Аудит мәні, мазмұны және даму тенденциялары

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Аудит мәні, мазмұны және даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Аудит мазмұны, функциялары және халықаралық тәжірибиесі ... ... 8
3. Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
4. Аудиторлық істің этикалық құқықтық механизмдері ... ... ... ... ... ..16
5. Аудиторлық қызметті басқарудың парадигмалары ... ... ... ... ... ... .20
6. Аудиторлық қызметтің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Кіріспе

Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың, серіктестіктердің және баска да шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмүны жағынан бір-біріне жакын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол; экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторльіқ іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің максаты кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең аукымды мәселелерін жан-жақты зерделеу кажет.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қызметі кіретін болса, онда мұндағы максат оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен аныктығын тиянақты тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты каржылық жағдайымен қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер

1. «Теория аудита» Алматы, 1994ж, авторы: К.Ш.Дюсембаев «Справочник по аудиту» М,1999ж, «Есеп саясаты» . Алматы , 1998ж;
2. Баканов М.И, Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник - М: Финансы и статистика, 1997г;
3. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник. Под.общ.ред. Стражева В.И – Минск:Высш.шк,1998г;
4. Ветров А.А. Операционный аудит-анализ – М.:Перспектива, 1996г;
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебн.пособие – Алматы: Экономика, 1998г;
6. Пешкова Е.П. Маркетинговый анализ в деятельности фирмы – М, 1996
7. Ришар Ж., Аудит и анализ хозяйственной деятельности. Пер.с франц. Под.ред.Л.П.Белых – М, Аудит, ЮНИТИ, 1997г;
8. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия – Минск: ИП «Экоперспектива»,1998г;
9. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа – М:Инфра –М,1996г;
10. Хеддервик К. Финансово-экономический анализ деятельности предприятия – М: Финансы и статистика, 1996г.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Аудит мәні, мазмұны және даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... 3
2. Аудит мазмұны, функциялары және халықаралық тәжірибиесі ... ... 8
3. Аудиторлық қызметтің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .13
4. Аудиторлық істің этикалық құқықтық механизмдері ... ... ... ... ... ..1 6
5. Аудиторлық қызметті басқарудың парадигмалары ... ... ... ... ... .. ...20
6. Аудиторлық қызметтің әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 28

Кіріспе

Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың,
серіктестіктердің және баска да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
кызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмүны жағынан бір-
біріне жакын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол;
экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторльіқ іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің максаты кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал
аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең аукымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу кажет.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық қызметі кіретін болса, онда мұндағы максат
оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен
аныктығын тиянақты тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты
каржылық жағдайымен қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін
тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.

1. Аудит мәні, мазмұны және даму тенденциялары

Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.
Радикалдық саяси және экономикалык реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның
құлауы және қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне
енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге кабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылык жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинак
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалык өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрактылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микродеңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазакстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша атынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтық экономикаың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің щаруашылық
қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші -
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфракұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады.
Шаруашылық ресурстардың жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар
барлық іс-әрекетін жоспарға құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен
тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін
өндірудің барлық мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім
кабылдаушы, шаруашылық жоспарын дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес екет
ететін барлык экономика бірліктері шаруашылық жүрзуші субъектілер деп
аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы занда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлык заңды тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
кызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша
тиісті ревизиялык қызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық экономика
жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі танда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық ролін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтык экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды кұралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржы-лық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу
және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жатқызылды:
Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулау;
Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп бөлу;
Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен шығысын
дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс әлеуетін пайдаланудың
тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын аныктау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және баска тұлғалар) мүдделерінің кабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау
жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
апынған ақпараттың шындыккажанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уакыты мен
материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті акпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға акпаратты маманның пікірін араластырмай
жеткізу.
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudіо деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы калай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік
басқару мен шаруашылық кызмет салаларында лауазымды түлғалардың ауызша есеп
беруін тындаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің бастапқы
ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған,
сөйтсе де орта ғасырдагы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да
жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез келген құжатты қолдан оңай
түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып
өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі карама-
қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің
дұрыс көрініс табуын жасау жэне бақылау біздің дәуірімізге дейінгі IV
мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр жэне Евфрат өзендерінің
жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде
үйымдастырылған мемлекет кұрылып, шаруашылық кызмет жүргізілді, үкімет
өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру жэне кіріс пен
шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның
ішінде аудит те бар.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың,
серіктестіктердің және баска да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
кызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмүны жағынан бір-
біріне жакын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол;
экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторльіқ іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің максаты кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал
аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қапауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
калауымен таңдайды жэне олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы
кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ак артык шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру жэне шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең аукымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу кажет.
Мемлекеттің, аймактың экономикалык жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нүсқамслар 310 Бизнесті
білу атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бүл
стандарт қаржылык есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
аппаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.

2. Аудит мазмұны, функциялары және халықаралық тәжірибиесі

Ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке, меншік иелеріне,
акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес бойынша
серіктестеріне қажет. Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық
бухгалтерлер ассоциациясы аудиттің мазмұнын барынша қамтып жинақтаған
анықтамасында былай делінген: Аудит - бұл экономикалық әрекеттер мен
оқиғалар, олардың белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты
сәйкесетіндігі туралы ақпаратты алу мен бағалаудың және нәтижелерді
мүдделілік танытқан пайдаланушыларға беретін жүйелі процесс.
ҚР Аудиторлық кызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген:
Аудит Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес
қаржылык есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір
білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылык есептілігін тексеру болып
табылады.
Таным теориясына орай, бір ғылым ғана зерделейтін объективті
шындықтың қандай да бір бөлігін немесе кез келген ғылымның (оның ішінде
аудит те бар) мазмұны деп ұгынуға болады.Органикалық тұрғыдағы өндірістік
қатынастардың нарықтык экономикадағы объективті экономика заңы экономикалық
теорияның пәні болып табылатыны белгілі. Сапалық экономикалық ғылым
салалардың, өзіндік ерекшелігіндегі бұл заңдардың әрекетін, өндіруші
күштермен, техникалар және технологиялармен өзара байланысындагы жекелеген
салалардың өндірістік қатынасының даму ерекшеліктерін зерделейді.
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
Зерделеу объектісі;
Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын калыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз
бойынша, аудит пәні қоғамның мүддесін білдіретін экономикалық кұбылыстар
мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына
қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі
мақсаттарды көздейтін заңды және жеке түлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-
талдамалы жэне басқа да кәсіби аудиторлык қызмет көрсету жатады.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық қызметі кіретін болса, онда мұндағы максат
оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен
аныктығын тиянақты тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты
каржылық жағдайымен қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін
тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.
Бүл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда
былай делінген: қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты белгіленген талаптарға
сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны
немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды, салықтарды
дүрыс есептеудің талдауын, каржылық жағдайды жақсарту бойынша шараларды
әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен шығыстарын,
қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді
анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы
келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның
талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде кабылданған
есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарга
және ережелерге кдншалықты сәйкестігін тексеру жатады. Егер аудиттің
объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат - осы
қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын
анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса
жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік кызмет жүзеге асыру барысында
клиенттің коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру
қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
▪ Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылыгын қамтамасыз
ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы
деңгейге дейін азайту;
▪ Шешім қабылдаудың логикалық түрғыдан негізделген базасын кұру үшін
жеткілікті дәрежеде қүзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
▪ Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның
ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін
жүйелі талдау;
▪ Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған
бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің
орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
▪ Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің
дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъек- тілердің қаржылық жағдайы туралы
шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін
бақылау;
алып, бағалау;
▪ Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның
ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы кономикалық қызметін
жүйелі талдау;
▪ Кәсіпорын қызметі жэне оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған
бизнес-жоспардың жэне басқа да тапсырмалар мен нормативтердің
орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
▪ Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің жэне есеп берудің
дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъек-тілердің қаржылық жағдайы туралы
шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін
бақылау;
тексеруші -тексеріс жүргізетін тұлға дегенді білдіреді.
Отандық оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде, ТМД елдерінде әдетте
ревизия үғымының мағынасы анық емес. Мысалы, Н.Т. Белухинде тексеру
(ревизия) бақылаудан кейінгі негізгі форма. Оның басқа бақылау
формаларынан айырмашылығы объектіні тексеру барысында іріктемесі құжаттық
дэлелдерге негізделген тексеру-бақылау рәсімдері мен әдістік тәсілдер, әр
түрлі ақпарат көздері пайдаланылады. Тексеруге мыналар тән: құндылықтардың
кем шығуын, ысырапты, запалды анықтаудағы нақтылык, оның дәлелдеу жүйесі
орнықты (әдеттен тыс құжаттар, түгендеу тізімдемесі ұғымы тексеру және
бакылау ұғымдарынан әлдекайда терең. Аудитор тексерушіден өзінің мәні,
максаты, клиентпен қарым-қатынасы, тэуелсіз пікір білдіруі, терең баға
беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы корытындысының
негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анык екендігін тексеруді гана
камтамасыз етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылык
жүргізуші субъектілер қызметін оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды
әзірлейді. Осыған орай, ол аудит анықтамасында бизнестің өзінше бір
(өзгеше) сараптамасы ретінде баяндалады.
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде аудит жэне аудиторлык
қызмет бұған қоса есепті ұйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр түрлі
тәуекелдікті бәсендетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді, басқа да
заңдык, техникалық, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуді жақсарту,
жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр түрлі кеңес беру мен кәсіби қызмет
көрсетулерді қамтиды.
Аудитор, адвокат, дәрігер, музыкант, суретші жэне шығармашылыктың
(творчество) адамдары сиякты еркін кәсіптің өкілі болып табылады, ал
аудиттің кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде дамыған елдерде беделі
(рейтингісі) жоғары. Шетелдік сарапшы ұйымдар жиі өткізетен қоғамдык сұрау
салудың қорытындысы бойынша бухгалтер-аудитор кәсібі адвокат және дәрігер
кәсіптерімен тең бәсекелесіп, алғашқы үш орынның бірін тұрақты иеленеді
екен. XX ғасырдың 80-інші жылдарының соңында біздің елімізде пайда болған
аудиторлық кәсіп бухгалтерлік есеп, қаржы, бақылау, кұқық, менеджмент,
стратегиялық және ағымдық жоспарлау, ұлттык экономиканың әр түрлі салаларын
басқаруды ұйымдастыру салаларындағы жоғары білікті мамандар үшін келешегі
зор әрі абыройлы кызмет түріне айналып үлгерді.
Аудит және оның рәсімі (процедурасы) эволюцияның үш сатысынан
(стадиясынан) өтті: растаушы аудит, жүйелібағдарламалы аудит, тәуекелге
негізделген аудит. Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде
көрініс тапқан операциялардың шындыкка жанасымдылығын тексеру және растаушы
түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мэселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың
соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманы іштей бақылаудың
негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені қадағалауға мүмкіндік
берді. Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс істейтін болса, онда егжей-
тегжейлі тексерудің кажеті болмайды, өйткені норма-лардың бұзылуы мен
қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне белгілі бір деңгейде сенім
білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру қызметіне, аудиторлық
рәсімді нысандауды жүзеге асыруға жэне болатын тексерулердің сапасын
арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды
Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілін жетілдіруге қарамас-тан, оның өз
кемшіліктері бар. Мысалы, жүйелі-бағдарламалы аудит экімшілікті ешкім
бақыламайтын жағдайда кызметкерлер-дің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге
асырады. Бұл арада аудиттің рәсімі (процедурасы) басқарушы - инвесторларды
емес, керісінше персонал - менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға
бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит - бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына,
негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік
аудитінің айырыкша маңызы - аудитордың немесе аудиторлық фирмалар өз
беделін жогалту жэне клиенттен айырылып қалудың ықтималдығында ғана емес,
сонымен бірге, аудиторлық компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте,
ірі айыппұл мен моральдық зиянда, осы аталған қатерлерге ұрынып калудың
ықтималдығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға немесе
клиентке елеулі материалдык зиян шектіруге себеп болатын аудитордың
ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Кәсіби беделден айырылу
қаупі нақты аудитордың немесе аудиторлық компанияның толық күйреуімен
бірдей десе де болады. Сондықтан да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін жан-жақты кешенді тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты
назарды кадрларды іріктеуге бағдарламаларды жасауға, алдағы жүмысты
жоспарлауға және т.б. аудару қажет.

3. Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

Аудит компоненттері
Бірінші компонент - бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдык есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып
табылмайтын ақпараттык жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген
түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент - бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің қүзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді
жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы
қажет. Одан тэртіптің (мінез-қүлықтың) белгілі бір нормаларын, атап
айтқанда, өз ісінің тэуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы түра
білу керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық түрғыда ауди-орлық
қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау
жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген
зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналган фактілер негізінде белгіленген критерийлер
(өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе
жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті - аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор
осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кызметін оңтайландыру бойынша үсынған шаралары мен айтқан
ескертпелері туралы хабарлайды.
Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылыққа алу
керек: адалдық, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай
білетіндік, тәуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық,
нақтылық, жариялылық, демократияшылдық және т.б.
Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық
сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, объективтілік және тәуелсіздік
принциптерінің, талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған жұмысты мінсіз
әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің объективтілігі мен
тәуелсіздігін сақтауы керек.
Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы
керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде
өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы
болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж. Робертсон былай деген: Аудиторлық
тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере
беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған
сэйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді - яғни, аудиторлык
тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды.
1982 жылы америкалық ғылым Т.А. Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ак
Дж. Робертсон, Р.К. Мауцпен пен Х.А. Шараф постулаттарын экономикалық
тиімділіктің максимасы деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды.
Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А. Белкаоуи, Р. Адамс, Я.В. Соколов, К.Ш.
Дүйсембаев, М.С. Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын
нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін олардың шынайылығы толық
дәлелденбесе де постулаттар анық болуы керек. Кез келген постулат немесе
аксиомалар білімнің даму процесінде өзгерістерге ұшырауы ықтимал
болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы болмауы да мүмкін. Осы
жөнінде Дж. Робертсон былай деген: Аудиторлық тексерудің белгілі бір
жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды.
Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған сәйкес (нақты
жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді - яғни, аудиторлык тексеруде
жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды.
Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс
ғылымдары мен мамандары олардың кажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К.
Маутц жэне Х.А. Шараф (30) аудиттің 8 постулатын калыптастырды. Олар өте
әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.
Әр түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты
зерделеу аркылы ғылыми негізделеген постулаттар болып мыналар саналады:
Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру)
мүмкіндігі.
Есептеме дұрыс жасалмаған.
Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында
орындалса, онда аудитордың ызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
Аудитордың пікірі оның мүдцелеріне тәуелді.
Есеп беру мәліметтерінің объективтілігі ішкі бақылаудың
тиімділігіне тікелей пропорционалды.
Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің
кұндылығын кемітуі мүмкін және әрдайым ақпараттылығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.