшінші кезеңде:
▪ Түрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынды.
▪ Бір мәліметке рұқсат, бағдарлама талаптарына жауап бере алатын
түрлі бағдарламамен, түрлі жолдармен жүзеге асырылды;
▪ Бағдарламалық қамтамасыздандыруда мәліметтердің артық болуын
кемітетін тәсіл болды;
▪ Түрлі бағдарламаларға мәліметтер элементі жалпы болып табылды.
▪ Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы бағдаламаға
байланыссыз болды. Оны қолданбалы бағдарламалардың өзгеруін
пайдаланбай-ақ, мәліметтер қорының тиімділігін арттыру мақсатында
өзгертуге болатын болды;
▪ Мәліметтер өрістермен немесе топтар деңгейінде адрестеледі;
▪ Мәліметтер қорын басқару деңгейінде адрестеледі.
Алғашқы мәліметтер қорын басқару жүйесін қолдануда тәжірибе
жинақталғаннан кейін, тағы да қосымша тәуелсіз мәліметтер деңгейі керек
екені анықталды. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы әдеттегідей өте
қиын, ал мәліметтер қоры көбейген сайын ол міндетті түрде өзгереді.
Сондықтан да, қолданылатын көптеген қолданбалы бағдарламаларды
өзгертпей, тек жалпы логикалық құрылымының ғана өзгеруін
қамтамасыздадыру қажет. Кейбір жүйелерде мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгеруі оның бар болуының формасын құрайды, яғни бұл құрылым
әрқашан дамуда болады. Сондықтан да мәліметтер тәуелсіздігінің екі деңгейі
керек. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп
атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгерген жағдайында қолданбалы бағдаламалар өзгеріссіз
қалатындығын білдіреді. (өзгеріс, әрине, мәліметтер базасынан қолданбалы
бағдарламалар қолданатын элементерді өшіру дегенді білдірмеуі тиіс)
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі мәліметтердің ұйымдасуы және
физикалық орналасуының өзгеруі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz