Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттері
КІРІСПЕ
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫ.ЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс.әрекетте¬рінің педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің да¬му ерекшелігі
1.3 Полиэтникалық аудиториядағы оқу процесін ұйымдастырудағы педагогтың іс.әрекетінің және танымдық іс.әрекетті белсендіру ерекшеліктері
2. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫ.ЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛ.ДЫҚ ЖАҒЫНАН ЗЕРТТЕУ
2.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс.әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама2
2.1.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс.әрекетін талдаудың әдісте.мелік бағдарламасының жүргізілуін ұйымдастыру
2.1.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арнал.ған сұрақ қағазы әдістемесінің жүргізілуін ұйымдастыру
2.2 Жоғарғы оқу орнындағы студенттің кәсіби іс.әрекетке дайындығы
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІНДЕ АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
3.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс.әрекетін талдаудың әдістемелік бағдарламасының нәтижелерін талдау
3.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ қағазы әдістемесінің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫ.ЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс.әрекетте¬рінің педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің да¬му ерекшелігі
1.3 Полиэтникалық аудиториядағы оқу процесін ұйымдастырудағы педагогтың іс.әрекетінің және танымдық іс.әрекетті белсендіру ерекшеліктері
2. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫ.ЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛ.ДЫҚ ЖАҒЫНАН ЗЕРТТЕУ
2.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс.әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама2
2.1.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс.әрекетін талдаудың әдісте.мелік бағдарламасының жүргізілуін ұйымдастыру
2.1.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арнал.ған сұрақ қағазы әдістемесінің жүргізілуін ұйымдастыру
2.2 Жоғарғы оқу орнындағы студенттің кәсіби іс.әрекетке дайындығы
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІНДЕ АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
3.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс.әрекетін талдаудың әдістемелік бағдарламасының нәтижелерін талдау
3.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ қағазы әдістемесінің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КIРIСПЕ
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері ретінде Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеуде, оның негізгі механизмі ретінде қос тілділікке көңіл бөлу керек. Билингвизм тілдердің қоғамдық қолдану және даму ғылымы ретінде социолингвистиканың объектісі болып табылады. Бірақта, Билингвизм сол сияқты психолингвистиканың да объектісі болады, себебі ол адамдардың сөздік қатынастарында хабарларын бірінші және екінші тілде білдіру процестерін зерттеуден толық бөлініп қарастыра алынбайды. Педагогика бойынша қос тілділік адамның танымдық іс-әрекетіне зор ықпал етеді, сол себептен Полиэтникалық аудиторияларда екінші тілді меңгеру жолдары мен тәсілдерін, ойлау іс-әрекетіндегі педагогикалық механизмдерді үйрену қажет.
Полиэтникалық аудиториялардағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы бүгінгі күнде өте өзекті мәселе болып саналады, себебі полиэтникалық жағдайда студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы, олардың даралық, танымдылық, мотивациялық, эмоционалдық, ұйымдастырушылық қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Полиэтникалық аудиторияда студенттер әртүрлі әлеуметтік ортада, өздерінің белсенділіктерін көрсете отырып, жоғарғы деңгейде дамыта алады, жалпы адамдармен іс-әрекет және қарым-қатынас барысында жоғары нәтижелерге жетуге мүмкіндіктері көбейе түседі.
Зерттеу мақсаты: полиэтникалық аудитоиядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін, және оқытушылар мен студенттердің өзара қарым-қатынастарын анықтау. Бұрынғы кеңестік және шетел педагогикасында полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшелігін зерттеу негізгі мәселелер ретінде қаралған, оларға мына авторлардың жұмыстары жатады: Величковский Б.М., Выготский Л.С., Эльконин, Тихомиров О.К., Давыдов В.В., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф., Арутюнян А.В., Андреева Т., Крысько В.Г., т.б. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі Полиэтникалық Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі - жоғарғы оқу орнында оқытушылар мен студенттердің өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері ретінде Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеуде, оның негізгі механизмі ретінде қос тілділікке көңіл бөлу керек. Билингвизм тілдердің қоғамдық қолдану және даму ғылымы ретінде социолингвистиканың объектісі болып табылады. Бірақта, Билингвизм сол сияқты психолингвистиканың да объектісі болады, себебі ол адамдардың сөздік қатынастарында хабарларын бірінші және екінші тілде білдіру процестерін зерттеуден толық бөлініп қарастыра алынбайды. Педагогика бойынша қос тілділік адамның танымдық іс-әрекетіне зор ықпал етеді, сол себептен Полиэтникалық аудиторияларда екінші тілді меңгеру жолдары мен тәсілдерін, ойлау іс-әрекетіндегі педагогикалық механизмдерді үйрену қажет.
Полиэтникалық аудиториялардағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы бүгінгі күнде өте өзекті мәселе болып саналады, себебі полиэтникалық жағдайда студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы, олардың даралық, танымдылық, мотивациялық, эмоционалдық, ұйымдастырушылық қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Полиэтникалық аудиторияда студенттер әртүрлі әлеуметтік ортада, өздерінің белсенділіктерін көрсете отырып, жоғарғы деңгейде дамыта алады, жалпы адамдармен іс-әрекет және қарым-қатынас барысында жоғары нәтижелерге жетуге мүмкіндіктері көбейе түседі.
Зерттеу мақсаты: полиэтникалық аудитоиядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін, және оқытушылар мен студенттердің өзара қарым-қатынастарын анықтау. Бұрынғы кеңестік және шетел педагогикасында полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшелігін зерттеу негізгі мәселелер ретінде қаралған, оларға мына авторлардың жұмыстары жатады: Величковский Б.М., Выготский Л.С., Эльконин, Тихомиров О.К., Давыдов В.В., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф., Арутюнян А.В., Андреева Т., Крысько В.Г., т.б. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі Полиэтникалық Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі - жоғарғы оқу орнында оқытушылар мен студенттердің өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Андреева Г.М Социальная педагогика. М.:Изд-во Моск. ун-та, 1980.
2. Архангельский Л.М Социально-этнические проблемы теории личности . М.,1974.
3. Әмірова Б.Ә. Оқу-танымдық процессіде жансақ нанымның өзгермелігі: Автореферат … канд. педагогика. наук. Алматы, 1997.
4. Бромлей В. Очерки теории-этноса Москва.1990.
5. Бараноев А. О. Основы этнической педагогика. Санкт-Питербург. 1991.
6. Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. Москва, 1990. 145 бет.
7. Гаджиева Р. Г. Изменение этнических стериотипов под влиянием культурных, политических и социально-демографических факторов. //Педагогика и практика. Яраславль, 1998. т.4., Вып 1. 39-40 бет.
8. Дашдамиров Л. Ф. К методологии исследования национально–педагогических проблем. //Советская этнография. №2. 1993.
9. Дробижева. Психологические аспекты национальных отношений. Т- 1967. 273 бет.
10. Джандильдин Н. Единство интерноционального и национального в педагогика советского народа. Алматы, 1990. 145 бет.
11. Иванова. Т. В. Изучение стериотипов с помощью проективных рисунков. //Вопросы психологии. №2, 1998. 71-82 бет.
12. Н. Елiкбаев. Ұлттық психология. Алматы, 1993.
13. K. Жүкеш. Ұлттық педагогиканың сипаты. Алматы, 1993.
14. Степанян Э.Х. Классовое и национальное сознание М., 1976.
15. Саракуев Л. М. Введение в этнопедагогику. М., 1996. 18.
16. Сарсенбаев Н.С. Обычаи, традиций и общественная жизнь. Алматы,1974. 104бет.
17. Столович Л.М. Сто наций и народностей . М., Мысль. 1985.
18. Сульбах В. Ұлттық –сана –сезiм. Москва, 1987.
19. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезiм мен қадір-қасиет. Алматы. 1990. 39бет.
20. Сужиков.М.М. Сапаргалиев.Т.С Межнациональные отношения .
21. Психологические тесты. Москва, 1991.
22. Танкаев С. Д. Быть и нация. А, Қазақстан, 1977.
23. Уледов А. К. Общесвенная психология и идеология. И, 1985.
24. Уледов А .К. Стуктура общественного сознания.
25. Узнадзе Д. Н. Теория установки. Москва-Воронеж, 1997.
26. Философскии словарь. Политиздат ,1980.
27. Чебаксаров.Н.Н Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых. //Советская этнография ,1967.№4
28. Г.Шпет Введение в этническую психологию.
29. Шихерев П.Н. Проблемы исследования межгрупповых отношени. // Психологический журнал. 1992. №1 15-23 бет.
30. Этнические процессы национальных групп Средней Азии и Казахстана. М., Наука, 1980.
31. Рабочая книга практического психолога / Под ред. А.А. Бодалева и др. – М.: Институт Психотерапии, 2003. – 640 с.
32. Пономаренко В.А. Страна Авиация. - М.: Наука, 1995.
33. Бабанский Ю.К. и др. Педагогика высшей школы – Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 176 с.
34. Основы педагогики и психологии высшей школы / Под ред. Акад. АПН СССР А.В. Петровского. - М., 1986.– 303 с.
35. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. - №2. - 2001. - С. 89-95.
36. Сергиенко Е.А. Становление субъекта: неоконченная дискуссия// Психол. Журн. - №2. - 2003. - С. 114-120.
37. Зимняя И.А. Педагогическая психология: учеб.пособие. – Ростов н/Д.: Феникс, 1997. – 480 с.
38. Максимова Н.Е. и др. Структура и актуалгенез субъекта с позиций системно-эволюционного подхода // Психологический журнал, № 1. – 2004. – С. 17-40
1. Андреева Г.М Социальная педагогика. М.:Изд-во Моск. ун-та, 1980.
2. Архангельский Л.М Социально-этнические проблемы теории личности . М.,1974.
3. Әмірова Б.Ә. Оқу-танымдық процессіде жансақ нанымның өзгермелігі: Автореферат … канд. педагогика. наук. Алматы, 1997.
4. Бромлей В. Очерки теории-этноса Москва.1990.
5. Бараноев А. О. Основы этнической педагогика. Санкт-Питербург. 1991.
6. Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. Москва, 1990. 145 бет.
7. Гаджиева Р. Г. Изменение этнических стериотипов под влиянием культурных, политических и социально-демографических факторов. //Педагогика и практика. Яраславль, 1998. т.4., Вып 1. 39-40 бет.
8. Дашдамиров Л. Ф. К методологии исследования национально–педагогических проблем. //Советская этнография. №2. 1993.
9. Дробижева. Психологические аспекты национальных отношений. Т- 1967. 273 бет.
10. Джандильдин Н. Единство интерноционального и национального в педагогика советского народа. Алматы, 1990. 145 бет.
11. Иванова. Т. В. Изучение стериотипов с помощью проективных рисунков. //Вопросы психологии. №2, 1998. 71-82 бет.
12. Н. Елiкбаев. Ұлттық психология. Алматы, 1993.
13. K. Жүкеш. Ұлттық педагогиканың сипаты. Алматы, 1993.
14. Степанян Э.Х. Классовое и национальное сознание М., 1976.
15. Саракуев Л. М. Введение в этнопедагогику. М., 1996. 18.
16. Сарсенбаев Н.С. Обычаи, традиций и общественная жизнь. Алматы,1974. 104бет.
17. Столович Л.М. Сто наций и народностей . М., Мысль. 1985.
18. Сульбах В. Ұлттық –сана –сезiм. Москва, 1987.
19. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезiм мен қадір-қасиет. Алматы. 1990. 39бет.
20. Сужиков.М.М. Сапаргалиев.Т.С Межнациональные отношения .
21. Психологические тесты. Москва, 1991.
22. Танкаев С. Д. Быть и нация. А, Қазақстан, 1977.
23. Уледов А. К. Общесвенная психология и идеология. И, 1985.
24. Уледов А .К. Стуктура общественного сознания.
25. Узнадзе Д. Н. Теория установки. Москва-Воронеж, 1997.
26. Философскии словарь. Политиздат ,1980.
27. Чебаксаров.Н.Н Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых. //Советская этнография ,1967.№4
28. Г.Шпет Введение в этническую психологию.
29. Шихерев П.Н. Проблемы исследования межгрупповых отношени. // Психологический журнал. 1992. №1 15-23 бет.
30. Этнические процессы национальных групп Средней Азии и Казахстана. М., Наука, 1980.
31. Рабочая книга практического психолога / Под ред. А.А. Бодалева и др. – М.: Институт Психотерапии, 2003. – 640 с.
32. Пономаренко В.А. Страна Авиация. - М.: Наука, 1995.
33. Бабанский Ю.К. и др. Педагогика высшей школы – Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 176 с.
34. Основы педагогики и психологии высшей школы / Под ред. Акад. АПН СССР А.В. Петровского. - М., 1986.– 303 с.
35. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. - №2. - 2001. - С. 89-95.
36. Сергиенко Е.А. Становление субъекта: неоконченная дискуссия// Психол. Журн. - №2. - 2003. - С. 114-120.
37. Зимняя И.А. Педагогическая психология: учеб.пособие. – Ростов н/Д.: Феникс, 1997. – 480 с.
38. Максимова Н.Е. и др. Структура и актуалгенез субъекта с позиций системно-эволюционного подхода // Психологический журнал, № 1. – 2004. – С. 17-40
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің
педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы ... ... ... 6
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің даму
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Полиэтникалық аудиториядағы оқу процесін ұйымдастырудағы педагогтың іс-
әрекетінің және танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері ... ... ... ...24
2. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЖАҒЫНАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың
әдістемелік бағдарламасының жүргізілуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған
сұрақ қағазы әдістемесінің жүргізілуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 Жоғарғы оқу орнындағы студенттің кәсіби іс-әрекетке дайындығы ... ... ..41
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІНДЕ АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .46
3.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың әдістемелік
бағдарламасының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ
қағазы әдістемесінің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 59
КIРIСПЕ
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы
ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында
жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның
ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының
интегралдық компоненттері ретінде Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеуде, оның негізгі механизмі ретінде қос тілділікке
көңіл бөлу керек. Билингвизм тілдердің қоғамдық қолдану және даму ғылымы
ретінде социолингвистиканың объектісі болып табылады. Бірақта, Билингвизм
сол сияқты психолингвистиканың да объектісі болады, себебі ол адамдардың
сөздік қатынастарында хабарларын бірінші және екінші тілде білдіру
процестерін зерттеуден толық бөлініп қарастыра алынбайды. Педагогика
бойынша қос тілділік адамның танымдық іс-әрекетіне зор ықпал етеді, сол
себептен Полиэтникалық аудиторияларда екінші тілді меңгеру жолдары мен
тәсілдерін, ойлау іс-әрекетіндегі педагогикалық механизмдерді үйрену қажет.
Полиэтникалық аудиториялардағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің дамуы бүгінгі күнде өте өзекті мәселе болып саналады, себебі
полиэтникалық жағдайда студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы,
олардың даралық, танымдылық, мотивациялық, эмоционалдық, ұйымдастырушылық
қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Полиэтникалық аудиторияда студенттер әртүрлі әлеуметтік ортада,
өздерінің белсенділіктерін көрсете отырып, жоғарғы деңгейде дамыта алады,
жалпы адамдармен іс-әрекет және қарым-қатынас барысында жоғары нәтижелерге
жетуге мүмкіндіктері көбейе түседі.
Зерттеу мақсаты: полиэтникалық аудитоиядағы студенттердің танымдылық
іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін, және оқытушылар мен студенттердің
өзара қарым-қатынастарын анықтау. Бұрынғы кеңестік және шетел
педагогикасында полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің даму ерекшелігін зерттеу негізгі мәселелер ретінде қаралған,
оларға мына авторлардың жұмыстары жатады: Величковский Б.М., Выготский
Л.С., Эльконин, Тихомиров О.К., Давыдов В.В., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф.,
Арутюнян А.В., Андреева Т., Крысько В.Г., т.б. Жалпы айтқанда біздің
егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми
зерттеуіміздің өзектілігі Полиэтникалық Полиэтникалық аудиториядағы
студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және
олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен
анықталады.
Зерттеу объектісі - жоғарғы оқу орнында оқытушылар мен студенттердің
өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
процесі.
Зерттеу заты - қарым-қатынас, іс-әрекет барысындағы студенттердің
ұлттық ерекшеліктерінің әлеуметтік-психологиялық сипаттамалары.
Негізгі болжам - Полиэтникалық аудиториядағы педагогтардың іс-
әрекетінің нәтижелілігі этникалық топтардың танымдылық ерекшеліктерін жетік
білуіне байланысты.
Жалпы болжам төмендегі жанама болжамдармен нақтыланады:
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы
мен қалыптасу барысында, олардың этникааралық өзара әрекет тиімділігі
жүзеге асады.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің жалпы танымдық іс-әрекеттерімен
бірге олардың жеке басындағы қасиеттері мен белсенділіктері дамиды.
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің
міндеттері:
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктері мәселесін педагогикада зерттелуін қарастыру.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық процестерінің даму
ерекшеліктерін анықтау.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама беру.
Зерттеуге қойылған негізгі міндеттерге байланысты келесі әдістемелер
жүргізіледі:
Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың әдістемелік
бағдарламасы.
Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ
қағазы.
Зерттеудің методологиялық негізінде жан-жақты және гормониялық дамыған
жеке адамның қалыптасуының тұтастай процесіндегі ұлттық педагогиканың
әлеуметтік тарихи табиғатындағы, бір халықтың ұлттық педагогикасының екінші
халықтың педагогикасына әсер етудегі кординалдық жағдайлар болуы керек.
Зерттеудің теориялық негізі мыналар болады:
1. Педагогика мен психологиядағы жүйелі жақындаудың қолданылатын негізгі
принциптерін ашатын және жеке адамға жүйелі құрылымдық жақындауды
жүзеге асыратын отандық психологиядағы мен педагогикалық ғылымдарда
қарастырылған концепциялар. ( Ананьев Б.З., Ковалев А.Г., Кузмина
А.С., Кулюткин А.Н., Мерлин В.С., Платонов К.К., Сластелин Б.А.,
Спирин А.Ф., Шорохиева Е.В., Щадриков В.Д., т.б);
2. Этнопедагогикалық құбылыстардың негізгі мазмұнын ашатын
педагогикалық, философиялық, этнографиялық ғылымдар мен қарастырылған
концепциялар (Андреева Г.Н., Арутюнян А.В., Богромов Э.А.,
Жандильдин Н., Козлов В.И., Крысько В.Г., Кузнецов Н.Н., Ниязалиев
Ш., Парщнев В.П., Старовойтова Г.М., Трусов В.П., Щехиров П.Н.,
Феденкон Ф., т.б.)
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы
Егеменді Қазақстан Республикасының өмірінде негізгі рольді қоғамның
белсенді бөлігінің бірі - студенттер қауымы алады. Ол жастардың кәсіби
дамуы, әсіресе қазіргі кездегі заманға сай жеке бастарының ерекшеліктерінің
дамуы, қоғамның әрі қарай дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да
педагогикалық зерттеудің маңыздылығы - полиэтникалық аудиториядағы
студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін зерттей отырып,
қоғамның болашақ иелерін жеке адам ретінде дұрыс қалыптастыру.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің танымдылық іс-әрекеті тек
білімге, оқуға ғана бағытталмай, өзімен бірге жүрген достарының өмір-
салтын, өзіндік-этностық ерекшелігін тануға, сөйтіп, өзінің зерделік,
мәдениеттілік өрісін кеңейтуге бағыттайды. Жастар өз өмірінің студенттік
кезінде үлкен психикалық өзгерістерге ұшырасады. Біріншіден студенттің
“Мен” дәрежесі көтеріледі. Екіншіден, ұлт мәселесіне басқаша қарайды.
Ұлттық намыс, ұлттық сезім, ұлттық санасы оянады. Осыған орай оқу іс-
әрекетінің мотивациялық өрісі де өзгереді. Оқудағы меңгеру процесінің
механизмдері: білім, дағды, шеберлік жүйелерінің нәтижелік көрсеткіштері
өзгеріске ұшырасады. Негізінен оқу түрткісі, қажеттіліктері курстан курсқа
өткен сайын анықтала түседі [9].
Полиэтникалық аудиториядағы басқарушының іс-әрекетінің негізгі
элементтерінің бірі - әр жақтық этникалық топтардың өкілдерінің
спецификасын білу. Басқарушы алдын ала оларды қызықтыратын халықтардың салт-
дәстүрлерімен танысады. Оларда осы сұрақтар жөнінде білімдері болып немесе
басқа ұлттардың қарым-қатынас тәжірибесі болғаны дұрыс.
Ұжымның мүшелерінің ұлттық- педагогикалық ерекшеліктерін білмеуі,
ұлтаралық қақтығыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Барлық ұлттардың өкілдеріне
бірдей тең қарым-қатынас болуы керек. Полиэтникалық аудиторияның
басқарушысы әрбір студентке, оның ұлтына тәуелсіз сын көзбен қарау керек.
Әртүрлі ұлттың өкілдерінің арасындағы достықты нығайтуға бағытталған арнайы
жұмыстар жүргізілуі керек. Тағы бір айта кететін жай, бұл студенттердің
арасында қақтығыс жағдайларының болдырмау мәселесі. Себебі ұлттық негіздегі
қақтығыстар бір ұлттың өкілдерінің басқа ұлтқа деген кері қатынастарын
туғызады. Мұндай жағдайларда олардың себептерін мұқият ашып қарау керек.
Әртүрлі ұлттардың өкілдерінің қарым-қатынастарының тәжірибесі болмауы,
осындай түрдегі қарым-қатынастарды негативті эмоционалды қабылдау. Сол үшін
басқарушыларға тек қана топпен емес, әр студентпен жеке дара жұмыс жасау
қажет. Бұндай жағдайда қоршаған адамдардың ең бірінші жақсы жақтары мен
жоғары қасиеттерін көруге үйрету керек. Көп ұлттық аудиторияда
студенттердің арасында ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетін қалыптастыру
керек.
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениеті - бұл кең көлемдегі түсінік,
бірінші жағынан халықтардың қарым-қатынасының өткен тәжірибесін, ал екінші
жағынан осы тәжірибе жиналу процесінде қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениетіне ие болған адамдар, өз
елдірінің және басқа халықтардың діни құндылықтарына деген қызығушылықпен,
ұлттарына тәуелсіз бүкіл адамдарға бірдей достық көзқараспен, қиын жағдайда
көмек көрсетуге дайын тұратындарымен ерекшеленеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушылар және әлеуметтік қызметкерлер қандай ұлттың өкілдерімен жұмыс
жасаса, солардың ұлттық- педагогикалық ерекшеліктерімен, салттарымен,
құлықтылық және педагогикалық құндылықтарымен таныс болуы керек. Әр ұлттық
топтардың өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынас шеңберлерін кеңейту қажет.
Көп ұлттың аудиторияда ұлттарына тәуелсіз студенттер басқа құрыбыларындағы
өздерін олардан ерекшелейтін қасиеттерді бағалауға үйрену керек. Ұлтаралық
қарым-қатынастың мәдениеті ұлтаралық қарым-қатынастардың аумағындағы
қызметкерлердің іс-әрекеттерінің нәтижелігін және жемістілігін қамтамасыз
етеді. Бұның мазмұны әр ұлттық топтардың өкілдерінің арасында қарым-
қатынасты реттейтін ережелер мен нормаларды білу; ұлтаралық қарым-
қатынастың құрылған дәстүрлі және топтауырынды түрлерін сақтау; ұлтаралық
қарым-қатынастың қарама-қайшылықтарына қарсы тұру қабілеті [22]
Өзіміздің егеменді елімізде көп ұжымдар өздерінің құрылымдары бойынша
Полиэтникалық болып келеді. Полиэтникалық жағдайда жеке адамдардың өзара
қарым-қатынастарына әсер ететін ұлттық ерекшеліктер, дәстүрлер, адамдардың
жүріс-тұрыс нормалары көрінеді. Полиэтникалық аудиториялардағы студенттерге
этникааралық қарым-қатынастың бедсенділі сипатты. Ұлттық- педагогикалық
ерекшеліктер әрбір ұлттың өкілдерінің Полиэтникалық аудиторияның
жетекшілерінің талаптарына бейімделуіне қамтамасыз етеді, немесе кедергі
жасайды. Әртүрлі ұлттық өкілдерінің педагогикалық іс-әрекетке бейімделу
процесін 3 сатыға бөлуге болады:
а) бастапқы сатыда студенттердің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері
жетекшілердің іс-әрекеттеріне кедергі жасайды, немесе әрі қарай жақсы
дамуына ықпалын тигізеді. Егерде олар жетекшінің мақсатына қарама-қайшы
келсе, онда жалпы педагогикалық іс-әрекеті, мазмұны мен қасиетін қайта құру
керек. Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктердің спецификасын, олардың нақты
этникалық топтардың өкілдерінде қызмет ететін түрлерін анықтау үшін және
міндетті түрде ұжымдағы жағдайды мұқият білу үшін ұзақ уақыт қажет болады.
б) келесі сатысында жетекшілер мен студенттердің арасындағы қарым-
қатынастар тұрақталады, өзара тіл табысып бірін-бірі түсіне бастайды және
студенттер өз белсенділіктерін көрсетеді.
в) ең соңғы этапта бүкіл ұлттық өкілдерінің араларындағы потенциалдық
мүмкіндіктері ашылып бір-бірімен өзара әрекеттене бастайды. Ендеше
студенттердің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері пән оқытушының
белсенділігінің ұйтқысы болады. Бұл кезеңде ұжымның ішінде қиыншылықтар
пайда болса, онда этникалық жалпылықтың өкілдері өздері-ақ жая алады,
полиэтникалық жағдайда студенттердің бір-біріне деген жанашырлық қайғыға
ортақтасу, қиын жағдайда кеңес пен көмек беру сияқты қасиеттері дами
түседі. Бір ескеріп кететін жай Полиэтникалық аутиторияда өздерінің
дәстүрлерімен, моральды және құлықтылы құндылықтарымен, әлеуметтік
жағдайымен өмір сүру стилімен, жүріс-тұрысымен ерекшеленетін адамдар бар
екенін ұмытпауымыз керек.
Бүгінгі күнде біздің еліміздің экономикалық дамуы өте күрделі кезеңде
өтпелі болып отыр. Себебі адамдардың көпшілігі саясатқа келіп, коммерциялық
іс-әрекетпен айналысып, басқарудың әртүрлі сфераларына қатысып, және
осыларға керек болатын арнайы дайындықсыз, соның үстінен бұлардан кәсіби
сапалар талап етіледі. Полиэтникалық аудиторияның жетекшісі әртүрлі
жалпылықтардың өкілдерімен байланыста бола отырып, біраз уақыт өткеннен
кейін олардың өзара қарым-қатынастарын реттеудің арнайы дағдылары мен іс-
әрекеттерін ие болады [37].
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетіне әртүрлі халықтардың адамдарының
өзара әрекеттену және бір-біріне әсер ету процесі қарастырылады. Ұлтаралық
қарым-қатынаста әртүрлі этникалық жалпылықтардың өкілдері өздерінің
халықтарының жекеленген қсиеттерін ғана көрсетпей, сонымен қатар өзінің
ұлтының қоршаған ортаға, басқа этностарға кең және жүйелі қарым-қатынаста,
сол сияқты ұлтаралық қарым-қатынасының ұғымында өзін іс жүзіне асырған
болатын. Кәсіпқойлық ұғымын біріншіден ұлтаралық қарым-қатынастарға, адам
кейін қатынасқа жатқызуға болады. Ол осымен өзінің ғылыми, әлеуметтік және
тәжірибелік құндылығына ие болады. Осыған байланысты ұлтаралық қарым-
қатынаста кәсіпқой өзіндік ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерінің негізінде
әртүрлі ұлт өкілдерінің қатынастарын реттеп ұйымдастырып қана қоймай,
сонымен қатар әр этностың адамдарының идеялық және педагогикалық
құндылықтарын, олардың ұлттық идеологияларын, әлеуметтік топтауырындағы,
жүріс-тұрыс пен іс-әрекетті жалпы қызығушылықтар ретінде пайдаланады.
Ұлтаралық қарым-қатынастарда кәсіпқойлықтың даму мәселесінің қалыптасуының
үлкен саяси маңызы бар. Себебі полиэтникалық аудиторияда саяси процестерді
икемді реттеуге жағдай жасайды, әртүрлі жалпылықтардың өкілдерінің өзара
қарым-қатынастарында пайда болатын аздаған келіспеушіліктерді жойып етеді.
I. Психолого-педагогика ғылымының кейінгі даму жылдарында тиімді оқытуды
жақсарту мәселесі жан-жақты оқытудың бір объектісі болып жүр. Бұл мәселе
жөнінде Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, А.Н.Маркова, Л.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, В.Я.Ляудис, Б.Хасанов еңбектерінен көруге болады.
Полиэтникалық аудиторияда ұлтаралық қарым-қатынаста кәсіпқойдың
білімдеріне, дағдыларына және іскерлігіне жауапты талаптар қойылады,
әсіресе деңгейлері мен сапаларына және олардың дамуына. Бұл жерде өте
жоғары кәсіпкер туралы сөз болады, себебі оған бүкіл адамдарға маңызды
саяси қарым-қатынастар мен саяси іс-әрекеттер тәуелді.
Міне осыған байланысты ұлтаралық қарым-қатынастарда біз кәсіпқойлықты
қарастырғанда онымен әртүрлі қабілеттердің жақын дамуының кәсіпкерліктің іс-
әрекетінің аумағында ғана көрінетін терең және кең білімдеріне
байланыстырып қана қоймай, сонымен қатар жалпы адамзаттық мәдениеттің
ерекшеліктерін, әртүрлі этникалық жалпылықтардың өкілдерінің арасындағы
еңбек қатынасының мәдениеті, ұлтаралық өзара әрекеттенудің құлықтылық
мәдениеті.
Осы білімдерді тәжірибе пайдалану, оған күнделікті өмір сүру және іс-
әрекет барысында бүкіл елдердің адамдарының теңдігін нәтижелі түрде іске
асыру, қоағмдағы белгілі процестердің әлеуметтік салдарын алдын ала білу,
әр этникалық жалпылықтардың өкілдерінің өзара қарым-қатынастарына әсер
ететін олардың жағымды және жағымсыз жақтарын анықтау; бірігіп күш салудың
негізінде бүкіл адамдардың интеллектуалдық және әлеуметтік күштерін
біріктіру, ынтымақтастыққа реалды және сенімді жолдар табу, дауласқан
сұрақтарды қиындықсыз шеше, ұлтаралық қарым-қатынастардағы иеленушіліктер
мен қақтығыстарды болдырмау.
Қорыта келгенде ұлттық қарым-қатынаста кәсіпқойлықтың жеке адамдар
арасында көріну деңгейлері жеке адамның мынадай дағдыларын, іскерліктерін
және қасиеттерін қалыптасуын талап етеді: әртүрлі этникалық жалпылықтардың
өкілдерінің өзара іс-әрекеттері мен қатынастарындағы әртүрлі қиындықтарды
жеңуді қамтамасыз етеді, басқа ұлттың адамдарына деген жанашырлық,
ұлтаралық қатынастардың нәтижелігіне қажетті жағымды педагогикалық
атмосфераны тудыру, сол сияқты біріккен іс-әрекет барысында жағымды
нәтижелерге жету. Алдына қойған мақсаттарына жетуі үшін кәсіпкерліктердің
ең біріншіден мынандай білімдері болуы керек: әртүрлі этникалық
жалпылықтардың өкілдерінің ұлттық-педагогикалық және басқа ерекшеліктерін
білу, ұлтаралық қарым-қатынастағы әртүрлі жағдайларында олардың жүріс-
тұрыстарының түрлері мен тәсілдерін білу, қатынастарымен өзара
әрекеттенулерін, дәстүрлерді және таптауырындарды басқа ұлт өкілдерінің
қабылдауы, ұлттық сана-сезімнің қызмет етуінің өзіндігі. Ұлтаралық қарым-
қатынаста кәсіпқойлықтың көріну түрлерінің құрылымы мен мазмұны өте күрделі
және көптүрлі. Олардың негізін құрайтындар өте жақсы дамыған қабілеттер;
өзіндік қалыптасқан қызығушылықтармен олармен қатынас жасау процестерінен
қанағат алуға тырысу.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
роль атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Танымдық әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде студенттерде танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық
қалыптасады.
Танымдық iзденiпаздық ұғымы және оны қалыптастыру проблемасын көптеген
педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазды. Бұл
проблеманың түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады.
Құл иеленушiлiк құрылыс кезiнде ежелгi Греция мен Римде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Бұл
дәуiрде де өскелең тәрбие беру iсiне мемлекет тарапынан айрықша көңiл
бөледi. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде
жаугершiлiк ұрыстарға шалымды, күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет
болады. нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай – ақ ежелгi Рим философтары Плутарх, Тацит,
Квинтилиан еңбектерiнде одан ары дами түстi.
Бұл теорияда ақыл – ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Сократтың өзi – ақ оқыту
барысында шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен – дi. Ол шәкiрттердiң танымдық
iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн – эвристикалық әңгiмелесудi
алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана бере салмай,
шәкiрттерiне сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын
арттырып, өз ой тұжырымдарын жасай бiлуге ұйретедi. Эвристикалық сұрақтарды
алдын – ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде
қарастырады.
Кейiнiрек осы iзденiмпаздықтың дамуына ежелгi Рим философтары үлес
қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы
айтарлықтай роль атқарады деген пiкiр айтты.
Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде-ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой –
тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi
дұрыс қолдану мәселесiне көңiл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу процессiнде дiннiң ерекше роль атқарғанын
байқауға болады. дiннiң уағыздауы бойынша, адамды алдағы келетiн о
дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi
антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны
таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, VI ғасырдың соңында Папа
Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға
үкiм шығарған.
Жалпы, орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын
түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр
тiлде берiлдi. Сондай – ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ – жауап түрiнде жүзеге
асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға
болмайтыны белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң жалпы дамуын тежеп қана
қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Бұл жүйе бiрнеше ғасырға
созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты
оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой – өрiсiн дамытуға үндеген
еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға о дүниеге дайындалып жатқан адам
емес, керiсiнше, белсендi, ой – өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы
мүшелерi қажет болды.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық iзденiмпаздық туралы құнды
пiкiрлер Ф. Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк, Я.А. Коменский, Ж.Ж.
Руссо, К. Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және
т.б. еңбектерiнде айтылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХVI ғасырда өмiр сүрген француз
ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап
көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан-ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн
көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда
өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне
iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде студенттің басшылық
ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Студент ұстаздан алған бiлiмiн түгел
сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның
бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Демек, Монтень пiкiрлерiнде студенттің танымдық iзденiмпаздығын дамыту
идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы
идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоцци және т.б.
мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А.
Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы – сезiмнен, студент сезiне бiлмесе,
оның ой-өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес,
сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада
өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды – бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету
құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және өмiрге пайда
келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде: Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана
бiлу қажет, - деп ерекше атап өттi.
Я.А.Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздығы туралы пiкiрiн Д. Локк одан
әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотив пен ұмтылыс туралы сөз ете отырып,
баланы дамытудағы iзденiмпаздықтың қажеттiгiн атап көрсеттi.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын
көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен
өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж.Руссо идеясын И.Г.Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол студенттің
iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХҮIII – ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына И.Г.
Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоций оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн
iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.
Қазiргi таңда әрбiр жеке тұлғаның құндылық қасиеттерiн дамытып,
қалыптастыруға аса мән берiлiп отырғаны белгiлi. Әсiресе ұрпақтан – ұрпаққа
мирас болып келе жатқан салт – дәстүр, әдет – ғұрыптар, тарихи – әдеби
мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетiн дамыту мүмкiндiгiне барынша
көңiл бөлiнгенiн ғылыми – зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Бастапқы кезде студенттердің есте сақтау мен танымдық қызығушылық
қабiлетi жақсы болады. Егер студенттің қызығушылығы жайында жүйелi
мәлiмдемелер түсiп отырса, студенттің даму үрдiсi шапшандайды. Бiз бұл
жерде Л.В. Занковтың идеясын негiзге алдық. Ол студенттің қоғамдық өмiрдiң
әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi студенттің дамуы үшiн
туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, студенттің дамуына
қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын
зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген
саяхат – сабақтар мен эксурсиялар студенттің танымын қалыптастыруда негiзгi
орын алатынын практика барысында айқын байқадық.
Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары студенттің ынтымақтастығын
жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс
iстегеннен гөрi студент ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол
өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке
көтерiледi..., - дейдi.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға
байланысты арналған ғылыми – зерттеу еңбектерiн зерделеу барысында
студенттердің қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған
еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық.
Мәселен, С.Төрениязова Студенттердің танымдылық іс-әрекеттері атты
ғылыми-зерттеу жұмысында студентті дамытуда бiлiм мен тәрбие негiзгi орын
алатынын атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды:
- психикалық дамуға – студенттің мiнез-құлқының, ерiк-жiгерiнiң,
қабiлетiнiң дамуы;
- рухани дамуға - студенттің iшкi жан дүниесiнiң сырттан әсер ететiн
күшпе өзара бiрлiгi;
- әлеументтiк дамуға – өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық ортаға үйлесе
дамуы;
- жалпы дамуға – студенттің жан-жақты үйлесiмдi дамуы, - деп
қорытындылай келе, аудиториядан тыс уақытта студенттерді дамытудың ғылыми-
теориялық негiзiн айқындай отырып, студенттермен жүргiзiлетiн жұмыстардың
тиiмдiлiгiн арттыруға, ғылыми жұмыстары мен оқу орындағы қоғамдық
ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжiрибелiк-эксперименттiк
жұмыстардың тиiмдiлiгiн нақтылайды.
Көпұлтты Қазақстан жағдайында адамгершiлiк тәрбие мәселесi В.А.Кимнiң
еңбегiнде негiз болады. әрбiр этникалық топтың бiр ұжымда тәрбиелену
барысында олардың ұлттық ерекшелiктерiне, салт-дәстүрiне, әдет-ғұрыптарына
аса мән бере отырып, адами құндылық қасиеттерiн қалыптастыруда әр ұлт
өкiлдерiнiң ықпалын жан – жақты ашып көрсетедi.
Қоғам дамуының жаңа кезеңiнде студенттермен адамгершiлiкке тәрбиелеудiң
ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесiн жасаған Р.К.Төлеубекова адамгершiлiк
тәрбиесi – адамзат қоғамын үнемi толғандырып келе жатқан күрделi мәселенiң
бiрi. Жаңа әлеументтiк мәдени жағдайда жеке тұлғаның адамгершiлiк тұрғыдан
қалыптасуына байланысты, бiрiншiден бүкiл адамзат қоғамының даму тарихында
адамгершiлiк тәрбиесiнiң өзектi болғанын, екiншiден, философиялық, тарихи,
әлеументтiк, психологиялық, педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулерге
талдау жасай келе, адамгершiлiк адамның тұлғалық құрылымында ең алдымен
өзiн танып бiлуi, олармен қарым – қатынасы адамгершiлiк тәрбиенiң бiр қыры,
үшiншiден, қазiргi әлеументтiк жаңа орта жағдайында адамның адамгершiлiк
тұлғада қалыптасуы өзi өмiр сүрiп отырған қоғамның және әлеументтiк
ортаның, оның жанды саласы – мектептiң алатын орнының маңызы зор екенiне
тоқталады.
ХIХ ғасырдың 60 жылдары мен ХХ ғасырдың 90 жылдары аралығында
адамгершiлiк тәрбиенiң даму тарихын зерттеген Э.А.Урынбасарованың
еңбегiндегi қазақ төңкерiсiне дейiн және төнкерiстен кейiн де қоғам
дамуында адамгершiлiк тәрбиесiнiң басты орын алғанына архив деректерiн
негiзге ала отырып тұжырымдайды.
Ал, болашақ ЖОО оқытушылары адамгершiлiк тәрбиесiн ұйымдастыруға
байланысты А.А.Калюжный, А.А.Аманжолова, С.Қ.Әбдiлдинаның еңбектерi
арналған.
Бiз, тарихи ескерткiш мұралар арқылы оқушыларды адамгершiлiкке
тәрбиелеуде жоғарыда аты аталған ғалымдардың, практиктердiң ғылыми
тұжырымдарын басшылыққа алдық.
Студенттерге адамгершiлiк тәрбие берудiң ғылыми – теориялық негiзiн
айқындай келе, зерттеуiмiзге нысана етiп алып отырған ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасқан тарихи ескерткiш мұралардың тәлiмдiк те, бiлiмдiк те маңызының
зор екенiн зерттеу барысында айқындадық.
Сонымен қатар, Қазақстан бiлiм беру жүйесiнiң әлемдiк стандартқа сай 12
жылдық бiлiм жүйесiне көшуi кезiнде бiлiм берудiң негiзгi компонентi
аймақтық ерекшелiктердi ескере отырып, тәлiмдiк маңызы мол тарихи мұраларды
студенттердің бiлiмдiк деңгейiн жетiлдiруге байланысты еңгiзу мүмiндiгi бар
екенiн атап көрсеткiмiз келедi.
Тарихи ескерткiш мұралар жеке тұлғаның адамгершiлiк құндықтарын
қалыптастыру мәселесi әлi өз дәрежесiнде зерттелмеген тақырыптардың бiрi
болып табылады. Бүгiнгi жас ұрпақтың бойындағы адамгершiлiк құндылықтарды
қалыптастыруда ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан мұралардың маңызының мол екенiн
көп жылдық ұстаздық тәжiрибемнен көрiп отырмын. Себебi, студент
менталитетiне жақын, күнделiктi отбасындағы, қоршаған ортадағы iзгiлiктер
адам бойындағы құндылықтарды дамытудағы ықпалы мол. Көп жылдық тәжiрибе
барысында қоршаған ортаның студенттерге қандай ықпалы болатынына зерттеу
жүргiздiк. Зерттеу барысында әсiресе студенттердің көңiл – күйiне сыртқы
қоршаған ортаның ықпалының мол болғанын тәжiрибелiк – зерттеу жұмысында
айқындадық. Әсiресе, қоршаған табиғи ортамен тiкелей қарым – қатынаста болу
арқылы табиғаттың небiр қыр сырын түсiнуге мүмкiндiк алады.
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi
сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты студенттердің танымдық
әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк,
ұйымдастырушылық және моральдiк – психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып
табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
-биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Биологиялық аспект – белсендiлiк мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. ол өзiн – өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық белсендiлiк адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез – құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Белсендiлiк бейне
белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей
детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк
табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект – тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк адамның
жаңа қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде
және белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы
себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды.
Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына
сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер
етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект – мәселелерi iс-әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсендiлiк – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi.
Бұл орайда субъект белсендiлiгi сыртқы материалды iшкi психикалық
әрекетi өз қатарына қосатын iс - әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады
(Б.Г. Ананьев, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубенштейн). Тұлға
белсендiлiктiң өзiне ғана тән түрiне ие – әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда
ол белгiлi әрекетке жетедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және
әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Белсендiлiк тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң
қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған
ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым – қатынасына байланысты,
әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк
болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн
жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi
түсiндiрумен байланысты:
- белсендiлiк студенттің таным iс – әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi
жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын
сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- белсендiлiк субъектiнiң iс – әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив,
ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның
сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- Белсендiлiк жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты –
объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi.
Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн
түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр – бiрiнен айырмашылығы
бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң
көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру
қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу – орындау
арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти
отырып жүзеге асады.
Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай
қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивтi танымның
мәнiн мақсатқа бағытталған iс – әрекет ретiнде ашады танымның жоғарғы
деңгейi – өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға
болады: ақыл – ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл – ой белсендiлiгi элементарлы iс – әрекеттен бастап
шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс
– әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
- ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы –
зерттеу iс – әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
- интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн
тұлғалық белсендiлiк ретiнде.
Ақыл – ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен
процесстер құрайды. Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк
дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi.
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде
түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы Д.Б.
Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты, оның пiкiрi бойынша,
интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес
факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк – жалпы танымдық белсендiлiк феноменiнiң маңызды
саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады:
қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана
тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым – қатынасымен,
яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын
бейнелеуiмен, себеп – салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен
түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде
өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi
белсендендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне
анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi
анықталынады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi – педагогикалық зерттеудiң
терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес
қосқандар: М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов
және т.б. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада,
бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей
анықтамалар берiледi:
- Адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң тағдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин,
Т. Рибо).
- Таным субъектiсiнiң ақыл – ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л.
Рубенштейн).
- Әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер).
- Адамның iс – әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарлататын
эмоциональды – ерiктiң және ақыл – ой процессiнiң ерекше қорытпасы
(А.Г. Ковалев).
- Бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А.
Половников).
- Субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу
әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова).
- Тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай
(Р.А. Низамов).
- Оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина).
- Таным мақсатына жетудегi құлықтық – ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен
және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының
айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен
тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы
қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық
қарым – қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы
таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық
белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы
iзденiске жетелейдi.
Студенттердің жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы 19-21 жас
аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе студенттің логикалық тапсырмаларды
белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің
даму ерекшелігі
Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерін тек қана бағыт және таптауырындар
механизмдері арқылы көрінеді. Бір жағынан адамдардың психикасы мен іс-
әрекетіндегі қызмет ететін санадан тыс әрекеттерге қазіргі уақытқа дейін
басқа түсініктемелер табылған жоқ. Шынында да ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктердің көріуі санадан тыс және саналы әрекеттер шекарасында
жатады. Яғни ол адамның еркінен тәуелсіз. Басқа жағынан қарағанда ұлттық-
педагогикалық ерекшеліктердің қызмет ету процесін суреттеуде қажетті
болатын бағыт теориясын педагогикалық дайындық феноменін түсінуге шығарады,
себебі кез-келген ұлттық жалпылықтың өкілдері оларға ұлттық дәстүрлері
мәжбүр ететін ойлануға, сезінуге және қимылдар жасауға бейімделген болады.
Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктер ретінде көрінетін тұрақты психикалық
феномендердің қызмет ету сипатын тек қана топтауырындалу құбылыстары
түсіндіре алады.
Олардың ғылыми әдебиеттерде бағыт теориясы өте кеңінен қарастырылған.
Оның негізін салушы Д.Н.Узнадзе бағытты былай түсінген, индивидтің біріккен
қажеттіліктерінің ықпал жасауынан және оның өмір сүру жағдайларының әсер
етуінен пайда болған. Белгілі психикалық қалып, оны белгілі іс-әрекетті
орындауға дайындық ретінде сипаттауға болады. Бағыттардың пайда болуы және
қызмет ету механизмдерін бірінші көрсеткен де Д.Н.Узнадзе. Қажеттіліктердің
негізінде пайда болатын бағыттардың сипатына жеке адамның қабылдау тәсілі,
реакциялары, жүріс-тұрысы бағынышты Ш.Надирашвили бағыты әлеуметтік
педагогиканың деңгейінде түсінудің ірге тасын қалаған. В.А.Ядов, әлеуметтік
бағыттың құрылымында когнитивті эмоциональды және жүріс-тұрыстың
компоненттерін бөліп көрсетті, бағытты түсінде жеке адамның негізгі сипаты
ретінде оның қызмет ету механизмдерін зерттеу жолдарын көрсетті.
Полиэтникалық жағдайдағы басқарушылар, әлеуметтік-қызметкерлер көптеген
ұлттардың өкілдерімен ең алғаш кездеседі және көбінесе олармен қарым-
қатынас жасауға дайын болмайды. Социологтардың зерттеулері бойынша мұндай
жағдайларда ұлтаралық қарым-қатынас 4-6 есе жоғарылай түседі, ол үшін әр
адамнан қосымша педагогикалық қиыншылықтарда жеңіп шығуға талап етіледі.
Полиэтникалық ұжымдардың көптеген басқарушылары ұлтаралық қарым-
қатынастарды басқару кезінде, әсіресе өздерінің іс-әрекеттерінің бастапқы
сатыларында жиі және көптеген қиыншылықтарға соқтығысады. Бұған бірнеше
себептердің қатары бар. Ең негізгісі - оқу орындарындағы Полиэтникалық
ұжымдармен жұмыс жасаудың әртүрлі әдістерін үйрететін арнайы пәндердің
болмауы. Соған байланысты қазіргі заманда жоғарғы оқу орындарының түлектері
және жас кәсіпкерлер Полиэтникалық ұжымдардағы әлеуметтік-педагогикалық
қиыншылықтарға ұшырайды.
Полиэтникалық жағдайда индивидтің өзіндік қарым-қатынасы - тіл
үйренудің, сол тілді меңгерудің негізі болады. Осымен қатар тіл үйренуде,
сол тілді өгей тіл ретінде, ана тілі ретінде қарауда, оған қарым-қатынастың
құралы ретінде қараудың тілдік пән ретінде қараудың атқаратын ролін, оның
маңызы өте зор. В.Риверс кезінде айтқан болатын: “тілге үйренудің жолдарын
іздестірместен бұрын, со тіл дегенге анықтама беруіміз керек”. Яғни тіл
оның қарым-қатынас жүйесіндегі ойын, даму деңгейін байқататын, оның қарым-
қатынастағы қызметін көрсететін жалпы білім алу кезіндегі құрал. Өгей тілге
үйренудің жалпы пән ретінде анықталуымен қатар, өзінің үйренудегі, қолдану
жүйесіндегі ерекшеліктері оны меңгеру қиындығын аңғартады. Оны меңгерудегі
қиындықты студенттер мен педагогтар мезінеді. Мұндай әсер кейде
студенттерге үйренуде қарама-қайшылықтар туғызуы мүмкін. Мысалы, “қаншама
оқысаңда үйрене алмайсың”, “Тіл үйрену маған қиын” [7].
Күнделікті өмірде адам өзінде бұрыннан бар және жаңа пайда болған
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолында әртүрлі әрекет жасайды. Осының
барысында ол заттар мен құбылыстардың арасындағы жоғарыда аталған көптеген
байланыстарының ішінен керек дегенін алып, іске жаратады. Мұның бәрін біз
ойлау арқылы есеп шығаруға жатқызамыз. Заттар мен құбылыстарды талдап
зерттеу салыстыру арқылы жүргізіледі: К.Д.Ушинский: “Дидактикада салыстыру
негізгі тәсіл болу керек” деген болатын. Салыстыру - заттар мен
құбылыстардың өзара ұқсастығы мен айырмашылығын көрсетіп беру. Ол мақсатты
түрде болып, заттардың белгілі бір ерекшеліктерін негізге алып өткізілу
керек [17].
Социологтардың зерттеулері бойынша Полиэтникалық ұжымдардың,
басқарушыларының практикалық іс-әрекеттері бастағаннан бастап 4-5 жылдан
кейін ғана өздерімен бірге жұмыс істейтін адамдардың ұлттық және әлеуметтік-
педагогикалық ерекшеліктерін білу іскерліктері, сол сияқты ұлтаралық қарым-
қатынастарды реттеуде тұрақты білімдері мен дағдылары қалыптасады. Өкінішке
орай, Полиэтникалық ұжымдарды біріктіру құралы ретінде пайдаланатын
әдебиеттер аз шығарылады.
Полиэтникалық ұжымдарды белгілі бір ұлтқа жатуына, мәдени
спецификасына, тілдің өзінділігіне, салт-дәстүрлеріне қарай жеке адамдардың
өзара қарым-қатынастарының түрлерінің үлкен әртүрлілігін көруге болады.
Бұндай жағдайда нақты бір этникалық топтың өкілдерінің ұлттық-педагогикалық
ерекшелігінің спецификациясын білу, басқарушы мен әлеуметтік қызметкердің
іс-әрекетін жеңілдете түседі. Полиэтникалық жағдайда бір ұлттың өкілдерінің
арасындағы тұрақты байланыстарының болуына байланысты топ аралық қарым-
қатынастар белсенді түрде көрінеді. Педагогикалық зерттеулер бойынша,
мұндай қарым-қатынас байланыстары әртүрлі этникалық топтардың өкілдерінің
арасында қақтығысқа әкеліп соқтыруы мүмкін. Басқарушы, әлеуметтік қызметкер
осындай қарым-қатынастарды назарсыз қалдырмау, оларды таңдау міндетті, және
өздерінің іс-әрекеттерінде есепке ала отыру керек [11].
Полиэтникалық жағдайда бір ұлттың адамдарының арасындағы өзара іс-
әрекеттерін ұжымның ұлттың қарым-қатынастары деп санауға болмайды. Бұл
ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері бірдей адамдардың арасында болып жататын
тар этникалық қатынастар. Олар негізінен жеке адамдардың арасындағы
әлеуметтік-мәдени байланыстарының құрылымында кездеседі. Басқаша айтқанда,
мұндай ұжымдарда белгілі бір ұлттың бір адамы ғана емес, керісінше бір
ұлттың бір топ адамдары көрінеді, олардың арасында этно-топтық өзіндік сана
қалыптасады, жалпы қызығушылықтар мен талпыныстар көріне бастайды. Бұл
процесті басқарушысы қадағалап отыруы керек. Осыған байланысты
Полиэтникалық ұжымдардың мүшелерін біріктіру, ұлтаралық қақтығыстарды
болдырмау жұмыстары нәтижелі түрде жүзеге асып отыруы керек. Тәрбиелеу
объектісі ретінде Полиэтникалық ұжымның әлеуметтік-этникалық құрылымының
бірлігін этникалық микро-топты қарастыру қажет. Бұндай жағдайларда бір
ұлттың адамдарының бірігуі көрінеді, барлығыны ортақ тіл, жалпы ұлттық-
педагогикалық ерекшеліктерімен, мәдени бір түрлі және этно-топтық өзіндік
сана сезіммен, топ ішіндегі нормалар мен принциптердің болуымен
сипатталады. Полиэтникалық ұжымдарда мұндай микро-топтар бірнеше болуы
мүмкін. Олардың мүшелері біртипті тәрбиелік әрекеттерге әртүрлі жауап беруі
мүмкін. Жалпы ұжымдық, әлеуметтік, педагогикалық құндылықтарды үлкен
дәрежеде қызмет етулерін анықтай түседі, мысалы, қоғамдық пікір, топтық
көңіл-күй, дәстүрлер т.б. Бүкіл ұжымның нәтижелік іс-әрекетінің
қалыптасуына әр этникалық микро-топтарда пайда болатын жекеленген
әлеуметтік-педагогикалық процестердің бірігуі қажет.
Полиэтникалық жағдайда студенттермен тәрбие жұмысының жүргізілуі
күрделене түседі, және кең көлемді білім мен ынтаны, мамандық дайындықты,
жоғары педагогикалық шеберлікті талап етеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушының ұжымда болып жатқан ұлттық-педагогикалық процестердің мәнін,
заңдылықтары мен олардың көрінуін есепке ала отырып білудің маңызы өте зор.
Бұл процестердің ұжымның тұрақты болуына байланысты тәжірибелік дағдылар да
қажет.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктерін ескере отырудың маңызы өте зор. Әртүрлі ұлттардың өкілдері
басқарушылардың жүріс-тұрыс стильдерін өз беттерінше қабылдайды. Олар
басқарушылардың құндылық қасиеттеріне, мамандық дағдыларына, педагогикалық
шеберліктеріне әртүрлі талаптар қояды. Мұндай жағдайларда этникалық
топтардың көп нәрселері мәдени дамудың спецификасына байланысты болады
[24].
Тәрбиелеу - белгілі бір ұлттың жеке адамына әсер ету, сол адамның жан-
жақты қарым-қатынас жасау, басқа ұлттар мен халықтардың өкілдерімен іс-
әрекет жасау түрін өзгерту. Тәрбиелік жұмыстың заңдылығы - адамдардың іс-
әрекеттерінің ұлттық механизмдерінің спецификасының қорытындысы. Осындай
механизмдердің негізінде ұлттық топтардың тарихы және мәдени даму барысында
қалыптасқан бағдар мен таптауырындар жатады. Полиэтникалық жағдайда
басқарушы ұжыммен жұмыс жасау барысында қолынан келетін барлық жағдайларды
жасау керек. Оның жұмысы мұқият жоспарланған және жүргізілу сатыларында
бірізділі түрде болуы керек.
Танымдық белсенділік - студенттердің жан-жақты білім алуға бағытталған
қимылдарында олардың қалаулары мен қызығушылық-тарының көрінуі.
Педагогтың еңбегінің өзінділігі - ол ең басты әрбір студенттің
танымдылық белсенділігін қалыптастыруда көрінеді. Себебі, дамыған
танымдылық белсенділік жеке адамның творчествалық ерекше белгісі болып
табылады. Студенттердің танымдық белсенділіктерін дамытудың негізгі тәсілі
жоғары оқу орнындағы лекция болып табылады. Лекция тек қана білім беру мен
тәрбиелеудің ғана емес, сонымен бірге студенттердің өз бетінше жұмыс
істеуінде танымдылық іс-әрекеттерін дамытудағы негізгі құралы болып
табылады. Ешбір оқулық, ешқандай көмекші оқу құралы лектордың аудиториядағы
сөзіндей, оның студенттермен қарым-қатынасындай бола алмайды. Жоғары оқу
орнының қабырғаларында студент өз кәсібінің маманы болуға дайындалады.
Қазіргі заманның маманы - билікті ұйымдастырушы, еңбектің ғылыми
ұйымдастыру принциптерін тәжірибе барысында қолдана алады. Ол адамдармен
қалай жұмыс істеу керек екенін біледі, ұжымдық тәжірибені бағалайды, және
жолдастарының пікірлерімен санасады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің
педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы ... ... ... 6
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің даму
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Полиэтникалық аудиториядағы оқу процесін ұйымдастырудағы педагогтың іс-
әрекетінің және танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері ... ... ... ...24
2. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЖАҒЫНАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың
әдістемелік бағдарламасының жүргізілуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған
сұрақ қағазы әдістемесінің жүргізілуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 Жоғарғы оқу орнындағы студенттің кәсіби іс-әрекетке дайындығы ... ... ..41
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІНДЕ АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .46
3.1 Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың әдістемелік
бағдарламасының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ
қағазы әдістемесінің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 59
КIРIСПЕ
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы
ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында
жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның
ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының
интегралдық компоненттері ретінде Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеуде, оның негізгі механизмі ретінде қос тілділікке
көңіл бөлу керек. Билингвизм тілдердің қоғамдық қолдану және даму ғылымы
ретінде социолингвистиканың объектісі болып табылады. Бірақта, Билингвизм
сол сияқты психолингвистиканың да объектісі болады, себебі ол адамдардың
сөздік қатынастарында хабарларын бірінші және екінші тілде білдіру
процестерін зерттеуден толық бөлініп қарастыра алынбайды. Педагогика
бойынша қос тілділік адамның танымдық іс-әрекетіне зор ықпал етеді, сол
себептен Полиэтникалық аудиторияларда екінші тілді меңгеру жолдары мен
тәсілдерін, ойлау іс-әрекетіндегі педагогикалық механизмдерді үйрену қажет.
Полиэтникалық аудиториялардағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің дамуы бүгінгі күнде өте өзекті мәселе болып саналады, себебі
полиэтникалық жағдайда студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы,
олардың даралық, танымдылық, мотивациялық, эмоционалдық, ұйымдастырушылық
қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Полиэтникалық аудиторияда студенттер әртүрлі әлеуметтік ортада,
өздерінің белсенділіктерін көрсете отырып, жоғарғы деңгейде дамыта алады,
жалпы адамдармен іс-әрекет және қарым-қатынас барысында жоғары нәтижелерге
жетуге мүмкіндіктері көбейе түседі.
Зерттеу мақсаты: полиэтникалық аудитоиядағы студенттердің танымдылық
іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін, және оқытушылар мен студенттердің
өзара қарым-қатынастарын анықтау. Бұрынғы кеңестік және шетел
педагогикасында полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің даму ерекшелігін зерттеу негізгі мәселелер ретінде қаралған,
оларға мына авторлардың жұмыстары жатады: Величковский Б.М., Выготский
Л.С., Эльконин, Тихомиров О.К., Давыдов В.В., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф.,
Арутюнян А.В., Андреева Т., Крысько В.Г., т.б. Жалпы айтқанда біздің
егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми
зерттеуіміздің өзектілігі Полиэтникалық Полиэтникалық аудиториядағы
студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және
олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен
анықталады.
Зерттеу объектісі - жоғарғы оқу орнында оқытушылар мен студенттердің
өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
процесі.
Зерттеу заты - қарым-қатынас, іс-әрекет барысындағы студенттердің
ұлттық ерекшеліктерінің әлеуметтік-психологиялық сипаттамалары.
Негізгі болжам - Полиэтникалық аудиториядағы педагогтардың іс-
әрекетінің нәтижелілігі этникалық топтардың танымдылық ерекшеліктерін жетік
білуіне байланысты.
Жалпы болжам төмендегі жанама болжамдармен нақтыланады:
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің дамуы
мен қалыптасу барысында, олардың этникааралық өзара әрекет тиімділігі
жүзеге асады.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің жалпы танымдық іс-әрекеттерімен
бірге олардың жеке басындағы қасиеттері мен белсенділіктері дамиды.
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің
міндеттері:
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктері мәселесін педагогикада зерттелуін қарастыру.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық процестерінің даму
ерекшеліктерін анықтау.
Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеуге сипаттама беру.
Зерттеуге қойылған негізгі міндеттерге байланысты келесі әдістемелер
жүргізіледі:
Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-әрекетін талдаудың әдістемелік
бағдарламасы.
Жоғарғы оқу орнындағы қоғамдық ғылымдардың оқытушыларына арналған сұрақ
қағазы.
Зерттеудің методологиялық негізінде жан-жақты және гормониялық дамыған
жеке адамның қалыптасуының тұтастай процесіндегі ұлттық педагогиканың
әлеуметтік тарихи табиғатындағы, бір халықтың ұлттық педагогикасының екінші
халықтың педагогикасына әсер етудегі кординалдық жағдайлар болуы керек.
Зерттеудің теориялық негізі мыналар болады:
1. Педагогика мен психологиядағы жүйелі жақындаудың қолданылатын негізгі
принциптерін ашатын және жеке адамға жүйелі құрылымдық жақындауды
жүзеге асыратын отандық психологиядағы мен педагогикалық ғылымдарда
қарастырылған концепциялар. ( Ананьев Б.З., Ковалев А.Г., Кузмина
А.С., Кулюткин А.Н., Мерлин В.С., Платонов К.К., Сластелин Б.А.,
Спирин А.Ф., Шорохиева Е.В., Щадриков В.Д., т.б);
2. Этнопедагогикалық құбылыстардың негізгі мазмұнын ашатын
педагогикалық, философиялық, этнографиялық ғылымдар мен қарастырылған
концепциялар (Андреева Г.Н., Арутюнян А.В., Богромов Э.А.,
Жандильдин Н., Козлов В.И., Крысько В.Г., Кузнецов Н.Н., Ниязалиев
Ш., Парщнев В.П., Старовойтова Г.М., Трусов В.П., Щехиров П.Н.,
Феденкон Ф., т.б.)
1. ПОЛИЭТНИКАЛЫҚ АУДИТОРИЯДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫЛЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс-
әрекеттерінің педагогикада зерттелуі және танымдық қызығушылығының теориясы
Егеменді Қазақстан Республикасының өмірінде негізгі рольді қоғамның
белсенді бөлігінің бірі - студенттер қауымы алады. Ол жастардың кәсіби
дамуы, әсіресе қазіргі кездегі заманға сай жеке бастарының ерекшеліктерінің
дамуы, қоғамның әрі қарай дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да
педагогикалық зерттеудің маңыздылығы - полиэтникалық аудиториядағы
студенттердің танымдылық іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін зерттей отырып,
қоғамның болашақ иелерін жеке адам ретінде дұрыс қалыптастыру.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің танымдылық іс-әрекеті тек
білімге, оқуға ғана бағытталмай, өзімен бірге жүрген достарының өмір-
салтын, өзіндік-этностық ерекшелігін тануға, сөйтіп, өзінің зерделік,
мәдениеттілік өрісін кеңейтуге бағыттайды. Жастар өз өмірінің студенттік
кезінде үлкен психикалық өзгерістерге ұшырасады. Біріншіден студенттің
“Мен” дәрежесі көтеріледі. Екіншіден, ұлт мәселесіне басқаша қарайды.
Ұлттық намыс, ұлттық сезім, ұлттық санасы оянады. Осыған орай оқу іс-
әрекетінің мотивациялық өрісі де өзгереді. Оқудағы меңгеру процесінің
механизмдері: білім, дағды, шеберлік жүйелерінің нәтижелік көрсеткіштері
өзгеріске ұшырасады. Негізінен оқу түрткісі, қажеттіліктері курстан курсқа
өткен сайын анықтала түседі [9].
Полиэтникалық аудиториядағы басқарушының іс-әрекетінің негізгі
элементтерінің бірі - әр жақтық этникалық топтардың өкілдерінің
спецификасын білу. Басқарушы алдын ала оларды қызықтыратын халықтардың салт-
дәстүрлерімен танысады. Оларда осы сұрақтар жөнінде білімдері болып немесе
басқа ұлттардың қарым-қатынас тәжірибесі болғаны дұрыс.
Ұжымның мүшелерінің ұлттық- педагогикалық ерекшеліктерін білмеуі,
ұлтаралық қақтығыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Барлық ұлттардың өкілдеріне
бірдей тең қарым-қатынас болуы керек. Полиэтникалық аудиторияның
басқарушысы әрбір студентке, оның ұлтына тәуелсіз сын көзбен қарау керек.
Әртүрлі ұлттың өкілдерінің арасындағы достықты нығайтуға бағытталған арнайы
жұмыстар жүргізілуі керек. Тағы бір айта кететін жай, бұл студенттердің
арасында қақтығыс жағдайларының болдырмау мәселесі. Себебі ұлттық негіздегі
қақтығыстар бір ұлттың өкілдерінің басқа ұлтқа деген кері қатынастарын
туғызады. Мұндай жағдайларда олардың себептерін мұқият ашып қарау керек.
Әртүрлі ұлттардың өкілдерінің қарым-қатынастарының тәжірибесі болмауы,
осындай түрдегі қарым-қатынастарды негативті эмоционалды қабылдау. Сол үшін
басқарушыларға тек қана топпен емес, әр студентпен жеке дара жұмыс жасау
қажет. Бұндай жағдайда қоршаған адамдардың ең бірінші жақсы жақтары мен
жоғары қасиеттерін көруге үйрету керек. Көп ұлттық аудиторияда
студенттердің арасында ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетін қалыптастыру
керек.
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениеті - бұл кең көлемдегі түсінік,
бірінші жағынан халықтардың қарым-қатынасының өткен тәжірибесін, ал екінші
жағынан осы тәжірибе жиналу процесінде қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениетіне ие болған адамдар, өз
елдірінің және басқа халықтардың діни құндылықтарына деген қызығушылықпен,
ұлттарына тәуелсіз бүкіл адамдарға бірдей достық көзқараспен, қиын жағдайда
көмек көрсетуге дайын тұратындарымен ерекшеленеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушылар және әлеуметтік қызметкерлер қандай ұлттың өкілдерімен жұмыс
жасаса, солардың ұлттық- педагогикалық ерекшеліктерімен, салттарымен,
құлықтылық және педагогикалық құндылықтарымен таныс болуы керек. Әр ұлттық
топтардың өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынас шеңберлерін кеңейту қажет.
Көп ұлттың аудиторияда ұлттарына тәуелсіз студенттер басқа құрыбыларындағы
өздерін олардан ерекшелейтін қасиеттерді бағалауға үйрену керек. Ұлтаралық
қарым-қатынастың мәдениеті ұлтаралық қарым-қатынастардың аумағындағы
қызметкерлердің іс-әрекеттерінің нәтижелігін және жемістілігін қамтамасыз
етеді. Бұның мазмұны әр ұлттық топтардың өкілдерінің арасында қарым-
қатынасты реттейтін ережелер мен нормаларды білу; ұлтаралық қарым-
қатынастың құрылған дәстүрлі және топтауырынды түрлерін сақтау; ұлтаралық
қарым-қатынастың қарама-қайшылықтарына қарсы тұру қабілеті [22]
Өзіміздің егеменді елімізде көп ұжымдар өздерінің құрылымдары бойынша
Полиэтникалық болып келеді. Полиэтникалық жағдайда жеке адамдардың өзара
қарым-қатынастарына әсер ететін ұлттық ерекшеліктер, дәстүрлер, адамдардың
жүріс-тұрыс нормалары көрінеді. Полиэтникалық аудиториялардағы студенттерге
этникааралық қарым-қатынастың бедсенділі сипатты. Ұлттық- педагогикалық
ерекшеліктер әрбір ұлттың өкілдерінің Полиэтникалық аудиторияның
жетекшілерінің талаптарына бейімделуіне қамтамасыз етеді, немесе кедергі
жасайды. Әртүрлі ұлттық өкілдерінің педагогикалық іс-әрекетке бейімделу
процесін 3 сатыға бөлуге болады:
а) бастапқы сатыда студенттердің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері
жетекшілердің іс-әрекеттеріне кедергі жасайды, немесе әрі қарай жақсы
дамуына ықпалын тигізеді. Егерде олар жетекшінің мақсатына қарама-қайшы
келсе, онда жалпы педагогикалық іс-әрекеті, мазмұны мен қасиетін қайта құру
керек. Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктердің спецификасын, олардың нақты
этникалық топтардың өкілдерінде қызмет ететін түрлерін анықтау үшін және
міндетті түрде ұжымдағы жағдайды мұқият білу үшін ұзақ уақыт қажет болады.
б) келесі сатысында жетекшілер мен студенттердің арасындағы қарым-
қатынастар тұрақталады, өзара тіл табысып бірін-бірі түсіне бастайды және
студенттер өз белсенділіктерін көрсетеді.
в) ең соңғы этапта бүкіл ұлттық өкілдерінің араларындағы потенциалдық
мүмкіндіктері ашылып бір-бірімен өзара әрекеттене бастайды. Ендеше
студенттердің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері пән оқытушының
белсенділігінің ұйтқысы болады. Бұл кезеңде ұжымның ішінде қиыншылықтар
пайда болса, онда этникалық жалпылықтың өкілдері өздері-ақ жая алады,
полиэтникалық жағдайда студенттердің бір-біріне деген жанашырлық қайғыға
ортақтасу, қиын жағдайда кеңес пен көмек беру сияқты қасиеттері дами
түседі. Бір ескеріп кететін жай Полиэтникалық аутиторияда өздерінің
дәстүрлерімен, моральды және құлықтылы құндылықтарымен, әлеуметтік
жағдайымен өмір сүру стилімен, жүріс-тұрысымен ерекшеленетін адамдар бар
екенін ұмытпауымыз керек.
Бүгінгі күнде біздің еліміздің экономикалық дамуы өте күрделі кезеңде
өтпелі болып отыр. Себебі адамдардың көпшілігі саясатқа келіп, коммерциялық
іс-әрекетпен айналысып, басқарудың әртүрлі сфераларына қатысып, және
осыларға керек болатын арнайы дайындықсыз, соның үстінен бұлардан кәсіби
сапалар талап етіледі. Полиэтникалық аудиторияның жетекшісі әртүрлі
жалпылықтардың өкілдерімен байланыста бола отырып, біраз уақыт өткеннен
кейін олардың өзара қарым-қатынастарын реттеудің арнайы дағдылары мен іс-
әрекеттерін ие болады [37].
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетіне әртүрлі халықтардың адамдарының
өзара әрекеттену және бір-біріне әсер ету процесі қарастырылады. Ұлтаралық
қарым-қатынаста әртүрлі этникалық жалпылықтардың өкілдері өздерінің
халықтарының жекеленген қсиеттерін ғана көрсетпей, сонымен қатар өзінің
ұлтының қоршаған ортаға, басқа этностарға кең және жүйелі қарым-қатынаста,
сол сияқты ұлтаралық қарым-қатынасының ұғымында өзін іс жүзіне асырған
болатын. Кәсіпқойлық ұғымын біріншіден ұлтаралық қарым-қатынастарға, адам
кейін қатынасқа жатқызуға болады. Ол осымен өзінің ғылыми, әлеуметтік және
тәжірибелік құндылығына ие болады. Осыған байланысты ұлтаралық қарым-
қатынаста кәсіпқой өзіндік ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерінің негізінде
әртүрлі ұлт өкілдерінің қатынастарын реттеп ұйымдастырып қана қоймай,
сонымен қатар әр этностың адамдарының идеялық және педагогикалық
құндылықтарын, олардың ұлттық идеологияларын, әлеуметтік топтауырындағы,
жүріс-тұрыс пен іс-әрекетті жалпы қызығушылықтар ретінде пайдаланады.
Ұлтаралық қарым-қатынастарда кәсіпқойлықтың даму мәселесінің қалыптасуының
үлкен саяси маңызы бар. Себебі полиэтникалық аудиторияда саяси процестерді
икемді реттеуге жағдай жасайды, әртүрлі жалпылықтардың өкілдерінің өзара
қарым-қатынастарында пайда болатын аздаған келіспеушіліктерді жойып етеді.
I. Психолого-педагогика ғылымының кейінгі даму жылдарында тиімді оқытуды
жақсарту мәселесі жан-жақты оқытудың бір объектісі болып жүр. Бұл мәселе
жөнінде Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, А.Н.Маркова, Л.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, В.Я.Ляудис, Б.Хасанов еңбектерінен көруге болады.
Полиэтникалық аудиторияда ұлтаралық қарым-қатынаста кәсіпқойдың
білімдеріне, дағдыларына және іскерлігіне жауапты талаптар қойылады,
әсіресе деңгейлері мен сапаларына және олардың дамуына. Бұл жерде өте
жоғары кәсіпкер туралы сөз болады, себебі оған бүкіл адамдарға маңызды
саяси қарым-қатынастар мен саяси іс-әрекеттер тәуелді.
Міне осыған байланысты ұлтаралық қарым-қатынастарда біз кәсіпқойлықты
қарастырғанда онымен әртүрлі қабілеттердің жақын дамуының кәсіпкерліктің іс-
әрекетінің аумағында ғана көрінетін терең және кең білімдеріне
байланыстырып қана қоймай, сонымен қатар жалпы адамзаттық мәдениеттің
ерекшеліктерін, әртүрлі этникалық жалпылықтардың өкілдерінің арасындағы
еңбек қатынасының мәдениеті, ұлтаралық өзара әрекеттенудің құлықтылық
мәдениеті.
Осы білімдерді тәжірибе пайдалану, оған күнделікті өмір сүру және іс-
әрекет барысында бүкіл елдердің адамдарының теңдігін нәтижелі түрде іске
асыру, қоағмдағы белгілі процестердің әлеуметтік салдарын алдын ала білу,
әр этникалық жалпылықтардың өкілдерінің өзара қарым-қатынастарына әсер
ететін олардың жағымды және жағымсыз жақтарын анықтау; бірігіп күш салудың
негізінде бүкіл адамдардың интеллектуалдық және әлеуметтік күштерін
біріктіру, ынтымақтастыққа реалды және сенімді жолдар табу, дауласқан
сұрақтарды қиындықсыз шеше, ұлтаралық қарым-қатынастардағы иеленушіліктер
мен қақтығыстарды болдырмау.
Қорыта келгенде ұлттық қарым-қатынаста кәсіпқойлықтың жеке адамдар
арасында көріну деңгейлері жеке адамның мынадай дағдыларын, іскерліктерін
және қасиеттерін қалыптасуын талап етеді: әртүрлі этникалық жалпылықтардың
өкілдерінің өзара іс-әрекеттері мен қатынастарындағы әртүрлі қиындықтарды
жеңуді қамтамасыз етеді, басқа ұлттың адамдарына деген жанашырлық,
ұлтаралық қатынастардың нәтижелігіне қажетті жағымды педагогикалық
атмосфераны тудыру, сол сияқты біріккен іс-әрекет барысында жағымды
нәтижелерге жету. Алдына қойған мақсаттарына жетуі үшін кәсіпкерліктердің
ең біріншіден мынандай білімдері болуы керек: әртүрлі этникалық
жалпылықтардың өкілдерінің ұлттық-педагогикалық және басқа ерекшеліктерін
білу, ұлтаралық қарым-қатынастағы әртүрлі жағдайларында олардың жүріс-
тұрыстарының түрлері мен тәсілдерін білу, қатынастарымен өзара
әрекеттенулерін, дәстүрлерді және таптауырындарды басқа ұлт өкілдерінің
қабылдауы, ұлттық сана-сезімнің қызмет етуінің өзіндігі. Ұлтаралық қарым-
қатынаста кәсіпқойлықтың көріну түрлерінің құрылымы мен мазмұны өте күрделі
және көптүрлі. Олардың негізін құрайтындар өте жақсы дамыған қабілеттер;
өзіндік қалыптасқан қызығушылықтармен олармен қатынас жасау процестерінен
қанағат алуға тырысу.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
роль атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Танымдық әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде студенттерде танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық
қалыптасады.
Танымдық iзденiпаздық ұғымы және оны қалыптастыру проблемасын көптеген
педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазды. Бұл
проблеманың түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады.
Құл иеленушiлiк құрылыс кезiнде ежелгi Греция мен Римде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Бұл
дәуiрде де өскелең тәрбие беру iсiне мемлекет тарапынан айрықша көңiл
бөледi. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде
жаугершiлiк ұрыстарға шалымды, күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет
болады. нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай – ақ ежелгi Рим философтары Плутарх, Тацит,
Квинтилиан еңбектерiнде одан ары дами түстi.
Бұл теорияда ақыл – ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Сократтың өзi – ақ оқыту
барысында шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен – дi. Ол шәкiрттердiң танымдық
iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн – эвристикалық әңгiмелесудi
алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана бере салмай,
шәкiрттерiне сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын
арттырып, өз ой тұжырымдарын жасай бiлуге ұйретедi. Эвристикалық сұрақтарды
алдын – ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде
қарастырады.
Кейiнiрек осы iзденiмпаздықтың дамуына ежелгi Рим философтары үлес
қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы
айтарлықтай роль атқарады деген пiкiр айтты.
Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде-ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой –
тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi
дұрыс қолдану мәселесiне көңiл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу процессiнде дiннiң ерекше роль атқарғанын
байқауға болады. дiннiң уағыздауы бойынша, адамды алдағы келетiн о
дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi
антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны
таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, VI ғасырдың соңында Папа
Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға
үкiм шығарған.
Жалпы, орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын
түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр
тiлде берiлдi. Сондай – ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ – жауап түрiнде жүзеге
асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға
болмайтыны белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң жалпы дамуын тежеп қана
қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Бұл жүйе бiрнеше ғасырға
созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты
оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой – өрiсiн дамытуға үндеген
еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға о дүниеге дайындалып жатқан адам
емес, керiсiнше, белсендi, ой – өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы
мүшелерi қажет болды.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық iзденiмпаздық туралы құнды
пiкiрлер Ф. Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк, Я.А. Коменский, Ж.Ж.
Руссо, К. Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және
т.б. еңбектерiнде айтылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХVI ғасырда өмiр сүрген француз
ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап
көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан-ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн
көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда
өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне
iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде студенттің басшылық
ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Студент ұстаздан алған бiлiмiн түгел
сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның
бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Демек, Монтень пiкiрлерiнде студенттің танымдық iзденiмпаздығын дамыту
идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы
идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоцци және т.б.
мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А.
Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы – сезiмнен, студент сезiне бiлмесе,
оның ой-өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес,
сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада
өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды – бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету
құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және өмiрге пайда
келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде: Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана
бiлу қажет, - деп ерекше атап өттi.
Я.А.Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздығы туралы пiкiрiн Д. Локк одан
әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотив пен ұмтылыс туралы сөз ете отырып,
баланы дамытудағы iзденiмпаздықтың қажеттiгiн атап көрсеттi.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын
көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен
өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж.Руссо идеясын И.Г.Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол студенттің
iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХҮIII – ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына И.Г.
Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоций оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн
iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.
Қазiргi таңда әрбiр жеке тұлғаның құндылық қасиеттерiн дамытып,
қалыптастыруға аса мән берiлiп отырғаны белгiлi. Әсiресе ұрпақтан – ұрпаққа
мирас болып келе жатқан салт – дәстүр, әдет – ғұрыптар, тарихи – әдеби
мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетiн дамыту мүмкiндiгiне барынша
көңiл бөлiнгенiн ғылыми – зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Бастапқы кезде студенттердің есте сақтау мен танымдық қызығушылық
қабiлетi жақсы болады. Егер студенттің қызығушылығы жайында жүйелi
мәлiмдемелер түсiп отырса, студенттің даму үрдiсi шапшандайды. Бiз бұл
жерде Л.В. Занковтың идеясын негiзге алдық. Ол студенттің қоғамдық өмiрдiң
әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi студенттің дамуы үшiн
туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, студенттің дамуына
қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын
зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген
саяхат – сабақтар мен эксурсиялар студенттің танымын қалыптастыруда негiзгi
орын алатынын практика барысында айқын байқадық.
Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары студенттің ынтымақтастығын
жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс
iстегеннен гөрi студент ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол
өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке
көтерiледi..., - дейдi.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға
байланысты арналған ғылыми – зерттеу еңбектерiн зерделеу барысында
студенттердің қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған
еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық.
Мәселен, С.Төрениязова Студенттердің танымдылық іс-әрекеттері атты
ғылыми-зерттеу жұмысында студентті дамытуда бiлiм мен тәрбие негiзгi орын
алатынын атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды:
- психикалық дамуға – студенттің мiнез-құлқының, ерiк-жiгерiнiң,
қабiлетiнiң дамуы;
- рухани дамуға - студенттің iшкi жан дүниесiнiң сырттан әсер ететiн
күшпе өзара бiрлiгi;
- әлеументтiк дамуға – өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық ортаға үйлесе
дамуы;
- жалпы дамуға – студенттің жан-жақты үйлесiмдi дамуы, - деп
қорытындылай келе, аудиториядан тыс уақытта студенттерді дамытудың ғылыми-
теориялық негiзiн айқындай отырып, студенттермен жүргiзiлетiн жұмыстардың
тиiмдiлiгiн арттыруға, ғылыми жұмыстары мен оқу орындағы қоғамдық
ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжiрибелiк-эксперименттiк
жұмыстардың тиiмдiлiгiн нақтылайды.
Көпұлтты Қазақстан жағдайында адамгершiлiк тәрбие мәселесi В.А.Кимнiң
еңбегiнде негiз болады. әрбiр этникалық топтың бiр ұжымда тәрбиелену
барысында олардың ұлттық ерекшелiктерiне, салт-дәстүрiне, әдет-ғұрыптарына
аса мән бере отырып, адами құндылық қасиеттерiн қалыптастыруда әр ұлт
өкiлдерiнiң ықпалын жан – жақты ашып көрсетедi.
Қоғам дамуының жаңа кезеңiнде студенттермен адамгершiлiкке тәрбиелеудiң
ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесiн жасаған Р.К.Төлеубекова адамгершiлiк
тәрбиесi – адамзат қоғамын үнемi толғандырып келе жатқан күрделi мәселенiң
бiрi. Жаңа әлеументтiк мәдени жағдайда жеке тұлғаның адамгершiлiк тұрғыдан
қалыптасуына байланысты, бiрiншiден бүкiл адамзат қоғамының даму тарихында
адамгершiлiк тәрбиесiнiң өзектi болғанын, екiншiден, философиялық, тарихи,
әлеументтiк, психологиялық, педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулерге
талдау жасай келе, адамгершiлiк адамның тұлғалық құрылымында ең алдымен
өзiн танып бiлуi, олармен қарым – қатынасы адамгершiлiк тәрбиенiң бiр қыры,
үшiншiден, қазiргi әлеументтiк жаңа орта жағдайында адамның адамгершiлiк
тұлғада қалыптасуы өзi өмiр сүрiп отырған қоғамның және әлеументтiк
ортаның, оның жанды саласы – мектептiң алатын орнының маңызы зор екенiне
тоқталады.
ХIХ ғасырдың 60 жылдары мен ХХ ғасырдың 90 жылдары аралығында
адамгершiлiк тәрбиенiң даму тарихын зерттеген Э.А.Урынбасарованың
еңбегiндегi қазақ төңкерiсiне дейiн және төнкерiстен кейiн де қоғам
дамуында адамгершiлiк тәрбиесiнiң басты орын алғанына архив деректерiн
негiзге ала отырып тұжырымдайды.
Ал, болашақ ЖОО оқытушылары адамгершiлiк тәрбиесiн ұйымдастыруға
байланысты А.А.Калюжный, А.А.Аманжолова, С.Қ.Әбдiлдинаның еңбектерi
арналған.
Бiз, тарихи ескерткiш мұралар арқылы оқушыларды адамгершiлiкке
тәрбиелеуде жоғарыда аты аталған ғалымдардың, практиктердiң ғылыми
тұжырымдарын басшылыққа алдық.
Студенттерге адамгершiлiк тәрбие берудiң ғылыми – теориялық негiзiн
айқындай келе, зерттеуiмiзге нысана етiп алып отырған ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасқан тарихи ескерткiш мұралардың тәлiмдiк те, бiлiмдiк те маңызының
зор екенiн зерттеу барысында айқындадық.
Сонымен қатар, Қазақстан бiлiм беру жүйесiнiң әлемдiк стандартқа сай 12
жылдық бiлiм жүйесiне көшуi кезiнде бiлiм берудiң негiзгi компонентi
аймақтық ерекшелiктердi ескере отырып, тәлiмдiк маңызы мол тарихи мұраларды
студенттердің бiлiмдiк деңгейiн жетiлдiруге байланысты еңгiзу мүмiндiгi бар
екенiн атап көрсеткiмiз келедi.
Тарихи ескерткiш мұралар жеке тұлғаның адамгершiлiк құндықтарын
қалыптастыру мәселесi әлi өз дәрежесiнде зерттелмеген тақырыптардың бiрi
болып табылады. Бүгiнгi жас ұрпақтың бойындағы адамгершiлiк құндылықтарды
қалыптастыруда ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан мұралардың маңызының мол екенiн
көп жылдық ұстаздық тәжiрибемнен көрiп отырмын. Себебi, студент
менталитетiне жақын, күнделiктi отбасындағы, қоршаған ортадағы iзгiлiктер
адам бойындағы құндылықтарды дамытудағы ықпалы мол. Көп жылдық тәжiрибе
барысында қоршаған ортаның студенттерге қандай ықпалы болатынына зерттеу
жүргiздiк. Зерттеу барысында әсiресе студенттердің көңiл – күйiне сыртқы
қоршаған ортаның ықпалының мол болғанын тәжiрибелiк – зерттеу жұмысында
айқындадық. Әсiресе, қоршаған табиғи ортамен тiкелей қарым – қатынаста болу
арқылы табиғаттың небiр қыр сырын түсiнуге мүмкiндiк алады.
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi
сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты студенттердің танымдық
әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк,
ұйымдастырушылық және моральдiк – психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып
табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
-биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Биологиялық аспект – белсендiлiк мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. ол өзiн – өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық белсендiлiк адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез – құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Белсендiлiк бейне
белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей
детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк
табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект – тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк адамның
жаңа қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде
және белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы
себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды.
Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына
сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер
етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект – мәселелерi iс-әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсендiлiк – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi.
Бұл орайда субъект белсендiлiгi сыртқы материалды iшкi психикалық
әрекетi өз қатарына қосатын iс - әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады
(Б.Г. Ананьев, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубенштейн). Тұлға
белсендiлiктiң өзiне ғана тән түрiне ие – әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда
ол белгiлi әрекетке жетедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және
әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Белсендiлiк тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң
қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған
ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым – қатынасына байланысты,
әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк
болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн
жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi
түсiндiрумен байланысты:
- белсендiлiк студенттің таным iс – әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi
жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын
сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- белсендiлiк субъектiнiң iс – әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив,
ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның
сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- Белсендiлiк жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты –
объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi.
Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн
түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр – бiрiнен айырмашылығы
бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң
көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру
қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу – орындау
арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти
отырып жүзеге асады.
Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай
қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивтi танымның
мәнiн мақсатқа бағытталған iс – әрекет ретiнде ашады танымның жоғарғы
деңгейi – өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға
болады: ақыл – ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл – ой белсендiлiгi элементарлы iс – әрекеттен бастап
шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс
– әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
- ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы –
зерттеу iс – әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
- интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн
тұлғалық белсендiлiк ретiнде.
Ақыл – ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен
процесстер құрайды. Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк
дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi.
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде
түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы Д.Б.
Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты, оның пiкiрi бойынша,
интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес
факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк – жалпы танымдық белсендiлiк феноменiнiң маңызды
саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады:
қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана
тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым – қатынасымен,
яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын
бейнелеуiмен, себеп – салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен
түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде
өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi
белсендендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне
анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi
анықталынады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi – педагогикалық зерттеудiң
терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес
қосқандар: М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов
және т.б. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада,
бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей
анықтамалар берiледi:
- Адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң тағдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин,
Т. Рибо).
- Таным субъектiсiнiң ақыл – ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л.
Рубенштейн).
- Әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер).
- Адамның iс – әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарлататын
эмоциональды – ерiктiң және ақыл – ой процессiнiң ерекше қорытпасы
(А.Г. Ковалев).
- Бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А.
Половников).
- Субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу
әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова).
- Тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай
(Р.А. Низамов).
- Оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина).
- Таным мақсатына жетудегi құлықтық – ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен
және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының
айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен
тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы
қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық
қарым – қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы
таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық
белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы
iзденiске жетелейдi.
Студенттердің жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы 19-21 жас
аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе студенттің логикалық тапсырмаларды
белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi
1.2 Полиэтникалық аудиториядағы студенттердің танымдық процестерінің
даму ерекшелігі
Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерін тек қана бағыт және таптауырындар
механизмдері арқылы көрінеді. Бір жағынан адамдардың психикасы мен іс-
әрекетіндегі қызмет ететін санадан тыс әрекеттерге қазіргі уақытқа дейін
басқа түсініктемелер табылған жоқ. Шынында да ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктердің көріуі санадан тыс және саналы әрекеттер шекарасында
жатады. Яғни ол адамның еркінен тәуелсіз. Басқа жағынан қарағанда ұлттық-
педагогикалық ерекшеліктердің қызмет ету процесін суреттеуде қажетті
болатын бағыт теориясын педагогикалық дайындық феноменін түсінуге шығарады,
себебі кез-келген ұлттық жалпылықтың өкілдері оларға ұлттық дәстүрлері
мәжбүр ететін ойлануға, сезінуге және қимылдар жасауға бейімделген болады.
Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктер ретінде көрінетін тұрақты психикалық
феномендердің қызмет ету сипатын тек қана топтауырындалу құбылыстары
түсіндіре алады.
Олардың ғылыми әдебиеттерде бағыт теориясы өте кеңінен қарастырылған.
Оның негізін салушы Д.Н.Узнадзе бағытты былай түсінген, индивидтің біріккен
қажеттіліктерінің ықпал жасауынан және оның өмір сүру жағдайларының әсер
етуінен пайда болған. Белгілі психикалық қалып, оны белгілі іс-әрекетті
орындауға дайындық ретінде сипаттауға болады. Бағыттардың пайда болуы және
қызмет ету механизмдерін бірінші көрсеткен де Д.Н.Узнадзе. Қажеттіліктердің
негізінде пайда болатын бағыттардың сипатына жеке адамның қабылдау тәсілі,
реакциялары, жүріс-тұрысы бағынышты Ш.Надирашвили бағыты әлеуметтік
педагогиканың деңгейінде түсінудің ірге тасын қалаған. В.А.Ядов, әлеуметтік
бағыттың құрылымында когнитивті эмоциональды және жүріс-тұрыстың
компоненттерін бөліп көрсетті, бағытты түсінде жеке адамның негізгі сипаты
ретінде оның қызмет ету механизмдерін зерттеу жолдарын көрсетті.
Полиэтникалық жағдайдағы басқарушылар, әлеуметтік-қызметкерлер көптеген
ұлттардың өкілдерімен ең алғаш кездеседі және көбінесе олармен қарым-
қатынас жасауға дайын болмайды. Социологтардың зерттеулері бойынша мұндай
жағдайларда ұлтаралық қарым-қатынас 4-6 есе жоғарылай түседі, ол үшін әр
адамнан қосымша педагогикалық қиыншылықтарда жеңіп шығуға талап етіледі.
Полиэтникалық ұжымдардың көптеген басқарушылары ұлтаралық қарым-
қатынастарды басқару кезінде, әсіресе өздерінің іс-әрекеттерінің бастапқы
сатыларында жиі және көптеген қиыншылықтарға соқтығысады. Бұған бірнеше
себептердің қатары бар. Ең негізгісі - оқу орындарындағы Полиэтникалық
ұжымдармен жұмыс жасаудың әртүрлі әдістерін үйрететін арнайы пәндердің
болмауы. Соған байланысты қазіргі заманда жоғарғы оқу орындарының түлектері
және жас кәсіпкерлер Полиэтникалық ұжымдардағы әлеуметтік-педагогикалық
қиыншылықтарға ұшырайды.
Полиэтникалық жағдайда индивидтің өзіндік қарым-қатынасы - тіл
үйренудің, сол тілді меңгерудің негізі болады. Осымен қатар тіл үйренуде,
сол тілді өгей тіл ретінде, ана тілі ретінде қарауда, оған қарым-қатынастың
құралы ретінде қараудың тілдік пән ретінде қараудың атқаратын ролін, оның
маңызы өте зор. В.Риверс кезінде айтқан болатын: “тілге үйренудің жолдарын
іздестірместен бұрын, со тіл дегенге анықтама беруіміз керек”. Яғни тіл
оның қарым-қатынас жүйесіндегі ойын, даму деңгейін байқататын, оның қарым-
қатынастағы қызметін көрсететін жалпы білім алу кезіндегі құрал. Өгей тілге
үйренудің жалпы пән ретінде анықталуымен қатар, өзінің үйренудегі, қолдану
жүйесіндегі ерекшеліктері оны меңгеру қиындығын аңғартады. Оны меңгерудегі
қиындықты студенттер мен педагогтар мезінеді. Мұндай әсер кейде
студенттерге үйренуде қарама-қайшылықтар туғызуы мүмкін. Мысалы, “қаншама
оқысаңда үйрене алмайсың”, “Тіл үйрену маған қиын” [7].
Күнделікті өмірде адам өзінде бұрыннан бар және жаңа пайда болған
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолында әртүрлі әрекет жасайды. Осының
барысында ол заттар мен құбылыстардың арасындағы жоғарыда аталған көптеген
байланыстарының ішінен керек дегенін алып, іске жаратады. Мұның бәрін біз
ойлау арқылы есеп шығаруға жатқызамыз. Заттар мен құбылыстарды талдап
зерттеу салыстыру арқылы жүргізіледі: К.Д.Ушинский: “Дидактикада салыстыру
негізгі тәсіл болу керек” деген болатын. Салыстыру - заттар мен
құбылыстардың өзара ұқсастығы мен айырмашылығын көрсетіп беру. Ол мақсатты
түрде болып, заттардың белгілі бір ерекшеліктерін негізге алып өткізілу
керек [17].
Социологтардың зерттеулері бойынша Полиэтникалық ұжымдардың,
басқарушыларының практикалық іс-әрекеттері бастағаннан бастап 4-5 жылдан
кейін ғана өздерімен бірге жұмыс істейтін адамдардың ұлттық және әлеуметтік-
педагогикалық ерекшеліктерін білу іскерліктері, сол сияқты ұлтаралық қарым-
қатынастарды реттеуде тұрақты білімдері мен дағдылары қалыптасады. Өкінішке
орай, Полиэтникалық ұжымдарды біріктіру құралы ретінде пайдаланатын
әдебиеттер аз шығарылады.
Полиэтникалық ұжымдарды белгілі бір ұлтқа жатуына, мәдени
спецификасына, тілдің өзінділігіне, салт-дәстүрлеріне қарай жеке адамдардың
өзара қарым-қатынастарының түрлерінің үлкен әртүрлілігін көруге болады.
Бұндай жағдайда нақты бір этникалық топтың өкілдерінің ұлттық-педагогикалық
ерекшелігінің спецификациясын білу, басқарушы мен әлеуметтік қызметкердің
іс-әрекетін жеңілдете түседі. Полиэтникалық жағдайда бір ұлттың өкілдерінің
арасындағы тұрақты байланыстарының болуына байланысты топ аралық қарым-
қатынастар белсенді түрде көрінеді. Педагогикалық зерттеулер бойынша,
мұндай қарым-қатынас байланыстары әртүрлі этникалық топтардың өкілдерінің
арасында қақтығысқа әкеліп соқтыруы мүмкін. Басқарушы, әлеуметтік қызметкер
осындай қарым-қатынастарды назарсыз қалдырмау, оларды таңдау міндетті, және
өздерінің іс-әрекеттерінде есепке ала отыру керек [11].
Полиэтникалық жағдайда бір ұлттың адамдарының арасындағы өзара іс-
әрекеттерін ұжымның ұлттың қарым-қатынастары деп санауға болмайды. Бұл
ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері бірдей адамдардың арасында болып жататын
тар этникалық қатынастар. Олар негізінен жеке адамдардың арасындағы
әлеуметтік-мәдени байланыстарының құрылымында кездеседі. Басқаша айтқанда,
мұндай ұжымдарда белгілі бір ұлттың бір адамы ғана емес, керісінше бір
ұлттың бір топ адамдары көрінеді, олардың арасында этно-топтық өзіндік сана
қалыптасады, жалпы қызығушылықтар мен талпыныстар көріне бастайды. Бұл
процесті басқарушысы қадағалап отыруы керек. Осыған байланысты
Полиэтникалық ұжымдардың мүшелерін біріктіру, ұлтаралық қақтығыстарды
болдырмау жұмыстары нәтижелі түрде жүзеге асып отыруы керек. Тәрбиелеу
объектісі ретінде Полиэтникалық ұжымның әлеуметтік-этникалық құрылымының
бірлігін этникалық микро-топты қарастыру қажет. Бұндай жағдайларда бір
ұлттың адамдарының бірігуі көрінеді, барлығыны ортақ тіл, жалпы ұлттық-
педагогикалық ерекшеліктерімен, мәдени бір түрлі және этно-топтық өзіндік
сана сезіммен, топ ішіндегі нормалар мен принциптердің болуымен
сипатталады. Полиэтникалық ұжымдарда мұндай микро-топтар бірнеше болуы
мүмкін. Олардың мүшелері біртипті тәрбиелік әрекеттерге әртүрлі жауап беруі
мүмкін. Жалпы ұжымдық, әлеуметтік, педагогикалық құндылықтарды үлкен
дәрежеде қызмет етулерін анықтай түседі, мысалы, қоғамдық пікір, топтық
көңіл-күй, дәстүрлер т.б. Бүкіл ұжымның нәтижелік іс-әрекетінің
қалыптасуына әр этникалық микро-топтарда пайда болатын жекеленген
әлеуметтік-педагогикалық процестердің бірігуі қажет.
Полиэтникалық жағдайда студенттермен тәрбие жұмысының жүргізілуі
күрделене түседі, және кең көлемді білім мен ынтаны, мамандық дайындықты,
жоғары педагогикалық шеберлікті талап етеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушының ұжымда болып жатқан ұлттық-педагогикалық процестердің мәнін,
заңдылықтары мен олардың көрінуін есепке ала отырып білудің маңызы өте зор.
Бұл процестердің ұжымның тұрақты болуына байланысты тәжірибелік дағдылар да
қажет.
Полиэтникалық аудиторияда студенттердің ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктерін ескере отырудың маңызы өте зор. Әртүрлі ұлттардың өкілдері
басқарушылардың жүріс-тұрыс стильдерін өз беттерінше қабылдайды. Олар
басқарушылардың құндылық қасиеттеріне, мамандық дағдыларына, педагогикалық
шеберліктеріне әртүрлі талаптар қояды. Мұндай жағдайларда этникалық
топтардың көп нәрселері мәдени дамудың спецификасына байланысты болады
[24].
Тәрбиелеу - белгілі бір ұлттың жеке адамына әсер ету, сол адамның жан-
жақты қарым-қатынас жасау, басқа ұлттар мен халықтардың өкілдерімен іс-
әрекет жасау түрін өзгерту. Тәрбиелік жұмыстың заңдылығы - адамдардың іс-
әрекеттерінің ұлттық механизмдерінің спецификасының қорытындысы. Осындай
механизмдердің негізінде ұлттық топтардың тарихы және мәдени даму барысында
қалыптасқан бағдар мен таптауырындар жатады. Полиэтникалық жағдайда
басқарушы ұжыммен жұмыс жасау барысында қолынан келетін барлық жағдайларды
жасау керек. Оның жұмысы мұқият жоспарланған және жүргізілу сатыларында
бірізділі түрде болуы керек.
Танымдық белсенділік - студенттердің жан-жақты білім алуға бағытталған
қимылдарында олардың қалаулары мен қызығушылық-тарының көрінуі.
Педагогтың еңбегінің өзінділігі - ол ең басты әрбір студенттің
танымдылық белсенділігін қалыптастыруда көрінеді. Себебі, дамыған
танымдылық белсенділік жеке адамның творчествалық ерекше белгісі болып
табылады. Студенттердің танымдық белсенділіктерін дамытудың негізгі тәсілі
жоғары оқу орнындағы лекция болып табылады. Лекция тек қана білім беру мен
тәрбиелеудің ғана емес, сонымен бірге студенттердің өз бетінше жұмыс
істеуінде танымдылық іс-әрекеттерін дамытудағы негізгі құралы болып
табылады. Ешбір оқулық, ешқандай көмекші оқу құралы лектордың аудиториядағы
сөзіндей, оның студенттермен қарым-қатынасындай бола алмайды. Жоғары оқу
орнының қабырғаларында студент өз кәсібінің маманы болуға дайындалады.
Қазіргі заманның маманы - билікті ұйымдастырушы, еңбектің ғылыми
ұйымдастыру принциптерін тәжірибе барысында қолдана алады. Ол адамдармен
қалай жұмыс істеу керек екенін біледі, ұжымдық тәжірибені бағалайды, және
жолдастарының пікірлерімен санасады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz