Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу және дәлелдемелер мәселелері
Кіріспе
1 тарау. Соттық дәлелдеу
1.1 Соттық дәлелдеу түсінігі мен мақсаты
1.2 Дәлелдеу пәні
1.3 Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
2 тарау. Дәлелдемелер
2.1 Дәлелдемелердің түсінігі
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу мен бағалау
2.3 Дәлелдемелердің жіктелуі
3 тарау. Дәлелдемелердің жекеленген түрлері
3.1 Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері
3.2 Куәнің көрсетпелері
3.3 Жазбаша және заттық дәлелдемелер
3.4 Сарапшының қорытындысы
1 тарау. Соттық дәлелдеу
1.1 Соттық дәлелдеу түсінігі мен мақсаты
1.2 Дәлелдеу пәні
1.3 Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
2 тарау. Дәлелдемелер
2.1 Дәлелдемелердің түсінігі
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу мен бағалау
2.3 Дәлелдемелердің жіктелуі
3 тарау. Дәлелдемелердің жекеленген түрлері
3.1 Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері
3.2 Куәнің көрсетпелері
3.3 Жазбаша және заттық дәлелдемелер
3.4 Сарапшының қорытындысы
Кіріспе
Соттық дәлелдеу - бұл істің мән- жайларын соттық дәлелдемелер арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар болсақ - бұл талаптардың және өзгеде қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға және оларды зеріттеуге әрекеті.
Ал соттық дәлелдемелер - азаматтық іс бойынша тараптардың талаптармен қарсы пікірлерін дәлелдейтін мән-жайлардың бар-жоғын анықтағанда сот негізге алатын нақтылы деректер және істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлар, яғни іс бойынша нақты деректерді анықтау үшін, сотпен қолданылатын тәсілдерді анықтау үшін сотпен қолданылатын тәсілдер. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар не жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзгеде маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуы мүмкін. Бұл орайда істі жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырған көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды енгенге дейін, егер сот мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен тұлғаларға қайтарылуы мүмкін. Дәлелдемелерді тараптар мен іскеқатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптарымен қарсылықтарының негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
Соттық дәлелдеу - бұл істің мән- жайларын соттық дәлелдемелер арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар болсақ - бұл талаптардың және өзгеде қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға және оларды зеріттеуге әрекеті.
Ал соттық дәлелдемелер - азаматтық іс бойынша тараптардың талаптармен қарсы пікірлерін дәлелдейтін мән-жайлардың бар-жоғын анықтағанда сот негізге алатын нақтылы деректер және істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлар, яғни іс бойынша нақты деректерді анықтау үшін, сотпен қолданылатын тәсілдерді анықтау үшін сотпен қолданылатын тәсілдер. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар не жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзгеде маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуы мүмкін. Бұл орайда істі жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырған көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды енгенге дейін, егер сот мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен тұлғаларға қайтарылуы мүмкін. Дәлелдемелерді тараптар мен іскеқатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптарымен қарсылықтарының негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасынык конституциясы (7.10.1998ж өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) 30 тамыз 1995 жыл қабылданған. - Алматы: Жеті жарғы, 1998жыл.
2. “Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” ҚР-ның конституциялық заңы, 25.12.2000 жылы қабылданған. /Казахстанская правда, 2000, 30 декабря//
3. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі, Алматы, 2001.
4. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, Алматы, 2001.
5. “Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” ҚР-ның заңы 1995 жылғы 25 желтоқсан. - ҚР конституциялық құқығы: нормативтік құқықтық актілер жинағы: 2 томдық құрастырылған. Н.Бекенов, т.б. Қарағанды: ҚР ІІМБейсенов атындағы Қарағанды заң институты, 2002;
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының №9 қаулысы, 30-маусым, 2000 жылы қабылданған;
7. Аргунов В.Н. Участие прокурора в гр. Процессе. - М.,1991.
8. Баймолдина З.Х. Казахстанское гр.процессуальное право, Алматы, 2001.
9. Байолдина З.Х. Раиратильствугр.дел суди первой инстанций: научно-практичный пособий – Алматы: Жеті жарғы, 2002г.
10. Боннер А.Т. Законность правоприминительной деятельности. - М.,1992г.
11. Вандышев , Дернова. гр.проссуальный курс лекций.- Питер, 2001г.
12. Викут, Зайцев гр.процесс Россий: учебник. - М., Юрист, 1999г.
13. Гр.кодекс РК Сулейменов,Басин, Алматы жеті жарғы, 1997г.
14. Гр.кодекс РК. Сулейменов, Басин, Алматы 1998.
15. гр.право Сергеев, Толстой, 1996.
16. Гр.процесс, учебник для ВУЗ-ов, Сипова, М.,1995.
17. Гр.процессуальное прво России, Былина, 1999г.
18. Гр.процесс Мусина, Чечиной, Чечена, проспект 1999.
19. Гр.процесс. Треушникова, М., Новый юрист 1999.
20. Гр.процесс, М., - Бек., 1999.
21. Жуйков, - М,- Юридическое бюро, Городец 1997.
22. Жуйков, - М,- Право человека и власт закона, - М., 1995.
23. Коментарий к гр.процесс. Кодексу, Треушникова, - М., 1996.
24. Мельинков Курс гр.процсс.право,- м., 1981.
25. Нәріпбаев және т.б., азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау, Алматы, Боркий, 1998.
26. Осокина. Право по защиту исковым производстве, Шиглова, Томск 1999.
27. Сахнова, Экспертиза суде гр.делам. 1997.
28. Сименов, конституционные принцыпы судо производство, М., - 1982.
29. Треушников, Докозательство и доказование советскому гр.процессе, М., МГУ 1982.
30. Треушников, Судебное доказательство, М., 1997.
31. Треушников, Хрестоматия по гр.процессу, М., Городец 1996.
32. Трубников, Защита гр.прав судье практическое пособия, М., - 1990.
33. Хугз, Общие положение гр.процесса,
34. Адам құқығын қорғау, Ардың ісі Тура Би, 2000ж.
35. Азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізудегі прокурордың талабы, заң және заман, 4,2000.
36. Актуальное прооблем теорий и практики гр.процесса, прововедение, 1999жыл.
37. Г.Нам, Судебной процесс форма и содержание 2000.
38. Громов, Николайченко, Проваведение 1999.
39. Грось, Правоведение, 1999.
40. Меншік құқығын қорғау, Тура Би, 2,2000ж.
41. Одинцов, Правоведение, 1999.
42. Пракурордың басты сот талқылауына қатысуы, Тура Би, 3,2000.
43. Расторжение договора в односторонним порядке, гос и право 2000.
44. Содердание и осуществление личных не имущественных прав граждан, Малена, 2000.
45. Судебное доказование и усматрение суда гр.процессе, Папкова, 2000.
1. Қазақстан Республикасынык конституциясы (7.10.1998ж өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) 30 тамыз 1995 жыл қабылданған. - Алматы: Жеті жарғы, 1998жыл.
2. “Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” ҚР-ның конституциялық заңы, 25.12.2000 жылы қабылданған. /Казахстанская правда, 2000, 30 декабря//
3. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі, Алматы, 2001.
4. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, Алматы, 2001.
5. “Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” ҚР-ның заңы 1995 жылғы 25 желтоқсан. - ҚР конституциялық құқығы: нормативтік құқықтық актілер жинағы: 2 томдық құрастырылған. Н.Бекенов, т.б. Қарағанды: ҚР ІІМБейсенов атындағы Қарағанды заң институты, 2002;
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының №9 қаулысы, 30-маусым, 2000 жылы қабылданған;
7. Аргунов В.Н. Участие прокурора в гр. Процессе. - М.,1991.
8. Баймолдина З.Х. Казахстанское гр.процессуальное право, Алматы, 2001.
9. Байолдина З.Х. Раиратильствугр.дел суди первой инстанций: научно-практичный пособий – Алматы: Жеті жарғы, 2002г.
10. Боннер А.Т. Законность правоприминительной деятельности. - М.,1992г.
11. Вандышев , Дернова. гр.проссуальный курс лекций.- Питер, 2001г.
12. Викут, Зайцев гр.процесс Россий: учебник. - М., Юрист, 1999г.
13. Гр.кодекс РК Сулейменов,Басин, Алматы жеті жарғы, 1997г.
14. Гр.кодекс РК. Сулейменов, Басин, Алматы 1998.
15. гр.право Сергеев, Толстой, 1996.
16. Гр.процесс, учебник для ВУЗ-ов, Сипова, М.,1995.
17. Гр.процессуальное прво России, Былина, 1999г.
18. Гр.процесс Мусина, Чечиной, Чечена, проспект 1999.
19. Гр.процесс. Треушникова, М., Новый юрист 1999.
20. Гр.процесс, М., - Бек., 1999.
21. Жуйков, - М,- Юридическое бюро, Городец 1997.
22. Жуйков, - М,- Право человека и власт закона, - М., 1995.
23. Коментарий к гр.процесс. Кодексу, Треушникова, - М., 1996.
24. Мельинков Курс гр.процсс.право,- м., 1981.
25. Нәріпбаев және т.б., азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау, Алматы, Боркий, 1998.
26. Осокина. Право по защиту исковым производстве, Шиглова, Томск 1999.
27. Сахнова, Экспертиза суде гр.делам. 1997.
28. Сименов, конституционные принцыпы судо производство, М., - 1982.
29. Треушников, Докозательство и доказование советскому гр.процессе, М., МГУ 1982.
30. Треушников, Судебное доказательство, М., 1997.
31. Треушников, Хрестоматия по гр.процессу, М., Городец 1996.
32. Трубников, Защита гр.прав судье практическое пособия, М., - 1990.
33. Хугз, Общие положение гр.процесса,
34. Адам құқығын қорғау, Ардың ісі Тура Би, 2000ж.
35. Азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізудегі прокурордың талабы, заң және заман, 4,2000.
36. Актуальное прооблем теорий и практики гр.процесса, прововедение, 1999жыл.
37. Г.Нам, Судебной процесс форма и содержание 2000.
38. Громов, Николайченко, Проваведение 1999.
39. Грось, Правоведение, 1999.
40. Меншік құқығын қорғау, Тура Би, 2,2000ж.
41. Одинцов, Правоведение, 1999.
42. Пракурордың басты сот талқылауына қатысуы, Тура Би, 3,2000.
43. Расторжение договора в односторонним порядке, гос и право 2000.
44. Содердание и осуществление личных не имущественных прав граждан, Малена, 2000.
45. Судебное доказование и усматрение суда гр.процессе, Папкова, 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: “Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу және дәлелдемелер мәселелері”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
1 тарау. Соттық дәлелдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Соттық дәлелдеу түсінігі мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Дәлелдеу пәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...12-23
1.3 Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
... ... ... ... ... ... ..23-30
2 тарау. Дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.31
2.1 Дәлелдемелердің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-38
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу мен
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-41
2.3 Дәлелдемелердің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-44
3 тарау. Дәлелдемелердің жекеленген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері ... ..45-49
3.2 Куәнің көрсетпелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49- 52
3.3 Жазбаша және заттық дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53-55
3.4 Сарапшының қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..62-63
Қолданылған нормативтік актілермен әдебиеттер тізімі ... ... ... ..64-66
Кіріспе
Соттық дәлелдеу - бұл істің мән- жайларын соттық дәлелдемелер
арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар
болсақ - бұл талаптардың және өзгеде қатысушылардың дәлелдемелерді табыс
етуге, жинауға және оларды зеріттеуге әрекеті.
Ал соттық дәлелдемелер - азаматтық іс бойынша тараптардың
талаптармен қарсы пікірлерін дәлелдейтін мән-жайлардың бар-жоғын
анықтағанда сот негізге алатын нақтылы деректер және істі дұрыс шешу үшін
маңызы бар мән-жайлар, яғни іс бойынша нақты деректерді анықтау үшін,
сотпен қолданылатын тәсілдерді анықтау үшін сотпен қолданылатын тәсілдер.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар не жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін
өзгеде маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды
табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен
кейін оларға қайтарылуы мүмкін. Бұл орайда істі жазбаша дәлелдемелердің
судья куәландырған көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды енгенге дейін, егер сот
мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен тұлғаларға қайтарылуы мүмкін.
Дәлелдемелерді тараптар мен іскеқатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың іске
қатысушы басқа да тұлғалардың талаптарымен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқада тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптармен іске қатысушы басқада тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық бойынша дәлелдемелерді сұрақ алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы келтірген жағдайда, сот
олардың өтінімде сол дәлелдемелер көрсетуге сондай-ақ, осы дәлелдеме арқылы
іс үшін маңызы бар қандай мән-жайларр анықталатыны немесе бекерге
шақырлатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және
оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажетті болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу
үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның
қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген
мерзімде беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге адамның соттың
сұратуын алған күннен басқа бес күн мерзім ішінде көрсетіп, бұл туралы
сотқа хабарлауы міндетті.
Хабарламаға, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды соттың талабын қасақана орындамаған
жағдайда аталған тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Егер талап сот сұратқан дәлелдеменіөзінде ұстап қалса және оны
соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер талаптың мүдделеріне
қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
Осы дипломдық жұмыста жоғарыдағы мәселелер егжей - тегжейлі
зертеліп отырып азаматтық процестегі дәлелдемелермен дәлелдеу жағдайлары
көрсетіледі.
Дипломдық жұмысты орындаудағы мақсатым:
1. соттық дәлелдеудің түсінігі мен мақсатын ашу;
2. дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттерін ашып көрсету;
3. дәлелдеу пәнің көрсету;fd
4. дәлелдеменің түсінігін, жіктелуін және олардызеріттеумен бағалау
мәселелерін ашып көрсету;
5. дәлелдемелердің жекеленген түрлерінің мазмұны:
Осы мақсатты көздей отырып, жұмысты үш бөлмеге бөлдім. әрбір бөлім
қажетті мәселелерді ашуға арналған.
Жұмысты орындау барысында бірқатар алдынғы қатарлы ғалымдардың
еңбектері пайдаланды, атап айтқанда, З.Х.Баймолдинаның, М.С.Шакариянның,
М.К.Треушниковтың және т.б.
1 тарау Соттық дәлелдеу.
1.1. Соттық дәлелдеу түсінігі мен мақсаты.
Істің нақты жағдайларын анықтау соттық таным арқылы жүзеге
асырылады. Соттық таным - обьективті дүниенің заңдылықтарына қол жеткізу
процесі, адамның танымдық әрекетінің түрі.
Азаматтық сот өндірісінде тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін,сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызды болатын өзге де
жағдайларды танудың негізгі тәсілі соттық дәлелдеу болып табылады.
Соттық дәлелдеудің негізін табиғатпен қоғамдағы құбылыстардың
байланысы құрайды. Бұл байланыс бір құбылыстың негізінде екінші құбылыстың
болуы жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Жалпы, соттық дәлелдеуді істі дұрыс шешу үшін маңызды болып
табылатын заңды фактілердің бар немесе жоқтығын анықтауға бағытталған
субьектілер әрекеті ретінде көрсетуге болады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән -жайларды тараптардың және іске
қатысушы қарсылықтарының негізінде, материялдық және іс жүргізу құқығының
қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқада тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
___________________________________ ___________________________
1.Баймолдина З.Х. Азаматтық сот өндірісіндегі дәлелдеу және дәлелдемелер,
Алматы 2001
Тараптармен іске қатысушы басқада тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсынуы қиыандық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша
дәлелдемелерді сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажетті болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу
үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның
қолына береді. Сот дәлелдеме талапеткен, оны жалпы немесе сот бегіленген
мерзімде беруге мүмкімдігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын
алған күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы
сотқа хабарлауы міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды. соттағы талабын қасақана орындамаған
жағдайда аталмаған тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа тартылады. егер талап
сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оның соттың сұратуы
бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы талаптың мүдделеріне қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі. соттық
дәлелдеудің мақсаты азаматтық іс жағдайлардың анықтау болып табылады, яғни
дәлелдемелер арқылы тараптар үшін белгілі құқықтық салдардың, сондай-ақ
істі дұрыс шешу үшін мазмұнды болып табылатын өзге де жағдайлардың
туындауымен байланысты заңды фактілерді анықтау.
Соттық дәлелдеу төмендегідей өзара байланысты дәлелдемелік
әрекеттің үш түрінен тұрады:
- дәлелдемелерді ұсыну және жинау.
- сот мәжілісінде дәлелдемелерді зеріттеу.
- дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс жүргізу әдебиетінде соттық дәлелдеу ұғымы жөнінде
түрлі пікірлер берілген. Бір авторлардың пікірінше соттық дәлелдеу соттық
дәлелдемелерді бағалау бойынша ойлау әрекеті логикалық, танымы
(А.А.Старченко). Бұл түрде сәйкес соттық дәлелдеудің мазмұнынан
дәлелдемелерді ұсыну, жинау және зеріттеу процессуалды әрекеті кірмейді.
Екінші авторлардың түсінігі бойынша соттық дәлелдеу дәлелдемелерді
ұсыну, жинау және зеріттеу бойынша соттық және іске қатысушы тұлғалардың
процессуалды әрекетінің жиынтығы, мысалы: С.В.Куринев соттық дәлелдеуден
логикалық, ойлау әрекеті алынады, сондықтан соттық дәлелдеуден
дәлелдемелерді бағалау жатпайды деп санады.
Соттық дәлелдеу ұғымын азаматтық процесуалды құқық қатынастарының
тізбектілерінің ойлау және процесуалды әрекеті ретінде қарастыратын
процессуалис-ғалымдардың тұжырымдары дұрыс болып табылады. (П.П.Гуреев,
И.М.Зайцев. В.В.Молчанев, М.К.Ттыреущинеков). Соттық дәлелдеу логикалық
және процессуалды әрекеттердің бірлігі болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдемелік әрекеті кім және қандай дәрежеде
жүзеге асыратындығы жөнінде яғни соттық дәлелдеу субьектілері
жөніндегі пікірлерде әр түрлі. Ревалюцияға дейінгі әдебиеттерде соттық
дәлелдеу дауласушы тұлғалардың (тараптардың) дәлелдемелік әрекеті ретінде
көрсетілді, мысалы: А. Х. Гольметен жазады: “Дәлелдемелер әрдайым тараппен
ұсынылады: дәлелдеу тараптың ерекше құқығы; сот ешбір жағдайда өзі
дәлелдемелерді немесе анықтамаларды жинамайды.Кейін дәлелдемелік әрекет
тұжырымдамасы төмендегідей өзгерістерге ұшырайды.
Бастапқыда дәлелдемелік әрекетті жүзеге асыратын субъектілер
кеңейтілді олардың қатарына тек тарапта ғана емес, сондай-ақ іске қатысушы
өзгеде тұлғаларды жатқызылды. Мысалы: А. Ф. Клейнман дәлелдеу тараптардың
және іскеқатысушы өзге тұлғалардың дәлелдемелерді сотқа ұсынуы,
талдауы, даулы фактылар жөнінде дәлелдемелік қорытынды жасауы деп
көрсетеді.
50-ші жылдан 80-ші жылдардың арасына дейін дәлелдеудің негізгі
субектісі ретінде сот деген көзқкрас билік етті. Дәлелдеудің субъектілері
болып сот және іске қатысушы тұлғалар аталды. Азаматтық процесуалды
заңдылықты дәлелдеу бойынша әрекет сотпен, тараптармен және іске қатысушы
өзге тұлғалармен жүзеге асырлатындығы жөніндегі ереже бекітілді.
Дәлелдемелік әрекеттің қазіргі кездегі тұжырымдамасы жаңартылған
азаматтық процессуалды заңдылықта көрініс тапты.
Азаматтық процессуалды кодекс келесі ережелерді бекітеді:
- дәлелдемелерді ұсыну және жинау тараптармен және іске қатысушы
өзге тұлғалармен жүзеге асырылады (15, 65, 66 баптар; 335б. 3Тармағы; 337
және т.б. )
- дәлелдемелерді зеріттеу сотпен тараптармен және іске қатысушы
өзгеде тұлғалармен азаматтық істі соттық мәжілісте талқылау кезінде
жүргізіледі (195-206, 208, 210, 211, 354-356, 376, 398 б. Және т.с.с.);
-дәлелдемелердібағалау сотпен жүзеге асырылады (16,77) іске
қатысушы тұлғаларда дәлелдемелерге өз бағасын бере алатын, бірақ бұл
бағалау жеке сипатққа ие болмайды.
Сонымен, дәлелдемелерді жинау, қатысу және зеріттеу бойынша
әрекетіске қатысушытұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу бойынша міндет,
бірінші кезекте, тараптарға және үшінші тұлғаларғажүктеледі. Дәлелдемелерді
жинау, ұсыну және зеріттеуде тараптар, үшінші тұлғалар, іске қатысушы
өзгеде тұлғалар, белсенді қатысады.
Істің нақты жағдайларпын анықтау мақсатында сот
дәлелдемелердіжинаудан толық босатылған, алайда тараптың дәлелді өтініші
бойынша оған заңмен көзделген тәртіппен қажетті материалды алуға
жәрдемдеседі.
Сот тараптармен іске қатысушы тұлғалармен ұсынылған немесе мүдделі
тұлғалардың дәлелді өтініші негізінде соттың тапсырмасымен алынған
дәлелдемелерді зеріттеумен бағалау әрекетін жүзеге асырады.
Сөйтіп, соттық дәлелдеу – бұл азаматтық процестің келесі
субъектілермен:
– дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зеріттеу бойынша тараптармен және іске
қатысушы өзге тұлғалармен;
– дәлелдемелерді зеріттеу және бағалау бойынша сотпен соттық
дәлелдемелерді қолдану жолымен, іс үшін маңызы бар заңды фактілер мен
өзге жағдайларды анықтауға бағытталған ойлау және процессуалды әрекеті.
– Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
66-бап Дәлелдемелерді ұсыну.
Дәлелдемелерді тараптармен іске қатысушы басқа да тұлғалар
береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың жеке іске
қатысушы басқа да тұлғалардың қолданылуға тиіс нормаларын
2.Треушников м.к.Судебное доказательство М., 1999, 20б
ескере отырып, сот анықтайды.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірілген жағдайларларда сот олардың өтінімі бойынша
ділілдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатын немесе бекерге шығарылатын.
Дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның
тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемелер
алу үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны
тікелей сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар
адамның қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген
мерзімде беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын
алған күннен бастап бес күн мерзім үшінде себебін көрсетіп, ол туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесін бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды. Соттың талабың қасақана орындамаған
жағдайда аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны
соттың сұрауы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне
қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі. Және
процесуалды әрекеті.
1. 2. Дәлелдеу пәні.
Дәлелдеу пәнін анықтау аса маңызды жағдай: Дәлелдеу пәні іс
бойынша нені анықтау қажет екендігіне қандай жағдайлар дәлелденуге
жататындығына жауап береді. Дәлелдеу пәнін анықтаудың дұрыстығы сот
процесінің қорытындысына, іс бойынша шығарылған шешімнің заңдылығы және
негізділігіне ықпал етеді.
Дәлелдеу пәні – бұл азаматтық істі дұрыс шешу үшін анықтауға
қажетті заңды фактілер мен өзге жағдайлардың жиынтығы.
Дәлелдеу пәнін анықтау кезінде, А. Х. Гольметен ол
тараптардың талаптарын негіздейтін фактілер болып табылады -деп көрсетті.
Дәлелдеу құқығының теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны
жөніндегі мәселе дау туындатады.
Бір авторлардың пікірі бойынша дәлелдеу пәніне дауласушы
субьектілердің талаптарын және наразылықтарын негіздейтін материялдық
құқықтық сипаттағы фактілер (жағдайлар) ғана (А. К. Сергун, Я. Л. Штутин.
М. К. Треушников);
Екінші авторлар дәлелдеу пәніне талапты негіздейтін және
талапқа қарсы наразылықтарды негіздейтін фактілер ғана емес сондай-ақ
даудың немесе құқықбұзушылықтың себептері мен жағдайларын жатқызады (Ю. К.
Осипов);
Үшінші авторлар дәлелдеу пәні үш фактілер тобын:
1. Материялдық құқықтық
2. Процесуалды
3. Дәлелдемелік
Фактілерді қамтиды деп санайды (Д. М. Чечот)
Төртіншілері дәлелдеу пәнінің мазмұнның кеңінен қарайды және
оған құқық бұзушылықтық соттық профилактикасы үшін қажетті дәлелдемелік
фактілерді және материялды құқықтық және процесуалды сипаттағы фактілерді
енгізеді (И. М. Зайцев).
Бірінші пікір дұрыс сияқты. Сот шешуінің пәні даулы
материялды құқықтық қатынас немесе заңды мүдде ал оның
болуы материялдықұқықтық қатынас немесе заңды мүдде болып табылады, ал оның
болуы немесе болмауы белгілі бір заңды фактілерімен немесе материялдық
құқық нормаларында көрсетілген фактілердің жиынтығымен айқындалады. Сотпен
заңды фактілерін анықтау даулы құқықтың немесе заңды мүдденің болуы немесе
болмауы жөніндегі қортынды үшін негіз болады. Осыдан шығатыны, дәледеу
пәнін материялдық құқықтыққатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және
тоқтатылуы үшін негіз болатын заңды фактілер құрайды.“ Дәлелдеу пәні”
ұғымның “соттық зерттеу шегі” ұғымынан шеңбері тар Заң соттық зерттеушегін
белгілемейді,ал дәлелдеу пәні белгіленген оған тараптардың талаптарымен
қарсылықтарын негіздейтін жағдайлар жатады. Өзге фактілер“ соттық зерттеу
шегі” ұғымының мазмұнына кіреді, олар азаматтық іс бойынша анықталуға
жататын жағдайлар жиынтығын белгілеу үшін қолданылады.
Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдеу пәні сол іске қарай тән болып
келеді, өйткені түрлі іс жағдайлары толық бірдей мүмкін емес.
Талап қою өндіріс істері бойынша дәлелдеу пәні бірнеше фактілер тобынан
құралады:
– талапты негіздейтін фактілер
– талапқа қарсылықты негіздейтін фактілер
– қарсы талапты негіздейтін фактілер
– үшінші тұлғалардың негіздейтін фактілер
Ерекше талап қою өндіріс бойынша дәлелдеу пәнін арызды және
арыздарға талаптарға қарсылықты негіздейтін фактілер құрайды. Осы
фактілерге сүйеніп сот даулы материялдық құқық қатынасына біліктілік
береді, қолданылуға жататын материялдық немесе процесуалдық құқық
нормаларын анықтайды.
Дәлелдеу пәніне жататын заңды фактілер келесі түрлерге бөлінеді:
– іс -әрекет, оқиға. Жағдай;
– жағымды жағымсыз фактілер
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен фактілер анықталады. Сондықтан соттық қарау
кезінде дәлелдемелер негізінде өткен жағдай қалыптастырып кеткен фактілер
дәлелденеді.
Алайда барлық заңды фактілер дәлелденуге жатпайды. Кейбір
фактілер дәлелсіз іс бойынша шешімнің негізін құрай алады, сондықтан олар
дәлелдеу пәніне кірмейді.
Сот жалпыға белгілі деп танығанмән-жайлар дәлелдеуді қажет
етпейді. Соттың бұрынғы қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген
шешіммен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде дәлелденбейді соттың
қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы
танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің
азаматтық құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды
күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс-
әрекеттер орын алдыма және оларды осы адам жасадыма деген мәселелер бойынша
сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына
қатысты да міндетті болып табылады.
Заңға сәйкес деп анықталды деп ұйғарған фактілер азаматтық
істі талқылау кезінде дәлелденбейді.Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске
шығарылуымүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінші
дәлелденбесе, мына мән-жайлар:
1) осы заманғы ғылымда техникада, өнерде кісіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және
арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы
дәлелдемелерсіз анықталған мән-жайлар болып есептеледі.
5) Тараптардың және үшінші тұлғалардың іс үшін маңызы бар, өздеріне белгілі
мән-жайлар туралы түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелер
мен қатар тексеруге және бағалауға жатады.
6) көрсетілген тұлғалардың түсініктемелері ауызша және жазбаша болуы
мүмкін.
7) егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасыру мақсатымен не
алудың, күш қолданудың, қорқытудың немесежаң әсерінен жасалғандығындығына
соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады.
Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуі тиіс.
8) Қ.Р.Конституциясының жоғары заңы күші бар және ол Республикасының бүкіл
аумағында тікелей қолданады. Осы Кодекспен Қ.Р.Конституциясымен
нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда конст. Ережелері
қолданылады.
9) осы кодекстің нормаларымен Қ.Р. Конститиуциялық заңының арасында
қайшылық болған жағдайда конституциялық ережелер қолданылады.
10) Қ.Р. бекіткен халықаралық шартта оның қолдануы үшін заң шығарылуы талап
етіледі деп көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
11) дәлелдемелерді іске қатысушыбасқада тұлғалар береді. Істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске қатысушылардың
басқа тұлғалардың тараптардың қарсылықтарының негізінде материалдық және іс
жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере отырып сот анықтайды.
12) сот тараптарға және іске қатысушы басқа тұлғаларға істі шешу үшін
қажетті қосымша дәлелдемелерді табыс етуді ұсынуға құқылы.
13) қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді.
14) сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың алған күннен
бастап бес күн мерзім ішінде себебін, сотқа хабарлауға міндетті.
15) хабарламаған, егер дәлердеме беру туралы соттың талабы сот дәлелсіз деп
таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі іске қатыспайтын
өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес
әкімшілік жазаға қолданылады.
16) азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтар хат жазысу, телефон арқылы
сөйлесу, почта телеграф, өзге де хабарларға құқығы бар.
17) сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зеріттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар анықталуы мүмкін
18) істе ревиза тексеру актілерінің, ведомоствалық инспекциялар
қорытындыларының, сарапшының қорытындысын ауыстырмайды.
19) сот сараптаманы тараптың өтінімі бойынша тағайындайды
20) іске қатысушы әрбір адам сарапшының алдына қойылуы тиіс мәселелерді
сотқа қойылуы құқылы.
21) сараптаманың тағайындалуы туралы сот ұйғарым шығарады.
22) сараптама тағайындау туралы ұйғарымда сот соттың атауын, сараптаманың
тағайындау уақытын, орнын қаралып жатқан іс бойынша тараптардың атауын,
сараптама түрін сараптама жүргізу тапсырылған адамның тегін, әкесінің атын,
және істің өзге де материалдарын көрсетеді.
23) әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгіне
алады. Мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар заңда көзделген жағдайларда
өзге адамдардың заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп
жүгінуге құқылы.
24) прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатындасотқа
жүгінуге құқылы.
25) егер заңға қайшы келсе, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту жарамсыз
болады. Соттық дәлелдеудің пәні-істі қарап, шешу үшін сот растығын
анықтауға тиіс заңды фактілер. Талап немесе оған қарсылық білдіру негізінде
кіруі мүмкін дәлелдеуге жатпайтын фактілер дәлелдеу пәніне жатқызылмайды.
Дәлелдеу пәніне қатысты деректер құрамы әрбір іс бойынша әртүрлі. Осы
жағдайда қолдануға тиісті материардық құқық нормаларымен басшылық ете
жәнетараптардың тараптарынан немесе қарсылықтарынан оны сот анықтайды.
Әуелі дәлелдеу пәніне талап негіздемесінің деректері жатқызылады, яғни
талап қоюшымен талап негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер, сондай-
ақ талапқа қарсы негіздемесі деректері, яғни жауапкер мен талапқа қарсы
негіздемесі ретінде көрсетілген негізгі фактілер.
– Процеске заңның нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар
қатысқанда немесе қарсы талап қойылғанда іс бойынша дәлелдеу пйніне
осындай талаптар негізінде деректер еңгізіледі.
– Егер талаптар заңды маңызды жоқ фактілерге сүйенетін болса, онда сот
оларды зеріттеуге тиіс емес. Ал егер тараптар іс бойынша маңызы бар
фактілерді белгілемесе, онда сот оны өз бастамасы бойынша дәлелдеу пәніне
жатқызу тиіс сондай-ақ дауды дұрыс шешу үшін тарапқа дәлелдемелер табыс
етуге ұсыныс жасайды.
– Дәлелдеуге жатпайтындеректер ҚР АЖІК іс бойынша дәлелдеуге жатпайтын
төрт категория деректер белгілейді. Сондай ақ ол дәлелдеу пәніне
жатқызылмайды. Жеке атайтын болсақ оларға:
– -Жалпыға белгілі деректер;
– Преюдициалды анықталған деректер;
– Ұйғарылған болжамды деректер;
– Даусыз деректер қатысты болады; (ҚР АІЖК -257 БАБЫНЫҢ 1-БӨЛІГІ);
әрқайсысын жеке қарастырайық.
Қандай деректерді жалпыға белгілі деп тану туралысоттың өзі шешеді. Сот
жалпыға белгілі деп танылған мән жайларды дәлелдеудә талап етпейді.
– Преюдициалды анықталған деректер дәлелдеуге жатпайды, яғни бұл іс
бойыншақабылданып және заң күшіне енген сот үкімімен не шешімімен
бекітілген деректер. Мұндай деректер жалпы іс қорғау мүмкін яғни істі
қайта қарауда өзге тұжырыммен.
Тәжірибеде регрестік талаптарды қарастыруда преюдициал
дық деректер жиі кездеседі.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күші не деген
шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді (
ҚР АІЖК -нің 71 -бабының 2-бөлігі).
Ұйғарылған (болжамды) деректерге, мысалы, көктем ( наурыз )
айларының басында қар еріп өзенде су деңгейі көтеріледі немесе қыста жол
тайғақ болады деген деректерді жатқызуға болады. Мұндай болжамдар жалпы
сотта іс қарау тәртібі бойынша тараппен жоққа шығарылуы мүмкін .
Даусыз деректер – заңмен танылған деректер. Заңға сәйкес
анықталды деп ұйғарылған деректер азаматтық істі талқылау кезінде
дәлелденбейді.
Дәлелдемелерсіз анықталған мән-жайларға:
– осы заманға ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
– адамның заңды білуі;
– адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
– олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқада да мекемені көрсетпеден
адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы есептеледі.
Дәлелдеу тәртібі заңмен регламентенген. Дәлелдеу қызметі
азаматтық процестің (тараптардың айтысуымен құқықтылығын, сотта іс қараудың
жариялығы және т.б.) жалпы принциптерімен бағытталынады және процестің әр
сатысында жекешелінеді.
Дәлелдемелер жинау, зеріттеу не бағалау бойынша соттың немесе
іске қатысушылардың іс-әрекеттері процесуалдық тәртіптерге сәйкес болуы
тиіс. Осы тәртіптер қатарында дәлелдеу тәртібі ерекше орын алып отыр. Сот
дәлелдемелерді бағалағанда, заңды және құқықтық сананы басшылыққа ала
отырып, сот мәжілісінде істің барлық мән-жайларын жинақтап, толық және
объективтітүрде қаруға негізделген өзінің ішкі сеніміне лайықты бағалайды.
Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күн ілгері белгіленген күші болмайды.
Дәлелдемелер мынадай тұрғыдан бағаланады:
1-дәлелдемелердің қатыстылығы;
2-дәлелдемелерге жол беру;
3-дәлелдемелердің растығы;
4-дәлелдемелердің азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі.
1.Дәлелдемелердің қатыстылығы - бұл іс үшін маңызды мән-жайлардың бар
екендігі туралы тұжырымдарды растайтын, теріске шығаратын не оларға күман
келтіретін нақты деректер ретінде танылатын дәлелдемелер.
Дәлелдемелердің қатыстылығы тәртібінің мәні – іске қатысты
болатын дәлелдемелерді сот қарастыруы және зеріттеуі тиіс.
Іске қатысты дәлелдемелерді сотпен қарастыру құқығы ҚР АІЖК-нің 69-бабының
2-бөлігінде белгіленген. Дәлелдемелер мәні оның іске қатыстылығымен
анықталады. Іске қатысты дәлелдемелердің жиынтығы материалдық және
процессуалдық құқықтар нормаларымен анықталады.
Дәлелдемелердің іске қатыстылығы судья өзінің ішкі
сенімі боиынша бағалайды.
2.Дәлелдемелерге жол беру – бұл нақты азаматтық істер талқылау процесінде
(куәнің айғақтары, жазбаша және заттай дәлелдемелер, т.б.) дәлелдеу
құралдарын қолдануда заңмен белгіленгеншектеулер. Бұл заң бойынша белгілі
бір тәсілдермен (мысалы, жазбаша дәлелдемелермен) расталынған істің мән-
жайын басқа дәлелдеу тәсілдерінің қандайымен болса да растауға болмайды.
Заң бойынша белгілі (тараптар және үшінші тұлғалардың
түсініктемелері, куәлар айғақтары, жазбаша және заттай дәлелдемелер,
сарапшының қорытындысы, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары және өзге де
құжаттар) бір дәлелдемелермен расталуға тиіс емес (ҚР АІЖК-нің 68-бабының 2-
бөлігі).
Кей жағдайларда азаматтық процесте өзге де мән жайлар заңның
тікелей белгілеуі бойынша түрлі дәлелдемелермен дәлелденуге тиісті емес.
Мысалы, меншік құқығы куәлар айғақтарымен дәлелденбейді, себебі олар тек
меншік туралы сәйкесті құжат (сатып алу-сату шарты) ұсынуы бойынша, неке
қатынасын куәлар айғақтарымен дәлелдеуге болмайды, себебі ол тек некеге
тұру туралы куәлікпен рұқсат етіледі.
Нақты деректер (деректер және олар туралы мәліметтер) заң
талаптарын бұза отырып:
- іске қатысушы тұлғалардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру;
- оларды ығыстыру арқылы;
- істі сотта қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда азаматтық
процестің өзге де ережелерін бұзатын болса, онда мұндай дәлелдемелерге жол
берілмеуі тиіс.
Оны жеке қарастыратын болсақ:
1. күш қолдану, алдау, өзге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдану;
2. оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарымен
туындаған іске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалану;
3. осы азаматтық “с бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ
адамдардың іс жүргізу іс әрекеттерін жүргізу;
4. қарсылық білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне қатысу;
5. іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұзу;
6. белгісіз көзден немесе сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7. дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді
қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің растылығына әсер етсе
немесе әсер етуі мүмкін болса, олардың сот дәлелдемелер ретінде пайдалануға
жол бермейді. (ҚР АІЖК-нің 69-бабының 1-бөлігі.) Күш
қолдану, қорқыту, алдау сол секілді өзге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдана
отырып.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын және олардың шекпен павйдаланудың
мүмкіндігін сот:
- өз бастамашылығы бойынша;
- іске қатысушы (тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор) тұлғалардың өтініші
бойынша белгілейді.
Заңды бұза отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп
танылып, сот шешімінің негізіне жатқызылмайды, іс үшін маңызы бар кез-
келген мән жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды (ҚР АІЖК-нің 69-
бабының 3-бөлімі). Осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға
құқығы жоқ адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуіне байланысты.
Дәлелдемелердіңжарамдылығы оларды алған кезде қолданылып
жүрген заңға сәйкес белгіленеді (ҚР АІЖК-нің 4-бабының 3-бөлімі).
3.Дәлелдемелердің растығы – соттың тексеру нәтижесінде дәлелдеменішындыққа
сәйкес келетіні. Дәлелдемелердің қатыстылығы және оған жол беру тәртібіне
сәйкес дәлелдемелердің растығы анықталады. Дәлелдеменің растығы сотта іс
жүргізу кезінде белгіленеді:
1. рас дәлелдемелер, сапалы ақпарат деректері меналынуы қажет;
2. дәлелдемелердің растығы бірнеше дәлелдемелерді бір-бірімен салыстыру
арқылы анықталады;
3. іс бойынша барлық дәлелдемелерді бағалау арқылы дәлелдемелердің растығын
анықтауға болады; азаматтық процестен дәлелдемелердің растығын анықтауда іс
бойынша тараптар және өкілдер белсенді қатысуы керек.
4.Дәлелдемелердің азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі – егер
дәлелдемелердің қатыстылығы, оған жол беру, оның растығы азаматтық
процестің кез-келген сатысында бағаланатын болса, онда, дәлелдемелердің
азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі негізі істі шешу кезінде
анықталады. Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдемелердің жеткіліктігі жеке
сотпен бағаланады. Әр түрлі жағдайларға лайықты болатын дәлелдемелердің
жеткіліктігі жөнінде бір жақты кеңес бере алмаймыз. Дәлелдемелердің
жеткіліктілігі болғанда сот істі шешуге дайын деп айтуға бола ма? Мұнда
дәлелдеменің жеткіліктігі – бұл санды емес сапа көрсеткіші. Әр тарап өз
талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-
жайларды дәлелдеуі тиіс (ҚР АІЖК-нің 65-бабы).
Дәлелдемелердің жеткіліктігі бұл істі шешуге қажетті барлық
дәлелдемелер жиынтығының сапасы.
3. Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
Азаматтық іс бойынша дәлелдеу міндетті тараптарға жүктелген
әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдеу құқығының теориясында дәлелдеу тараптардың міндеті емес,
олардың құқық пәні болады деген пікір қалыптасқан. Осыған байланысты пікір-
талас жүргізуге болады, бірақ заң дәлелдеудің міндеттілігін көрсетеді, яғни
әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Талапкер талаптың негізін құрайтын жағдайларды, жауапкер талапқа
қарсылығын негіздейтін жағдайларды, дәлелдеуге тиіс.
Дәл осы дәлелдеу міндеті өзге тұлғалардың, қоғамдық немесе
мемлекетік мүдделер мен құқықтарды қорғау мақсатында белгіленген заң
тәртібінде сотқа талап қойған, прокурорға, мемлекеттік органға, жергілікті
өзін-өзі басқару органына, ұйым мен азаматқа жүктеледі.
Материалдық құқықтық нормалары жекеленген жағдайда дәлелдеу
міндетінің тараптар арасында бөлуді қарастырады. Бұл дәлелдемелік
презумциялармен байланысты. Мысал ретінде мынадай материалдық заңның өзіне
тән ережелерін келтіруге болады:
1. зиян келтірушінің кінәсінің презумциясы жөнінде соның ішінде жоғары
қауіптілік қайран көзбен зиян келтіру. Егер талапкер келесі үш фактіні
дәлелдесе зиянды келтіру боиынша жауапкермен әрекетің жүзеге асырылуы,
соның салдарынан зиянның болуы және оның әрекеті мен туындаған
салдардың арасындағы себепті байланысты, онда азаматтық нормаларына
сәйкес зиян келтірушінің кінәсі болжанады. Сондықтан талапкер
жауапкердің кінәсін дәлелдеу міндетінен босатылады.
2. Кәсіпкерлік әрекетіжүзеге асырылу кезінде міндеттемені орындамаған
немесе тиісті түрде орындамаған тұлғаның кінәсінің презумциясы
жөнінде. Кәсіпкерге мүліктік жауапкершілік жүктеледі, егер ол бой
бермейтін күштің салдарынан яғни төтенше және алдын алуға болмайтын
жағдайлардың салдарынан тиісті дәрежеде орындау мүмкін екендігін
дәлелдесе (табиғат ақпарат, әскери жағдайлар және т.б.)
Азаматтық міндет бұзылған жағдайда, ереже бойынша құқық
бұзушы кінәлі болып есептеледі және жауапкершілікке тартылуы мүмкін кінәнің
болмауы міндетті бұзушы тұлғамен дәлелденеді.
Бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті, яғни құқық
бұзушылыққа жол бермеу үшін барлық тиісті шараларды қолданғанын білу қажет.
Тараптардың және іске қатысушы өзге тұлғалардың дәлелдеу іс-
әрекеті істегі өзінің заңды позициясын негіздеу мақсатында дәлелдемелерді
ұсыну және жинау – тараптардың және іске қатысушы өзге де тұлғалардың
дәлелдемелік әрекетінің түрі. Дәлелдемелерді ұсыну тәртібі. АІЖК 66-бабымен
берілген.
Дәлелдемелерді ұсыну және жинау азаматтық істі қозғау
кезеңінен бастап бірінші сатыдағы сотпен шешім немесе ұйғарым шығарғанға
дейін жүзеге асырылады.
Дәлелдемелерді ұсыну апеляциялықсатыдағы сотта мүмкін АІЖК 335
бабының үшінші бөліміне сәйкес “Апеллиациялық шағым наразылық” беретін
тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме
жасауына тек шағымында оларды табыс етуге мүмкіндігі болмайтын негізделген
жағдайда ғана жол беріледі.
Істі апеляциялық немесе касациялық тәртіппен қарау тәртіппен
қарау кезінде сот аппелиациялық екі сот шешімінің заңдылығымен
негізделгенін тексереді:
1. Аппелиациялық немесе касациялық сатыдағы сот заңдылық мүддесін көздей
отырып аппелияциялық шағым немесе наразылық шегінен
2. шыға отырып, аппелияциялық шағым немесе наразылық келтірген шешімнің
заңдылығын толық көлемде тексеруге құқылы.
Қосымша материалдар ретінде аппелияцялық инстанцияға нені ұсыну
болатындығы нұсқаулар заңда көрсетілмеген. Сондай-ақ АІЖК түрлі терминдер
қолданылады: атап айтқанда АІЖК 335 бабының 3 бөлімінде жаңадан табыс
етілген дәлелдемелер.
Аппелияциялық инстанция “қосымша ұсынылған материалдарды” іс
бойынша қандайда бір анықтау фактілердіанықтау және дауды шешу үшін
ғана,сондай-ақ бірінші сатыдағы сот шешімдерін толық және жан – жақты
тексеру үшін қолданылады.
Мысалы іс жағдайлары бойынша тұлғалардың жазбаша арыздары оларды
аппеляциялық сатыдағы сотта куә ретінде жауап алу үшін негіз болады. Ал
мамандардың пікірлері – сараптама тағайындау үшін негіз болып табылады.
Дәлелдемелер тараптармен және іске қатысушы өзге де тұлғалармен
тікелей сотқа ұсынылады.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын
тандап алады. Оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан басқа
органдармен адамдардан тәуелсіз түрде тандап алады.
Сот істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында өз бастамасымен
айғақтар жинаудан босатылған.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажаетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Дәлелдемелерді жинау тараптардың және іске қатысушы өзге де
тұлғалардың бастамасымен түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асырылады.
Тәсілдерінің бірі дәлелдемелерді мүдделі тұлғалардың өтінімі
бойынша сұратып алу болып табылады.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот оларды өтінімі бойынша дәлелдемелерді
сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алу жөніндегі мыналар көрсетіледі:
– сұратып алуға жататын дәлелдемелер;
– дәлелдемелерді өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер;
– осы дәлелдемелермен анықталу немесе жоққа шығарылуы мүмкін, іс үшін
маңызды болатын жағдайлар;
– сұратуға жататын дәлелдемелердің орны:
Қажетті жағдайларда сот өтінім берген тұлғаға дәлелдемелерді алу үшін
сұраныс береді, сотпен талап етілген дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сәйкес сұранысы бар тұлғанын қолына береді. Немесе сотқа жолдайды.
Сотпен сұралатын дәлелдемелерді лауазымды және өзге тұлғалар
дәлелдемелерді ұсыныла алмаған жағдайда немесе сотпен белгіленген мерзімде
ұсына алмаған жағдайда, соттың сұранысын қалған екі күннен бастап бес күн
мерзім ішінде себебін көрсетіп бұл жөнінде сотқа хабарлауға міндетті.
Сотпен себепсіз болып танылған жағдайлар бойынша соттың
дәлелдемелерді ұсыну жөніндегі сот талабын орындамаған немесе уақытында
хабарламаған жағдайда, кінәлі лауазымды және өзге тұлғалар әкімшілік немесе
құқық бұзушылық жөніндегі заңнамаға сәйкес әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Әкімшілік жауапкершілікке тарту, сұратылатын дәлелдемеге ие
тұлғаны оны сотқа ұсыну міндетінен босатпайды. Көрсетілген тұлғалар сот
талабын қасақана орындамаған жағдайда қылмыстық жауапкершіліке тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған ретте сот тиісінше
куәландырған көшірмелерді және өзінділерді беруге талап ете алады. Немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойған жерде қарай алады және зеріттей
алады.
Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі дәлелдемелерді соттық
тапсырма арқылы жинау.
Істі қараушы сот іске қатысушы адамның басқа қалада немесе ауданда
дйлелдемелер жинау қажеттігітуралы өтінімін қанағаттандырған жағдайда
тиісті сотқа белгілі бір іс жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді.
Істі қараушы сот іске қараушы адамардың Қ.Р. Құқықтық көмек көрсету
жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер жинау туралы өтінішін
қанағаттырған жағдайда осы келісімінің ережелеріне сәйкес сот тапсырмасын
жібереді. Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні тараптар
туралы мәліметтер қысқаша баяндалады, анықтауға жататын мән-жайлар,
тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер көрсетеді. Бұл ұйғарым
ол жолданған сот үшін ол алынған сәттен он күнге дейін мерзімде орындалуы
тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау осы кодексте белгіленген ережелер бойынша
сот отырысында жүргізеді. Іске қатысатын тұлғалар отырыстың өтетін
уақытымен орны туралы құлақтандырылады. Алайда оған келмеу тапсырманы
орындауға кедергі болып табылмайды. Хаттамалармен тапсырманы орындау
кезінде жиналған барлық материалдар дереу істі қарап жатқан сотқа жібереді.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа айғақ беруші
куәлар істі қарайтын сотқа келсе олар жалпы тәртіппен түсініктер мен айғақ
береді.
Дәлелдемелердің жинаудың үшінші тәсілі дәлелдемелердіқамтамасыз ету
институты арқылы дәлелдемелерді жинау. Бұл азаматтық процесуалды құқықтық
арнаулы институты. Белгіленген институттың нормалары:
- өздері үшін қажаетті дәлелдемелерді ұсыну сонынан мүмкін болмайды немесе
қиындық келтіреді деп қауіптенуге негізі бар іске қатысушы адамдар соттын
осы дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрай алады.
- дәлелдемелерді қамстамасыз ету куәлардан жауап алу сараптама, жүргізу,
оқиға болған жерді қарап шығу.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішке қамтамасыз етілуге қажетті
дәлелдемелер, растау үшін осы дәлелдемелер қажет мән-жайлар қамтамасыз
етілетін дәлелдемелер қажет болып отырған іс көрсетілуі тиіс.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша сот
ұйғарым шығарады. Бұл өтінішті қабылдаудан бас тарту туралы судьяның
ұйғарымына жекеше шағым беруі тиіс.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету процесуалды ережелер бойынша судья
жүргізеді. Өтініш беруші және іске қатысушы өзге тұлғалар дәлелдемелерді
қамтамасыз ету уақыты және орны жөнінде хабарланады. Алайда олардың келмеуі
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі өтініш қарауға кедергі болмай
дәлелдемені қамтамасыз ету туралы тәртібінде жиналған хаттамалар мен өзге
материалдар істі қараушы сотқа жіберіледі. Іске қатысушы тұлғаларға бұл
жөнінде хабарланады.
Заңда дәлелдемелерді қамтамасыз ету мерзімі көрсетілмеген. Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 72 бабының 2 бөліміндегі (соттапсырмасын орындау
мерзімі) норма аналаогия бойынша бұл мерзім он күннен аспайды.
Іс сотта пайда болғанға дейін дәлеледмелерді қамтамасыз ету
нотариустармен немесе нотариат туралы заңнамамаен көрсетілген тәртіәппен
консулдық мекемелердің лауазымды тұлғалармен жүзеге асырлады.
Нотариат туралы “Қ:Р:Заңының (14 шілде 1997 жылы)” 99 және баптары
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі мәселені реттейді. Мүдделі
тұлғалардың өтініші бойынша нотариус сотта немесе өзге өкілетті органда іс
пайда болған жағдайда қажетті болған жағдайда егер дәлелдемелерді ұсыну
сонынан мүмкін болмайды. Немесе қиындық келтіреді, деп қауіптенуге негіз
болған жағдайда дәлелдемелерді қамтамасыз етеді.
Нотариус дәлелдемелерді қамтамасыз етпейді, егер мүдделі тұлға
нотариусқа жүгінген мезетте, дәлелдемелер соттың немесе өзге өкілетті
органнның өндірісінде болса.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібінде нотариус азаматтардан жауап
алады,құжаттар мен заттарды қарайды. Қажетті жағдайда сараптиама
тағайындайды. Дәлеледемелерді қамтамасыз ету бойынша процессуалды
әрекеттерді орындау кезінде нотариус Азаматтық АІЖК-ң сәйкес нормаларын
басшылыққа алып. Нотариус дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақытымен орны
жөнінде тараптарға және мүделі тұлғаларға хабарлайды, алайда олардың
келмеуі дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақытыме орны жөнінде тараптарға
хабарлайды. Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тараптардың және мүдделі
тұлғалардың бірін хабарлаусыз жүзеге асыру кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, немесе кейіннен істің кімнің қатысатының анықтау мүмкін емес
болған жағдайда жүргізіледі.
Нотариустың шақыртуы бойынша куә немесе сарапшы келмеген жағдайда
Қ:Р: Заңды актілермен көрсетілген шараларды қолдану үшін куә немесе
сарапшының тұрғылықты жері бойынша сотқа хабарлайды. Нотариус азаматты
немесе маманды қасақана жалған көрсетпелері үшін немесе көрсетпелер мен
қорытынды беру беруден бұлтарғаны үшін жауапкершілігі жөнінде ескеріледі.
2 тарау. Дәлелдемелер
2. 1.Дәлелдемелердің түсінігі
Азаматтық процестегі дәлелдеу соттық дәлелдемелерді пайдалану
жолымен жүзеге асырылады. Соттық дәлелдемелер істі дұрыс шешу үшін маңызды
болатын азаматтық іс бойынша заңды фактілер мен өзге жағдайларды анықтау
құралы болып табылады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптарымен қарсылығын
негіздейтін мән-жайлардыдың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге
де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсінікткмелермен, куәлардың айғақтарымен, заттайдәлелдемелермен
сарапшылардың қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттарымен анықталады.
Мұнда заңгер “іс жүргізу әрекетінің хаттамалары”, “құжаттар және
жазбаша дәлелдемелер”, терминдерін теңбе-тең мәнде қолданады. Бір ұйғарым
түрі терминдерді қолдану жолымен ашатын азаматтық іс жүргізу кодексінің
бірі қатар баптарының мазмұнынан осындай қорытынды туындайды:
– 64 баптың 2 бөлімі – процесуалды әрекеттің хаттамалары және өзге
құжаттар. Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшының қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттарымен анықталады.
– 177 баптың 1бөлімі, 182 баптан 1 бөлімі, 201 баптың және 204 баптар.
Құжаттар істі қарау кезінде сот іс бойынша дәлелдемелерді тікелей
зеріттеуге: тараптардың іске қатысушы түсініктерін, куәлардың айғақтарын,
сарапшылардың қорытындылардын, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының қорытындысын тандауға, құжаттармен танысуға,
заттай дәлелдемелерді қарап шығуға, заттай дәлелдемелерді қарап шығуға,
дыбыс жазбаларынтандауға жәнебейне жазбаларды, кино жазбаларды фото
материалдарын көруге, ақпаратты қайта құрудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: “Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу және дәлелдемелер мәселелері”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
1 тарау. Соттық дәлелдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Соттық дәлелдеу түсінігі мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Дәлелдеу пәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...12-23
1.3 Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
... ... ... ... ... ... ..23-30
2 тарау. Дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.31
2.1 Дәлелдемелердің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-38
2.2 Дәлелдемелерді зерттеу мен
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-41
2.3 Дәлелдемелердің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-44
3 тарау. Дәлелдемелердің жекеленген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері ... ..45-49
3.2 Куәнің көрсетпелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49- 52
3.3 Жазбаша және заттық дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53-55
3.4 Сарапшының қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..62-63
Қолданылған нормативтік актілермен әдебиеттер тізімі ... ... ... ..64-66
Кіріспе
Соттық дәлелдеу - бұл істің мән- жайларын соттық дәлелдемелер
арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Өзгеше айтар
болсақ - бұл талаптардың және өзгеде қатысушылардың дәлелдемелерді табыс
етуге, жинауға және оларды зеріттеуге әрекеті.
Ал соттық дәлелдемелер - азаматтық іс бойынша тараптардың
талаптармен қарсы пікірлерін дәлелдейтін мән-жайлардың бар-жоғын
анықтағанда сот негізге алатын нақтылы деректер және істі дұрыс шешу үшін
маңызы бар мән-жайлар, яғни іс бойынша нақты деректерді анықтау үшін,
сотпен қолданылатын тәсілдерді анықтау үшін сотпен қолданылатын тәсілдер.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар не жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін
өзгеде маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды
табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен
кейін оларға қайтарылуы мүмкін. Бұл орайда істі жазбаша дәлелдемелердің
судья куәландырған көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды енгенге дейін, егер сот
мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен тұлғаларға қайтарылуы мүмкін.
Дәлелдемелерді тараптар мен іскеқатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың іске
қатысушы басқа да тұлғалардың талаптарымен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқада тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптармен іске қатысушы басқада тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық бойынша дәлелдемелерді сұрақ алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы келтірген жағдайда, сот
олардың өтінімде сол дәлелдемелер көрсетуге сондай-ақ, осы дәлелдеме арқылы
іс үшін маңызы бар қандай мән-жайларр анықталатыны немесе бекерге
шақырлатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және
оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажетті болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу
үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның
қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген
мерзімде беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге адамның соттың
сұратуын алған күннен басқа бес күн мерзім ішінде көрсетіп, бұл туралы
сотқа хабарлауы міндетті.
Хабарламаға, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды соттың талабын қасақана орындамаған
жағдайда аталған тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Егер талап сот сұратқан дәлелдеменіөзінде ұстап қалса және оны
соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер талаптың мүдделеріне
қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
Осы дипломдық жұмыста жоғарыдағы мәселелер егжей - тегжейлі
зертеліп отырып азаматтық процестегі дәлелдемелермен дәлелдеу жағдайлары
көрсетіледі.
Дипломдық жұмысты орындаудағы мақсатым:
1. соттық дәлелдеудің түсінігі мен мақсатын ашу;
2. дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттерін ашып көрсету;
3. дәлелдеу пәнің көрсету;fd
4. дәлелдеменің түсінігін, жіктелуін және олардызеріттеумен бағалау
мәселелерін ашып көрсету;
5. дәлелдемелердің жекеленген түрлерінің мазмұны:
Осы мақсатты көздей отырып, жұмысты үш бөлмеге бөлдім. әрбір бөлім
қажетті мәселелерді ашуға арналған.
Жұмысты орындау барысында бірқатар алдынғы қатарлы ғалымдардың
еңбектері пайдаланды, атап айтқанда, З.Х.Баймолдинаның, М.С.Шакариянның,
М.К.Треушниковтың және т.б.
1 тарау Соттық дәлелдеу.
1.1. Соттық дәлелдеу түсінігі мен мақсаты.
Істің нақты жағдайларын анықтау соттық таным арқылы жүзеге
асырылады. Соттық таным - обьективті дүниенің заңдылықтарына қол жеткізу
процесі, адамның танымдық әрекетінің түрі.
Азаматтық сот өндірісінде тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін,сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызды болатын өзге де
жағдайларды танудың негізгі тәсілі соттық дәлелдеу болып табылады.
Соттық дәлелдеудің негізін табиғатпен қоғамдағы құбылыстардың
байланысы құрайды. Бұл байланыс бір құбылыстың негізінде екінші құбылыстың
болуы жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Жалпы, соттық дәлелдеуді істі дұрыс шешу үшін маңызды болып
табылатын заңды фактілердің бар немесе жоқтығын анықтауға бағытталған
субьектілер әрекеті ретінде көрсетуге болады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы басқада тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән -жайларды тараптардың және іске
қатысушы қарсылықтарының негізінде, материялдық және іс жүргізу құқығының
қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқада тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
___________________________________ ___________________________
1.Баймолдина З.Х. Азаматтық сот өндірісіндегі дәлелдеу және дәлелдемелер,
Алматы 2001
Тараптармен іске қатысушы басқада тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсынуы қиыандық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша
дәлелдемелерді сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажетті болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу
үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның
қолына береді. Сот дәлелдеме талапеткен, оны жалпы немесе сот бегіленген
мерзімде беруге мүмкімдігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын
алған күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы
сотқа хабарлауы міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды. соттағы талабын қасақана орындамаған
жағдайда аталмаған тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа тартылады. егер талап
сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оның соттың сұратуы
бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы талаптың мүдделеріне қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі. соттық
дәлелдеудің мақсаты азаматтық іс жағдайлардың анықтау болып табылады, яғни
дәлелдемелер арқылы тараптар үшін белгілі құқықтық салдардың, сондай-ақ
істі дұрыс шешу үшін мазмұнды болып табылатын өзге де жағдайлардың
туындауымен байланысты заңды фактілерді анықтау.
Соттық дәлелдеу төмендегідей өзара байланысты дәлелдемелік
әрекеттің үш түрінен тұрады:
- дәлелдемелерді ұсыну және жинау.
- сот мәжілісінде дәлелдемелерді зеріттеу.
- дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс жүргізу әдебиетінде соттық дәлелдеу ұғымы жөнінде
түрлі пікірлер берілген. Бір авторлардың пікірінше соттық дәлелдеу соттық
дәлелдемелерді бағалау бойынша ойлау әрекеті логикалық, танымы
(А.А.Старченко). Бұл түрде сәйкес соттық дәлелдеудің мазмұнынан
дәлелдемелерді ұсыну, жинау және зеріттеу процессуалды әрекеті кірмейді.
Екінші авторлардың түсінігі бойынша соттық дәлелдеу дәлелдемелерді
ұсыну, жинау және зеріттеу бойынша соттық және іске қатысушы тұлғалардың
процессуалды әрекетінің жиынтығы, мысалы: С.В.Куринев соттық дәлелдеуден
логикалық, ойлау әрекеті алынады, сондықтан соттық дәлелдеуден
дәлелдемелерді бағалау жатпайды деп санады.
Соттық дәлелдеу ұғымын азаматтық процесуалды құқық қатынастарының
тізбектілерінің ойлау және процесуалды әрекеті ретінде қарастыратын
процессуалис-ғалымдардың тұжырымдары дұрыс болып табылады. (П.П.Гуреев,
И.М.Зайцев. В.В.Молчанев, М.К.Ттыреущинеков). Соттық дәлелдеу логикалық
және процессуалды әрекеттердің бірлігі болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдемелік әрекеті кім және қандай дәрежеде
жүзеге асыратындығы жөнінде яғни соттық дәлелдеу субьектілері
жөніндегі пікірлерде әр түрлі. Ревалюцияға дейінгі әдебиеттерде соттық
дәлелдеу дауласушы тұлғалардың (тараптардың) дәлелдемелік әрекеті ретінде
көрсетілді, мысалы: А. Х. Гольметен жазады: “Дәлелдемелер әрдайым тараппен
ұсынылады: дәлелдеу тараптың ерекше құқығы; сот ешбір жағдайда өзі
дәлелдемелерді немесе анықтамаларды жинамайды.Кейін дәлелдемелік әрекет
тұжырымдамасы төмендегідей өзгерістерге ұшырайды.
Бастапқыда дәлелдемелік әрекетті жүзеге асыратын субъектілер
кеңейтілді олардың қатарына тек тарапта ғана емес, сондай-ақ іске қатысушы
өзгеде тұлғаларды жатқызылды. Мысалы: А. Ф. Клейнман дәлелдеу тараптардың
және іскеқатысушы өзге тұлғалардың дәлелдемелерді сотқа ұсынуы,
талдауы, даулы фактылар жөнінде дәлелдемелік қорытынды жасауы деп
көрсетеді.
50-ші жылдан 80-ші жылдардың арасына дейін дәлелдеудің негізгі
субектісі ретінде сот деген көзқкрас билік етті. Дәлелдеудің субъектілері
болып сот және іске қатысушы тұлғалар аталды. Азаматтық процесуалды
заңдылықты дәлелдеу бойынша әрекет сотпен, тараптармен және іске қатысушы
өзге тұлғалармен жүзеге асырлатындығы жөніндегі ереже бекітілді.
Дәлелдемелік әрекеттің қазіргі кездегі тұжырымдамасы жаңартылған
азаматтық процессуалды заңдылықта көрініс тапты.
Азаматтық процессуалды кодекс келесі ережелерді бекітеді:
- дәлелдемелерді ұсыну және жинау тараптармен және іске қатысушы
өзге тұлғалармен жүзеге асырылады (15, 65, 66 баптар; 335б. 3Тармағы; 337
және т.б. )
- дәлелдемелерді зеріттеу сотпен тараптармен және іске қатысушы
өзгеде тұлғалармен азаматтық істі соттық мәжілісте талқылау кезінде
жүргізіледі (195-206, 208, 210, 211, 354-356, 376, 398 б. Және т.с.с.);
-дәлелдемелердібағалау сотпен жүзеге асырылады (16,77) іске
қатысушы тұлғаларда дәлелдемелерге өз бағасын бере алатын, бірақ бұл
бағалау жеке сипатққа ие болмайды.
Сонымен, дәлелдемелерді жинау, қатысу және зеріттеу бойынша
әрекетіске қатысушытұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу бойынша міндет,
бірінші кезекте, тараптарға және үшінші тұлғаларғажүктеледі. Дәлелдемелерді
жинау, ұсыну және зеріттеуде тараптар, үшінші тұлғалар, іске қатысушы
өзгеде тұлғалар, белсенді қатысады.
Істің нақты жағдайларпын анықтау мақсатында сот
дәлелдемелердіжинаудан толық босатылған, алайда тараптың дәлелді өтініші
бойынша оған заңмен көзделген тәртіппен қажетті материалды алуға
жәрдемдеседі.
Сот тараптармен іске қатысушы тұлғалармен ұсынылған немесе мүдделі
тұлғалардың дәлелді өтініші негізінде соттың тапсырмасымен алынған
дәлелдемелерді зеріттеумен бағалау әрекетін жүзеге асырады.
Сөйтіп, соттық дәлелдеу – бұл азаматтық процестің келесі
субъектілермен:
– дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зеріттеу бойынша тараптармен және іске
қатысушы өзге тұлғалармен;
– дәлелдемелерді зеріттеу және бағалау бойынша сотпен соттық
дәлелдемелерді қолдану жолымен, іс үшін маңызы бар заңды фактілер мен
өзге жағдайларды анықтауға бағытталған ойлау және процессуалды әрекеті.
– Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
66-бап Дәлелдемелерді ұсыну.
Дәлелдемелерді тараптармен іске қатысушы басқа да тұлғалар
береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың жеке іске
қатысушы басқа да тұлғалардың қолданылуға тиіс нормаларын
2.Треушников м.к.Судебное доказательство М., 1999, 20б
ескере отырып, сот анықтайды.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірілген жағдайларларда сот олардың өтінімі бойынша
ділілдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатын немесе бекерге шығарылатын.
Дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның
тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемелер
алу үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны
тікелей сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар
адамның қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген
мерзімде беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын
алған күннен бастап бес күн мерзім үшінде себебін көрсетіп, ол туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесін бар адамды оны
сотқа беру міндетінен босатпайды. Соттың талабың қасақана орындамаған
жағдайда аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны
соттың сұрауы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне
қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі. Және
процесуалды әрекеті.
1. 2. Дәлелдеу пәні.
Дәлелдеу пәнін анықтау аса маңызды жағдай: Дәлелдеу пәні іс
бойынша нені анықтау қажет екендігіне қандай жағдайлар дәлелденуге
жататындығына жауап береді. Дәлелдеу пәнін анықтаудың дұрыстығы сот
процесінің қорытындысына, іс бойынша шығарылған шешімнің заңдылығы және
негізділігіне ықпал етеді.
Дәлелдеу пәні – бұл азаматтық істі дұрыс шешу үшін анықтауға
қажетті заңды фактілер мен өзге жағдайлардың жиынтығы.
Дәлелдеу пәнін анықтау кезінде, А. Х. Гольметен ол
тараптардың талаптарын негіздейтін фактілер болып табылады -деп көрсетті.
Дәлелдеу құқығының теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны
жөніндегі мәселе дау туындатады.
Бір авторлардың пікірі бойынша дәлелдеу пәніне дауласушы
субьектілердің талаптарын және наразылықтарын негіздейтін материялдық
құқықтық сипаттағы фактілер (жағдайлар) ғана (А. К. Сергун, Я. Л. Штутин.
М. К. Треушников);
Екінші авторлар дәлелдеу пәніне талапты негіздейтін және
талапқа қарсы наразылықтарды негіздейтін фактілер ғана емес сондай-ақ
даудың немесе құқықбұзушылықтың себептері мен жағдайларын жатқызады (Ю. К.
Осипов);
Үшінші авторлар дәлелдеу пәні үш фактілер тобын:
1. Материялдық құқықтық
2. Процесуалды
3. Дәлелдемелік
Фактілерді қамтиды деп санайды (Д. М. Чечот)
Төртіншілері дәлелдеу пәнінің мазмұнның кеңінен қарайды және
оған құқық бұзушылықтық соттық профилактикасы үшін қажетті дәлелдемелік
фактілерді және материялды құқықтық және процесуалды сипаттағы фактілерді
енгізеді (И. М. Зайцев).
Бірінші пікір дұрыс сияқты. Сот шешуінің пәні даулы
материялды құқықтық қатынас немесе заңды мүдде ал оның
болуы материялдықұқықтық қатынас немесе заңды мүдде болып табылады, ал оның
болуы немесе болмауы белгілі бір заңды фактілерімен немесе материялдық
құқық нормаларында көрсетілген фактілердің жиынтығымен айқындалады. Сотпен
заңды фактілерін анықтау даулы құқықтың немесе заңды мүдденің болуы немесе
болмауы жөніндегі қортынды үшін негіз болады. Осыдан шығатыны, дәледеу
пәнін материялдық құқықтыққатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және
тоқтатылуы үшін негіз болатын заңды фактілер құрайды.“ Дәлелдеу пәні”
ұғымның “соттық зерттеу шегі” ұғымынан шеңбері тар Заң соттық зерттеушегін
белгілемейді,ал дәлелдеу пәні белгіленген оған тараптардың талаптарымен
қарсылықтарын негіздейтін жағдайлар жатады. Өзге фактілер“ соттық зерттеу
шегі” ұғымының мазмұнына кіреді, олар азаматтық іс бойынша анықталуға
жататын жағдайлар жиынтығын белгілеу үшін қолданылады.
Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдеу пәні сол іске қарай тән болып
келеді, өйткені түрлі іс жағдайлары толық бірдей мүмкін емес.
Талап қою өндіріс істері бойынша дәлелдеу пәні бірнеше фактілер тобынан
құралады:
– талапты негіздейтін фактілер
– талапқа қарсылықты негіздейтін фактілер
– қарсы талапты негіздейтін фактілер
– үшінші тұлғалардың негіздейтін фактілер
Ерекше талап қою өндіріс бойынша дәлелдеу пәнін арызды және
арыздарға талаптарға қарсылықты негіздейтін фактілер құрайды. Осы
фактілерге сүйеніп сот даулы материялдық құқық қатынасына біліктілік
береді, қолданылуға жататын материялдық немесе процесуалдық құқық
нормаларын анықтайды.
Дәлелдеу пәніне жататын заңды фактілер келесі түрлерге бөлінеді:
– іс -әрекет, оқиға. Жағдай;
– жағымды жағымсыз фактілер
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен фактілер анықталады. Сондықтан соттық қарау
кезінде дәлелдемелер негізінде өткен жағдай қалыптастырып кеткен фактілер
дәлелденеді.
Алайда барлық заңды фактілер дәлелденуге жатпайды. Кейбір
фактілер дәлелсіз іс бойынша шешімнің негізін құрай алады, сондықтан олар
дәлелдеу пәніне кірмейді.
Сот жалпыға белгілі деп танығанмән-жайлар дәлелдеуді қажет
етпейді. Соттың бұрынғы қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген
шешіммен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде дәлелденбейді соттың
қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы
танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің
азаматтық құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды
күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс-
әрекеттер орын алдыма және оларды осы адам жасадыма деген мәселелер бойынша
сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына
қатысты да міндетті болып табылады.
Заңға сәйкес деп анықталды деп ұйғарған фактілер азаматтық
істі талқылау кезінде дәлелденбейді.Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске
шығарылуымүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінші
дәлелденбесе, мына мән-жайлар:
1) осы заманғы ғылымда техникада, өнерде кісіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және
арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы
дәлелдемелерсіз анықталған мән-жайлар болып есептеледі.
5) Тараптардың және үшінші тұлғалардың іс үшін маңызы бар, өздеріне белгілі
мән-жайлар туралы түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелер
мен қатар тексеруге және бағалауға жатады.
6) көрсетілген тұлғалардың түсініктемелері ауызша және жазбаша болуы
мүмкін.
7) егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасыру мақсатымен не
алудың, күш қолданудың, қорқытудың немесежаң әсерінен жасалғандығындығына
соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады.
Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуі тиіс.
8) Қ.Р.Конституциясының жоғары заңы күші бар және ол Республикасының бүкіл
аумағында тікелей қолданады. Осы Кодекспен Қ.Р.Конституциясымен
нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда конст. Ережелері
қолданылады.
9) осы кодекстің нормаларымен Қ.Р. Конститиуциялық заңының арасында
қайшылық болған жағдайда конституциялық ережелер қолданылады.
10) Қ.Р. бекіткен халықаралық шартта оның қолдануы үшін заң шығарылуы талап
етіледі деп көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
11) дәлелдемелерді іске қатысушыбасқада тұлғалар береді. Істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске қатысушылардың
басқа тұлғалардың тараптардың қарсылықтарының негізінде материалдық және іс
жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере отырып сот анықтайды.
12) сот тараптарға және іске қатысушы басқа тұлғаларға істі шешу үшін
қажетті қосымша дәлелдемелерді табыс етуді ұсынуға құқылы.
13) қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді.
14) сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың алған күннен
бастап бес күн мерзім ішінде себебін, сотқа хабарлауға міндетті.
15) хабарламаған, егер дәлердеме беру туралы соттың талабы сот дәлелсіз деп
таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі іске қатыспайтын
өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес
әкімшілік жазаға қолданылады.
16) азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтар хат жазысу, телефон арқылы
сөйлесу, почта телеграф, өзге де хабарларға құқығы бар.
17) сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зеріттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар анықталуы мүмкін
18) істе ревиза тексеру актілерінің, ведомоствалық инспекциялар
қорытындыларының, сарапшының қорытындысын ауыстырмайды.
19) сот сараптаманы тараптың өтінімі бойынша тағайындайды
20) іске қатысушы әрбір адам сарапшының алдына қойылуы тиіс мәселелерді
сотқа қойылуы құқылы.
21) сараптаманың тағайындалуы туралы сот ұйғарым шығарады.
22) сараптама тағайындау туралы ұйғарымда сот соттың атауын, сараптаманың
тағайындау уақытын, орнын қаралып жатқан іс бойынша тараптардың атауын,
сараптама түрін сараптама жүргізу тапсырылған адамның тегін, әкесінің атын,
және істің өзге де материалдарын көрсетеді.
23) әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгіне
алады. Мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар заңда көзделген жағдайларда
өзге адамдардың заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп
жүгінуге құқылы.
24) прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатындасотқа
жүгінуге құқылы.
25) егер заңға қайшы келсе, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту жарамсыз
болады. Соттық дәлелдеудің пәні-істі қарап, шешу үшін сот растығын
анықтауға тиіс заңды фактілер. Талап немесе оған қарсылық білдіру негізінде
кіруі мүмкін дәлелдеуге жатпайтын фактілер дәлелдеу пәніне жатқызылмайды.
Дәлелдеу пәніне қатысты деректер құрамы әрбір іс бойынша әртүрлі. Осы
жағдайда қолдануға тиісті материардық құқық нормаларымен басшылық ете
жәнетараптардың тараптарынан немесе қарсылықтарынан оны сот анықтайды.
Әуелі дәлелдеу пәніне талап негіздемесінің деректері жатқызылады, яғни
талап қоюшымен талап негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер, сондай-
ақ талапқа қарсы негіздемесі деректері, яғни жауапкер мен талапқа қарсы
негіздемесі ретінде көрсетілген негізгі фактілер.
– Процеске заңның нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар
қатысқанда немесе қарсы талап қойылғанда іс бойынша дәлелдеу пйніне
осындай талаптар негізінде деректер еңгізіледі.
– Егер талаптар заңды маңызды жоқ фактілерге сүйенетін болса, онда сот
оларды зеріттеуге тиіс емес. Ал егер тараптар іс бойынша маңызы бар
фактілерді белгілемесе, онда сот оны өз бастамасы бойынша дәлелдеу пәніне
жатқызу тиіс сондай-ақ дауды дұрыс шешу үшін тарапқа дәлелдемелер табыс
етуге ұсыныс жасайды.
– Дәлелдеуге жатпайтындеректер ҚР АЖІК іс бойынша дәлелдеуге жатпайтын
төрт категория деректер белгілейді. Сондай ақ ол дәлелдеу пәніне
жатқызылмайды. Жеке атайтын болсақ оларға:
– -Жалпыға белгілі деректер;
– Преюдициалды анықталған деректер;
– Ұйғарылған болжамды деректер;
– Даусыз деректер қатысты болады; (ҚР АІЖК -257 БАБЫНЫҢ 1-БӨЛІГІ);
әрқайсысын жеке қарастырайық.
Қандай деректерді жалпыға белгілі деп тану туралысоттың өзі шешеді. Сот
жалпыға белгілі деп танылған мән жайларды дәлелдеудә талап етпейді.
– Преюдициалды анықталған деректер дәлелдеуге жатпайды, яғни бұл іс
бойыншақабылданып және заң күшіне енген сот үкімімен не шешімімен
бекітілген деректер. Мұндай деректер жалпы іс қорғау мүмкін яғни істі
қайта қарауда өзге тұжырыммен.
Тәжірибеде регрестік талаптарды қарастыруда преюдициал
дық деректер жиі кездеседі.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күші не деген
шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді (
ҚР АІЖК -нің 71 -бабының 2-бөлігі).
Ұйғарылған (болжамды) деректерге, мысалы, көктем ( наурыз )
айларының басында қар еріп өзенде су деңгейі көтеріледі немесе қыста жол
тайғақ болады деген деректерді жатқызуға болады. Мұндай болжамдар жалпы
сотта іс қарау тәртібі бойынша тараппен жоққа шығарылуы мүмкін .
Даусыз деректер – заңмен танылған деректер. Заңға сәйкес
анықталды деп ұйғарылған деректер азаматтық істі талқылау кезінде
дәлелденбейді.
Дәлелдемелерсіз анықталған мән-жайларға:
– осы заманға ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
– адамның заңды білуі;
– адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
– олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқада да мекемені көрсетпеден
адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы есептеледі.
Дәлелдеу тәртібі заңмен регламентенген. Дәлелдеу қызметі
азаматтық процестің (тараптардың айтысуымен құқықтылығын, сотта іс қараудың
жариялығы және т.б.) жалпы принциптерімен бағытталынады және процестің әр
сатысында жекешелінеді.
Дәлелдемелер жинау, зеріттеу не бағалау бойынша соттың немесе
іске қатысушылардың іс-әрекеттері процесуалдық тәртіптерге сәйкес болуы
тиіс. Осы тәртіптер қатарында дәлелдеу тәртібі ерекше орын алып отыр. Сот
дәлелдемелерді бағалағанда, заңды және құқықтық сананы басшылыққа ала
отырып, сот мәжілісінде істің барлық мән-жайларын жинақтап, толық және
объективтітүрде қаруға негізделген өзінің ішкі сеніміне лайықты бағалайды.
Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күн ілгері белгіленген күші болмайды.
Дәлелдемелер мынадай тұрғыдан бағаланады:
1-дәлелдемелердің қатыстылығы;
2-дәлелдемелерге жол беру;
3-дәлелдемелердің растығы;
4-дәлелдемелердің азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі.
1.Дәлелдемелердің қатыстылығы - бұл іс үшін маңызды мән-жайлардың бар
екендігі туралы тұжырымдарды растайтын, теріске шығаратын не оларға күман
келтіретін нақты деректер ретінде танылатын дәлелдемелер.
Дәлелдемелердің қатыстылығы тәртібінің мәні – іске қатысты
болатын дәлелдемелерді сот қарастыруы және зеріттеуі тиіс.
Іске қатысты дәлелдемелерді сотпен қарастыру құқығы ҚР АІЖК-нің 69-бабының
2-бөлігінде белгіленген. Дәлелдемелер мәні оның іске қатыстылығымен
анықталады. Іске қатысты дәлелдемелердің жиынтығы материалдық және
процессуалдық құқықтар нормаларымен анықталады.
Дәлелдемелердің іске қатыстылығы судья өзінің ішкі
сенімі боиынша бағалайды.
2.Дәлелдемелерге жол беру – бұл нақты азаматтық істер талқылау процесінде
(куәнің айғақтары, жазбаша және заттай дәлелдемелер, т.б.) дәлелдеу
құралдарын қолдануда заңмен белгіленгеншектеулер. Бұл заң бойынша белгілі
бір тәсілдермен (мысалы, жазбаша дәлелдемелермен) расталынған істің мән-
жайын басқа дәлелдеу тәсілдерінің қандайымен болса да растауға болмайды.
Заң бойынша белгілі (тараптар және үшінші тұлғалардың
түсініктемелері, куәлар айғақтары, жазбаша және заттай дәлелдемелер,
сарапшының қорытындысы, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары және өзге де
құжаттар) бір дәлелдемелермен расталуға тиіс емес (ҚР АІЖК-нің 68-бабының 2-
бөлігі).
Кей жағдайларда азаматтық процесте өзге де мән жайлар заңның
тікелей белгілеуі бойынша түрлі дәлелдемелермен дәлелденуге тиісті емес.
Мысалы, меншік құқығы куәлар айғақтарымен дәлелденбейді, себебі олар тек
меншік туралы сәйкесті құжат (сатып алу-сату шарты) ұсынуы бойынша, неке
қатынасын куәлар айғақтарымен дәлелдеуге болмайды, себебі ол тек некеге
тұру туралы куәлікпен рұқсат етіледі.
Нақты деректер (деректер және олар туралы мәліметтер) заң
талаптарын бұза отырып:
- іске қатысушы тұлғалардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру;
- оларды ығыстыру арқылы;
- істі сотта қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда азаматтық
процестің өзге де ережелерін бұзатын болса, онда мұндай дәлелдемелерге жол
берілмеуі тиіс.
Оны жеке қарастыратын болсақ:
1. күш қолдану, алдау, өзге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдану;
2. оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарымен
туындаған іске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалану;
3. осы азаматтық “с бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ
адамдардың іс жүргізу іс әрекеттерін жүргізу;
4. қарсылық білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне қатысу;
5. іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұзу;
6. белгісіз көзден немесе сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7. дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді
қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің растылығына әсер етсе
немесе әсер етуі мүмкін болса, олардың сот дәлелдемелер ретінде пайдалануға
жол бермейді. (ҚР АІЖК-нің 69-бабының 1-бөлігі.) Күш
қолдану, қорқыту, алдау сол секілді өзге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдана
отырып.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын және олардың шекпен павйдаланудың
мүмкіндігін сот:
- өз бастамашылығы бойынша;
- іске қатысушы (тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор) тұлғалардың өтініші
бойынша белгілейді.
Заңды бұза отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп
танылып, сот шешімінің негізіне жатқызылмайды, іс үшін маңызы бар кез-
келген мән жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды (ҚР АІЖК-нің 69-
бабының 3-бөлімі). Осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға
құқығы жоқ адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуіне байланысты.
Дәлелдемелердіңжарамдылығы оларды алған кезде қолданылып
жүрген заңға сәйкес белгіленеді (ҚР АІЖК-нің 4-бабының 3-бөлімі).
3.Дәлелдемелердің растығы – соттың тексеру нәтижесінде дәлелдеменішындыққа
сәйкес келетіні. Дәлелдемелердің қатыстылығы және оған жол беру тәртібіне
сәйкес дәлелдемелердің растығы анықталады. Дәлелдеменің растығы сотта іс
жүргізу кезінде белгіленеді:
1. рас дәлелдемелер, сапалы ақпарат деректері меналынуы қажет;
2. дәлелдемелердің растығы бірнеше дәлелдемелерді бір-бірімен салыстыру
арқылы анықталады;
3. іс бойынша барлық дәлелдемелерді бағалау арқылы дәлелдемелердің растығын
анықтауға болады; азаматтық процестен дәлелдемелердің растығын анықтауда іс
бойынша тараптар және өкілдер белсенді қатысуы керек.
4.Дәлелдемелердің азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі – егер
дәлелдемелердің қатыстылығы, оған жол беру, оның растығы азаматтық
процестің кез-келген сатысында бағаланатын болса, онда, дәлелдемелердің
азаматтық істі шешу үшін жеткіліктілігі негізі істі шешу кезінде
анықталады. Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдемелердің жеткіліктігі жеке
сотпен бағаланады. Әр түрлі жағдайларға лайықты болатын дәлелдемелердің
жеткіліктігі жөнінде бір жақты кеңес бере алмаймыз. Дәлелдемелердің
жеткіліктілігі болғанда сот істі шешуге дайын деп айтуға бола ма? Мұнда
дәлелдеменің жеткіліктігі – бұл санды емес сапа көрсеткіші. Әр тарап өз
талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-
жайларды дәлелдеуі тиіс (ҚР АІЖК-нің 65-бабы).
Дәлелдемелердің жеткіліктігі бұл істі шешуге қажетті барлық
дәлелдемелер жиынтығының сапасы.
3. Дәлелдеу бойынша тараптардың міндеттері
Азаматтық іс бойынша дәлелдеу міндетті тараптарға жүктелген
әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдеу құқығының теориясында дәлелдеу тараптардың міндеті емес,
олардың құқық пәні болады деген пікір қалыптасқан. Осыған байланысты пікір-
талас жүргізуге болады, бірақ заң дәлелдеудің міндеттілігін көрсетеді, яғни
әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Талапкер талаптың негізін құрайтын жағдайларды, жауапкер талапқа
қарсылығын негіздейтін жағдайларды, дәлелдеуге тиіс.
Дәл осы дәлелдеу міндеті өзге тұлғалардың, қоғамдық немесе
мемлекетік мүдделер мен құқықтарды қорғау мақсатында белгіленген заң
тәртібінде сотқа талап қойған, прокурорға, мемлекеттік органға, жергілікті
өзін-өзі басқару органына, ұйым мен азаматқа жүктеледі.
Материалдық құқықтық нормалары жекеленген жағдайда дәлелдеу
міндетінің тараптар арасында бөлуді қарастырады. Бұл дәлелдемелік
презумциялармен байланысты. Мысал ретінде мынадай материалдық заңның өзіне
тән ережелерін келтіруге болады:
1. зиян келтірушінің кінәсінің презумциясы жөнінде соның ішінде жоғары
қауіптілік қайран көзбен зиян келтіру. Егер талапкер келесі үш фактіні
дәлелдесе зиянды келтіру боиынша жауапкермен әрекетің жүзеге асырылуы,
соның салдарынан зиянның болуы және оның әрекеті мен туындаған
салдардың арасындағы себепті байланысты, онда азаматтық нормаларына
сәйкес зиян келтірушінің кінәсі болжанады. Сондықтан талапкер
жауапкердің кінәсін дәлелдеу міндетінен босатылады.
2. Кәсіпкерлік әрекетіжүзеге асырылу кезінде міндеттемені орындамаған
немесе тиісті түрде орындамаған тұлғаның кінәсінің презумциясы
жөнінде. Кәсіпкерге мүліктік жауапкершілік жүктеледі, егер ол бой
бермейтін күштің салдарынан яғни төтенше және алдын алуға болмайтын
жағдайлардың салдарынан тиісті дәрежеде орындау мүмкін екендігін
дәлелдесе (табиғат ақпарат, әскери жағдайлар және т.б.)
Азаматтық міндет бұзылған жағдайда, ереже бойынша құқық
бұзушы кінәлі болып есептеледі және жауапкершілікке тартылуы мүмкін кінәнің
болмауы міндетті бұзушы тұлғамен дәлелденеді.
Бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті, яғни құқық
бұзушылыққа жол бермеу үшін барлық тиісті шараларды қолданғанын білу қажет.
Тараптардың және іске қатысушы өзге тұлғалардың дәлелдеу іс-
әрекеті істегі өзінің заңды позициясын негіздеу мақсатында дәлелдемелерді
ұсыну және жинау – тараптардың және іске қатысушы өзге де тұлғалардың
дәлелдемелік әрекетінің түрі. Дәлелдемелерді ұсыну тәртібі. АІЖК 66-бабымен
берілген.
Дәлелдемелерді ұсыну және жинау азаматтық істі қозғау
кезеңінен бастап бірінші сатыдағы сотпен шешім немесе ұйғарым шығарғанға
дейін жүзеге асырылады.
Дәлелдемелерді ұсыну апеляциялықсатыдағы сотта мүмкін АІЖК 335
бабының үшінші бөліміне сәйкес “Апеллиациялық шағым наразылық” беретін
тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме
жасауына тек шағымында оларды табыс етуге мүмкіндігі болмайтын негізделген
жағдайда ғана жол беріледі.
Істі апеляциялық немесе касациялық тәртіппен қарау тәртіппен
қарау кезінде сот аппелиациялық екі сот шешімінің заңдылығымен
негізделгенін тексереді:
1. Аппелиациялық немесе касациялық сатыдағы сот заңдылық мүддесін көздей
отырып аппелияциялық шағым немесе наразылық шегінен
2. шыға отырып, аппелияциялық шағым немесе наразылық келтірген шешімнің
заңдылығын толық көлемде тексеруге құқылы.
Қосымша материалдар ретінде аппелияцялық инстанцияға нені ұсыну
болатындығы нұсқаулар заңда көрсетілмеген. Сондай-ақ АІЖК түрлі терминдер
қолданылады: атап айтқанда АІЖК 335 бабының 3 бөлімінде жаңадан табыс
етілген дәлелдемелер.
Аппелияциялық инстанция “қосымша ұсынылған материалдарды” іс
бойынша қандайда бір анықтау фактілердіанықтау және дауды шешу үшін
ғана,сондай-ақ бірінші сатыдағы сот шешімдерін толық және жан – жақты
тексеру үшін қолданылады.
Мысалы іс жағдайлары бойынша тұлғалардың жазбаша арыздары оларды
аппеляциялық сатыдағы сотта куә ретінде жауап алу үшін негіз болады. Ал
мамандардың пікірлері – сараптама тағайындау үшін негіз болып табылады.
Дәлелдемелер тараптармен және іске қатысушы өзге де тұлғалармен
тікелей сотқа ұсынылады.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын
тандап алады. Оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан басқа
органдармен адамдардан тәуелсіз түрде тандап алады.
Сот істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында өз бастамасымен
айғақтар жинаудан босатылған.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажаетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Дәлелдемелерді жинау тараптардың және іске қатысушы өзге де
тұлғалардың бастамасымен түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асырылады.
Тәсілдерінің бірі дәлелдемелерді мүдделі тұлғалардың өтінімі
бойынша сұратып алу болып табылады.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот оларды өтінімі бойынша дәлелдемелерді
сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алу жөніндегі мыналар көрсетіледі:
– сұратып алуға жататын дәлелдемелер;
– дәлелдемелерді өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер;
– осы дәлелдемелермен анықталу немесе жоққа шығарылуы мүмкін, іс үшін
маңызды болатын жағдайлар;
– сұратуға жататын дәлелдемелердің орны:
Қажетті жағдайларда сот өтінім берген тұлғаға дәлелдемелерді алу үшін
сұраныс береді, сотпен талап етілген дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей
сәйкес сұранысы бар тұлғанын қолына береді. Немесе сотқа жолдайды.
Сотпен сұралатын дәлелдемелерді лауазымды және өзге тұлғалар
дәлелдемелерді ұсыныла алмаған жағдайда немесе сотпен белгіленген мерзімде
ұсына алмаған жағдайда, соттың сұранысын қалған екі күннен бастап бес күн
мерзім ішінде себебін көрсетіп бұл жөнінде сотқа хабарлауға міндетті.
Сотпен себепсіз болып танылған жағдайлар бойынша соттың
дәлелдемелерді ұсыну жөніндегі сот талабын орындамаған немесе уақытында
хабарламаған жағдайда, кінәлі лауазымды және өзге тұлғалар әкімшілік немесе
құқық бұзушылық жөніндегі заңнамаға сәйкес әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Әкімшілік жауапкершілікке тарту, сұратылатын дәлелдемеге ие
тұлғаны оны сотқа ұсыну міндетінен босатпайды. Көрсетілген тұлғалар сот
талабын қасақана орындамаған жағдайда қылмыстық жауапкершіліке тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған ретте сот тиісінше
куәландырған көшірмелерді және өзінділерді беруге талап ете алады. Немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойған жерде қарай алады және зеріттей
алады.
Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі дәлелдемелерді соттық
тапсырма арқылы жинау.
Істі қараушы сот іске қатысушы адамның басқа қалада немесе ауданда
дйлелдемелер жинау қажеттігітуралы өтінімін қанағаттандырған жағдайда
тиісті сотқа белгілі бір іс жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді.
Істі қараушы сот іске қараушы адамардың Қ.Р. Құқықтық көмек көрсету
жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер жинау туралы өтінішін
қанағаттырған жағдайда осы келісімінің ережелеріне сәйкес сот тапсырмасын
жібереді. Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні тараптар
туралы мәліметтер қысқаша баяндалады, анықтауға жататын мән-жайлар,
тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер көрсетеді. Бұл ұйғарым
ол жолданған сот үшін ол алынған сәттен он күнге дейін мерзімде орындалуы
тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау осы кодексте белгіленген ережелер бойынша
сот отырысында жүргізеді. Іске қатысатын тұлғалар отырыстың өтетін
уақытымен орны туралы құлақтандырылады. Алайда оған келмеу тапсырманы
орындауға кедергі болып табылмайды. Хаттамалармен тапсырманы орындау
кезінде жиналған барлық материалдар дереу істі қарап жатқан сотқа жібереді.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа айғақ беруші
куәлар істі қарайтын сотқа келсе олар жалпы тәртіппен түсініктер мен айғақ
береді.
Дәлелдемелердің жинаудың үшінші тәсілі дәлелдемелердіқамтамасыз ету
институты арқылы дәлелдемелерді жинау. Бұл азаматтық процесуалды құқықтық
арнаулы институты. Белгіленген институттың нормалары:
- өздері үшін қажаетті дәлелдемелерді ұсыну сонынан мүмкін болмайды немесе
қиындық келтіреді деп қауіптенуге негізі бар іске қатысушы адамдар соттын
осы дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрай алады.
- дәлелдемелерді қамстамасыз ету куәлардан жауап алу сараптама, жүргізу,
оқиға болған жерді қарап шығу.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішке қамтамасыз етілуге қажетті
дәлелдемелер, растау үшін осы дәлелдемелер қажет мән-жайлар қамтамасыз
етілетін дәлелдемелер қажет болып отырған іс көрсетілуі тиіс.
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша сот
ұйғарым шығарады. Бұл өтінішті қабылдаудан бас тарту туралы судьяның
ұйғарымына жекеше шағым беруі тиіс.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету процесуалды ережелер бойынша судья
жүргізеді. Өтініш беруші және іске қатысушы өзге тұлғалар дәлелдемелерді
қамтамасыз ету уақыты және орны жөнінде хабарланады. Алайда олардың келмеуі
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі өтініш қарауға кедергі болмай
дәлелдемені қамтамасыз ету туралы тәртібінде жиналған хаттамалар мен өзге
материалдар істі қараушы сотқа жіберіледі. Іске қатысушы тұлғаларға бұл
жөнінде хабарланады.
Заңда дәлелдемелерді қамтамасыз ету мерзімі көрсетілмеген. Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 72 бабының 2 бөліміндегі (соттапсырмасын орындау
мерзімі) норма аналаогия бойынша бұл мерзім он күннен аспайды.
Іс сотта пайда болғанға дейін дәлеледмелерді қамтамасыз ету
нотариустармен немесе нотариат туралы заңнамамаен көрсетілген тәртіәппен
консулдық мекемелердің лауазымды тұлғалармен жүзеге асырлады.
Нотариат туралы “Қ:Р:Заңының (14 шілде 1997 жылы)” 99 және баптары
дәлелдемелерді қамтамасыз ету жөніндегі мәселені реттейді. Мүдделі
тұлғалардың өтініші бойынша нотариус сотта немесе өзге өкілетті органда іс
пайда болған жағдайда қажетті болған жағдайда егер дәлелдемелерді ұсыну
сонынан мүмкін болмайды. Немесе қиындық келтіреді, деп қауіптенуге негіз
болған жағдайда дәлелдемелерді қамтамасыз етеді.
Нотариус дәлелдемелерді қамтамасыз етпейді, егер мүдделі тұлға
нотариусқа жүгінген мезетте, дәлелдемелер соттың немесе өзге өкілетті
органнның өндірісінде болса.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібінде нотариус азаматтардан жауап
алады,құжаттар мен заттарды қарайды. Қажетті жағдайда сараптиама
тағайындайды. Дәлеледемелерді қамтамасыз ету бойынша процессуалды
әрекеттерді орындау кезінде нотариус Азаматтық АІЖК-ң сәйкес нормаларын
басшылыққа алып. Нотариус дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақытымен орны
жөнінде тараптарға және мүделі тұлғаларға хабарлайды, алайда олардың
келмеуі дәлелдемелерді қамтамасыз ету уақытыме орны жөнінде тараптарға
хабарлайды. Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тараптардың және мүдделі
тұлғалардың бірін хабарлаусыз жүзеге асыру кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, немесе кейіннен істің кімнің қатысатының анықтау мүмкін емес
болған жағдайда жүргізіледі.
Нотариустың шақыртуы бойынша куә немесе сарапшы келмеген жағдайда
Қ:Р: Заңды актілермен көрсетілген шараларды қолдану үшін куә немесе
сарапшының тұрғылықты жері бойынша сотқа хабарлайды. Нотариус азаматты
немесе маманды қасақана жалған көрсетпелері үшін немесе көрсетпелер мен
қорытынды беру беруден бұлтарғаны үшін жауапкершілігі жөнінде ескеріледі.
2 тарау. Дәлелдемелер
2. 1.Дәлелдемелердің түсінігі
Азаматтық процестегі дәлелдеу соттық дәлелдемелерді пайдалану
жолымен жүзеге асырылады. Соттық дәлелдемелер істі дұрыс шешу үшін маңызды
болатын азаматтық іс бойынша заңды фактілер мен өзге жағдайларды анықтау
құралы болып табылады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптарымен қарсылығын
негіздейтін мән-жайлардыдың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге
де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсінікткмелермен, куәлардың айғақтарымен, заттайдәлелдемелермен
сарапшылардың қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттарымен анықталады.
Мұнда заңгер “іс жүргізу әрекетінің хаттамалары”, “құжаттар және
жазбаша дәлелдемелер”, терминдерін теңбе-тең мәнде қолданады. Бір ұйғарым
түрі терминдерді қолдану жолымен ашатын азаматтық іс жүргізу кодексінің
бірі қатар баптарының мазмұнынан осындай қорытынды туындайды:
– 64 баптың 2 бөлімі – процесуалды әрекеттің хаттамалары және өзге
құжаттар. Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшының қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттарымен анықталады.
– 177 баптың 1бөлімі, 182 баптан 1 бөлімі, 201 баптың және 204 баптар.
Құжаттар істі қарау кезінде сот іс бойынша дәлелдемелерді тікелей
зеріттеуге: тараптардың іске қатысушы түсініктерін, куәлардың айғақтарын,
сарапшылардың қорытындылардын, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының қорытындысын тандауға, құжаттармен танысуға,
заттай дәлелдемелерді қарап шығуға, заттай дәлелдемелерді қарап шығуға,
дыбыс жазбаларынтандауға жәнебейне жазбаларды, кино жазбаларды фото
материалдарын көруге, ақпаратты қайта құрудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz