III - XI ғасырлардағы индияда феодалдық қатынастардың қалыптаса бастауы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. III . XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ.
1.1 III . V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік . экономикалық жағдайы. 5
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай. 6
1.3 Индияның VI . XI ғасырлардағы әлеуметтік . экономикалық құрылысы. 7
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар. 9
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда. 12
1.6 III . XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті. 14
2. XI . XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI . XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы. 18
2.2 Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері. 20
2.3 Алаут . ут . дин Хилжаның патшалық құруы. 20
2.4 Мұхаммед Тоғалақ империясы. 22
2.5 XIV . XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері. 23
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Индияға еуропалықтардың келуі. 27
3.2 Виджаянагар мемлекеті, оның экономикасы. 28
3.3 Жерге феодалдық иелік. 29
3.4 Солтүстік Индияда Моғолдар билігінің орнауы. 31
3.5 Моғолдар державасының экономикалық дамуы. 34
3.6 Антифеодалдық қозғалыстар. 35
3.7 Акбардың реформалары. 36
3.8 Моғолдық үнді мәдениеті. 39
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ 3
1. III . XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ.
1.1 III . V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік . экономикалық жағдайы. 5
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай. 6
1.3 Индияның VI . XI ғасырлардағы әлеуметтік . экономикалық құрылысы. 7
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар. 9
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда. 12
1.6 III . XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті. 14
2. XI . XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI . XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы. 18
2.2 Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері. 20
2.3 Алаут . ут . дин Хилжаның патшалық құруы. 20
2.4 Мұхаммед Тоғалақ империясы. 22
2.5 XIV . XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері. 23
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Индияға еуропалықтардың келуі. 27
3.2 Виджаянагар мемлекеті, оның экономикасы. 28
3.3 Жерге феодалдық иелік. 29
3.4 Солтүстік Индияда Моғолдар билігінің орнауы. 31
3.5 Моғолдар державасының экономикалық дамуы. 34
3.6 Антифеодалдық қозғалыстар. 35
3.7 Акбардың реформалары. 36
3.8 Моғолдық үнді мәдениеті. 39
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Үндістанның мемлекеті және құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы (VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық қатынастар кезеңі. Ірі империялар – Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм кезеңі (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы), бұл кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен Дели сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ. басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.).
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін. Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген еді, оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері (упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста – граминк тұрған.
Бұл кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де Үндістанда касталық жүйе (варналар) сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең жоғарғысы брахмандар, ал төменгісі құлдар болатын.
XII ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының жаулап алу жорықтары басталды. Екі онжылдық барысында Гуридтер династиясының сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндістан аумағында үстемдік орнатты. Жаулап алынған жерлер алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің құрамына емес, XVIII ғасырдан бастап Дели сұлтандығы деп аталған дербес мемлекет болып бөлініп шықты. 1229 жылы Дели сұлтандығын бағдат халифі тәуелсіз мемлекет ретінде таныды. Дели сұлтандығындағы барлық мемлекеттік жерлер екі санатқа бөлінді: халиса, бұларды мемлекеттің салық саласындағы шенеуніктері басқарды, және икта, бұларды феодалдар – иктадалар иеленген. Феодалдық жеке меншіктің де бірнеше нысандары болған: вакуф – мешіттердің, медреселерлің, улемдердің және шейхтердің меншігі; мильк - әскери ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі.
Империяның саяси өмірі мен басқаруының орталығы болып сұлтан сарайы табылған. Сарайдағы басты шенеунік болып вакил – и – дар – сарай басшысы табылған, ол сұлтанның отбасының, жақындарының және құлдарының жағдайын қадағалап отырған. Сарайда оған тез лауазымды
Үндістанның мемлекеті және құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы (VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық қатынастар кезеңі. Ірі империялар – Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм кезеңі (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы), бұл кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен Дели сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ. басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.).
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін. Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген еді, оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері (упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста – граминк тұрған.
Бұл кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де Үндістанда касталық жүйе (варналар) сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең жоғарғысы брахмандар, ал төменгісі құлдар болатын.
XII ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының жаулап алу жорықтары басталды. Екі онжылдық барысында Гуридтер династиясының сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндістан аумағында үстемдік орнатты. Жаулап алынған жерлер алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің құрамына емес, XVIII ғасырдан бастап Дели сұлтандығы деп аталған дербес мемлекет болып бөлініп шықты. 1229 жылы Дели сұлтандығын бағдат халифі тәуелсіз мемлекет ретінде таныды. Дели сұлтандығындағы барлық мемлекеттік жерлер екі санатқа бөлінді: халиса, бұларды мемлекеттің салық саласындағы шенеуніктері басқарды, және икта, бұларды феодалдар – иктадалар иеленген. Феодалдық жеке меншіктің де бірнеше нысандары болған: вакуф – мешіттердің, медреселерлің, улемдердің және шейхтердің меншігі; мильк - әскери ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі.
Империяның саяси өмірі мен басқаруының орталығы болып сұлтан сарайы табылған. Сарайдағы басты шенеунік болып вакил – и – дар – сарай басшысы табылған, ол сұлтанның отбасының, жақындарының және құлдарының жағдайын қадағалап отырған. Сарайда оған тез лауазымды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. C.Ә. Тортаев Орта ғасырлардағы Азия және Африка тарихы. Алматы 2009 ж.
2. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оқу - әдістемелік құрал. Алматы 2004 ж.
3. Антонова Н.А. История Индии. – М., 1979. – 166 – 185 б.
4. История Индии в средние века/Отв. ред. Л.Б. Алаев и др. – М., Наука, 1968. – 166 – 245 бб.
5. История Востока. Т.2. – М.: Восточная литература РАН, 1995. – 41 – 53, 137 – 146 бб.
6. Васильев Л.С. История Востока: В 2 т. Т. 1.–M.: Высшая школа, 1998. – 309 – 320 бб.
7. История Востока. Т.2: Восток в средние века. – М.: Восточная литература РАН, 1995ю – 418 – 429б 451 – 486 бб.
8. История Индии в средние века. – М., 1968.
9. Васильев Л.С. История Востока: В 2 томах. Т.1. – M.: Высшая школа, 1998. – 326 – 333 бб.
10. История Востока. Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI – XVIII вв. – M.: Восточная литература РАН, 1999. – 145 – 194 бб.
11. Захир ад – дин Мұхаммед Бабыр. Бабырнама. – Алматы, “Ататек”, 1993.
12. Антонова К. А., Бонгард-Левии Г.М., Котовский Г. Г. История Индии. М., 1979.
13. Артхашастра или Наука политики (пер. с санскрита). Л.-М., 1959.
14. Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Древняя Индия. М., 1969.
15. Бонгард-Левин Г. М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. М., 1980.
16. Бонгард-Левин Г. М. Индия эпохи Маурьев. М., 1973.
17. Данге Ш. А. Индия от первобытного коммунизма до разложения рабовладельческого строя. Пер. с англ. М., 1975.
18. Ильин Г. Ф. Древний индийский город Таксила. М., 1958.
19. История Индии в средние века. Ред. Алаев Л. Б., Антонова К. А., Ашрафян К. 3. М., 1968.
20. Короцкая А. А. Архитектура Индии раннего средневековья, М., 1964.
21. Косамби Д. Культура и цивилизация древней Индии, Пер. с англ, М., 1968.
22. Kyлътуpa древней Индии. Герасимов А. В. (отв. ред.)/М„ 1975.
23. Лунин Б. Н. История индийской культуры с древних веков до наших дней, Пер, с англ. М., 1960.
24. Маккей 3. Древнейшая культура долины Инда, Пер, с англ, М., 1951.
25. Тюляев С. И. Архитектура Индии, М., 1919.
1. C.Ә. Тортаев Орта ғасырлардағы Азия және Африка тарихы. Алматы 2009 ж.
2. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оқу - әдістемелік құрал. Алматы 2004 ж.
3. Антонова Н.А. История Индии. – М., 1979. – 166 – 185 б.
4. История Индии в средние века/Отв. ред. Л.Б. Алаев и др. – М., Наука, 1968. – 166 – 245 бб.
5. История Востока. Т.2. – М.: Восточная литература РАН, 1995. – 41 – 53, 137 – 146 бб.
6. Васильев Л.С. История Востока: В 2 т. Т. 1.–M.: Высшая школа, 1998. – 309 – 320 бб.
7. История Востока. Т.2: Восток в средние века. – М.: Восточная литература РАН, 1995ю – 418 – 429б 451 – 486 бб.
8. История Индии в средние века. – М., 1968.
9. Васильев Л.С. История Востока: В 2 томах. Т.1. – M.: Высшая школа, 1998. – 326 – 333 бб.
10. История Востока. Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI – XVIII вв. – M.: Восточная литература РАН, 1999. – 145 – 194 бб.
11. Захир ад – дин Мұхаммед Бабыр. Бабырнама. – Алматы, “Ататек”, 1993.
12. Антонова К. А., Бонгард-Левии Г.М., Котовский Г. Г. История Индии. М., 1979.
13. Артхашастра или Наука политики (пер. с санскрита). Л.-М., 1959.
14. Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Древняя Индия. М., 1969.
15. Бонгард-Левин Г. М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. М., 1980.
16. Бонгард-Левин Г. М. Индия эпохи Маурьев. М., 1973.
17. Данге Ш. А. Индия от первобытного коммунизма до разложения рабовладельческого строя. Пер. с англ. М., 1975.
18. Ильин Г. Ф. Древний индийский город Таксила. М., 1958.
19. История Индии в средние века. Ред. Алаев Л. Б., Антонова К. А., Ашрафян К. 3. М., 1968.
20. Короцкая А. А. Архитектура Индии раннего средневековья, М., 1964.
21. Косамби Д. Культура и цивилизация древней Индии, Пер. с англ, М., 1968.
22. Kyлътуpa древней Индии. Герасимов А. В. (отв. ред.)/М„ 1975.
23. Лунин Б. Н. История индийской культуры с древних веков до наших дней, Пер, с англ. М., 1960.
24. Маккей 3. Древнейшая культура долины Инда, Пер, с англ, М., 1951.
25. Тюляев С. И. Архитектура Индии, М., 1919.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік – экономикалық 5
жағдайы.
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай. 6
1.3 Индияның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы. 7
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар. 9
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда. 12
1.6 III – XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті. 14
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы. 18
2.2 Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері. 20
2.3 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық құруы. 20
2.4 Мұхаммед Тоғалақ империясы. 22
2.5 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері. 23
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Индияға еуропалықтардың келуі. 27
3.2 Виджаянагар мемлекеті, оның экономикасы. 28
3.3 Жерге феодалдық иелік. 29
3.4 Солтүстік Индияда Моғолдар билігінің орнауы. 31
3.5 Моғолдар державасының экономикалық дамуы. 34
3.6 Антифеодалдық қозғалыстар. 35
3.7 Акбардың реформалары. 36
3.8 Моғолдық үнді мәдениеті. 39
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Үндістанның мемлекеті және құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы
(VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық қатынастар кезеңі. Ірі империялар –
Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ
феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм кезеңі (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы),
бұл кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен
Дели сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ.
басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.).
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың
жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан
байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши
империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді
мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты
князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін.
Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар
иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген
еді, оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері
(упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі
аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста –
граминк тұрған.
Бұл кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де Үндістанда касталық жүйе
(варналар) сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең жоғарғысы брахмандар,
ал төменгісі құлдар болатын.
XII ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының жаулап алу
жорықтары басталды. Екі онжылдық барысында Гуридтер династиясының
сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндістан аумағында үстемдік орнатты. Жаулап
алынған жерлер алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің
құрамына емес, XVIII ғасырдан бастап Дели сұлтандығы деп аталған дербес
мемлекет болып бөлініп шықты. 1229 жылы Дели сұлтандығын бағдат халифі
тәуелсіз мемлекет ретінде таныды. Дели сұлтандығындағы барлық мемлекеттік
жерлер екі санатқа бөлінді: халиса, бұларды мемлекеттің салық саласындағы
шенеуніктері басқарды, және икта, бұларды феодалдар – иктадалар иеленген.
Феодалдық жеке меншіктің де бірнеше нысандары болған: вакуф – мешіттердің,
медреселерлің, улемдердің және шейхтердің меншігі; мильк - әскери
ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі.
Империяның саяси өмірі мен басқаруының орталығы болып сұлтан сарайы
табылған. Сарайдағы басты шенеунік болып вакил – и – дар – сарай басшысы
табылған, ол сұлтанның отбасының, жақындарының және құлдарының жағдайын
қадағалап отырған. Сарайда оған тез лауазымды әмір–хаюб–салтанатты
іс–шараларын жүргізуші иеленген. Сарайды қамтамасыз етуді карханахтар
жүзеге асырған.
Дели сұлтандығында екі басты ведомство болған: қаржылық және әскери.
Қаржыларды реттеуді сұлтанның басты минситрі – уәзірдің ведомствосы жүзеге
асырған, ол диуан – ивазират деп аталған. Әскери ведомствоны арид – и –
мамалик басқарған. Диуан – и- инша арнайы ведомствосы сұлтанның хат –
хабарларын алып – жөнелтумен, диуан – и – расалат ведомствосы діни
істермен, диуан – и – кази сот істерімен айналысатын.
Дели сұлтандығы 23 провинцияға бөлінген болатын. Ірі провинциялар
облыстарға – шикаларға, ал облыстар аудандарға – паргандарға бөлінген,
паргандар бірнеше ауылдардан құралатын. Провинциялардағы билік орталық
әкімшіліктегіге ұқсас болып келетін.
XVI ғасырда Солтүстік Үндістанды Ферғананың бұрынғы билеушісі Бабыр
жаулап алады, ол 1526 жылы Ұлы Монғолдар династиясының негізін қалады.
Монғолдар барлық жаулап алған жерлерін халисе қорына өткізіп отырған. Тек
падишах қана жерді феодалдарға шартты әскери ұсыну – джагир нысанында бере
алатын. Жеке жер иелену сюргаль (мұсылман басшылары шейхтарға, дінді
уағыздаушыларға беретін жерлер) және заминдер меншігі (монғолдарға бағынған
үнді феодалдары) болған.
Дели сұлтандығы сияқты Монғолдық Үндістан да деспотиялық мемлекет
болып табылған және Дели сұлтандығына тән көптеген мемлекеттік
институттарды таныған. Ұлы Монғолдар мемлекетінің басында падишах тұрды.
Империядағы басты ведомстволар болып әскери және қаржылық ведомстволар
сақталып қалды. Қаржылық ведомствоның басында бірінші министр – диуан
тұрған. Мир – бакши әскери ведомствоны басқарған. Басты төрт министрлардың
құрамына мирсаман – падишахтың шеберханалары мен қоймаларын басқаратын
басты шенеунік дәне садр – уссудар – діни және сот басқармасының басшысы
енген.
Монғол империясы 15 облысқа бөлінген, оларды падишахтың өкілдері –
хакимдер басқарған. Әрбір облысқа хакимдерден тәуелсіз фоуджи – дарлар -
әскербасылар, гомашттар – салық жинаушылар және қала басшылары – котвалдар
тағайындалған.
Феодалдық Үндістанның құқықтық жүйесіне мұсылман құқығы көптеген
өзгерістер әкелген, бұл құқық елге мұсылмандық жаулап алушылардың
жорықтарының нәтижесінде енген. Үндістанда мұсылман үстемдігі орнатылғаннан
кейін, жергілікті құқық – дхармашастрдың қолдану саласы адамдар арасындағы
таралу шегі және қоғамдық қатынастарда таралу шегіне қарай қысқартылған.
Дінге тікелей қатысы бар деген қатынастардың барлығы: неке және отбасылық,
мұрагерлік және діни қызметпен байланысты қатынастар мұсылман адамға
қатысты болса мұсылман құқығымен, ал индусқа қатысты болса индус құқығымен
реттелетін болған. Дәл осы кезеңде нормалары жаңа жағдайларға икемделген,
қазіргі кездегі Үндістанда да индуизм дініне сенушілерге де қатысты әрекет
ететін құқықтың персоналдық жүйесі, яғни, үнді құқығының жүйесі қалыптасты.
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Нарбадда өзені мен Виндхи тауларынан солтүстікке қарай жатқан жерлер
Солтүстік Индия, ал олардан оңтүстікке қарай жатқан жерлер – Декан”дакхин”
– оңтүстікдеп бөлінеді. Бұл жерлерде көптеген тайпалар тұрды. Олардың
тілдерінде біраз ерекшеліктер болды. Тайпалар дамудың әртүрлі сатысында
еді: біреулері алғашқы қауымдық құрылыста болса, енді біреулері құл
иеленушілік құрылыста, келесі біреулері – феодалдық қоғамға аяқ басқан еді.
Cолтүстік Индияда дәнді дақылдар, жеміс–жидек, май алынатын, қабығынан
жіп жасалатын өсімдіктер өсірілді.
Малдың да көптеген түрлері өсірілді. Тау – кен кәсібі дамыды: мысалы,
алтын, темір, т.б. металдар өндірілді. Металды өңдеу ісі, жоғары дәрежеде
дамыды. Делидің маңындағы V ғасырдың басында қойылған, әлі күнге дейін сол
баяғы қалпында сақталған биіктігі 6,7 м., диаметрі 0,4 м., жазуы бар,
ешқандай коррозияға берілмейтін колонна металлургтерді таңқалдырып келеді.
Ертеректе тек қолөнерінде қолданылған темірден жасалған еңбек
құрал–саймандары V–VI ғасырларда жер өңдеу ісінде де кеңінен пайдаланыла
бастады.
Өндіргіш күштердің жетілуінің тағы бір көрсеткіші – құрылыс ісі болды.
Бұрынғы ғибадатханалар мен т.б. қоғамдық үйлердің негізгі құрылыс материалы
болып келген ағаш енді таспен, кірпішпен алмастырыла бастады. Жаңа ғасырдың
басында тастан салынған құрылыстар тек тас өңдеушілердің шеберлігін ғана
емес, олардың өңдеу құрал–жабдықтарының жоғары дәрежеде жетілгендігін де
көрсетеді.
Осы кезде Индияның атақты үңгір храмдары, яғни басынан аяғына дейін
тек тастан қашап салынған будда храмдары өмірге келді. Сондай құрылыстың
бір үлгісі – Анджанттағы будда вихрасы. Көне құл иеленуші қоғамның мәдени
орталықтарында әртүрлі кесіп: зергерлік, қару – жарақтық, гончарлық, тері,
ағаш өңдеу, тоқу – орын алған. Әсіресе, тоқу кәсібі жоғары дәрежеде дамыды.
Көптеген археологиялық қазба материалдары: тиындар, әдеби шығармалар
Индияда сыртқы сауданың да дамығандығын көрсетеді. Индияның Риммен саудасы
сонау I – II ғасырларда – ақ кеңінен қанат жайған болатын. Рим Индиядан
тәтті тағамдар, бояу, иіс су, үлбіреген мата алып тұрды. Ол тауарлар үщін
Рим Индияға алтын, шыны, ыдыс – аяқтар, қорғасын, шарап, құлдар беріп
отырды. IV ғасырдан бастап бұл сауда Византия қолына көшті. Индия көпестері
батыста Аденге, шығыста – Бирмаға, Үнді – Қытайға, Ява мен Суматраға дейін
барып, сауда жасады. Қытаймен тек сауда байланысы ғана емес, діни байланыс
та орнады.
Индиялық буддистер буддизм әдебиетін санскрит тілінен қытай тіліне
аударуға көмектесті. Индия сауданы құрғақта да кеңінен жүргізді.
Археологиялық қазба материалдары Индияның Орта Азиямен де байланысты
болғандығын көрсетеді. Әдеби, жазба ескерткіштер бұл кезде үндінің ауыл
шаруашылығы қауымында үлкен отбасыларының шағын, жеке отбасыларына бөліну
процесі күшейгендігін көрсетеді. Бұрын үлкен отбасының басшысы өлгеннен
кейін де бөлінуге тыйым салынатын болса, енді жаңа дәуірдегі брахман заңы
бойынша ондай отбасының басшысы тірі кезінде де бөлінуіне рұқсат беріле
бастады.
Мұндай ірі отбасыларының кішігірім жеке–жеке отбасыларына бөлшектенуі
үнділік ауыл шаруашылығы қауымындағы мүлік теңсіздігін туғызып, жікке
бөлінуді тездетті. Кейбір қауым мүшелері өз үлестерін сатып жіберді. Қауым
ол үлестің келімсектерге өтіп кетпеуін қадағалап отырды. Бұл туралы бізге
сақталып жеткен “Артхашастра” деп аталған саясат туралы трактаттан білеміз.
Оның авторы б.з.д. IV ғасырда өмір сүрген Каутилья. Ол трактат бойынша
қауым мүшесі жерін сатуға ерікті болды. Бірақ ол жерді сатып алуға ең
алдымен оның өз туыстары құқылы болды, тіпті болмаса тек сол қауымның басқа
мүшесі ала алатын.
Трактатта “даса” деген құлдардың жаңа түрі туралы айтылады. Бұл жерін
сатып жіберіп, қарызға белшесінен батқаннан кейін басқа біреуге құлдыққа
жалдануға мәжбүр болған, жолы болмаған бұрынғы тек құқылы қауім мүшесі.
“Артхашастрадан” біз патша иелегінде құлдар мен қатар майда жалгерлер
де болғанын білеміз. Халық өте тығыз орналасқан жерлерден еріктілерді патша
иелігіне көшіретін, басқа патшалықтан қоныс аударғысы келетіндер
шақырылатын. Мұндай ұсақ жалгерлер патшаға өнімнің жартысына жуығын беріп
тұратын. Қажет болса патша ондай қоныс аударушыларға материалдық көмек
көрсететін: мал, тұқым, ақша беретін. Жалгерлер патша чиновниктерінің
бақылауында болатын. Патша бос жатқан жерлерді сатуға да, жалгерлерге
беруге де құқылы болды.
Сқйтіп, жаңа дәуірде ірі жер иелері өз шаруашылықтарын прогрессивті
негізде жүргізе бастады. Құлдар еңбегі тиімді болмады. Сондықтан жер иелері
оларға өз шаруашылығын жүргізетін үлес бөліп берді. Ол үлес үшін құлдар жер
иесіне жұмыс істеп беретін немесе өнімнің белгілі бір мөлшерін беретін.
Сонымен, құлдық қоғамда қанаудың феодалдық қоғамға тән түрі кеңінен
қолданыла бастады.
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай.
IV ғасырда Солтүстік Индия Магадхалық ақсүйектердің қол астына
бірікті. 320 жылы Магадхадағы өкімет билігі Гупта әулетінің өкілі
Чандрагуптаның320 – 340қолына тиді. Оның баласы Самудрагуптаның340 –
380тұсында Гупттар билігі Батыс Бенгалиядан Пендажбқа дейінгі аралықтағы
Солтүстік Индияға таралды.
Ұланғайыр Гупттар державасын басқару үшін күшті әкімшілік және әскери
аппарат құрылды. Ондай аппарат тек астана Паталипутрада ғана емес, басқа
маңызды қалалар мен елді мекендерде де құрылды. V ғасырдың ортасында
халықтың салыққа деген наразылығы көтеріліске әкеп соқты. Державадан батыс
облыстар бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекетке айналды. 458 жылы гупттар өз
державасын көшпелі гунн – эфталиттер шабуылынан қорғап қалды. Бірақ V
ғасырдың аяғына қарай, Будхагупта тұсында гунн – эфталиттер гуптталарға
қарсы қатты соққы беріп, батыстағы Мальва, Гуджарат, т.б. бірқатар
облыстарды алды.
Гупттар тек Магадхты ғана ұстап қалды. Эфталиттер Шакала қаласын өз
астанасына айналдырды. Эфталиттер езгісі елді ауыр күйзеліске ұшыратты. Ол
езгі үнділіктерді көтеріліске шығарды. 528 жылы гупттар басшысы Баладитья
Орталық Индиядағы Мандасордың басшысы Яшодхарманмен одақтаса отырып,
эфталиттерді талқандады. Эфталиттер қуылды. Бурақ бұл күрес Гупттар
мемлекетін өте қатты әлсіретті. Ішкі талас–тартыстар тоқтамады. Ақыры, VI
ғасырдың аяғында Гупттар мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.
Гупттар державасы құлағаннан кейін Декан аумағында бірнеше ұсақ,
дербес князьдықтар құрылды. Олардың ішіндегі ең ірілері жарты аралдың
оңтүстік батысындағы Чера, Қиыр оңтүстіктегі Пандья, Оңтүстік шығыстағы
Чола және шығыстағы Андхра болды. Деканның солтүстік батысында скиф
әулетінен шыққан басшылар құрған кішігірім мемлекет болды. Бұл
князьдықтардың кейбіреулерінде бұрынғы ақсүйектер билігі сақталып қалды.
Басқаларын төменгі сословие – шудра мен вайшилерден шыққандар немесе
Индияға басып кірген тайпалар өкілдері басқарды. Деканның біраз
князьдықтарында жергілікті әскери аристократиядан шыққан өкілдер билігі
орнады. Декан елдерінде Солтүстік Индиядағыдай құл иенушілікпен қатар
алғашқы қауымдық қатынастар да сақталды.
Археологиялық мәліметтер мен әдеби ескерткіштерден Декан
патшалықтарының I – III ғасырларда Риммен қызу сауда – саттық жүргізіп
тұрғандығы белгілі. Деканның теңіз жағалауларынан табылған тиындар соның
айғағы. Бұл аймақ тәтті жеміс – жедіктерге бай болған. Деканның ішкі аймағы
адам кіре алмайтын тоғай еді. Деканда негізінен мал өсіріп, аң аулаумен
шұғылданатын тайпалар тұрды. Бұл тайпалар құлиенушіліктен соншалықты алыс
тұрған жоқ. Олар мен Деканның егіншілікпен айналысатын құл иеленуші
халықтары арасында тығыз қатынас болған.
1.3 Индияның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы.
Құл иеленуші қоғаммен тығыз байланыстағы тайпалардың әлеуметтік –
экономикалық дамуы жоғары болды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс тез
ыдырады. Декан тайпалараның ішінде аұсүйектер тобы бөлініп шыға бастады.
Тайпа көсемдерінің рөлі арта түсті. Тайпалар арасындағы қақтығыстар,
олардың бірін – бірі бағындыруы күшейді.
Жер иесі – феодалдың билігі өз қарамағындағы басыбайлы немесе толық
құқылы емес шаруаларға тарады. Олар феодалдардың жерінде ұсақ шаруашылықпен
айналысып, феодалға жер рентасын төлеп отырды. Декан князьдықтарындағы ең
ірі жер иелері – махараджаларұлы князьдарболды. Князьдар бос жатқан
жерлер мен қауым жерлерінің біраз бөлігін күшпен тартып алу арқылы
өздерінің жер иеліктерін құрастырды. XI ғасырдан бізге жеткен бір мәлімет
мынаны хабарлайды: “Оңтүстіктегі бір князь өз көршілерінің жерін жаулап
алған соң ол жердің бұрынғы иелерін қуып шығып, оған өз шаруаларын көшірді.
Сөйтіп, 1900 ауыл құрған. Ол жерді өте мұқият бөліп, көшіп келгендердің
қанша салық төлейтіндігін белгіленген”.
Сақталған князь грамоталары қауым жерінде бос жатқан жерлер князьдікі
болып есептелгендігін хабарлайды. Ол жерлер “раджа жері” деп аталған.
Князьдардың қауымға тиісті жерде де үлесі болды. Оны сол қауымның шаруалары
өңдейтін. Храмдар мен монастырлар да ірі жер иелері болды. Князьдар
храмдарға көп жерлерді жомарттықпен сыйлап отырған. Мысалы, XI ғасырда
“Батыс Декандағы бір князь храм мен дінбасыларына 1400 село мен деревня
сыйлаған”, - дейді бізге жеткен князь грамоталары.
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Индияның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді: “Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.
Индияда қызмет орны әкеден балаға көшіп отырдынегізінен. Сол себепті
қызметі үшін берілетін жерлер де атадан балаға қала беретін. Әскери
міндеткерлігі үшін де жер берілетін. Сол жері үшін оның иесі жасақшыларымен
князь шақырған кезде жиналып келуі керек болды. Егер келмей қалса, жерді
князь қайта алып қоюға құқылы. Мұндай жер беру жүйесі әсіресе Гуджаратта,
Мальвада, Раджпутан мен Джамна – Ганга өзендері маңында кең өріс алды.
Сөйтіп, Индияның бір аудандарында феодалдық қатынастар мен таптар дамып,
жетіле түсті, ал енді бір аудандарда жаңадан қалыптасып жатты. Феодалдар
өздерінің таптық артықшылықтарын иұрагерлікке заң жолымен бекітіп,
феодалдық қоғамның билеуші, үстем сословиесіне айналды. Феодалдардың қауым
жерін басып алулары бейбіт жолмен жүргізілмеді. Қауым мүшелері феодалдарға
қарсы күресіп бақты. Бірақ әлсіз қауым мүшелері жеңіліс тауып отырды.
Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы мәліметтер VII ғасырда Бана деген
жазушы қалдырған “Харшачарите” деген шығармада сақталған. Ол әр үйдің
өзінің астық қоймасы болғандығын, үй ауласы қоршалатындығын баяндайды.
Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің қасындағы усадьбадан басқа жер жыл
сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп жер ну тоғайлы болғандықтан күріш
егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр
жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып отыратын,” – дейді. Бананың
шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен мақтадан басқа көкөніс пен қант
тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар қосымша аңшылықпен айналысатын.
Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс – жидек теретін.
Жер иеленуші қауым ыдыс–аяқ, құрал–сайман жасайтын ұста, шаштараз, кір
жуушы, қарауыл, мүрабсушы, тері өңдеушілерді жалдап ұстайтын. Бірнеше
деревнядан тұратын үлкен қауым зергерлер мен тас кесушілер жалдайтын. Өз
еңбектері үшін олар қауымнан азық – түлік алып отыратын. Әрбір қауым мүшесі
сол жалдамалы шеберлер үшін астық өнімінің белгілі бір мөлшерін бөліп беріп
отыратын. Кейбір қолөнершілер натуралдық жалақысына қоса қауымнан кішігірім
жер үлесін алып, үрімбұтағына мұраға қалдырып отыратын. Қауымның
старостасы, хатшысы, қазысы, балгер – болжаушысыастрологболды. Соңғысы
жұлдызнама құрастырып, әр жұмыс үшін сәтті күнді анықтайтын, брахмандар мен
қауымның қадірлі адамдарының балаларын оқытатын. Староста, хатшы,
астрологтар мен мұғалімдер қауымнан натуралды жалақы алды. Олардың
жалақыларының мөлшері қолөнершілердің жалақыларынан едәуір көп болды.
Оларға жер үлесі көп берілді.
Қауымның халқының қатары үнемі келімсіктермен толықтырылып отырды.
Әртүрлі себептермен өз жерлерінен қашып, басқа қауым арасына келіп
паналаған келімсектер бара – бара сол қауымға сіңіп кетіп, тең праволы
мүшесі болып шығатын. Үлес алып, оны мұрагерлікке қалдырып отыратын. Бірақ
олардың қауім жерінен түсетінөнімдітабысты бөлісуге құқысы болмады. Тең
праволы қауым мүшелерінің арасындағы мүлік теңсіздігінің дамуы бірте –
бірте қауымдағы демократияны әлсірете бастады. Бұл теңсіздік өскен сайын
қауым мәселелелерін шешу жалпы жиналыстан әулеттер басшыларының,
кейін–селолық панчаяттың“бестің” кеңесіқолына көшті. Ал панчаятта шешуші
рөльді староста мен оның көмекшісі–селолық писарьхатшыатқарды.
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар.
Феодалдық қатынастар орнай бастаған кезде қала құлдырауға ұшырады.
Бірақ бұл дағдарыс көпке созылған жоқ. Мұны Индиядағы рентаның үстем түрі
азық – түлік салығы болғанды,ымен түсіндіруге болады. Артық азық – түліктің
едәуір бөлігін феодалдар айырбасқа жүретін товарға айналдырып отырды.
Феодалдық князьдықтардың портты қалалары мен астаналары ірі тауар
айырбасының орталықтары болды. Бұл қалаларда қолөнершілер қауымы орналасты.
Олар феодалдардың тапсырыстарын орындады, сондай – ақ өз бұйымдарын алысқа
ышғарып сататын көпестерге беріп отырды. Қалалық қолөнерішер қымбат қару –
жарақ, зергерлік бұйымдар, кілем, жұқа әсем маталар, иіс сулар шығарумен
айналысты.
Басқа елдермен сауда жасаудың негізгі пункттері Ганга бойындағы
Тамралипти, Аравия теңізі жағасындағы Броч, Камбей, Сурат болды. Қалаларда
қолөнершілер саны өскен сайын оларға қажетті азық – түлік пен
ауылшаруашылық шикізаттарының мөлшері де өсе түсті. Қалаларға жақын тұратын
ауылдың тұрғындары өздерінің артық өнімдерін әкеліп сатып тұратын болды.
Бірақ шаруалар қала тұрғындарының өскелең талаптарын толық қанағаттандыра
алмады. Қала базарларында сатылатын азық – түліктердің көбі феодалдық
рентадан түскен табыстар болатын. Оны ауылдарды аралап жүріп сатып алатын
саудагер – көпестер әкелетін.
Қаладағы, ауылдағы қолөнершілер өз кәсіптері бойынша тоқымашылар,
зергерлер, етікшілер, қару – жарақшылар касталарына бірікті. Қолөнерінің
жіктелуіне байланысты касталар саны өсе түсті. Әр кастаның басында старшина
мен касталық кеңеспанчаяттұрды. Олар каста мүшелерінің мақсат –
мүдделерін қорғады, өндірісте және күнделікті тұрмыста қалыптасқан
тәртіптер мен ережелерді бұзбауларын қадағалады. Старшина мен касталық
кеңес–панчаят каста тәртібін бұзушыларды соттады. Ең ауыр жаза– күнәкәрды
каста мүшелігінен шығару болды.
Қалалық қолөнершілер кастасы феодалдарға тәуелді болды. Феодал
касталар арасындағы дауларды шешті, каста мүшелеріне шен – шекпендер
кигізіп, кастасын жоғарылатып немесе төмендетіп отырды. Каста мүшелері
феодалдық алым – салықтарды төлеуде жіпсіз байлаулы болып, тауар алмасуының
дамуына байланысты қолөнершілер арасында мүлік теңсіздігі күшейе түсті.
Олардың арасынан өз кастасының шығарған бұйымдарын алып сатудан байыған
каста мүшелері шықты. Олар кейін көпестер кастасын құрады. Әсіресе джайн
көпестері бай, әрі ықпалды көпестер болды.
Джайнизм мемлекеттік дін болған елдерде джайн – көпестер ерекше
артықшылықтарға ие болып отырды. Кейде Гуджараттағыдай маңызды мемлекеттік
қызмет орындарына тағайындалды. VII ғасырдың аяғынан бастап Индияның Батыс
жағалауындағы қалаларда сыртқы саудада араб көпестері үлкен рөл атқарды.
Олар бұл қалаларда өздерінше шағын колониялар құрып, сонда тұрды.
Князьдардан әртүрлі сый – сияпаттар алып, Индиямен Таяу және Қиыр Шығыс
елдері арасындағы саудада делдалдық рөл атқарды.
736 ж. Дели қаласының негізі қаланды. Ол алғаш Дхиллика деп аталған.
Гупттар империясы құлаған соң Солтүстік Индия бірнеше ұсақ
князьдықтарға ыдырап кеткен еді. VI ғасырдың аяғында Индияның Солтүстік –
батысында Вардхандар әулеті басқарған Тханесар князьдығы күшейе бастады.
Тханесар князьдары өз елін батыс Пенджабтың жартылай көшпелі тайпаларынан
табысты қорғай алды, сондай – ақ ұсақ князьдықтарды басып алып отырды.
Бірақ Вардханның бұл вассалдары 606 жылы көтеріліске шықты. Сол 606 жылы
таққа Харша вардхан отырды. Ол 647 жылға дейін патшалық құрды. Күшті армия
жинап алып, Харша көтерілісшілерге қарсы аттанып, олардың тас–талқанын
шығарды. Бірнеше жылдың ішінде ол Солтүстік Индия князьдықтарын бағындырды.
Харша Ганг алқабын алып жатқан ұланғайыр мемлекет құрды. Оның шекарасы
Шығыс Пенджабтан Бенгал шығанағына дейін созылып жатты. Харша мемлекеттің
астанасын Канаудж қаласынаСолтүстікте, Ганга өзенінің бойындакөшірді.
620 жылы Харша Деканға Жорық жасап, сәтсіздікке ұшырады. Харша құрған
империя берік болмады. Ол тек әскер күшімен ғана бір орталыққа бағынышты
болып тұрды. Солтүстік Индиядағы Харша басып алған жерлерде жергілікті
князьдар билігі сақталды. Олардың Харшаға тәуелділігі салық төлеуінде,
шақырған кезінде әскерімен келіп, соғысқа қатысуда болды. Князьдар
өздерінің адал берілгендігінің куәсі ретінде Харша сарайына өз отбасынан
кепілдікке адам жіберіп отырды. Харшаның сыйлақ грамоталары оның бағынышты
князьдардың жеріне жоғарғы меншік иесі болып табылғандығын көрсетеді.
Бағындырылған жерлерден алым – салық жинауды қамтамасыз ету үшін Харша өз
облыстарға өз өкілдерін отырғызды. Харша сарай сановниктерінің штатын
ұстады. Оларға қызметі үшін жер үлестіріп беріп отырды.
Харшаның замандысы болған Бана деген жазушы патша сарайының сән –
салтанатқа бөленіп отыратындығын хабарлайды. Сондай–ақ жалдамалы армияға да
көп қаржы ысырап болып отырды дейді жазушы. Сюан Цзанның мәліметі бойынша
Харшаның армиясында жаяу әскер мен колесницалардан басқа 100 мыңдық атты
әскер, 80 мыңдық жауынгер пілдер болған. Бұл армияның бір бөлігі кәсіпқой
армия болатын. Ол армияны бейбіт кезде де таратпайтын. Олар князь
астанасында тұрақты орналасқан болатын.
Харшаның мемлекетіндегі феодалдық сот өте қатал сот болды. Заңды
бұзушыларды өлім жазасына кесетін. Олардың мұрнын, қолын, құлағын кесіп
алып, зынданға тастайтын. Сөйтіп, заң бұзушылар қорлықпен өлетін. Харша
өлген соң көп ұзамай оның құрған державасы ыдырап кетті.
VIII ғасырдың басында арабтар Синдке басып кірді. Мұның нәтижесінде
екі эмират құрылды: бірі – Синдтің оңтүстігінде, астанасы Мансура қаласы,
екіншісі – солтүстікте, астанасы Мультане қаласы. Бенгалия аумағында ұзақ
күрестен соң шудралар варнасына жатады деп есептелген Палдар тұқымы такқа
отырды.
Солтүстік Индия аумағында әскери–аристократиялық раджпут кландарынан
шыққан князьдар басқарған бірнеше князьдықтар құрылды. Тарихшылардың
топшылауынша бұл V ғасырда гунн – эфталиттермен келіп, Солтүстік Индияның
батысында орналасып қалған әскери – аристократиялық әулет. Сол әулеттің бір
өкілі – гуджар тайпасы. Индияда орныққан бұл келімсектер жергілікті
халықтың тілін, дінін, мәдениетін қабылдады. Олар ерекше раджпуттар
кастасын құрады. Бұл кланның мүшелері диқандар мен қолөнершілердің бейбіт
еңбегін менсінбей, өздерін тек әскери істер үшін жаралғандар деп есептеді.
Соқаға жақындаған раджпут басқа раджпуттардың күлкі – мазағына ұшырайтын.
VIII ғасырда раджастхан аумағында құрылған ұсақ князьдықтар ішінде
раджпуттық Пратихар басқарған князьдық күшейе бастады. IX ғасырдың басында
Пратихарлар Джамна алқабына басып кіріп, Канауджді бағындырды. Сонан соң өз
билігін бүкіл Ганга–Джамна өзендерінің алқабына таратты. Өздерінің шығысқа
қарай жорықтарында пратихарлар Бенгалияны билеуші Палдармен қақтығысты.
Олардың арасындағы соғыс ұзаққа созылып, халықтың тұрмыс жағдайын
нашарлатып жіберді.
Солтүстік Индияда феодалдардың қауымдағы шаруаларға үстемдігі күшейе
берді. Басып алынған жерлерге өз князьдерінен грамота алған феодалдардың
қуаты арта берді. Феодалдар арасында өз иеліктерін ұлғайту үшін қақтығыстар
тоқтаусыз жүріп отырды. Қуаты күшті феодалдар өз сюзерендеріне қарсы бас
көтеріп, тәуелсіз князьдарға айнала бастады.
Солтүстік Индиялық князьдықтардың басында тақсырмахараджатұрды. Ол
қарулы күштерді, жоғары әкімшілік және сот биліктерін басқарды. Әрбір
князьдық облыстар мен округтерге бөлінді. Оларға махараджа өз
наместниктерін тағайындап отырды. Государьдың жаңында оның кеңесшілерін
құрайтын сарай сановниктері болды. Олардың әрқайсысы мемлекеттік істердің
белгілі бір саласында–қорғаныс, қаражат, салық жинау, т.б. істеріне жауапты
болды. Махараджаның ірі вассалдары өз иеліктеріндегі барлық билікті өзі
жүргізді де, махараджаға белгіленген мөлшердегі салықты төлеумен шектелді.
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда.
Ерте орта ғасырлардың басында Деканда да бірнеше ұсақ феодалдық
князьдықтар пайда болды. Олардың ішіндегі үлкен рөл атқарғандары – астанасы
Канчи қаласы болған Паллдар князьдығы мен астанасы Ватапиқазіргі
Бадамиқаласы болған Чалукилер князьдығы болды. Табысты соғыстардың
нәтижесінде Паллавтар қазіргі Тамил халқы қоныстанған аумақты, ал Чалукилер
II Пулакешин тұсында маратхи, телугу және жартылай каннара халқы орналасқан
аумақтарды жаулап алды.
Чалукилер өз қолдарында бүкіл батысДекан жағалауын ұстады. Бұл жақта
Индияның Батыспен теңіз саудасын жүргізетін басты порттары орналасты.
Тарихи деректер VII ғасырдан бастап Чалукилер мен Паллавтар арасында
тынымсыз соғыс жүргізілгенін хабарлайды. Соғыс кезінде азып – тозған қауым
мүшелері бақуатты жер иелері – феодалдардың жеңіл олжасына айналып отырды.
Феодалдар олардың жерлерін баспы алып, өздерінің басыбайлы шаруаларына
айналдыратын. Кейбір қауым мүшелері соғыс жүріп жатқан жердегі үлесін өз
еркімен тастап, қашып кететін. Сөйтіп, басқа жақтағы бір феодалға немесе
дінбасыларына барып паналап, солардың басыбайлы шаруаларына айналатын.
Көптеген паллавтар мен чалукилік феодалдар соғыс кезінде байыған үстіне
байи түсіп, өз сюзерендеріне қарсы шыға бастады. Олармен соғыста алдымен
Чалукилер, кейін – Паллавтар жеңілді. IX ғасырдың ортасында иелігі қазіргі
Берарда болған Раштракуттер деген феодалдар Чалукилерді құлатып, X ғасырдың
аяғына дейін билікті қолдарында ұстады. IX ғасырдың екінші жартысында Чола
деген феодалдар Паллавтарды құлатты.
Араб жазушыларының айтуынша, Раштракуттер мемлекеті сол кездегі
Индияның ең күшті мемлекеті болды. Раштракуттер көрші Декан князьдарымен,
шығыста – чалукилермен және чолалармен, канаудждың пратихараларымен, сондай
– ақ өз вассалдарымен соғысып отырды. X ғасырда, III Кришна тұсында,
Раштракуттер Деканның қиыр оңтүстігінде ірі жеңістерге жетті. Олар бір
кезде Цейлоннан да алым – салық жинап тұрды. Тынымсыз соғысттар
Раштракуттерді әлсіретті. Оны чалукилер пайдаланып қалды. Раштракуттер
жеңіліп, чалукилер билігі орнады. Чалукилердің әскери қуаты IX ғасырдың
ортасында өте жоғары дәрежеге жетті. Осы кезде олар Мальваның басшысын өз
вассалына айналдырып, Солтүстік Индияға қарақшылық жорық жасады. Чалукилер
Канауджды алып, онан соң шығысқа бет бұрды. Қазіргі Ассамға дейін жетті.
Чалукилер Деканның батысын XII ғасырдың басына дейін қолдарында ұстады.
Чалукилер мемлекеттің бір мезгілде Деканның оңтүстігінде Чолалар
мемлекеті құрылды. Оның аумағы, әсіресе I Раджендраның1016– 1044тұсында
әлдеқайда ұлғайды. Раджендарының сәтті соғыстарының нәтижесінде Чола
Державасы Оңтүстік Индиядағы тамиль жерлерін, Бенгал шығанағы жағалауын
өзіне қаратып алды. Үлкен флотының күшімен Раджендра Цейлонды, Никобар және
Андаман араларын басып алды. Ранджендраның мұрагерлері XI ғасыр бойы
Чалукилермен жиі – жиі соғысып отырды. Бұл соғыстар XII ғасырда Чолалар
билігін әлсіретті. Халық көтерілістері, сектанттар қозғалысы, феодалдар
қуатының өсіп, олардың бүліктерінің жиілеуі – осының бәрі Чолалар
державасын құлатып тынды.
Чалукилер, Раштракуттер, Чолалар патшалары елді ұлы князь тектерінен
шыққан және сарай маңындағы жоғарғы сановниктерден тұратын кеңес арқылы
басқарды. Кеңестің бір мүшесі бас министр болды. Ол махапрадан деген титул
алатын. Патшаның ең жақын көмекшісі, әрі мұрагері – оның баласы болатын.
Мемлекет облыстарға бөлінді. Облыстар мен округтердің көлемі әртүрлі болды.
Облыс басшыларының билігі де зор еді. Олардың өз әскерлері, салық жинау
аппараттары болды, облысты басқаруда толық автономиялы болды. Олардың
тәуелділігінің белгісі–сюзереніне салық төлеуі болды. Сондай – ақ олар
жерді сюзереннің рұқсатынсыз үлестіріп бере алмады.
Князь қазынасына түсетін феодалдық оброкты жинайтын адамдар өлгенде
олардың бұл қызметін балалары жалғастыратын. Жақсы қызметі үшін жер сыйлау
кең етек алды. Ондай жерлер көбінесе феодалдық оброктан босатылатын.
Деканда қолөнері мен сауда жақсы дамыған қалалар көп болды. Олардың ең
ірілері, әрине, астаналар мен әкімшілік орталықтары, теңіз жағалауларындағы
портты қалалар, қасиетті храмдар маңындағы елді мекендер болды. Қолөнері
алуан түрлі болды. Конкан жағалауындағы Барангал, Танджер, Пайтхан және
басқа қалаларда тоқыма өнеркәсібі жоғары дәрежеде дамыды. Малабар жағасында
кокос пальмасынан май өндіріп, циновка тоқыды, арқан есті. Қазіргі Майсұр
аумағындағы қолөнершілер піл сүйегінен қымбат бұйымдар жасады. Қазіргі
Хайдарабадта, Майсұрда, Мадрас штатының аумағында алтын, алмас, т.б. асыл
тастар, мыс пен темір көптеп өндірілді. Сол себепті бұл жерлерде зергерлік,
әшекей бұйымдар шығару кең өріс алды. Сондай – ақ қару-жарақ, ыдыс – аяқ та
көптеп жасалды. Әр қалада тері өңдеушілер, одан аяқ киім тігушілер, тартпа,
жүген жасаушылар жеткілікті болды. Тас қалаушылар, құрылысшы жұмысшылар да
жеткілікті еді.
Қолөнершілер мен саудагерлердің “шрени” деген ұйымы болды. Ол кәсіптік
каста іспеттес еді. Кейде бұл ұйым бірнеше касталарды біріктірді. Шренидің
басында старейшина немесе бірнеше старейшинадан құрылған кеңес тұрды. Шрени
органдарының шешімін оның мүшелері қайда жүрсе де бұлжытпай орындауға
тиісті болды. IX ғасырда бір сауда шрениенің 300 қалада өз өкілі болды.
Қалаларды князь тағайындайтын воевода басқарды. Ол қаланы полиция
бастығымен, көпестер шрениенің өкілімен бірлесе отырып басқарды.
1.6 III – XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті.
Индиядағы антифеодалдық күрестің бір түрі, басқа елдердегідей,
сектанттық қозғалыстар болды. Ол қозғалыстар барлық адамдардың құдай
алдындағы теңдігі, кастасына байланысты артықшылықтарды жою ұранымен
өтетін. Сондай секталардың бірі бхакти сектасы болды. XII ғасырда Чалукилер
мемлекетінде Басава деген діндар лингаяттар сектасын құрды. Бұл секта
брахмандық дінмен келіспеді. Ол брахмандардың қоғамдағы және дін
саласындағы беделін мойындамады. Кальяни қаласындағы діни қақтығыс
лингаяттар мен брахман ортодоксиясы арасындағы қанды қырғынға ұласты. Оның
нәтижесінде Кальяни қаласы толық қирады. Кейбір феодалдар тобы жағынан
көрнекті ортағасырлық философ, бхакти идеясының насихатшысы Рамануджа
қуғындалды. Сөйтіп, феодалдар бхакти сектасының негізгі идеяларын байларға
қарсы бағытталған қауіпті идея деп санады.
Ортағасырлық Индияның бір ерекшелігі – халықтың толып жатқан кастарға
бөлінуі еді. Оның әрқайсысының феодалдық қоғам өмірінде белгілі орын болды.
Каста, кейбір оқымыстылардың ойынша, еңбектің қоғамдық бөлініс түрі болды.
Әр кастаның өз кәсібі болды, бұл кәсіп әкеден балаға көшіп отырды, ол
кәсіпті ауыстыруға болмады, басқа кастаның өкілімен некелесуге рұқсат
етілмеді. Әр кастаның кәсібі қоғамның жазылған заңдарымен де, жазылмаған,
бірақ қалыптасқан салт–дәстүрімен де бекітілді.
Бір кастадан екінші кастаға өтуге тыйым салынды. Ең жоғарғы касталар –
абыздарбрахмандармен әскери жер иеленушілеркшатрилер мен раджпуттер.
Олардан кейін өздерін вайшиттер өкілі деп есептейтін көпестер мен
өсімқорлар кастасы тұрды. Келесі сатыда шудра кастасы тұрды. Ең төменгі
сатыда құлдар мен малайлар істейтін үй сыпыру, кір жуу, тері илеу сияқты
жұмыстағылар тұрды. Марксист–лениншіл оқымыстылар: “Қоғамның мұндай
касталарға бөлінуі феодалдардың қанаушылар бұқарасына үстемдігін
нығайтты”–дейді. Біздің ойымызша, бұл бөлінушілік қоғам дамуының кезекті
бір сатысы. Басқа елдерде де мұндай саты жария түрде қалыптасып, заң
жүзінде бекітілмегенін, болды деп санаймыз.
Индуизм деп аталатын Индия қоғамының діни идеологиясы касталық
бөліністі қолдап, бекітті. Индуизм әртүрлі діни нанымдарды қамтиды.
Индустар деп христиандық, ислам, буддизм, парсизм мен иуда дінін
ұстанбайтын, Индияның байырғы тұрғындары есептелді. Индуизмнің,
қалыптасқан, бекітілген жарғысы, ұйымдық басшылығы, ережелері болмады.
Кәсіпқой – брахман абыз болу үшін брахманнан туғандығы да жеткілікті
болатын.
Бұл діни жүйенің негізіне ежелгі замандағы брахманизм дінінің
догматтары алынды. Ол догмат қоғамның төрт варнаға: брахмандарға,
кшатрилерге, вайшилер мен шудраларға бөлінуін қолдап, қорғады. Догматтар,
дхарма, карма және анхиса деп аталды. Дхарма догматы аллаға сенуді, оның
атынан түсірілген нұсқаулар мен ережелерді қалтқысыз қабылдауды, мүлтіксіз
орындауды, оларға шың көңілден илануды, бүтіндей деп қоюды талап
етедімұсылман дінінде бұл догмат “иман” деп аталады.
Дхарма догматы адамдардың өзінің өмірдегі орнын, жағдайын қанағат
тұтынуын, оны өзгерту үшін зорлық – зомбылыққа бармауын талап етеді. Бұл
догмат иманның алтыншы шарты – жазмышқа тура келеді. Жазмыш туралы мұсылман
дінінде былай делінген: “Ежелден мәңгілік жазмыш кітабы болмақ. Алла –
тағала пенделерінің өмір бойында басынан өткеретін жақсы – жаман істерін,
қуанышты да қайғылы кезеңдерін өзі белгілеп және өзі біліп отырады”.
...Жазмышқа мойын ұсыну, разы болу бізге уәжіп... Карма догматыкарма
“іс”, “қызмет”адамның бұл өмірде істеген жақсылықтары мен жаманшылықтары
жинақталып, жаны бұл өмірге екінші рет қайтып оралғанда құдай енді оның
қандай болатындығынжаман немесе жақсыанықтайды деп уағыздаған.
Парызды өтемегендер о дүниеде тозаққа түседі, ал бұл дүниеге екінші
рет оралғанда бұрынғы, бірінші өмірінен де жаман, азапты өмір сүреді деп
уағыздаған. Брахмандар ілімі бойынша ең төменгі кастада тұрғандар–
күнәкерлер. Олардың жаны таза емес, сондықтан жөні түзу адамдар олардан
аулақ болғаны дұрыс. “Ахинса” догматы басқа адамдарға зиян келтіруден аулақ
болуға шақырады. “Біреудің жанына, тәніне жара салма, тіпті ол өзіңді -
өзің қорғау қажеттігі болса да”, - дейді.
Индус пантеоныныңбарлық құдайлар жиынтығыбасында үш құдай: Брахма,
Вишну, Шива тұр. Брахма - әлемді жасаушы, дүниенің жаратушысы. Вишну –
бейбітшілік сақтаушысы... Шива – күйретушілік және қайта құру құдайы. Орта
ғасырларда, әсіресе Шива мен Вишна зор құрметке ие болды. Оларға арнап
храмдар тұрғызылды, құрбандықтар салынды. Барлық үндістер
вишнуиттервишинавтармен шиваиттергешайвтербөлінді. Бұл вишнуизм мен
шиваизмде ежелгі тотемизм мен фетишизмнің, аруаққа тыбынушылықтың ізі
сақталған. Бұл Ганга өзінін, жануарлардан – сиырды, өсімдіктерден – лотосты
ерекше құрметтеуден көрінеді.
Әсіресе аруақтарға табыну үлкен орын алды. Әкесі үшін құдайы беріп,
құрбан шалып отыру баласының ең құрметті де басты міндеті болған. Ал ондай
міндетті жүзеге асыратын ұл баласының болмауы–үндіс ер адамдарының ең үлкен
қайғысы, қасіреті болды. Индуизмнің басты ғұрпы – құрбан шалу болған.
Шиваизм, вишнуизм ерекше, қанды құрбандықты ғана мойындады.
Индияның экономикалық дамуы оның мәдениеттегі жетістіктерінен
байқалады. Үнді математиктері мен астрономдары айтарлықтай табыстарға
жетті. “0” – нольді есепке үнділіктер енгізді. Жалпы, қазіргі цифрлар
жүйесін солар құрған. Олар алгебраны білген, түбірден шығаруды да солар
ашқан. Үнді астрономдары жұлдыздар мен планеталардың қозғалысын есептей
алған. V ғасырдағы көрнекті ғылым Арьябхата жердің өз өсін айналатындығын
дәлелдеген. Үндістер сондай – ақ химиядан да жақсы хабардар болған. Үнді
медицинасы да зор табыстарға жетті. Үнді дәрігерлері адамның тамырының
қағысымен денсаулығының арасында тығыз байланыс бар екендігін дәлелдеді,
күрделі операциялар жасай алды. Көп емдеу жолдарын білді.
II – V ғасырларда үнді философиясы дамыды. Оның көрнекті өкілдері II
ғасырдағы Нагарджуна, III ғасырдағы Джаймини, V ғасырдағы Васабандху т.б.
болды. Осы ғасырларда брахман заңдарының жинақтары өмірге келді. Олардың
ішінде, әсіресе Яджнавалкья заңдары үлкен беделге ие болды. Әдеби
ескерткіштердің ішінде ең бағалысы – Каутильяның “Артхашастрасы” болды. Ол
сол кездегі Индияның саяси, әлеуметтік – экономикалық өмірін юаз қалпында
бейнеледі.
Жаңа эраның басында поэзия мен драманың теориясы жайлы шығармалар
жазылды, бағалы лексикондар құрастырылды. Санскрит тіліндегі үнді әдебиеті
елеулі табысқа жетті. Оған мысал – V ғасырда өмір сүрген үнлі жазушысы
Калидасаның шығармалары. Оның “Шакунтала” деген драмасы дүниежүзілік
әдебиеттің алтын қорына енді. II–V–ғасырларда “Панчатантра” деген ертегілер
жинағы өмірге келді. Үндістанда университеттерге татитын оқу
орындары–училищелер ашылды. Оның ең көрнектісі Н аландтағыБихарбудда
монастырында болды.
Шебер құрылысшылар тамаша сарайлар мен храмдар салған. Олардың тек
іздері қалды. Сол іздердің өзі үнді құрылысшыларының тамаша талғамдарын
дәлелдейді. Үнді мүсіндерінің ішіндегі көрнектілері - әртүрлі құдайлар
мүсіндері. Олардың кейбіреулері таза үнді стилінде жасалса, енді
біреулерінің эллиндік мүсін ықпалы байқалады.
Индияның сәулетшілері XI ғасырда тас пен кірпіштен зәулім Танджур
храмын салды. Оның биіктігі 100 метрдей. Ерте орта ғасырларда үнді
шеберлері тастан қашап әсем харамдар салған. Эллурдегі 34 үңгір храмы,
будда, брахман, джайн храмдары да сәулет өнерінің жетіле түскендігінің
куәсі. Cолардың ішінде әсіресе Қайлас храмы ерекше көз тартарлық әсем. Ол
VII ғасырдың ортасында салынған. Ерте ортағасырлық үнді мүсіні діни
нанымдарды уағыздауға бағытталды. Көп қолы, аяғы бар құдайлардың әсерлі
мүсіндері көптеп жасалды. Діни бағыттағы мүсіндер қасиетті жануарларды
бейнелемеді. Пілдің, жылқының тамаша бейнелері XII – XIII ғасырларда
Ориссадағы храмдарда жасалған.
Әдеби шығармалар ерте ортағасырлық Индияда халыққа түсініксіз санскрит
тілінде жазылды. Ол шығармаларда князьдардың ерліктері жырланды. Көбінің
негізіне тарихи уақиғалар алынды. Сондай шығармалардың қатарына Бананың
“Харшачарита” Бильханның “Викраманкадевачарита”, Сандхьякара Нандинің
“”Рамачарита”, Чанд Бардаидің “Притхвирадж Расо” деген шығармалары жатады.
Өмірде болған оқиғаны дәл бейнелеген тарихи шығарма Кальхананың
“Раджатарингини” деген еңбегі болып табылады. Онда Кашмир өкіметі
басшыларының тарихы баяндалады.
Үнді философиясы негізінен ежелгі заман философиясын түсіндіруімен
шығылданды. Ерте ортағасырлық үнді философиясының көрнекті өкілі – IX
ғасырда өмір сүрген Дахкиндік Шанкарачарья болды. Ол Бадарьянаның Брахма
сутрасын сипаттау барысында идеалистік монистік білім жасады. Ол бойынша
өмірде өзгермейтін, сапасыз рухани бастама – атман ғана бар. XII ғасырда
тағы бір көрнекті философ – идеалист Рамануджа өмір сүрді. Ол өмірде рухани
бастамадан басқа материя бар екендігін уағыздады. Рамануджа дүниені танып
білуге болады деп үйретті. Әлеуметтік– экономикалық өмірдің жаңа жағдайлары
заң саласындағы әдебиеттің дамуына ықпал етті. Бірнеше жаңа дхармашастралар
– заңдар өмірге келді. Ондай шығармалардың ішіндегі еі ірісі XIII ғасырда
Виджнанешвара құрастырған “Митакшара” жинағы болды. Бұл отбасы жөніндегі
заңдар осы уақытқа дейін мәнін жоғалтқан жоқ.
Лексика саласында да біраз еңбектер жазылды. Жаратылыстану ғылымы
саласында да іздену жұмыстары жалғасты. Бірнеше жаңа медициналық трактаттар
жазылып, дәрілік шөптер сөздігі құрастырылды.
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы.
XI ғасырдың аяғына қарай Индия экономикасы өз дамуында елеулі
жетістіктерге жетті. Ауыл шаруашылығында әртүрлі дақылдар өсірілді. Ганг
өзенінің шығысында негізінен күріш егілді. Бенгалия мен Вихардан батысқа
қарай күріш орнына бидай өсіру кең өріс алды. Раджастхандағы негізгі
дақылдар қара бидай мен тары болды. Дәнді дақылдармен қоса бір жерде бұршақ
тұқымдастар да егілетін. Шағын учаскелер май алатын зығыр,
сезамкунжутсияқты өсімдіктеріне бөлінетін. Бенгалияда кендір мен мақта да
өсірілді. Ылғалды жерлерде қант құрақтары, бояу алынатын өсімдіктер
өсірілді. Ганг алқабының ылғалды жерлерінен жылына екі мәрте өнім жиналып
отырды. Ал батыстағы ылғалы жеткіліксіз, суғару жүйесі жоқ жерлерден өнім
бір – ақ рет жиналды.
Раджастхан, Пенджаб, Синд жяәне Белуджистан аудандарында мал
шаруашылығы басым болды. Өзен, көлдері жоқ жерлерде қауым мүшелері қолдан
құдықтар қазып, байламалар жасады. Cу оңай шығатын жерлерде әр үйдің немесе
екі – үш үйдің жеке меншік құдықтары болды. Су тереңнен қиын шығатын жерде
құдықтар аз қазылды: ондай жердегі құдықты бүкіл қауым бірлесе қазып,
бірлесе пайдаланған. Ал байламалар оны тұрғызған қауымның немесе феодалдың
меншігі болды.
XII ғасырға қарай Солтүстік Индияда бұрыннан келе жатқан қалалар өсіп,
кеңейіп қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген жаңа қалалар да пайда
болды. Бұл қалалар бұрынғысынша негізінен Индияның феодалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік – экономикалық 5
жағдайы.
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай. 6
1.3 Индияның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы. 7
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар. 9
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда. 12
1.6 III – XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті. 14
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы. 18
2.2 Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері. 20
2.3 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық құруы. 20
2.4 Мұхаммед Тоғалақ империясы. 22
2.5 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері. 23
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Индияға еуропалықтардың келуі. 27
3.2 Виджаянагар мемлекеті, оның экономикасы. 28
3.3 Жерге феодалдық иелік. 29
3.4 Солтүстік Индияда Моғолдар билігінің орнауы. 31
3.5 Моғолдар державасының экономикалық дамуы. 34
3.6 Антифеодалдық қозғалыстар. 35
3.7 Акбардың реформалары. 36
3.8 Моғолдық үнді мәдениеті. 39
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49
КІРІСПЕ
Үндістанның мемлекеті және құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы
(VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық қатынастар кезеңі. Ірі империялар –
Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ
феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм кезеңі (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы),
бұл кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен
Дели сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ.
басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.).
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың
жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан
байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши
империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді
мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты
князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін.
Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар
иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген
еді, оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері
(упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі
аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста –
граминк тұрған.
Бұл кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де Үндістанда касталық жүйе
(варналар) сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең жоғарғысы брахмандар,
ал төменгісі құлдар болатын.
XII ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының жаулап алу
жорықтары басталды. Екі онжылдық барысында Гуридтер династиясының
сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндістан аумағында үстемдік орнатты. Жаулап
алынған жерлер алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің
құрамына емес, XVIII ғасырдан бастап Дели сұлтандығы деп аталған дербес
мемлекет болып бөлініп шықты. 1229 жылы Дели сұлтандығын бағдат халифі
тәуелсіз мемлекет ретінде таныды. Дели сұлтандығындағы барлық мемлекеттік
жерлер екі санатқа бөлінді: халиса, бұларды мемлекеттің салық саласындағы
шенеуніктері басқарды, және икта, бұларды феодалдар – иктадалар иеленген.
Феодалдық жеке меншіктің де бірнеше нысандары болған: вакуф – мешіттердің,
медреселерлің, улемдердің және шейхтердің меншігі; мильк - әскери
ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі.
Империяның саяси өмірі мен басқаруының орталығы болып сұлтан сарайы
табылған. Сарайдағы басты шенеунік болып вакил – и – дар – сарай басшысы
табылған, ол сұлтанның отбасының, жақындарының және құлдарының жағдайын
қадағалап отырған. Сарайда оған тез лауазымды әмір–хаюб–салтанатты
іс–шараларын жүргізуші иеленген. Сарайды қамтамасыз етуді карханахтар
жүзеге асырған.
Дели сұлтандығында екі басты ведомство болған: қаржылық және әскери.
Қаржыларды реттеуді сұлтанның басты минситрі – уәзірдің ведомствосы жүзеге
асырған, ол диуан – ивазират деп аталған. Әскери ведомствоны арид – и –
мамалик басқарған. Диуан – и- инша арнайы ведомствосы сұлтанның хат –
хабарларын алып – жөнелтумен, диуан – и – расалат ведомствосы діни
істермен, диуан – и – кази сот істерімен айналысатын.
Дели сұлтандығы 23 провинцияға бөлінген болатын. Ірі провинциялар
облыстарға – шикаларға, ал облыстар аудандарға – паргандарға бөлінген,
паргандар бірнеше ауылдардан құралатын. Провинциялардағы билік орталық
әкімшіліктегіге ұқсас болып келетін.
XVI ғасырда Солтүстік Үндістанды Ферғананың бұрынғы билеушісі Бабыр
жаулап алады, ол 1526 жылы Ұлы Монғолдар династиясының негізін қалады.
Монғолдар барлық жаулап алған жерлерін халисе қорына өткізіп отырған. Тек
падишах қана жерді феодалдарға шартты әскери ұсыну – джагир нысанында бере
алатын. Жеке жер иелену сюргаль (мұсылман басшылары шейхтарға, дінді
уағыздаушыларға беретін жерлер) және заминдер меншігі (монғолдарға бағынған
үнді феодалдары) болған.
Дели сұлтандығы сияқты Монғолдық Үндістан да деспотиялық мемлекет
болып табылған және Дели сұлтандығына тән көптеген мемлекеттік
институттарды таныған. Ұлы Монғолдар мемлекетінің басында падишах тұрды.
Империядағы басты ведомстволар болып әскери және қаржылық ведомстволар
сақталып қалды. Қаржылық ведомствоның басында бірінші министр – диуан
тұрған. Мир – бакши әскери ведомствоны басқарған. Басты төрт министрлардың
құрамына мирсаман – падишахтың шеберханалары мен қоймаларын басқаратын
басты шенеунік дәне садр – уссудар – діни және сот басқармасының басшысы
енген.
Монғол империясы 15 облысқа бөлінген, оларды падишахтың өкілдері –
хакимдер басқарған. Әрбір облысқа хакимдерден тәуелсіз фоуджи – дарлар -
әскербасылар, гомашттар – салық жинаушылар және қала басшылары – котвалдар
тағайындалған.
Феодалдық Үндістанның құқықтық жүйесіне мұсылман құқығы көптеген
өзгерістер әкелген, бұл құқық елге мұсылмандық жаулап алушылардың
жорықтарының нәтижесінде енген. Үндістанда мұсылман үстемдігі орнатылғаннан
кейін, жергілікті құқық – дхармашастрдың қолдану саласы адамдар арасындағы
таралу шегі және қоғамдық қатынастарда таралу шегіне қарай қысқартылған.
Дінге тікелей қатысы бар деген қатынастардың барлығы: неке және отбасылық,
мұрагерлік және діни қызметпен байланысты қатынастар мұсылман адамға
қатысты болса мұсылман құқығымен, ал индусқа қатысты болса индус құқығымен
реттелетін болған. Дәл осы кезеңде нормалары жаңа жағдайларға икемделген,
қазіргі кездегі Үндістанда да индуизм дініне сенушілерге де қатысты әрекет
ететін құқықтың персоналдық жүйесі, яғни, үнді құқығының жүйесі қалыптасты.
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Индияның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Нарбадда өзені мен Виндхи тауларынан солтүстікке қарай жатқан жерлер
Солтүстік Индия, ал олардан оңтүстікке қарай жатқан жерлер – Декан”дакхин”
– оңтүстікдеп бөлінеді. Бұл жерлерде көптеген тайпалар тұрды. Олардың
тілдерінде біраз ерекшеліктер болды. Тайпалар дамудың әртүрлі сатысында
еді: біреулері алғашқы қауымдық құрылыста болса, енді біреулері құл
иеленушілік құрылыста, келесі біреулері – феодалдық қоғамға аяқ басқан еді.
Cолтүстік Индияда дәнді дақылдар, жеміс–жидек, май алынатын, қабығынан
жіп жасалатын өсімдіктер өсірілді.
Малдың да көптеген түрлері өсірілді. Тау – кен кәсібі дамыды: мысалы,
алтын, темір, т.б. металдар өндірілді. Металды өңдеу ісі, жоғары дәрежеде
дамыды. Делидің маңындағы V ғасырдың басында қойылған, әлі күнге дейін сол
баяғы қалпында сақталған биіктігі 6,7 м., диаметрі 0,4 м., жазуы бар,
ешқандай коррозияға берілмейтін колонна металлургтерді таңқалдырып келеді.
Ертеректе тек қолөнерінде қолданылған темірден жасалған еңбек
құрал–саймандары V–VI ғасырларда жер өңдеу ісінде де кеңінен пайдаланыла
бастады.
Өндіргіш күштердің жетілуінің тағы бір көрсеткіші – құрылыс ісі болды.
Бұрынғы ғибадатханалар мен т.б. қоғамдық үйлердің негізгі құрылыс материалы
болып келген ағаш енді таспен, кірпішпен алмастырыла бастады. Жаңа ғасырдың
басында тастан салынған құрылыстар тек тас өңдеушілердің шеберлігін ғана
емес, олардың өңдеу құрал–жабдықтарының жоғары дәрежеде жетілгендігін де
көрсетеді.
Осы кезде Индияның атақты үңгір храмдары, яғни басынан аяғына дейін
тек тастан қашап салынған будда храмдары өмірге келді. Сондай құрылыстың
бір үлгісі – Анджанттағы будда вихрасы. Көне құл иеленуші қоғамның мәдени
орталықтарында әртүрлі кесіп: зергерлік, қару – жарақтық, гончарлық, тері,
ағаш өңдеу, тоқу – орын алған. Әсіресе, тоқу кәсібі жоғары дәрежеде дамыды.
Көптеген археологиялық қазба материалдары: тиындар, әдеби шығармалар
Индияда сыртқы сауданың да дамығандығын көрсетеді. Индияның Риммен саудасы
сонау I – II ғасырларда – ақ кеңінен қанат жайған болатын. Рим Индиядан
тәтті тағамдар, бояу, иіс су, үлбіреген мата алып тұрды. Ол тауарлар үщін
Рим Индияға алтын, шыны, ыдыс – аяқтар, қорғасын, шарап, құлдар беріп
отырды. IV ғасырдан бастап бұл сауда Византия қолына көшті. Индия көпестері
батыста Аденге, шығыста – Бирмаға, Үнді – Қытайға, Ява мен Суматраға дейін
барып, сауда жасады. Қытаймен тек сауда байланысы ғана емес, діни байланыс
та орнады.
Индиялық буддистер буддизм әдебиетін санскрит тілінен қытай тіліне
аударуға көмектесті. Индия сауданы құрғақта да кеңінен жүргізді.
Археологиялық қазба материалдары Индияның Орта Азиямен де байланысты
болғандығын көрсетеді. Әдеби, жазба ескерткіштер бұл кезде үндінің ауыл
шаруашылығы қауымында үлкен отбасыларының шағын, жеке отбасыларына бөліну
процесі күшейгендігін көрсетеді. Бұрын үлкен отбасының басшысы өлгеннен
кейін де бөлінуге тыйым салынатын болса, енді жаңа дәуірдегі брахман заңы
бойынша ондай отбасының басшысы тірі кезінде де бөлінуіне рұқсат беріле
бастады.
Мұндай ірі отбасыларының кішігірім жеке–жеке отбасыларына бөлшектенуі
үнділік ауыл шаруашылығы қауымындағы мүлік теңсіздігін туғызып, жікке
бөлінуді тездетті. Кейбір қауым мүшелері өз үлестерін сатып жіберді. Қауым
ол үлестің келімсектерге өтіп кетпеуін қадағалап отырды. Бұл туралы бізге
сақталып жеткен “Артхашастра” деп аталған саясат туралы трактаттан білеміз.
Оның авторы б.з.д. IV ғасырда өмір сүрген Каутилья. Ол трактат бойынша
қауым мүшесі жерін сатуға ерікті болды. Бірақ ол жерді сатып алуға ең
алдымен оның өз туыстары құқылы болды, тіпті болмаса тек сол қауымның басқа
мүшесі ала алатын.
Трактатта “даса” деген құлдардың жаңа түрі туралы айтылады. Бұл жерін
сатып жіберіп, қарызға белшесінен батқаннан кейін басқа біреуге құлдыққа
жалдануға мәжбүр болған, жолы болмаған бұрынғы тек құқылы қауім мүшесі.
“Артхашастрадан” біз патша иелегінде құлдар мен қатар майда жалгерлер
де болғанын білеміз. Халық өте тығыз орналасқан жерлерден еріктілерді патша
иелігіне көшіретін, басқа патшалықтан қоныс аударғысы келетіндер
шақырылатын. Мұндай ұсақ жалгерлер патшаға өнімнің жартысына жуығын беріп
тұратын. Қажет болса патша ондай қоныс аударушыларға материалдық көмек
көрсететін: мал, тұқым, ақша беретін. Жалгерлер патша чиновниктерінің
бақылауында болатын. Патша бос жатқан жерлерді сатуға да, жалгерлерге
беруге де құқылы болды.
Сқйтіп, жаңа дәуірде ірі жер иелері өз шаруашылықтарын прогрессивті
негізде жүргізе бастады. Құлдар еңбегі тиімді болмады. Сондықтан жер иелері
оларға өз шаруашылығын жүргізетін үлес бөліп берді. Ол үлес үшін құлдар жер
иесіне жұмыс істеп беретін немесе өнімнің белгілі бір мөлшерін беретін.
Сонымен, құлдық қоғамда қанаудың феодалдық қоғамға тән түрі кеңінен
қолданыла бастады.
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай.
IV ғасырда Солтүстік Индия Магадхалық ақсүйектердің қол астына
бірікті. 320 жылы Магадхадағы өкімет билігі Гупта әулетінің өкілі
Чандрагуптаның320 – 340қолына тиді. Оның баласы Самудрагуптаның340 –
380тұсында Гупттар билігі Батыс Бенгалиядан Пендажбқа дейінгі аралықтағы
Солтүстік Индияға таралды.
Ұланғайыр Гупттар державасын басқару үшін күшті әкімшілік және әскери
аппарат құрылды. Ондай аппарат тек астана Паталипутрада ғана емес, басқа
маңызды қалалар мен елді мекендерде де құрылды. V ғасырдың ортасында
халықтың салыққа деген наразылығы көтеріліске әкеп соқты. Державадан батыс
облыстар бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекетке айналды. 458 жылы гупттар өз
державасын көшпелі гунн – эфталиттер шабуылынан қорғап қалды. Бірақ V
ғасырдың аяғына қарай, Будхагупта тұсында гунн – эфталиттер гуптталарға
қарсы қатты соққы беріп, батыстағы Мальва, Гуджарат, т.б. бірқатар
облыстарды алды.
Гупттар тек Магадхты ғана ұстап қалды. Эфталиттер Шакала қаласын өз
астанасына айналдырды. Эфталиттер езгісі елді ауыр күйзеліске ұшыратты. Ол
езгі үнділіктерді көтеріліске шығарды. 528 жылы гупттар басшысы Баладитья
Орталық Индиядағы Мандасордың басшысы Яшодхарманмен одақтаса отырып,
эфталиттерді талқандады. Эфталиттер қуылды. Бурақ бұл күрес Гупттар
мемлекетін өте қатты әлсіретті. Ішкі талас–тартыстар тоқтамады. Ақыры, VI
ғасырдың аяғында Гупттар мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.
Гупттар державасы құлағаннан кейін Декан аумағында бірнеше ұсақ,
дербес князьдықтар құрылды. Олардың ішіндегі ең ірілері жарты аралдың
оңтүстік батысындағы Чера, Қиыр оңтүстіктегі Пандья, Оңтүстік шығыстағы
Чола және шығыстағы Андхра болды. Деканның солтүстік батысында скиф
әулетінен шыққан басшылар құрған кішігірім мемлекет болды. Бұл
князьдықтардың кейбіреулерінде бұрынғы ақсүйектер билігі сақталып қалды.
Басқаларын төменгі сословие – шудра мен вайшилерден шыққандар немесе
Индияға басып кірген тайпалар өкілдері басқарды. Деканның біраз
князьдықтарында жергілікті әскери аристократиядан шыққан өкілдер билігі
орнады. Декан елдерінде Солтүстік Индиядағыдай құл иенушілікпен қатар
алғашқы қауымдық қатынастар да сақталды.
Археологиялық мәліметтер мен әдеби ескерткіштерден Декан
патшалықтарының I – III ғасырларда Риммен қызу сауда – саттық жүргізіп
тұрғандығы белгілі. Деканның теңіз жағалауларынан табылған тиындар соның
айғағы. Бұл аймақ тәтті жеміс – жедіктерге бай болған. Деканның ішкі аймағы
адам кіре алмайтын тоғай еді. Деканда негізінен мал өсіріп, аң аулаумен
шұғылданатын тайпалар тұрды. Бұл тайпалар құлиенушіліктен соншалықты алыс
тұрған жоқ. Олар мен Деканның егіншілікпен айналысатын құл иеленуші
халықтары арасында тығыз қатынас болған.
1.3 Индияның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы.
Құл иеленуші қоғаммен тығыз байланыстағы тайпалардың әлеуметтік –
экономикалық дамуы жоғары болды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс тез
ыдырады. Декан тайпалараның ішінде аұсүйектер тобы бөлініп шыға бастады.
Тайпа көсемдерінің рөлі арта түсті. Тайпалар арасындағы қақтығыстар,
олардың бірін – бірі бағындыруы күшейді.
Жер иесі – феодалдың билігі өз қарамағындағы басыбайлы немесе толық
құқылы емес шаруаларға тарады. Олар феодалдардың жерінде ұсақ шаруашылықпен
айналысып, феодалға жер рентасын төлеп отырды. Декан князьдықтарындағы ең
ірі жер иелері – махараджаларұлы князьдарболды. Князьдар бос жатқан
жерлер мен қауым жерлерінің біраз бөлігін күшпен тартып алу арқылы
өздерінің жер иеліктерін құрастырды. XI ғасырдан бізге жеткен бір мәлімет
мынаны хабарлайды: “Оңтүстіктегі бір князь өз көршілерінің жерін жаулап
алған соң ол жердің бұрынғы иелерін қуып шығып, оған өз шаруаларын көшірді.
Сөйтіп, 1900 ауыл құрған. Ол жерді өте мұқият бөліп, көшіп келгендердің
қанша салық төлейтіндігін белгіленген”.
Сақталған князь грамоталары қауым жерінде бос жатқан жерлер князьдікі
болып есептелгендігін хабарлайды. Ол жерлер “раджа жері” деп аталған.
Князьдардың қауымға тиісті жерде де үлесі болды. Оны сол қауымның шаруалары
өңдейтін. Храмдар мен монастырлар да ірі жер иелері болды. Князьдар
храмдарға көп жерлерді жомарттықпен сыйлап отырған. Мысалы, XI ғасырда
“Батыс Декандағы бір князь храм мен дінбасыларына 1400 село мен деревня
сыйлаған”, - дейді бізге жеткен князь грамоталары.
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Индияның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді: “Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.
Индияда қызмет орны әкеден балаға көшіп отырдынегізінен. Сол себепті
қызметі үшін берілетін жерлер де атадан балаға қала беретін. Әскери
міндеткерлігі үшін де жер берілетін. Сол жері үшін оның иесі жасақшыларымен
князь шақырған кезде жиналып келуі керек болды. Егер келмей қалса, жерді
князь қайта алып қоюға құқылы. Мұндай жер беру жүйесі әсіресе Гуджаратта,
Мальвада, Раджпутан мен Джамна – Ганга өзендері маңында кең өріс алды.
Сөйтіп, Индияның бір аудандарында феодалдық қатынастар мен таптар дамып,
жетіле түсті, ал енді бір аудандарда жаңадан қалыптасып жатты. Феодалдар
өздерінің таптық артықшылықтарын иұрагерлікке заң жолымен бекітіп,
феодалдық қоғамның билеуші, үстем сословиесіне айналды. Феодалдардың қауым
жерін басып алулары бейбіт жолмен жүргізілмеді. Қауым мүшелері феодалдарға
қарсы күресіп бақты. Бірақ әлсіз қауым мүшелері жеңіліс тауып отырды.
Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы мәліметтер VII ғасырда Бана деген
жазушы қалдырған “Харшачарите” деген шығармада сақталған. Ол әр үйдің
өзінің астық қоймасы болғандығын, үй ауласы қоршалатындығын баяндайды.
Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің қасындағы усадьбадан басқа жер жыл
сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп жер ну тоғайлы болғандықтан күріш
егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр
жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып отыратын,” – дейді. Бананың
шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен мақтадан басқа көкөніс пен қант
тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар қосымша аңшылықпен айналысатын.
Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс – жидек теретін.
Жер иеленуші қауым ыдыс–аяқ, құрал–сайман жасайтын ұста, шаштараз, кір
жуушы, қарауыл, мүрабсушы, тері өңдеушілерді жалдап ұстайтын. Бірнеше
деревнядан тұратын үлкен қауым зергерлер мен тас кесушілер жалдайтын. Өз
еңбектері үшін олар қауымнан азық – түлік алып отыратын. Әрбір қауым мүшесі
сол жалдамалы шеберлер үшін астық өнімінің белгілі бір мөлшерін бөліп беріп
отыратын. Кейбір қолөнершілер натуралдық жалақысына қоса қауымнан кішігірім
жер үлесін алып, үрімбұтағына мұраға қалдырып отыратын. Қауымның
старостасы, хатшысы, қазысы, балгер – болжаушысыастрологболды. Соңғысы
жұлдызнама құрастырып, әр жұмыс үшін сәтті күнді анықтайтын, брахмандар мен
қауымның қадірлі адамдарының балаларын оқытатын. Староста, хатшы,
астрологтар мен мұғалімдер қауымнан натуралды жалақы алды. Олардың
жалақыларының мөлшері қолөнершілердің жалақыларынан едәуір көп болды.
Оларға жер үлесі көп берілді.
Қауымның халқының қатары үнемі келімсіктермен толықтырылып отырды.
Әртүрлі себептермен өз жерлерінен қашып, басқа қауым арасына келіп
паналаған келімсектер бара – бара сол қауымға сіңіп кетіп, тең праволы
мүшесі болып шығатын. Үлес алып, оны мұрагерлікке қалдырып отыратын. Бірақ
олардың қауім жерінен түсетінөнімдітабысты бөлісуге құқысы болмады. Тең
праволы қауым мүшелерінің арасындағы мүлік теңсіздігінің дамуы бірте –
бірте қауымдағы демократияны әлсірете бастады. Бұл теңсіздік өскен сайын
қауым мәселелелерін шешу жалпы жиналыстан әулеттер басшыларының,
кейін–селолық панчаяттың“бестің” кеңесіқолына көшті. Ал панчаятта шешуші
рөльді староста мен оның көмекшісі–селолық писарьхатшыатқарды.
1.4 Индия князьдықтарындағы аграрлық қатынастар.
Феодалдық қатынастар орнай бастаған кезде қала құлдырауға ұшырады.
Бірақ бұл дағдарыс көпке созылған жоқ. Мұны Индиядағы рентаның үстем түрі
азық – түлік салығы болғанды,ымен түсіндіруге болады. Артық азық – түліктің
едәуір бөлігін феодалдар айырбасқа жүретін товарға айналдырып отырды.
Феодалдық князьдықтардың портты қалалары мен астаналары ірі тауар
айырбасының орталықтары болды. Бұл қалаларда қолөнершілер қауымы орналасты.
Олар феодалдардың тапсырыстарын орындады, сондай – ақ өз бұйымдарын алысқа
ышғарып сататын көпестерге беріп отырды. Қалалық қолөнерішер қымбат қару –
жарақ, зергерлік бұйымдар, кілем, жұқа әсем маталар, иіс сулар шығарумен
айналысты.
Басқа елдермен сауда жасаудың негізгі пункттері Ганга бойындағы
Тамралипти, Аравия теңізі жағасындағы Броч, Камбей, Сурат болды. Қалаларда
қолөнершілер саны өскен сайын оларға қажетті азық – түлік пен
ауылшаруашылық шикізаттарының мөлшері де өсе түсті. Қалаларға жақын тұратын
ауылдың тұрғындары өздерінің артық өнімдерін әкеліп сатып тұратын болды.
Бірақ шаруалар қала тұрғындарының өскелең талаптарын толық қанағаттандыра
алмады. Қала базарларында сатылатын азық – түліктердің көбі феодалдық
рентадан түскен табыстар болатын. Оны ауылдарды аралап жүріп сатып алатын
саудагер – көпестер әкелетін.
Қаладағы, ауылдағы қолөнершілер өз кәсіптері бойынша тоқымашылар,
зергерлер, етікшілер, қару – жарақшылар касталарына бірікті. Қолөнерінің
жіктелуіне байланысты касталар саны өсе түсті. Әр кастаның басында старшина
мен касталық кеңеспанчаяттұрды. Олар каста мүшелерінің мақсат –
мүдделерін қорғады, өндірісте және күнделікті тұрмыста қалыптасқан
тәртіптер мен ережелерді бұзбауларын қадағалады. Старшина мен касталық
кеңес–панчаят каста тәртібін бұзушыларды соттады. Ең ауыр жаза– күнәкәрды
каста мүшелігінен шығару болды.
Қалалық қолөнершілер кастасы феодалдарға тәуелді болды. Феодал
касталар арасындағы дауларды шешті, каста мүшелеріне шен – шекпендер
кигізіп, кастасын жоғарылатып немесе төмендетіп отырды. Каста мүшелері
феодалдық алым – салықтарды төлеуде жіпсіз байлаулы болып, тауар алмасуының
дамуына байланысты қолөнершілер арасында мүлік теңсіздігі күшейе түсті.
Олардың арасынан өз кастасының шығарған бұйымдарын алып сатудан байыған
каста мүшелері шықты. Олар кейін көпестер кастасын құрады. Әсіресе джайн
көпестері бай, әрі ықпалды көпестер болды.
Джайнизм мемлекеттік дін болған елдерде джайн – көпестер ерекше
артықшылықтарға ие болып отырды. Кейде Гуджараттағыдай маңызды мемлекеттік
қызмет орындарына тағайындалды. VII ғасырдың аяғынан бастап Индияның Батыс
жағалауындағы қалаларда сыртқы саудада араб көпестері үлкен рөл атқарды.
Олар бұл қалаларда өздерінше шағын колониялар құрып, сонда тұрды.
Князьдардан әртүрлі сый – сияпаттар алып, Индиямен Таяу және Қиыр Шығыс
елдері арасындағы саудада делдалдық рөл атқарды.
736 ж. Дели қаласының негізі қаланды. Ол алғаш Дхиллика деп аталған.
Гупттар империясы құлаған соң Солтүстік Индия бірнеше ұсақ
князьдықтарға ыдырап кеткен еді. VI ғасырдың аяғында Индияның Солтүстік –
батысында Вардхандар әулеті басқарған Тханесар князьдығы күшейе бастады.
Тханесар князьдары өз елін батыс Пенджабтың жартылай көшпелі тайпаларынан
табысты қорғай алды, сондай – ақ ұсақ князьдықтарды басып алып отырды.
Бірақ Вардханның бұл вассалдары 606 жылы көтеріліске шықты. Сол 606 жылы
таққа Харша вардхан отырды. Ол 647 жылға дейін патшалық құрды. Күшті армия
жинап алып, Харша көтерілісшілерге қарсы аттанып, олардың тас–талқанын
шығарды. Бірнеше жылдың ішінде ол Солтүстік Индия князьдықтарын бағындырды.
Харша Ганг алқабын алып жатқан ұланғайыр мемлекет құрды. Оның шекарасы
Шығыс Пенджабтан Бенгал шығанағына дейін созылып жатты. Харша мемлекеттің
астанасын Канаудж қаласынаСолтүстікте, Ганга өзенінің бойындакөшірді.
620 жылы Харша Деканға Жорық жасап, сәтсіздікке ұшырады. Харша құрған
империя берік болмады. Ол тек әскер күшімен ғана бір орталыққа бағынышты
болып тұрды. Солтүстік Индиядағы Харша басып алған жерлерде жергілікті
князьдар билігі сақталды. Олардың Харшаға тәуелділігі салық төлеуінде,
шақырған кезінде әскерімен келіп, соғысқа қатысуда болды. Князьдар
өздерінің адал берілгендігінің куәсі ретінде Харша сарайына өз отбасынан
кепілдікке адам жіберіп отырды. Харшаның сыйлақ грамоталары оның бағынышты
князьдардың жеріне жоғарғы меншік иесі болып табылғандығын көрсетеді.
Бағындырылған жерлерден алым – салық жинауды қамтамасыз ету үшін Харша өз
облыстарға өз өкілдерін отырғызды. Харша сарай сановниктерінің штатын
ұстады. Оларға қызметі үшін жер үлестіріп беріп отырды.
Харшаның замандысы болған Бана деген жазушы патша сарайының сән –
салтанатқа бөленіп отыратындығын хабарлайды. Сондай–ақ жалдамалы армияға да
көп қаржы ысырап болып отырды дейді жазушы. Сюан Цзанның мәліметі бойынша
Харшаның армиясында жаяу әскер мен колесницалардан басқа 100 мыңдық атты
әскер, 80 мыңдық жауынгер пілдер болған. Бұл армияның бір бөлігі кәсіпқой
армия болатын. Ол армияны бейбіт кезде де таратпайтын. Олар князь
астанасында тұрақты орналасқан болатын.
Харшаның мемлекетіндегі феодалдық сот өте қатал сот болды. Заңды
бұзушыларды өлім жазасына кесетін. Олардың мұрнын, қолын, құлағын кесіп
алып, зынданға тастайтын. Сөйтіп, заң бұзушылар қорлықпен өлетін. Харша
өлген соң көп ұзамай оның құрған державасы ыдырап кетті.
VIII ғасырдың басында арабтар Синдке басып кірді. Мұның нәтижесінде
екі эмират құрылды: бірі – Синдтің оңтүстігінде, астанасы Мансура қаласы,
екіншісі – солтүстікте, астанасы Мультане қаласы. Бенгалия аумағында ұзақ
күрестен соң шудралар варнасына жатады деп есептелген Палдар тұқымы такқа
отырды.
Солтүстік Индия аумағында әскери–аристократиялық раджпут кландарынан
шыққан князьдар басқарған бірнеше князьдықтар құрылды. Тарихшылардың
топшылауынша бұл V ғасырда гунн – эфталиттермен келіп, Солтүстік Индияның
батысында орналасып қалған әскери – аристократиялық әулет. Сол әулеттің бір
өкілі – гуджар тайпасы. Индияда орныққан бұл келімсектер жергілікті
халықтың тілін, дінін, мәдениетін қабылдады. Олар ерекше раджпуттар
кастасын құрады. Бұл кланның мүшелері диқандар мен қолөнершілердің бейбіт
еңбегін менсінбей, өздерін тек әскери істер үшін жаралғандар деп есептеді.
Соқаға жақындаған раджпут басқа раджпуттардың күлкі – мазағына ұшырайтын.
VIII ғасырда раджастхан аумағында құрылған ұсақ князьдықтар ішінде
раджпуттық Пратихар басқарған князьдық күшейе бастады. IX ғасырдың басында
Пратихарлар Джамна алқабына басып кіріп, Канауджді бағындырды. Сонан соң өз
билігін бүкіл Ганга–Джамна өзендерінің алқабына таратты. Өздерінің шығысқа
қарай жорықтарында пратихарлар Бенгалияны билеуші Палдармен қақтығысты.
Олардың арасындағы соғыс ұзаққа созылып, халықтың тұрмыс жағдайын
нашарлатып жіберді.
Солтүстік Индияда феодалдардың қауымдағы шаруаларға үстемдігі күшейе
берді. Басып алынған жерлерге өз князьдерінен грамота алған феодалдардың
қуаты арта берді. Феодалдар арасында өз иеліктерін ұлғайту үшін қақтығыстар
тоқтаусыз жүріп отырды. Қуаты күшті феодалдар өз сюзерендеріне қарсы бас
көтеріп, тәуелсіз князьдарға айнала бастады.
Солтүстік Индиялық князьдықтардың басында тақсырмахараджатұрды. Ол
қарулы күштерді, жоғары әкімшілік және сот биліктерін басқарды. Әрбір
князьдық облыстар мен округтерге бөлінді. Оларға махараджа өз
наместниктерін тағайындап отырды. Государьдың жаңында оның кеңесшілерін
құрайтын сарай сановниктері болды. Олардың әрқайсысы мемлекеттік істердің
белгілі бір саласында–қорғаныс, қаражат, салық жинау, т.б. істеріне жауапты
болды. Махараджаның ірі вассалдары өз иеліктеріндегі барлық билікті өзі
жүргізді де, махараджаға белгіленген мөлшердегі салықты төлеумен шектелді.
1.5 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда.
Ерте орта ғасырлардың басында Деканда да бірнеше ұсақ феодалдық
князьдықтар пайда болды. Олардың ішіндегі үлкен рөл атқарғандары – астанасы
Канчи қаласы болған Паллдар князьдығы мен астанасы Ватапиқазіргі
Бадамиқаласы болған Чалукилер князьдығы болды. Табысты соғыстардың
нәтижесінде Паллавтар қазіргі Тамил халқы қоныстанған аумақты, ал Чалукилер
II Пулакешин тұсында маратхи, телугу және жартылай каннара халқы орналасқан
аумақтарды жаулап алды.
Чалукилер өз қолдарында бүкіл батысДекан жағалауын ұстады. Бұл жақта
Индияның Батыспен теңіз саудасын жүргізетін басты порттары орналасты.
Тарихи деректер VII ғасырдан бастап Чалукилер мен Паллавтар арасында
тынымсыз соғыс жүргізілгенін хабарлайды. Соғыс кезінде азып – тозған қауым
мүшелері бақуатты жер иелері – феодалдардың жеңіл олжасына айналып отырды.
Феодалдар олардың жерлерін баспы алып, өздерінің басыбайлы шаруаларына
айналдыратын. Кейбір қауым мүшелері соғыс жүріп жатқан жердегі үлесін өз
еркімен тастап, қашып кететін. Сөйтіп, басқа жақтағы бір феодалға немесе
дінбасыларына барып паналап, солардың басыбайлы шаруаларына айналатын.
Көптеген паллавтар мен чалукилік феодалдар соғыс кезінде байыған үстіне
байи түсіп, өз сюзерендеріне қарсы шыға бастады. Олармен соғыста алдымен
Чалукилер, кейін – Паллавтар жеңілді. IX ғасырдың ортасында иелігі қазіргі
Берарда болған Раштракуттер деген феодалдар Чалукилерді құлатып, X ғасырдың
аяғына дейін билікті қолдарында ұстады. IX ғасырдың екінші жартысында Чола
деген феодалдар Паллавтарды құлатты.
Араб жазушыларының айтуынша, Раштракуттер мемлекеті сол кездегі
Индияның ең күшті мемлекеті болды. Раштракуттер көрші Декан князьдарымен,
шығыста – чалукилермен және чолалармен, канаудждың пратихараларымен, сондай
– ақ өз вассалдарымен соғысып отырды. X ғасырда, III Кришна тұсында,
Раштракуттер Деканның қиыр оңтүстігінде ірі жеңістерге жетті. Олар бір
кезде Цейлоннан да алым – салық жинап тұрды. Тынымсыз соғысттар
Раштракуттерді әлсіретті. Оны чалукилер пайдаланып қалды. Раштракуттер
жеңіліп, чалукилер билігі орнады. Чалукилердің әскери қуаты IX ғасырдың
ортасында өте жоғары дәрежеге жетті. Осы кезде олар Мальваның басшысын өз
вассалына айналдырып, Солтүстік Индияға қарақшылық жорық жасады. Чалукилер
Канауджды алып, онан соң шығысқа бет бұрды. Қазіргі Ассамға дейін жетті.
Чалукилер Деканның батысын XII ғасырдың басына дейін қолдарында ұстады.
Чалукилер мемлекеттің бір мезгілде Деканның оңтүстігінде Чолалар
мемлекеті құрылды. Оның аумағы, әсіресе I Раджендраның1016– 1044тұсында
әлдеқайда ұлғайды. Раджендарының сәтті соғыстарының нәтижесінде Чола
Державасы Оңтүстік Индиядағы тамиль жерлерін, Бенгал шығанағы жағалауын
өзіне қаратып алды. Үлкен флотының күшімен Раджендра Цейлонды, Никобар және
Андаман араларын басып алды. Ранджендраның мұрагерлері XI ғасыр бойы
Чалукилермен жиі – жиі соғысып отырды. Бұл соғыстар XII ғасырда Чолалар
билігін әлсіретті. Халық көтерілістері, сектанттар қозғалысы, феодалдар
қуатының өсіп, олардың бүліктерінің жиілеуі – осының бәрі Чолалар
державасын құлатып тынды.
Чалукилер, Раштракуттер, Чолалар патшалары елді ұлы князь тектерінен
шыққан және сарай маңындағы жоғарғы сановниктерден тұратын кеңес арқылы
басқарды. Кеңестің бір мүшесі бас министр болды. Ол махапрадан деген титул
алатын. Патшаның ең жақын көмекшісі, әрі мұрагері – оның баласы болатын.
Мемлекет облыстарға бөлінді. Облыстар мен округтердің көлемі әртүрлі болды.
Облыс басшыларының билігі де зор еді. Олардың өз әскерлері, салық жинау
аппараттары болды, облысты басқаруда толық автономиялы болды. Олардың
тәуелділігінің белгісі–сюзереніне салық төлеуі болды. Сондай – ақ олар
жерді сюзереннің рұқсатынсыз үлестіріп бере алмады.
Князь қазынасына түсетін феодалдық оброкты жинайтын адамдар өлгенде
олардың бұл қызметін балалары жалғастыратын. Жақсы қызметі үшін жер сыйлау
кең етек алды. Ондай жерлер көбінесе феодалдық оброктан босатылатын.
Деканда қолөнері мен сауда жақсы дамыған қалалар көп болды. Олардың ең
ірілері, әрине, астаналар мен әкімшілік орталықтары, теңіз жағалауларындағы
портты қалалар, қасиетті храмдар маңындағы елді мекендер болды. Қолөнері
алуан түрлі болды. Конкан жағалауындағы Барангал, Танджер, Пайтхан және
басқа қалаларда тоқыма өнеркәсібі жоғары дәрежеде дамыды. Малабар жағасында
кокос пальмасынан май өндіріп, циновка тоқыды, арқан есті. Қазіргі Майсұр
аумағындағы қолөнершілер піл сүйегінен қымбат бұйымдар жасады. Қазіргі
Хайдарабадта, Майсұрда, Мадрас штатының аумағында алтын, алмас, т.б. асыл
тастар, мыс пен темір көптеп өндірілді. Сол себепті бұл жерлерде зергерлік,
әшекей бұйымдар шығару кең өріс алды. Сондай – ақ қару-жарақ, ыдыс – аяқ та
көптеп жасалды. Әр қалада тері өңдеушілер, одан аяқ киім тігушілер, тартпа,
жүген жасаушылар жеткілікті болды. Тас қалаушылар, құрылысшы жұмысшылар да
жеткілікті еді.
Қолөнершілер мен саудагерлердің “шрени” деген ұйымы болды. Ол кәсіптік
каста іспеттес еді. Кейде бұл ұйым бірнеше касталарды біріктірді. Шренидің
басында старейшина немесе бірнеше старейшинадан құрылған кеңес тұрды. Шрени
органдарының шешімін оның мүшелері қайда жүрсе де бұлжытпай орындауға
тиісті болды. IX ғасырда бір сауда шрениенің 300 қалада өз өкілі болды.
Қалаларды князь тағайындайтын воевода басқарды. Ол қаланы полиция
бастығымен, көпестер шрениенің өкілімен бірлесе отырып басқарды.
1.6 III – XI ғасырлардағы Үнді діні мен мәдениеті.
Индиядағы антифеодалдық күрестің бір түрі, басқа елдердегідей,
сектанттық қозғалыстар болды. Ол қозғалыстар барлық адамдардың құдай
алдындағы теңдігі, кастасына байланысты артықшылықтарды жою ұранымен
өтетін. Сондай секталардың бірі бхакти сектасы болды. XII ғасырда Чалукилер
мемлекетінде Басава деген діндар лингаяттар сектасын құрды. Бұл секта
брахмандық дінмен келіспеді. Ол брахмандардың қоғамдағы және дін
саласындағы беделін мойындамады. Кальяни қаласындағы діни қақтығыс
лингаяттар мен брахман ортодоксиясы арасындағы қанды қырғынға ұласты. Оның
нәтижесінде Кальяни қаласы толық қирады. Кейбір феодалдар тобы жағынан
көрнекті ортағасырлық философ, бхакти идеясының насихатшысы Рамануджа
қуғындалды. Сөйтіп, феодалдар бхакти сектасының негізгі идеяларын байларға
қарсы бағытталған қауіпті идея деп санады.
Ортағасырлық Индияның бір ерекшелігі – халықтың толып жатқан кастарға
бөлінуі еді. Оның әрқайсысының феодалдық қоғам өмірінде белгілі орын болды.
Каста, кейбір оқымыстылардың ойынша, еңбектің қоғамдық бөлініс түрі болды.
Әр кастаның өз кәсібі болды, бұл кәсіп әкеден балаға көшіп отырды, ол
кәсіпті ауыстыруға болмады, басқа кастаның өкілімен некелесуге рұқсат
етілмеді. Әр кастаның кәсібі қоғамның жазылған заңдарымен де, жазылмаған,
бірақ қалыптасқан салт–дәстүрімен де бекітілді.
Бір кастадан екінші кастаға өтуге тыйым салынды. Ең жоғарғы касталар –
абыздарбрахмандармен әскери жер иеленушілеркшатрилер мен раджпуттер.
Олардан кейін өздерін вайшиттер өкілі деп есептейтін көпестер мен
өсімқорлар кастасы тұрды. Келесі сатыда шудра кастасы тұрды. Ең төменгі
сатыда құлдар мен малайлар істейтін үй сыпыру, кір жуу, тері илеу сияқты
жұмыстағылар тұрды. Марксист–лениншіл оқымыстылар: “Қоғамның мұндай
касталарға бөлінуі феодалдардың қанаушылар бұқарасына үстемдігін
нығайтты”–дейді. Біздің ойымызша, бұл бөлінушілік қоғам дамуының кезекті
бір сатысы. Басқа елдерде де мұндай саты жария түрде қалыптасып, заң
жүзінде бекітілмегенін, болды деп санаймыз.
Индуизм деп аталатын Индия қоғамының діни идеологиясы касталық
бөліністі қолдап, бекітті. Индуизм әртүрлі діни нанымдарды қамтиды.
Индустар деп христиандық, ислам, буддизм, парсизм мен иуда дінін
ұстанбайтын, Индияның байырғы тұрғындары есептелді. Индуизмнің,
қалыптасқан, бекітілген жарғысы, ұйымдық басшылығы, ережелері болмады.
Кәсіпқой – брахман абыз болу үшін брахманнан туғандығы да жеткілікті
болатын.
Бұл діни жүйенің негізіне ежелгі замандағы брахманизм дінінің
догматтары алынды. Ол догмат қоғамның төрт варнаға: брахмандарға,
кшатрилерге, вайшилер мен шудраларға бөлінуін қолдап, қорғады. Догматтар,
дхарма, карма және анхиса деп аталды. Дхарма догматы аллаға сенуді, оның
атынан түсірілген нұсқаулар мен ережелерді қалтқысыз қабылдауды, мүлтіксіз
орындауды, оларға шың көңілден илануды, бүтіндей деп қоюды талап
етедімұсылман дінінде бұл догмат “иман” деп аталады.
Дхарма догматы адамдардың өзінің өмірдегі орнын, жағдайын қанағат
тұтынуын, оны өзгерту үшін зорлық – зомбылыққа бармауын талап етеді. Бұл
догмат иманның алтыншы шарты – жазмышқа тура келеді. Жазмыш туралы мұсылман
дінінде былай делінген: “Ежелден мәңгілік жазмыш кітабы болмақ. Алла –
тағала пенделерінің өмір бойында басынан өткеретін жақсы – жаман істерін,
қуанышты да қайғылы кезеңдерін өзі белгілеп және өзі біліп отырады”.
...Жазмышқа мойын ұсыну, разы болу бізге уәжіп... Карма догматыкарма
“іс”, “қызмет”адамның бұл өмірде істеген жақсылықтары мен жаманшылықтары
жинақталып, жаны бұл өмірге екінші рет қайтып оралғанда құдай енді оның
қандай болатындығынжаман немесе жақсыанықтайды деп уағыздаған.
Парызды өтемегендер о дүниеде тозаққа түседі, ал бұл дүниеге екінші
рет оралғанда бұрынғы, бірінші өмірінен де жаман, азапты өмір сүреді деп
уағыздаған. Брахмандар ілімі бойынша ең төменгі кастада тұрғандар–
күнәкерлер. Олардың жаны таза емес, сондықтан жөні түзу адамдар олардан
аулақ болғаны дұрыс. “Ахинса” догматы басқа адамдарға зиян келтіруден аулақ
болуға шақырады. “Біреудің жанына, тәніне жара салма, тіпті ол өзіңді -
өзің қорғау қажеттігі болса да”, - дейді.
Индус пантеоныныңбарлық құдайлар жиынтығыбасында үш құдай: Брахма,
Вишну, Шива тұр. Брахма - әлемді жасаушы, дүниенің жаратушысы. Вишну –
бейбітшілік сақтаушысы... Шива – күйретушілік және қайта құру құдайы. Орта
ғасырларда, әсіресе Шива мен Вишна зор құрметке ие болды. Оларға арнап
храмдар тұрғызылды, құрбандықтар салынды. Барлық үндістер
вишнуиттервишинавтармен шиваиттергешайвтербөлінді. Бұл вишнуизм мен
шиваизмде ежелгі тотемизм мен фетишизмнің, аруаққа тыбынушылықтың ізі
сақталған. Бұл Ганга өзінін, жануарлардан – сиырды, өсімдіктерден – лотосты
ерекше құрметтеуден көрінеді.
Әсіресе аруақтарға табыну үлкен орын алды. Әкесі үшін құдайы беріп,
құрбан шалып отыру баласының ең құрметті де басты міндеті болған. Ал ондай
міндетті жүзеге асыратын ұл баласының болмауы–үндіс ер адамдарының ең үлкен
қайғысы, қасіреті болды. Индуизмнің басты ғұрпы – құрбан шалу болған.
Шиваизм, вишнуизм ерекше, қанды құрбандықты ғана мойындады.
Индияның экономикалық дамуы оның мәдениеттегі жетістіктерінен
байқалады. Үнді математиктері мен астрономдары айтарлықтай табыстарға
жетті. “0” – нольді есепке үнділіктер енгізді. Жалпы, қазіргі цифрлар
жүйесін солар құрған. Олар алгебраны білген, түбірден шығаруды да солар
ашқан. Үнді астрономдары жұлдыздар мен планеталардың қозғалысын есептей
алған. V ғасырдағы көрнекті ғылым Арьябхата жердің өз өсін айналатындығын
дәлелдеген. Үндістер сондай – ақ химиядан да жақсы хабардар болған. Үнді
медицинасы да зор табыстарға жетті. Үнді дәрігерлері адамның тамырының
қағысымен денсаулығының арасында тығыз байланыс бар екендігін дәлелдеді,
күрделі операциялар жасай алды. Көп емдеу жолдарын білді.
II – V ғасырларда үнді философиясы дамыды. Оның көрнекті өкілдері II
ғасырдағы Нагарджуна, III ғасырдағы Джаймини, V ғасырдағы Васабандху т.б.
болды. Осы ғасырларда брахман заңдарының жинақтары өмірге келді. Олардың
ішінде, әсіресе Яджнавалкья заңдары үлкен беделге ие болды. Әдеби
ескерткіштердің ішінде ең бағалысы – Каутильяның “Артхашастрасы” болды. Ол
сол кездегі Индияның саяси, әлеуметтік – экономикалық өмірін юаз қалпында
бейнеледі.
Жаңа эраның басында поэзия мен драманың теориясы жайлы шығармалар
жазылды, бағалы лексикондар құрастырылды. Санскрит тіліндегі үнді әдебиеті
елеулі табысқа жетті. Оған мысал – V ғасырда өмір сүрген үнлі жазушысы
Калидасаның шығармалары. Оның “Шакунтала” деген драмасы дүниежүзілік
әдебиеттің алтын қорына енді. II–V–ғасырларда “Панчатантра” деген ертегілер
жинағы өмірге келді. Үндістанда университеттерге татитын оқу
орындары–училищелер ашылды. Оның ең көрнектісі Н аландтағыБихарбудда
монастырында болды.
Шебер құрылысшылар тамаша сарайлар мен храмдар салған. Олардың тек
іздері қалды. Сол іздердің өзі үнді құрылысшыларының тамаша талғамдарын
дәлелдейді. Үнді мүсіндерінің ішіндегі көрнектілері - әртүрлі құдайлар
мүсіндері. Олардың кейбіреулері таза үнді стилінде жасалса, енді
біреулерінің эллиндік мүсін ықпалы байқалады.
Индияның сәулетшілері XI ғасырда тас пен кірпіштен зәулім Танджур
храмын салды. Оның биіктігі 100 метрдей. Ерте орта ғасырларда үнді
шеберлері тастан қашап әсем харамдар салған. Эллурдегі 34 үңгір храмы,
будда, брахман, джайн храмдары да сәулет өнерінің жетіле түскендігінің
куәсі. Cолардың ішінде әсіресе Қайлас храмы ерекше көз тартарлық әсем. Ол
VII ғасырдың ортасында салынған. Ерте ортағасырлық үнді мүсіні діни
нанымдарды уағыздауға бағытталды. Көп қолы, аяғы бар құдайлардың әсерлі
мүсіндері көптеп жасалды. Діни бағыттағы мүсіндер қасиетті жануарларды
бейнелемеді. Пілдің, жылқының тамаша бейнелері XII – XIII ғасырларда
Ориссадағы храмдарда жасалған.
Әдеби шығармалар ерте ортағасырлық Индияда халыққа түсініксіз санскрит
тілінде жазылды. Ол шығармаларда князьдардың ерліктері жырланды. Көбінің
негізіне тарихи уақиғалар алынды. Сондай шығармалардың қатарына Бананың
“Харшачарита” Бильханның “Викраманкадевачарита”, Сандхьякара Нандинің
“”Рамачарита”, Чанд Бардаидің “Притхвирадж Расо” деген шығармалары жатады.
Өмірде болған оқиғаны дәл бейнелеген тарихи шығарма Кальхананың
“Раджатарингини” деген еңбегі болып табылады. Онда Кашмир өкіметі
басшыларының тарихы баяндалады.
Үнді философиясы негізінен ежелгі заман философиясын түсіндіруімен
шығылданды. Ерте ортағасырлық үнді философиясының көрнекті өкілі – IX
ғасырда өмір сүрген Дахкиндік Шанкарачарья болды. Ол Бадарьянаның Брахма
сутрасын сипаттау барысында идеалистік монистік білім жасады. Ол бойынша
өмірде өзгермейтін, сапасыз рухани бастама – атман ғана бар. XII ғасырда
тағы бір көрнекті философ – идеалист Рамануджа өмір сүрді. Ол өмірде рухани
бастамадан басқа материя бар екендігін уағыздады. Рамануджа дүниені танып
білуге болады деп үйретті. Әлеуметтік– экономикалық өмірдің жаңа жағдайлары
заң саласындағы әдебиеттің дамуына ықпал етті. Бірнеше жаңа дхармашастралар
– заңдар өмірге келді. Ондай шығармалардың ішіндегі еі ірісі XIII ғасырда
Виджнанешвара құрастырған “Митакшара” жинағы болды. Бұл отбасы жөніндегі
заңдар осы уақытқа дейін мәнін жоғалтқан жоқ.
Лексика саласында да біраз еңбектер жазылды. Жаратылыстану ғылымы
саласында да іздену жұмыстары жалғасты. Бірнеше жаңа медициналық трактаттар
жазылып, дәрілік шөптер сөздігі құрастырылды.
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯ.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Индия. Дели сұлтанатының құрылуы.
XI ғасырдың аяғына қарай Индия экономикасы өз дамуында елеулі
жетістіктерге жетті. Ауыл шаруашылығында әртүрлі дақылдар өсірілді. Ганг
өзенінің шығысында негізінен күріш егілді. Бенгалия мен Вихардан батысқа
қарай күріш орнына бидай өсіру кең өріс алды. Раджастхандағы негізгі
дақылдар қара бидай мен тары болды. Дәнді дақылдармен қоса бір жерде бұршақ
тұқымдастар да егілетін. Шағын учаскелер май алатын зығыр,
сезамкунжутсияқты өсімдіктеріне бөлінетін. Бенгалияда кендір мен мақта да
өсірілді. Ылғалды жерлерде қант құрақтары, бояу алынатын өсімдіктер
өсірілді. Ганг алқабының ылғалды жерлерінен жылына екі мәрте өнім жиналып
отырды. Ал батыстағы ылғалы жеткіліксіз, суғару жүйесі жоқ жерлерден өнім
бір – ақ рет жиналды.
Раджастхан, Пенджаб, Синд жяәне Белуджистан аудандарында мал
шаруашылығы басым болды. Өзен, көлдері жоқ жерлерде қауым мүшелері қолдан
құдықтар қазып, байламалар жасады. Cу оңай шығатын жерлерде әр үйдің немесе
екі – үш үйдің жеке меншік құдықтары болды. Су тереңнен қиын шығатын жерде
құдықтар аз қазылды: ондай жердегі құдықты бүкіл қауым бірлесе қазып,
бірлесе пайдаланған. Ал байламалар оны тұрғызған қауымның немесе феодалдың
меншігі болды.
XII ғасырға қарай Солтүстік Индияда бұрыннан келе жатқан қалалар өсіп,
кеңейіп қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген жаңа қалалар да пайда
болды. Бұл қалалар бұрынғысынша негізінен Индияның феодалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz