Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы. 7
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі. 9
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру. 11
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы. 14
1.5 Өндірісте жұмсалған материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды құжаттап рәсімдеу, есептеу және тарату.
24
1.6 Көмекші өндіріс шығындарының есебі және өнімдерді калькуляциялау.
33
1.7 Өндіріс шығындарын жинақтау. 34
1.8 Шығарылған дайын өнімнің есебі. 35
2. ДАЙЫН ӨНІМ ЕСЕБІ.
2.1 Дайын өнімді бағалау, оның номенклатурасы. 36
2.2 Дайын өнімді шығарудың және оның қоймадағы есебі. 37
2.3 Дайын өнімнің синтетикалық және аналитикалық есебі. 38
2.4 Дайын өнім қозғалысын, оны жөнелту мен сатуды құжаттау (орындалған жұмыс, қызмет).
39
2.5 Өткізуге жұмсалған шығындардың есебі және оны тарату. 40
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы. 7
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі. 9
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру. 11
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы. 14
1.5 Өндірісте жұмсалған материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды құжаттап рәсімдеу, есептеу және тарату.
24
1.6 Көмекші өндіріс шығындарының есебі және өнімдерді калькуляциялау.
33
1.7 Өндіріс шығындарын жинақтау. 34
1.8 Шығарылған дайын өнімнің есебі. 35
2. ДАЙЫН ӨНІМ ЕСЕБІ.
2.1 Дайын өнімді бағалау, оның номенклатурасы. 36
2.2 Дайын өнімді шығарудың және оның қоймадағы есебі. 37
2.3 Дайын өнімнің синтетикалық және аналитикалық есебі. 38
2.4 Дайын өнім қозғалысын, оны жөнелту мен сатуды құжаттау (орындалған жұмыс, қызмет).
39
2.5 Өткізуге жұмсалған шығындардың есебі және оны тарату. 40
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
КІРІСПЕ
Өндіріс ұйымның шаруашылық қызметіндегі ең басты үрдісі. Осы үрдіс ұйымның қаржылық жағдайына, яғни пайда немесе залалына әсер етеді. Осыған байланысты өндіріс үрдісін, яғни олардың шығындарын, өнімдерді шығару көлемін, олардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапасын және т.б. басқару қажеттілігі туындайды.
Бұл үрдісте, барлық шаруашылық операциялармен тығыз байланысты құжаттар негізінде ақпараттардың деркезділігі мен дәлдігін қамтамасыз ететін бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше.
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізудегі негізгі мақсаттар:
• өнімді өндіру мен өткізуге байланысты жұмсалған нақты шығындардың дер кезінде, толық және дәлме дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• барлық тауарлық өнімнің және өнімдердің жеке түрлері бойынша нақты өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляция);
• басқару құрылымдарына өндірістік үрдістерді басқарып және тиісті шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпараттарды беру;
• материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын үнемдеп және ұқыпты пайдалануды бақылау.
Өткізілген өнімдердің, орындалған жұмыс пен атқарылған қызметтің өзіндік құны, есептегі кезеңдегі шығындардың, сонымен қатар өткен кезеңдегі, және қазіргі есепті кезеңде алынатын табысқа қатысы бар, келешекте жұмсалатын шығындардың есебінен құралады.
Құндылықтардың есебін жүргізу тәртібі ХҚЕС есептеу жүйесі бойынша ХҚЕС (IAS) 2 “Құндылықтар” және ҚЕҰС 12 бөлімдері арқылы реттеледі.
Қаржылық қорытындының қалыптасуына әдеттегі шығындар түрінен басқа, операциялық, өткізуден тыс және төтенше шығындар қосылады, бірақ олар өндірістік өзіндік құнның санатына қосылмайды.
Әдеттегі түрдегі шығындардың қатарына төмендегілер жатады:
• Шикізат, тауарлар және басқа да құндылықтарды сатып алуға кеткен шығындар;
• өнім өндіру үшін құндылықтарды өңдеуге (қажетті түріне жеткізуге) тікелей жұмсалатын шығындар, оларды өткізу, сонымен қатар тауарларды сату (қайта сату) үшін орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер шығыны (негізгі құралдар мен айналымнан тыс активтерді қалыпты жағдайда ұстап тұру және пайдалануға жұмсалатын шығындар);
• коммерциялық шығындар;
• әкімшілік және т.б. шығындар.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде бұл шығындар ақшалай түрде көрсетіледі.
ҚЕҰС 2 және ХҚЕС 2 сәйкес түсім түсіруге, операциялық немесе басқа да түрдегі табыстарды табу мақсатына және есептесу формасына (ақшалай, айырбас, есепке алу) байланыссыз, шығындардың барлығы бухгалтерлік есепте көрсетілуге тиісті. Ақы төлеудің ақшалай немесе есептесудің басқа да формасының қай уақытта қолданылғанына қарамастан, шығындар жасалған есептегі кезеңге сәйкес танылады.
Өндіріс ұйымның шаруашылық қызметіндегі ең басты үрдісі. Осы үрдіс ұйымның қаржылық жағдайына, яғни пайда немесе залалына әсер етеді. Осыған байланысты өндіріс үрдісін, яғни олардың шығындарын, өнімдерді шығару көлемін, олардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапасын және т.б. басқару қажеттілігі туындайды.
Бұл үрдісте, барлық шаруашылық операциялармен тығыз байланысты құжаттар негізінде ақпараттардың деркезділігі мен дәлдігін қамтамасыз ететін бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше.
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізудегі негізгі мақсаттар:
• өнімді өндіру мен өткізуге байланысты жұмсалған нақты шығындардың дер кезінде, толық және дәлме дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• барлық тауарлық өнімнің және өнімдердің жеке түрлері бойынша нақты өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляция);
• басқару құрылымдарына өндірістік үрдістерді басқарып және тиісті шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпараттарды беру;
• материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын үнемдеп және ұқыпты пайдалануды бақылау.
Өткізілген өнімдердің, орындалған жұмыс пен атқарылған қызметтің өзіндік құны, есептегі кезеңдегі шығындардың, сонымен қатар өткен кезеңдегі, және қазіргі есепті кезеңде алынатын табысқа қатысы бар, келешекте жұмсалатын шығындардың есебінен құралады.
Құндылықтардың есебін жүргізу тәртібі ХҚЕС есептеу жүйесі бойынша ХҚЕС (IAS) 2 “Құндылықтар” және ҚЕҰС 12 бөлімдері арқылы реттеледі.
Қаржылық қорытындының қалыптасуына әдеттегі шығындар түрінен басқа, операциялық, өткізуден тыс және төтенше шығындар қосылады, бірақ олар өндірістік өзіндік құнның санатына қосылмайды.
Әдеттегі түрдегі шығындардың қатарына төмендегілер жатады:
• Шикізат, тауарлар және басқа да құндылықтарды сатып алуға кеткен шығындар;
• өнім өндіру үшін құндылықтарды өңдеуге (қажетті түріне жеткізуге) тікелей жұмсалатын шығындар, оларды өткізу, сонымен қатар тауарларды сату (қайта сату) үшін орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер шығыны (негізгі құралдар мен айналымнан тыс активтерді қалыпты жағдайда ұстап тұру және пайдалануға жұмсалатын шығындар);
• коммерциялық шығындар;
• әкімшілік және т.б. шығындар.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде бұл шығындар ақшалай түрде көрсетіледі.
ҚЕҰС 2 және ХҚЕС 2 сәйкес түсім түсіруге, операциялық немесе басқа да түрдегі табыстарды табу мақсатына және есептесу формасына (ақшалай, айырбас, есепке алу) байланыссыз, шығындардың барлығы бухгалтерлік есепте көрсетілуге тиісті. Ақы төлеудің ақшалай немесе есептесудің басқа да формасының қай уақытта қолданылғанына қарамастан, шығындар жасалған есептегі кезеңге сәйкес танылады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі заңы (соңғы өзгерістер мен толықтырулар 2005ж.).
2.Халықаралық қаржылық қорытынды стандарттары, 2001 ж.
3. Баймұханова С.Б., Балапанова А.Ж. Бухгалтерлік есеп негіздері: оқулық құралы. Алматы, 2001ж.
4. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета.М., Фин и стат, 2002, 495с.
5. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета, 1998.
6. Радостовец В.К., Радостовец В.В. Бухгалтерский учет на предприятии, 1998.
7. Тасмағамбетов Т.А. Қаржы есебі, Алматы, 1997ж.
8. Тишков И.Е., Балдинова А.И. Бухгалтерский учет, 1999.
9. Тасмағамбетов Т.А., Әбленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау, 2002ж.
10.В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы – 2003ж.
11. Н.П. Кондраков «Бухгалтерский учет» учебное пособие Москва-2003г.
12. Е.П. Козлова, Н.В. Парашутин, Т.Н. Бабченко, Е.Н. Галанина «Бухгалтерский учет» Москва-1996г.
13. Экономика предприятия: Учеб. Для вузов/ И.Э Берзинь С.А., Н. Н. Савченко, С.Г Фалько-М.: Дрофа,2003.
14. Экономика предприятия: Учебник/ Под ред А.Е.Карменко М.Л. Шухгальтера. –М.: ИНФРА-М, 2004.
15. Экономика предприятия: Пер с нем-М: ИНФРА -М, 1999.
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі заңы (соңғы өзгерістер мен толықтырулар 2005ж.).
2.Халықаралық қаржылық қорытынды стандарттары, 2001 ж.
3. Баймұханова С.Б., Балапанова А.Ж. Бухгалтерлік есеп негіздері: оқулық құралы. Алматы, 2001ж.
4. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета.М., Фин и стат, 2002, 495с.
5. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета, 1998.
6. Радостовец В.К., Радостовец В.В. Бухгалтерский учет на предприятии, 1998.
7. Тасмағамбетов Т.А. Қаржы есебі, Алматы, 1997ж.
8. Тишков И.Е., Балдинова А.И. Бухгалтерский учет, 1999.
9. Тасмағамбетов Т.А., Әбленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау, 2002ж.
10.В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы – 2003ж.
11. Н.П. Кондраков «Бухгалтерский учет» учебное пособие Москва-2003г.
12. Е.П. Козлова, Н.В. Парашутин, Т.Н. Бабченко, Е.Н. Галанина «Бухгалтерский учет» Москва-1996г.
13. Экономика предприятия: Учеб. Для вузов/ И.Э Берзинь С.А., Н. Н. Савченко, С.Г Фалько-М.: Дрофа,2003.
14. Экономика предприятия: Учебник/ Под ред А.Е.Карменко М.Л. Шухгальтера. –М.: ИНФРА-М, 2004.
15. Экономика предприятия: Пер с нем-М: ИНФРА -М, 1999.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы. 7
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі. 9
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру. 11
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының 14
калькуляциясы.
1.5 Өндірісте жұмсалған материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды
құжаттап рәсімдеу, есептеу және тарату. 24
1.6 Көмекші өндіріс шығындарының есебі және өнімдерді калькуляциялау.
33
1.7 Өндіріс шығындарын жинақтау. 34
1.8 Шығарылған дайын өнімнің есебі. 35
2. ДАЙЫН ӨНІМ ЕСЕБІ.
2.1 Дайын өнімді бағалау, оның номенклатурасы. 36
2.2 Дайын өнімді шығарудың және оның қоймадағы есебі. 37
2.3 Дайын өнімнің синтетикалық және аналитикалық есебі. 38
2.4 Дайын өнім қозғалысын, оны жөнелту мен сатуды құжаттау (орындалған
жұмыс, қызмет). 39
2.5 Өткізуге жұмсалған шығындардың есебі және оны тарату. 40
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
КІРІСПЕ
Өндіріс ұйымның шаруашылық қызметіндегі ең басты үрдісі. Осы үрдіс
ұйымның қаржылық жағдайына, яғни пайда немесе залалына әсер етеді. Осыған
байланысты өндіріс үрдісін, яғни олардың шығындарын, өнімдерді шығару
көлемін, олардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапасын және т.б. басқару
қажеттілігі туындайды.
Бұл үрдісте, барлық шаруашылық операциялармен тығыз байланысты
құжаттар негізінде ақпараттардың деркезділігі мен дәлдігін қамтамасыз
ететін бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше.
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізудегі негізгі
мақсаттар:
• өнімді өндіру мен өткізуге байланысты жұмсалған нақты шығындардың дер
кезінде, толық және дәлме дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• барлық тауарлық өнімнің және өнімдердің жеке түрлері бойынша нақты
өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляция);
• басқару құрылымдарына өндірістік үрдістерді басқарып және тиісті
шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпараттарды беру;
• материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын үнемдеп және ұқыпты
пайдалануды бақылау.
Өткізілген өнімдердің, орындалған жұмыс пен атқарылған қызметтің
өзіндік құны, есептегі кезеңдегі шығындардың, сонымен қатар өткен
кезеңдегі, және қазіргі есепті кезеңде алынатын табысқа қатысы бар,
келешекте жұмсалатын шығындардың есебінен құралады.
Құндылықтардың есебін жүргізу тәртібі ХҚЕС есептеу жүйесі бойынша ХҚЕС
(IAS) 2 “Құндылықтар” және ҚЕҰС 12 бөлімдері арқылы реттеледі.
Қаржылық қорытындының қалыптасуына әдеттегі шығындар түрінен басқа,
операциялық, өткізуден тыс және төтенше шығындар қосылады, бірақ олар
өндірістік өзіндік құнның санатына қосылмайды.
Әдеттегі түрдегі шығындардың қатарына төмендегілер жатады:
• Шикізат, тауарлар және басқа да құндылықтарды сатып алуға кеткен
шығындар;
• өнім өндіру үшін құндылықтарды өңдеуге (қажетті түріне жеткізуге) тікелей
жұмсалатын шығындар, оларды өткізу, сонымен қатар тауарларды сату (қайта
сату) үшін орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер шығыны
(негізгі құралдар мен айналымнан тыс активтерді қалыпты жағдайда ұстап
тұру және пайдалануға жұмсалатын шығындар);
• коммерциялық шығындар;
• әкімшілік және т.б. шығындар.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде бұл шығындар ақшалай түрде көрсетіледі.
ҚЕҰС 2 және ХҚЕС 2 сәйкес түсім түсіруге, операциялық немесе басқа да
түрдегі табыстарды табу мақсатына және есептесу формасына (ақшалай,
айырбас, есепке алу) байланыссыз, шығындардың барлығы бухгалтерлік есепте
көрсетілуге тиісті. Ақы төлеудің ақшалай немесе есептесудің басқа да
формасының қай уақытта қолданылғанына қарамастан, шығындар жасалған
есептегі кезеңге сәйкес танылады.
Ұйымның бухгалтерлік есеп жүйесінде төмендегі шарттар орындалған
болса, жұмсалған шығындар заңды болып табылады:
• заң талаптары мен нормативтік актілерге, іскерлік айналым дәстүрлері мен
тиісті келісім шартқа сай жасалған шығындар;
• шығын сомасының көлемін анықтау мүмкіндігі бар болса;
• тиісті операциялардың атқарылу нәтижесінде ұйымның экономикалық
пайдасының азаятына көз жетіп тұрса. Ондай жағдай ұйымның активтерін
басқа мекемеге берілетіні белгілі болған жағдайға байланысты туындайды.
Егер аталған шарттардың бірі орындалмаса бухгалтерлік есеп бойынша
дебиторлық қарыз пайда болады.
Ескере кететін жай, стандарттарға сай негізгі құралдар мен материалды
емес активтердің амортизациясын есептеу, амортизацияланатын активтердің
құнына, пайдалы қолдану мерзіміне және мекеменің амортизация есептеудің қай
тәсілін таңдауына орай жүргізіледі.
Әдеттегі жұмсалатын шығындардың түрлерін төмендегі элементтер бойынша
топтастыруға болады:
• материалдар;
• еңбек ақы;
• әлеуметтік сақтандыру аударымдары;
• амортизация;
• басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын және ұйымның қаржылық
қорытындысына тікелей әсер ететін, шығындардың құрамы мен көлемін анықтау
құқысы ұйымдардың өзіне берілген.
Өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік құнына ұйым өнім өндіру кезінде
қолданылатын шикізатты, материалдарды, жанармайларды, энергия қуатын,
негізгі құралдарды, еңбек және қаржылық ресурстарды және өнім өндіру мен
өткізуге жұмсалған басқа да шығындарды қосады, оның ішінде:
• технология мен өндірісті ұйымдастыруға, өндірістік үрдістер мен
шығарылған өнімнің сапасын бақылауға кеткен тікелей шығындар;
• өнімнің жаңа түрлерін дайындап және игеруге жұмсалған шығындар;
• өндіріске байланысты өнертапқыштық және рациоанализаторлық ұсыныстар
шығындары: тәжірибелік–эксперименталдық жұмыстарды жүргізу,
рациоанализаторлық ұсыныстарға орай өнімдердің жаңа үлгілерін дайындап,
сынақтан өткізу, өнертапқыштық және рациоанализаторлық іс шараларына
байланысты көрмелер, байқаулар ұйымдастыру;
• өндірістік үрдістерге қызмет жасау шығындары;
• еңбек етудің қалыпты жағдайы мен техникалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
шығындары;
• өндірісті басқаруға байланысты шығындар;
• еңбек туралы заңдарға байланысты жұмыссыз тұрған кездегі ақы төлеу,
кезекті және қосымша ақылы еңбек демалыстарының төлемдері және т.б.;
• әлеуметтік салықтың есептелген сомасы;
• амортизация есебінде өнімнің өзіндік құнына қосылатын негізгі өндірістік
қорларды қалпына келтіру шығындары;
• материалды емес активтердік амортизациясы;
• басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына сонымен қатар, ішкі өндірістік себептерге
байланысты жұмыссыз тұру және жарамсыз өнімдерді шығару шығындары да
қосылады.
Шығарылатын өнімнің құрамы мен түрлеріне, орындалатын жұмыстар мен
қызметтерге байланысты шығындар туралы бухгалтерлік ақпаратты, олардың
түрлерін анықтаудан бұрын, ұйым соған сәйкес тиісті жоспарын жасап алғаны
жөн. Ол жоспарда өнімнің өзіндік құны, сату бағасының есебі, пайда сияқты
көрсеткіштер бухгалтерлік синтетикалық және аналитикалық (басқару) және
қаржылық есептер түрінде бөлек көрсетіледі. Осы ақпараттардың негізінде
бухгалтерия ұйымның есеп саясатын қалыптастырып, жасайды.
Дайын өнім - өндірістік үрдістің соңғы нәтижесі. Ұйым сатып алушылар
мен тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарттардағы өнімнің сапасы,
көлемі, түрлері жайлы шарттарға байланысты өнім дайындап, шығаруды
ұйымдастырады. Сонымен қатар үздіксіз, тұрақты түрде өнімге деген
сұранысты, оның бәсекеге қабілеттілін зерттеп, түрлерін ұлғайтуды басты
назарда ұстау қажет.
Келісім шарт бойынша өнімдерді жеткізіп беруге басты назар аударылады.
Жіберілген өнімге ақы төленген төленбегеніне қарамастан, олар сатылған
өнімнің көлеміне жатқызылады.
Өнімді сату арқылы ұйым шаруашылық айналымын аяқтап, бюджет, банк,
еңбеккерлер мен жеткізушілер алдындағы міндеттерін орындауға кіріседі. Сату
жоспарының орындалмауы, айналымдық қор айналысын тежеп, сатып алушылар
алдындағы келісім шарт міндеттерін орындамағаны үшін айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді, төлемдер уақытында жасалмай, ұйымның қаржылық жағдайын нашарлатады.
Дайын өнімді сатудан түскен пайда, ай сайын өнімнің сатылған құны мен
оның толық нақты өзіндік құнының айырмасы ретінде анықталады (өндірістік
өзіндік құн және оған қосылған өнімді сату шығындары) әрі одан ҚҚС сомасы
мен акциздер алынып тасталады.
Ұйымдарда дайын өнімнің есебін жүргізуге, оларды уақытында жіберіп
және сатуға басты назар аударылады, себебі оның барлығы ұйымның қаржылық
жағдайына тікелей әсер етеді. Дайын өнімнің бухгалтерлік есебін жүргізудегі
мақсат:
• дайын өнімді шығаруды, құндылықтардың жағдайын және олардың қоймада
сақталуын тұрақты түрде бақылау;
• жіберілген өнімнің (жұмыс, қызмет) құжаттарын уақытында және дұрыс жасау,
сатып алушылармен есептесуді ұйымдастыру;
• әкімшілік басқару аппаратының жұмысын бағалап отыру үшін, сатылған
өнімнің көлемі мен түріне сай, келісім шарт талаптарының орындалысын
бақылау;
• сатылған өнімнің есебін жүргізіп, оған кеткен нақты шығындарды және
алынған пайданы уақытында және дұрыс есептеу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін, ұйым тұрақты, қалыпты жағдайда жұмыс
атқарып, шаруашылық операцияларының құжаттарын уақытында жасап, өнімді сату
мен олардың қоймада дұрыс сақталуын ұйымдастыруды қамтамасыз ептуге тиіс.
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы.
Өндіріс шығындарын басқару мен оның есебін бақылау мақсатындағы
жұмыстар бірнеше бағытта жүргізіледі.
1. Шығынның пайда болған жерінде: жауапты орталықтарда (өндірісте,
цехтарда, учаскелерде және т.б.) және өндіріс түріне қарай (негізгі,
көмекші өндіріс).
Шығындардың құрамын бақылау мақсатында, олардың қай жерде, өндіріске
қанша мөлшерде жұмсалғанын біліп қана қоймай, олардың не үшін, қай бағытта
жұмсалғанын, яғни олардың технологиялық үрдіске қатысы бар ма, жоқ па оны
да біліп отыру қажет. Осы аталған сипаттарына орай шығындар өндіріс
түрлеріне қарай топтастырылады.
Негізгі өндіріс – ол жерде өнім өндіруге қатысты және оны сатуға
байланысты үрдістер мен жұмыстар орындалып, қызметтер көрсетіледі.
Көмекші өндіріс–ол жерде негізгі өндіріске тікелей қатысы жоқ,
өндірілетін өндірістің өнімдерді өз өнімдерімен, жұмыстарымен,
қызметтерімен қамтамасыз ететін жұмыс түрлері жатады. Мысалы, таза ауа
айдайтын станцияны, өндірісті жылумен, тоқпен, бумен, сумен қамтамасыз
ететін жылу орталықтарын соларға жатқызуға болады. Басқа көмекші өндірістер
негізгі өндірісті құралдармен, жабдықтарды жөндеуге қажетті қосалқы
бөлшектермен қамтамасыз етіп, жүк тасымалдау қызметтерін және т.б. қызмет
түрлерін көрсетеді.
2. Экономикалық элементтер бойынша (элементтер, шығын баптары) шығындар
элементтік және кешендік болып бөлінеді. Элементтік шығындарға бір
тектес шығындар түрі жатады (еңбеккерлердің еңбек ақысы, жұмсалған
материалды құндылықтардың құны, негізгі құралдар мен материалды емес
активтерге есептелген амортизация). Осылай жіктеу арқылы құндылықтарды
дайындау үрдісін жоспарлауға, штаттық кестені сараптауға, тарифтік
ставкалар мен жалақы көлемін реттеуге болады және т.б.
Кешендік шығындар элементтік шығындардың бірнеше тобынан құралады
(жалпы өндірістік шығындар, жалпы шаруашылық шығындары, алдағы кезеңдегі
шығындар және т.б.). Олардың жұмсалу көлемі сметалар мен нормативтер
бойынша бақыланады.
3. Өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына қосылу түріне орай,
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар-өнімнің жекеленген бір түріне жатқызылатын шығындар
(матераилдар, еңбеккерлердің еңбек ақысы және т.б.).
Жанама шығындар бір мезетте бірнеше өнімдерге, жұмыс пен қызмет
түрлеріне бөлінетін шығындар (жарық беру, жылыту, машиналар мен
жабдықтардың жұмысы мен басқалары). Бұл шығындар жекеленген өнім түрлеріне
есеп саясатында көрсетілген тәртіппен жалпы шығындарды пропорционалды түрде
бөлу арқылы таратылады.
Шығындардың есебін осылай жүргізу, өнімнің өзіндік құнына өнім түрлері
мен құрамдас бөліктері бойынша сараптау жүргізуге мүмкіндік береді. Өнімнің
өзіндік құнының құрамындағы тікелей шығындар, әдетте, элементтерге бөлініп,
ал жанама шығындар кешенді баптарды құрайды.
4. Технологиялық үрдіске қатысты өндіріс шығындары негізгі және қосымша
болып бөлінеді (өндіріске қызмет көрсету, ұйымды басқару). Қосымша
шығындар есебінде үлігілік баптар бойынша цехтарды басқару шығындары
ескеріледі (жалпы өндірістік шығындар) және ұйымды тұтастай басқару
шығындары (жалпы шаруашылықтық шығындар) кіреді.
5. Техникалық – экономикалық факторларға қатысты және негізінен өнім
көлеміне қатысты, ол шығындарды шартты – айнымалы және шартты –
тұрақты деп қарастыруға болады.
Шартты–айнымалы шығындар шартты бір көлемдегі өнімге сай нормаланады.
Шартты–айнымалы шығындар мөлшері өнім көлемінің өсуіне, немесе азаюына
қарай пропорционалды түрде өзгеріп тұрады, мысалы, соған сәйкес, олардың
қатарына өндірістегі еңбеккерлердің еңбек ақысын және негізгі материалдарды
және т.б. жатқызуға болады.
Шартты–тұрақты шығындарға құрылымдар немесе ұйым бойынша толықтай
шектеулі түрде жұмсалатын шығындар жатады. Және олар өнім өндірудің
өндірістік бағдарламасына тікелей қатысты емес (мысалы, ғимаратқа жарық,
жылу беру немесе әкімшілік басқару аппаратының шығындары).
6. Өнімді өндіру және өткізу, жұмыстарды атқарып, қызмет көрсетуге
байланысты шығындарды жоспарлау мақсатында олар калькуляция баптары
бойынша топтастырылады, соның нәтижесінде өнімнің өндірістік және
тұтастай өзіндік құны және өнімнің сату бағасы есептеліп шығарылады.
Калькуляция баптары бойынша шығындар құрамы элементтік шығындар
құрамынан көбірек болады, себебі ол өндірістің құрылымын, қажеттіліктерін
толық қамтып, дайындалған өнімнің бағасын анықтауға және өндіріске
экономикалық сараптау жасауға мүмкіндік береді.
Өзіндік құнды дұрыс есептеп шығару үшін, шығындарды ағымдағы (ағымдағы
айға қатысты) және бір мезеттік (кейінгі бернеше айға қасты) деп бөлудің
маңызы зор.
Аталған классификация бойынша, шығындарды шаруашылық үрдестеріне,
өндіріске, өнім түрлеріне қарай біліп отыру үшін бухгалтерлік есеп
счеттарының жүйесі құрылған. Әрбір ұйым өзінің қаржылық – шаруашылық
ерекшеліктеріне қарай есеп жүргізу үшін, қажетті счеттар топтамасын таңдап
алуға тиіс.
Одан әрі, шығындардың классификациясына байланысты, бухгалтерлік
есептегі шоттардың жұмыс жоспарына орай, ұйымның есеп саясатына сай
шығындарды есептеудің негізгі элементтерін бекіту қажет. Осыған байланысты,
өнімнің өзіндік құнына анықтау үшін қолданылатын, өндірістің түрін, қызмет
түрлерін, калькуляция түрлерін бухгалтерлік счеттардың мәліметтері бойынша
қалыптастыратын негізгі счеттар анықталады.
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі.
Өндіріс үрдісі және өндірістегі шығындардың әртүрлі болуы, шоттардың
үлгілік жоспарындағы мына счеттар тобын пайдалануды талап етеді: 8100
“Негізгі өндіріс”, 8200 “Жеке өндірістегі жартылай фабрикаттар”, 8300
“Көмекші өндірістер”, 8400 “Жүкқұжат шығындары”.
Өндірістік шығындарды элементтерімен және калькуляция баптары бойынша
есебін жүргізуді қамтамасыз ету үшін, негізгі өндірістің барлық шығындарын
дайындалған өнімнің түрлеріне қарай 8100 “Негізгі өндіріс” счетында
топтастырады. Счет пайдалану мақсаты бойынша калькуляциялық болғанмен,
экономикалық мазмұны бойынша шаруашылық жағдайын сипаттай алады.
8300 “Көмекші өндірістер” счетында ұйымның құрылымдары қолданатын
көмекші өнідірістер өнімдері мен қызметтерінің өзіндік құнын анықтайды
(мысалы, жылу өндіретін цех шығарған бу, цехтар мен зауыт басқармасын
жылыту үшін қолданылады). Осыған байланысты көмекші өндірістер өнімдері мен
қызметтерінің өзіндік құны өндірісті басқаруға кететін шығындардың да
құрамына қосылады.
Өндірістік шығындар классификациясының жалпы сүлбесі
Технологиялық Экономикалық Өзіндік құнға Калькуляциялау
процеске қатысты элементтер қосу тәсілі статьялары бойынша
бойынша бойынша
1. Негізгі 1.Элементтіктер 1. Тікелей 1. Материалдар
айнымалылар Материалдар Материалдар 2. Сатып алынатын
Материалдар Еңбеккерлер еңбекЕңбеккерлер жартылай
Еңбеккерлер еңбекақысы еңбек ақысы фабрикаттар
ақысы Еңбеккерлер еңбекЕңбеккерлер еңбек3.Қайтарылатын
Еңбеккерлер еңбекақысының ақысының қалдықтар (-)
ақысының қосымшалары қосымшалары 4.Тасымалдау,
қосымшалары Негізгі қорлар Игеру шығындары дайындау шығындары
Игеру шығындары мен материалды Кепілдік жөндеу Материалдар жиыны
Кепілдік жөндеу емес активтердің резерві 5. Еңбеккерлер
резерві амортизациясы еңбек ақысы
Жарамсыздық Басқа да шығындар2. Жанама 6. Еңбеккерлер
шығындары және Жалпыөндірістік еңбек ақысының
т.б. 2. Кешенді шығындар қосымшалары
Алдағы кезеңдегі Жалпышаруашылық 7. Игеру шығындары
2. Қосымша шарттышығындар шығындары 8. Кепілдік жөндеу
тұрақтылар Алдағы кезеңдегі резерві
Жалпыөндірістік шығындар мен 9.Жарамсыздық
шығындар төлемдердің шығындары
Жалпышаруашылық резервтері 10.Жалпыөндірістік
шығындары Жалпы өндірістің шығындар
шығындар 11.Жалпышаруашылық
Жалпышаруашылық шығындары
шығындары Жиынтық -
Жарамсыздық өндірістік өзіндік
шығындары құн
12. Коммерциялық
шығындар. Барлығы –
толық өзіндік құн
Счеттарды корреспонденциялаудың мысалы
Дт - КтМазмұны Мазмұны Дт – Кт
Сальдо – ай басындағы аяқталмаған
құрылыстың нақты өзіндік құны
Дт Өнім дайындауға босатылған шикізат
8100, пен материалдар Үнемделген материалдарДт 1350
8200- мен қоймаға қайта Кт 8300
Кт 1310 өткізілген
қалдықтардың құны
Дт 1310Өнімнің өзіндік құнына кіретін Іске жарамайтын (Дт
Кт тасымалдау, дайындау шығындарының өнімнің өзіндік құны 8400 Кт
3310, сомасы 8300)
3350,
3390
және
т.б.
Дт Өнім өндірумен айналысатын Қоймаға тапсырылған Дт 1340
8100, еңбеккерлердің еңбек ақысы дайын өнімнің өзіндік Кт 8100
8200 шығындарының сомасы құны
Кт 3350
Дт Өнім өндірумен, жұмыстарды Орындалған жұмыс пен Дт 7010
8100, орындап, қызмет көрсетумен көрсетілген қызметтің Кт 8100
8200 айналысатын еңбеккерлердің еңбек нақты өзіндік құны
Кт 3150ақысына есептелген әлеуметтік
салық сомасы
Дт Өндірістегі еңбеккерлердің ақылы
8100, демалысы үшін жасалған резервтік
8200 сома
Кт 3430
Дт 8400Негізгі құралдардың амортизациясы
Кт 2420
Есепті кезеңдегі нақты шығындардың
жиынтығы
Ай соңындағы сальдо: аяқталмаған
өндірістің нақты өзіндік құны
Дт 8400Материалды емес активтердің
Кт 2740амортизациясы
Дт Есептен шығарылған қосымша
8100, шығындар
8200
Кт 8400
Көмекші өндіріс
Дт - Кт Мазмұны Мазмұны Дт - Кт
Сальдо – ай басындағы Үнемделген материалдар менДт 1350
инструменталдық және жөндеу қоймаға қайта өткізілген Кт 8300
цехтарында аяқталмаған қалдықтардың құны
өндірістің нақты өзіндің құны
Дт 8300 Көмекші өндірісте пайдаланылғанІске жарамайтын өнімнің Дт 8400
Кт 1310,құндылықтардың құны өзіндік құны Кт 8030
1350
Дт 8300 Көмекші өнім өндірумен Құндылықтарды қоймаға Дт
Кт 3350 айналысатын еңбеккерлердің жеткізумен айналысатын 1310,
еңбек ақысы шығындарының сомасыкөлік цехы қызметінің 1350
өзіндік құны Кт 8300
Дт 8300 Көмекші өндірістегі Негізгі өндіріске Дт 1320
Кт 3430 еңбеккерлердің ақылы демалысы босатылған өнімдер Кт 8300
үшін жасалған резервтік сома
Дт 8400 Іске жарамсыз өнімдерден келгенКөмекші өндірістен Дт 1340
Кт 8300 зиян қабылданған дайын өнімдер Кт 8300
Дт 8300 Көмекші өндіріске шығындалған Есепті кезеңдегі есептен
Кт 8400 қосымша шығындар шығарылған нақты шығындар
жиынтығы
Есепті кезеңдегі нақты
шығындардың жиынтығы
Ай соңындағы сальдо:
аяқталмаған өндірістің нақты
өзіндік құны
Өндірістік счеттардың жүйесі шығындарды топтастырып және олардың
есебін төмендегі ретпен жүргізуге мүмкіндік береді:
а) ай ішінде жұмсалған шығындардың элементтері өндірістік счеттардың
дебитінде көрсетіледі (материалдар, еңбек ақы, амортизация және т.б.);
б) алдағы кезендердің шығыстары есептен шығарылып және осы айдың
келешек шығындары резервтеледі;
в) шығындар есептен шығарылып немесе көмекші өндірістің жұмыстары
арасында бөлінеді;
г) негізгі цехтардың шығындары қосылып және таратылады;
д) жарамсыз өнімдерге кеткен шығындар анықталып, өнімнің өзіндік
құнына қосылады;
е) аяқталмаған негізгі өндіріс пен шығарылған өнімнің өзіндік құны
анықталады.
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру.
Ұйымның қызметін негізінен үй шаруашылық үрдісінен құрылады; дайындау,
өндіру және өнімді өткізу. Ұйымдар технологиялық процестерге,
құрылымдарына, құрылымдары арасындағы қарым қатынастарға қарай бір біріне
ұқсамауы мүмкін. Өндіріске кеткен шығындарды анықтауға кеткен ақпараттарды
анықтауда, олардың мақмұнын, көлемін, түрін және формасын анықтауды,
басқару мақсаттарына сай әрбір мекеменің өздеріне қалыптастыруға рұқсат
етілген. Өнімнің, жұмыстың, қызметтің түрлеріне қарай, аналитикалық есепті
дұрыс ұйымдастырып және уақытында жүргізіп отырудың маңызы зор.
Аналитикалық есептің көрсеткіштері ішкі қаржылық есепті жасаған кезде
қолданылады, соның нәтижесінде өнім түрлері, көлемі, өлшем бірліктері,
құрылымдар, дайындалған өнімнің шығындарының баптары туралы толық ақпарат
алуға болады.
Аналитикалық есеп өндіріске жұмсалған шығындардың барлық счеттардағы
есебі бойынша көрсеткіштерін жіктеу үшін қолданылады. Аналитикалық есептің
деңгейі ұйымды басқару мен бақылауға қажетті көрсеткіштерді айқындаумен
анықталады. Мысалы, 8100 “Негізгі өндіріс” счетындағы мәліметтер
менеджерлерді нақты ақпараттармен қамтамасыз ету үшін, әрбір тапсырыс,
орындалған жұмыс, өндірілген өнім, олардың қай жерде орындалып, қандай
шығындар түрі кеткені жайлы егжей – тегжейлі түсіндіріп беруге мүмкіндік
береді. Аналитикалық есеп сонымен қатар, аяқталмаған өндіріс жайлы ай
басындағы және ай соңындағы ақпараттар топтамасымен қамтамасыз етіп,
олардың ішінде есепті айдағы жарамсыз өнімге кеткен шығындардың сомасы,
үнемделген материалдардың сомасы және өндірілген өнімнің орындалған жұмыс
пен атқарылған қызметтің өзіндік құны туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге
тиіс.
8200 “Көмекші өндірістер” счетында (мысалы, жылу қазандағы,
компрессорный, жөндеу цехы, көлік цехы және т.б.) өндіріс түрлері бойынша
аналитикалық счет ашылады, ал олардың ішінде – 8100 счетындағы сияқты жұмыс
түрлері, калькуляция баптарына сай аналитикалық счеттар ашылады.
Ескерте кететін жағдай, көмекші өндірістердің қызметтері негізінен
ұйымның өз ішінде пайдаланылып, сыртқы мекемелерге аз мөлшерде ғана қызмет
көрсетіледі.
Шаруашылық операциялары бухгалтерлік есептің регистрлерінде тіркеліп,
олар туралы ақпараттар сол жерде жинақталып және топтастырылады.
Регистрлерді тағайындау мен оларды жүргізу тәртібі ҚР “Бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілік туралы” Заңы бойынша анықталған. Қабылданған
бастапқы құжаттардағы ақпараттар бухгалтерлік регистрлерде жинақталады және
реттеледі, олардың формасы немесе оларға байланысты талаптарды уәкілетті
орган және (немесе) Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі Қазақстан
Республикасының заңнамаларына сәйкес бекітеді.
Бухгалтерлік есеп регистрлеріндегі мәліметтер топталған күйінде
қаржылық есептілікке көшіріледі. Бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік есеп
регистрлері электрондық ақпарат түрінде жасалатын болса, ұйым олардың
көшірмелерін жеткілікті түрде қоса жасап, операцияға қатысушы басқа
тұлғаларға, сонымен қатар Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес,
ондай ақпараттарды талап ете алатын мемлекеттік органдарға тапсырысуға
тиісті.
ҚР “Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы” Заңына сәйкес
“Бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің мазмұны
коммерциялық құпияны құрайтын ақпарат болып табылады, оларға қол жеткізуге
басшылықтың немесе дара кәсіпкердің рұқсаты бар адамдарға, сондай–ақ
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік органдардың
лауазымды адамдарына ғана рұқсат етіледі”.
Аталған құжаттармен танысуға құқығы бар тұлғалар, ақпарат иесінің
рұқсатынсыз, ол ақпараттарды жариялауға, жеке басы үшін пайдалануға құқылы
емес. Коммерциялық құпия болып табылатын ақпараттарды заңсыз түрде жария
еткен тұлғалар, Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жауапты
болады.
Әртүрлі регистрлердің жиынтығы, олардағы жазу тәртібі мен бір –
бірімен байланысы, бухгалтерлік есептің формасын құрайды. Қазіргі кезеңде,
негізінен жорналды–ордерлік және бухгалтерлік есептің автоматтандырылған
формасы қолданылады.
Жорналды – ордерлік форма есебін қолданған кезде аналитикалық есеп
регистрлерін ұйымдастырудың мысалын көрсетейік. Осындай формадағы
регистрлер басқа түрдегі есеп жүйелерін қолдану кезінде де пайдаланылады,
себебі регистрлердің осындай құрылымы басқару үрдістеріне қажетті
ақпараттарды алуға, яғни басқару есебінде қолданылатын мәліметтерді алуға
мүмкіндік береді.
Аналитикалық есеп талаптарына жауап бере алатын регистр ретінде
өндіріс есебінің карточкасын атауға болады.
Өндіріс есебінің карточкасы
№ Ұйым Жыл Ай Өнімнің КалькуляциялықШығарылған
рр аты Мөлшері
бірлік
“Ремонт” ЖШС 2008 наурыз Компрессор Дана 20
Кальку НЗП ай Есепті Есептен шығарылған НЗП ай
ляция басындакезеңдегі шығындар соңында
баптары шығындар
Жарамсыз Шығарылған
өнімге өнімге
Өндіріске кеткен шығындарды көрсететін бастапқы құжаттар (талап
құжатты, лимиттік – алу картасы, орындалған жұмыстардың наряды, есептеу –
төлемдік ведомостары және басқалары), жұмсалған материалдарды және
тасымалдау, дайындау шығындарын (ТДШ), қайтарымды қалдықтарды, есептелген
еңбек ақыны және т.б. тарату үшін қолданылатын арнайы таблицаны жасау үшін
қолдануға негіз болады. Аталған таблицада есептелген мәліметтер, өндіріс
есебінің карточкасына түсіріледі.
Цехтық басқару құрылымына байланысты карточкадағы калькуляция баптары
цехтар бойынша бөлінеді, мысалы цех №01, 02, 03 және т.б.
Өндірістік счеттардың аналитикалық құрылымы, бақылауға сай келетін
бағалауға жататын баптар бойынша шығындарды топтастыруға мүмкіндік береді:
• жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығындары;
• цехтарды басқару шығыны;
• ғимараттарды, құрылғыларды ұстау шығындары;
• еңбекті қорғау және техникалық қауіпсіздік шығындары;
• пайдасыз шығындар;
• және т.б.
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясы.
Өндіріс шығындарын есептеу тәсілдері төмендегідей болып бөлінеді:
• технологиялық үрдіске қатысты – тапсырысқа сай, өңдеуге байланысты;
• калькуляция жасау объектісі бойынша – деталь, жабдық, өнім, бір тектес
өнімдер тобы, үрдіс, өңдеу, өндіріс, тапсырыс;
• шығындарды бақылауды қамтамасыз ететін ақпаратты жинауға байланысты –
нормативтік тәсіл (алдын ала бақылау арқылы) және шығындардың ағымдағы
есебі (соңынан бақылау арқылы).
Тапсырысқа сай есеп жүргізу тәсілі детальдарды, жабдықтарды және
өнімдерді толықтай механикаландырылған түрде жинау кезінде; цехтар арасында
тығыз қарым қатынас орнатылған кезде; дайын өнімді тек қана технологиялық
тізбектегі соңғы цех шығаратын кезде қолданылады. Өндірістік шығындар әуелі
цехтар бойынша жинақталып, содан кейін ұйым бойынша толықтай
топтастырылады. Одан соң ұйымның барлық цехтары бойынша шығындар қоса
есептеліп, өнімнің жеке өзіндік құны есептеліп шығарылады.
Тапсырысқа сай тәсіл қолданылған кезде, есеп және калькуляция жеке
өндірістік тапсырыс бойынша, алдын ала жасалатын өнім көлеміне шақталып
жүргізіледі. Өндірістік шығындардың аналитикалық есебі тапсырыс бойынша
бекітілген калькуляция баптары бойынша топтастырылады.
Тапсырыс беруші (төлеуші) және өнім өндірушінің (жеткізуші) арасында
жасалған келісім шарт, жұмысты орындаудағы басты құжат болып табылады.
Келісім шартта (тапсырыста) келісім шарт объектісі, оның сапалық сипаттары,
көлемі (мөлшері), жеткізу уақыты, келісімді бағасы, ерекше шарттары
(шикізат бағасының өзгеруіне сай шығындар, еңбек ақыны индекстеу), есептесу
формасы, жеткізу шарттары және т.б. көрсетіліп, анықталады.
Ұйымдар тапсырысқа сай есеп жүргізіп, калькуляция жасау тәсілін, жеке
өндірістер мен ұсақ мөлшерлі өндірістерде қолданады.
Жеке өндірістер мен ұсақ мөлшерлі өндірістерде өнімнің жекелеген
түрлерін дайындау үшін арнаулы тапсырыс беріледі. Яғни тапсырысқа сай
тәсілді қолданған кезде, есеп жүргізу мен калькуляция жасаудың объектісі
арнаулы тапсырыс болып табылады, ол тапсырысқа айрықша нөмір бекітіледі.
Ұйымның өз ішінде осындай жұмыстар атқарылып, бір цехтың екінші бір
құрылымдар үшін арнаулы тапсырысымен жұмыс істеуі мүмкін. Ондай тапсырыстар
жекеленген түрде және бір жылдық болуы мүмкін. Кейбір ірі өндіріс
орындарында, әртүрлі қажетті өнімдер мен детальдарды шығару үшін бір жылдық
тапсырыс бойынша жұмыс атқара алады.
Тапсырыста дайындалуға тиісті өнімнің аты, саны, цехы, дайындау
мерзімі көрсетіледі. Тапсырыстар әр цех бойынша жекеленген арнаулы банктер
бойынша толтырылып, тапсырысты орындайтых цехтарға және ұйымның
бухгалтериясына жіберіледі. Тапсырысқа арнаулы нөмір беріліп, өндірістің
тікелей шығындарына жіберіліп, ол нөмір барлық құжаттарда көрсетіліп
отырады (лимиттік – алым карталарында, талап ету құжаттарында, көлік
құжаттарында және жұмысты орындауға байланысты басқа құжаттарда). Тапсырыс
бойынша шығындар топтасрылып, материалдарды, еңбек ақыны бөлетін арнаулы
таблицаларда көрсетіліп, өндіріс есебінің карточкаларына түсіріледі. Бір
дана өнімнің өзіндік құны барлық жасалған шығындардың сомасын тапсырыс
бойынша дайындалған өнімнің санына бөлу арқылы анықтайды. Алынған соманы
жоспардағы көрсеткішпен салыстыру арқылы өнім өндіру барысында шығындардың
үнемделгені немесе артық жұмсалғаны анықталады.
Өндіріс шығындарының есебін тапсырысқа сай жүргізу тәсілі және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы
Өндірістегі өңдеу шығындарының есебін жүргізу тәсілі және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы өндірістің шикізатты өңдеумен айналысатын
салалары бойынша жүргізіледі. Ол кезде өңделетін шикізат бернеше рет
өңделуден өтуі мүмкін. Әрбір өңдеу кезеңі бойынша, ең соңғысынан басқасы,
ол кезде ұйым толық өңделіп болған өнімді алады, ал оған дейінгі өңдеу
кезеңдері бойынша, ұйым өзі дайындаған жартылай фабрикаттарды шығарған
болып саналады. Жартылай фабрикаттар өнім өндіру кезінде пайдаланылып қана
қоймай, басқа мекемелерге де жартылай фабрикат есебінде сатылуы ықтимал.
Өңдеу шығындарының есебір жүргізу арқылы қолданылатын тәсіл,
металлургиялық, текстиль, ағаш өңдеу өнеркәсіп салаларына тән.
Өндірістегі өңдеу шығындарының есебін жүргізу тәсілі және өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясы.
Өнім дайындаудың шығындары бір тектес өнімдер бойынша, калькуляция
баптары мен өңделуіне қарай есепке алынады. Мысалы, қара металлургия
саласында өңдеу өнімдеріне құрым балқыту (домна цехы), болат балқыту (болат
балқыту цехы) болып табылады, металлопрокат (прокат цехы) – соңғы өнім
болып табылады.
Кейбір ұйымдарда тікелей шығындар әрбір өңдеу түрі бойынша жеке
көрсетіліп, ал негізгі шикізаттың өзіндік құны бірінші өңдеу жүргізілген
кезде есепке алынады. Соңғы өнімнің өзіндік құнына барлық өңдеу
шығындарының сомасы қосылады (аралық өңдеу жасалған кездегі өнімнің құнына
калькуляция жасалмайды).
Жартылай фабрикаттардың цехтар арасындағы, және олардың өз ішіндегі
қозғалысын бухгалтерия натуралды түрде есепке алады. Шығындарды есептеуде
өңдеу тәсілінің осы нұсқасы мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
жартылай фабрикаттық деп атайды.
Мысал. Ұйым шикізатты үш рет өңдеуден өткізеді. Жоба бойынша және
нақты түрде 100 дана өнім дайындалған. Бекітілген норма бойынша бірінші
цехқа 75000 теңгенің материалдары жіберілген, материалды өңдеу шығыны 40000
теңге болған. Екінші рет өңдеуден өткізген кезде 35000 теңге, үшінші жолы –
50000 теңге жұмсалған. Өзіндік құн:
I өңдеу – 115000 теңге100 дана = 1150 теңге;
II өңдеу – 35000 теңге 100 дана = 350 теңге;
III өңдеу – 50000 теңге100 дана =500 теңге.
жиынтығы 2000 теңге.
Бір дана өнімнің нақты өзіндік құны 2000 теңгеге тең.
(200000 теңге100 дана) .
Өнім өндіру кезінде жартылай фабрикаттық тәсіл қолданылады. Соңғы
өнімнің ғана емес, сонымен қатар әрбір өңдеу жүргізілгеннен кейін де
әрқайсысы бойынша өзіндік құнның жеке сомасы есептеледі. Ол жағдайда екі
түрлі есеп жүргізу жолдарын қолдануға болады: 8200 “Жеке өндірістегі
жартылай фабрикаттар” счеттарының тобын пайдалану – бірінші жолы; екіншісі
– ол счетты пайдаланбау жолы.
Бірінші жағдайда әрбір өңделген жартылай фабрикатты, соңғы өңдеуден
басқасын, цехтар қоймаға өткізеді және келесі өңдеуге олар қоймадан
босатылады. Екінші жолды қолданған кезде 8200 счеттар тобын қолдану
қарастырылмаған. Бір өңдеу шығындары екінші өңдеуге жіберілген кезде,
негізгі өндірістің бір цехының дебиті арқылы көрсетіліп, негізгі өндірстің
екінші цехының кридитіне сол секілді аналитикалық көрсеткіштер бойынша
жіберіледі.
Жартылай фабрикаттық есеп тәсілін қолданатын ұйымдарда, дайын өнімнің
өзіндік құны жартылай фабрикаттарды алдыңғы өңдеу мен соңғы өңдеу
шығындарының есебінен құралады. Бір сөзбен айтқанда, жартылай
фабрикаттардың өзіндік құнының құрамындағы шығындар сомасы бірнеше рет
қайталанады, олар ұйым бойынша жалпы шығындар сомасы есептелген кезде
алынып тасталуға тиіс. Мысалы, 8100 счеты бойынша шығындар 465000 теңге
болады (115000 + 150000 + 200000), ал ішкі зауыттық айналым – 265000
(115000 + 150000).
Өндіріс шығындарын счеттарда көрсету
(жартылай фабрикаттық емес нұсқасы), теңге
8100 счеттар тобы
1320 счеттар тобы
“Негізгі өндіріс”
“Дайын өнім”
(цех 01)
Д К
Д К
Шикізаттар мен
материалдар құны 75000 I өңдеу шығыны үшін
115000
Өңдеу бағасы, аударылғаны 115000
яғни I өңдеу шығыны
40000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 02)
Д К
Өңдеу бағасы, Аударылған
яғни II өңдеу шығыны өңдеу шығыны
35000
35000 35000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 03)
Д К
Өңдеу бағасы, Аударылған
5000
Яңни III өңдеу шығыны өңдеу шығыны
5000. Жиынтығы 200000
Дайын өнімнің нақты
өзіндік құны
Өндіріс шығындарын счеттарда көрсету
(жартылай фабрикаттық нұсқасы), теңге
а) 8200 счеттар тобын пайдалану арқылы “Жеке өндірістегі жартылай
фабрикаттар”, теңге
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 01)
8200 “Жеке өндірістегі”
Д К
Д К
Шикізаттар мен Қоймаға жіберілген жартылай I
өңдеуден өткен
Материалдар құны 75000 фабрикаттың өзіндік құны I өңдеу, жартылай
фабрикаттың
Өңдеу бағасы, 115000
115000 өзіндік құны, 02 цехқа
яғни I өңдеу шығыны
жіберілген, 115000
40000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 02)
Д К
I өңдеу өзіндік құны, Қоймаға жіберілген жартылай
II өңдеу жартылай
қоймадан алынған, 115000 фабрикаттың өзіндік құны II өңдеу,
фабрикаттың
Екінші өңдеу бағасы 35000 150000 150000
өзіндік құны, 03 цехқа
жіберілген, 150000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 03)
Д К
Д К
Екінші өңдеу өзіндік құны, Дайын өнімнің нақты өзіндік құны қоймаға
нақты өзіндік
қоймадан алынған, 150000 есептен шығарылады
құнымен кірістірілген,
Үшінші өңдеу бағасы 50000 200000
200000
б)8200 “Жеке өндірістегі жартылай фабрикаттар” счеттар тобын пайдаланбай,
теңге
“Негізгі өндіріс” “Негізгі өндіріс” “Негізгі
өндіріс”
(цех 01) (цех 02)
(цех 03)
Д К Д
К Д К Д К
Шикізат пен 02 цехқа Бірінші 03 цехқа
Екінші Дайын өнімнің
материалдар берілген өңдеуден берілген
өңдеуден өзіндік құны
өзіндік құны жартылай кейінгі жартылай алынған
қоймаға өткен
75000 фабрикат жартылай фабрикат жартылай
200000
өзіндік құны фабрикат өзіндік құны
фабрикат
115000 өзіндік құны 150000
өзіндік құны
115000
150000
Өңдеу бағасы, Өңдеу бағасы,
Өңдеу бағасы, Дайын өнімнің
яғни I өңдеу яғни II өңдеу
яғни үшінші нақты өзіндік
шығыны шығыны
өңдеу шығыны құны
40000 35000
50000
115000 115000 150000 150000
200000 200000
Тәсілдің бір артықшылығы, өнім өңдеудің әр цех бойынша өңделген
сәттегі өзіндік құнын анықтауға болады, нақты өзіндік құнның жоспарлы
көрсеткіштен немесе нормативтен ауытқу себебі, қай жерде оған жол
берілгенін анықтауға болады. Әрбір өңделген жартылай фабрикаттарды сыртқы
мекемелерге сатушы ұйым, шығындарды есептеудің жартылай фабрикаттық
нұсқасын пайдаланады, қалғандары – шығындарды есептеудің жартылай
фабрикатсыз нұсқасын қолданады.
Технологиялық үрдіс пен калькуляция жасау объектілерін әр ұйым
технологиялық құжаттарға және сметаға байланысты анықтайды. Есепті
ұйымдастыру кезінде өнім өндіруге кеткен шығындар туралы ақпараттарды жинау
тәсіліне басты назар аударылады. Өнім өндіруге жұмсалатын еңбек ресурстарын
азайту, жұмыс сағаттарын мейлінше кеміту, заманауилық техника мен
техноолгияны пайдалану, нормалау тәсілдерін жетілдіру, еңбекті ғылыми түрде
ұйымдастырудың прогрессивтік формаларын пайдалану және т.б. өндірістік
шығындарды есептеудің нормативтік тәсілін енгізуге ықпал етеді.
Өндіріс шығындарының есебін және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік тәсілі. Шығындарды нормативтік түрде есептеу
тәсілі материалдарды, еңбек және қаржы ресурстарын ұқыпты пайдаланып,
олардың өндірістегі резервтерін айқындауға ықпал етеді. Нормативтік тәсіл
бір бірлік өнім, жұмыс, қызмет түрі үшін жұмсалатын материалдық және
қаржылық ресурстар мен еңбек мөлшерін техникалық тұрғыдан есептеп шығаруға
негізделген. Өндірістік шығындардың нормасы - өндірісті басқарудағы басты
фактор болып табылады. Нормалар өндірістің техникалық және ұйымдастыру
деңгейінің дамуын көрсетіп, ұйым қызметінің соңғы нәтижесіне әсерін
тигізеді. Нормалар пайдалану уақытына сай, ағымдағы және жоспарлы норма
болып екіге бөлінеді.
Жұмыстың аусымдық жоспарын жасау, материалдарды жұмыс орнына жіберу,
еңбеккерге атқарған жұмысына сай ақы төлеу, сол уақыттағы ағымдағы немесе
күшін жоймаған нормалар бойынша атқарылады, ай сайын детальдар, өнімдер,
жабдықтар бойынша нормативтік калькуляция жасалады.
Бекітілген нормативтер мен нақты жұмсалған шығынды салыстыру арқылы
ұйымның қаржылық – шаруашылық қызметіне сараптау жасалып, ішкі өндірістік
резервтер анықталып, келесі есепті кезең үшін жаңадан нормативтер жасалады.
Соған сәйкес, бір бірлік өнімі бойынша бекітілген ағымдағы нормативтерге
өзгертулер енгізуге тура келеді. Ондай нормалардың өзгеруіне, өндіріске
жаңадан енгізілген технология, рациоанализаторлық ұсыныстарды қолдану,
конструкциясының, детальдар мен жабдықтардың сапасын жақсартып, ұйымдастыру
– техникалық іс – шараларын іске асыру, сонымен қатар еңбек өнімділігін
арттырып, қымбат бағалы материалдарды арзан түрлерімен алмастыру немесе
қажетті материалдар табылмаған кезде, оларды қымбат бағалы материалдармен
айырбастау әсерін тигізеді.
Ондай өзгерістер арнаулы құжаттарда (норманы өзгерту туралы
хабарларма) цехтарды, шығын баптарын, технологиялық операциялардың
нөмірлерін, детальдарды, жабдықтарды, өнімнің түрлерін, өзгеру себептері
мен өзгерістің пайыздық болмаса қаржылай мөлшерін көрсете отырып
ескертіледі. Әдетте нормалар жаңа есепті кезең басталған кезде өзгертіледі,
сондықтан ай басында бұрынғы аяқталмай қалған өндіріс көрсеткіштері, тиісті
шығын баптары бойынша міндетті түрде қайта есепке алынады.
Нормаларды уақытында өзгертіп, дұрыс қолдану арқылы, ұйым еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа техника мен технологияны енгізу,ұйымдастыру –
техникалық іс – шаралардың орындалуын бақылауды іске асыра алады.
Норманың өзгерісі туралы хабарламаны жасайтындар:
1. технологиялық бөлім – шикізат пен материалдар шығыны бойынша;
2. жоспарлау бөлімі – шикізат пен материалдар бағасының өзгеруі туралы;
3. еңбек және еңбек ақы бөлімі–уақыт шығыны, расценкалар мен өнімділіктің
өзгерісі туралы;
4. конструкторлық бөлім – қолданылатын жартылай фабрикаттар, детальдар мен
жабдықтардың өзгерісі туралы;
5. бас энергетика қызметі–жылу мен энергия қуатын жұмсау нормаларының
өзгерісі туралы.
Нормалардың өзгерістері хабарлама келіп түскен сәттен бастап
технологиялық және техникалық құжаттарға енгізіледі, ал нормативтік
калькуляция, хабарламаны алғаннан кейінгі басталатын айдың басынан бастап
өзгертіледі. Өзгеру себептері негізгі техникалық – экономикалық факторлар
тобы бойынша өнімнің өзіндік құнын азайту жайлы берілген төмендегі
тапсырмаға сәйкес болуға тиіс:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту;
• өндірістік көлемі мен құрылымын өзгерту;
• табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту;
• өндірісті дамыту.
Нормативтік калькуляция жасау үшін арнаулы бөлім немесе қызмет түрі
ұйымдастырылады, онда барлық құрылымдардан норма мен нормативтер келіп
түскеннен кейін, ақпараттардың нормативтік базасы жасалып, нормативтік
калькуляция есептеледі, соған сәйкес талдау жасалып, нормаларға тиісті
өзгертулер енгізіледі.
Нормативтік калькуляциялар детальдар, жабдықтар және өнімдер бойынша
жасалады, оларды өнімнің нақты өзіндік құнын есептегенде, аяқталмаған
өндірісті және жарамсыз өнімнің өзіндік құнын бағалаған уақытта қолданады.
Детальдар мен жабдықтар үшін нормативтік калькуляция тікелей шығындар
бойынша жасалады (материалдар, еңбек ақы), ал өнімге толықтай - өндірістік
өзіндік құнның барлық баптары бойынша есептеулер жүргізіледі.
Есеп жүргізудің нормативтік тәсілін пайдаланған кездегі кәсіпорын
бөлімдерінің қатынас сүлбесі
1. Кострукторлық бөлім. Детальға қажетті жинақтау сызбаларын,
детальдардың бір–бірін алмастыратын картасын жасайды. Детальдар мен
жабдықтардың ерекшеліктерін көрсетіп береді.
2. Технологиялық (техникалық бөлім). Детальдардың жүріп өтетін жолын
көрсетеді; құралдардың түрін; кесу режимін; инструмент пен бақылап
- өлшеу приборларын жасайды; шикізаттарды, және жабдықтау
өнімдерінің жұмсалу нормаларын анықтайды; жұмыс разрядтарын
бекітеді; технологиялық карталар мен пішу карталарын (лимиттерді)
дайындайды. Бөлімнің құрамында метеллопрокат шығындарының нормасын
анықтайтый материалдық нормативтер бюросы құрылады. Әртүрлі
материалдар мен жартылай фабрикаттардың қажеттілігін, өнімдер
бойынша шығындардың нормасын бекітіп, нормативтен ауытку
себептерін, оған себеп болған кәнәлі тұлғаларды анықтайды.
3. Еңбек және еңбек ақы бөлімі. Уақыты мен жұмыс разрядына сай
операциялық – нормативтік карталарды, нормативтік жұмыскерлер саны
мен штаттық кестені жасап, еңбек ақы төлеу тәртібін белгілейді.
Оның қарамағында еңбек нормативтерінің бюросы құрылады. Детальдар
мен өнім бойынша нормативтік еңбек ақы көлемін және олардың
нормадан ауытқу себептерін анықтайды.
4. Маркетинг бөлімі. Қажетті тауарлы – материалдық құндылықтармен
керекті көлемде және үздіксіз түрде қамтамасыз етіп тұрады.
Лимиттік – алым карталарын жазып береді. Қоймалардың қалыпты түрде
жұмыс істеуін қамтамасыз етіп, оларды қажетті өлшеу құралдарымен
жабдықтайды. Материалдардың номенклатурасын, бағаларын анықтайды.
5. Техникалық бақылау бөлімі. Жарамсыз өнімдердің классификаторын
жасайды, детальдарды, жабдықтарды және өнімдерді тексеріп отыратын
тексеру нүктелерінің орнын белгілейді. Келіп түскен шикізаттардың,
материалдар мен жартылай фабрикаттардың сапасын анықтап, жарамсыз
өнім шығару себептерін сараптап, оған кінәлілерді іздеп табады.
6. Жоспарлау – экономикалық бөлімі. Өнімдердің калькуляциясын
жоспарлайды, материалдардың номенклатурасы мен бағасын анықтайды
(бухгалтерия және маркетинг бөлімімен бірге), жанама шығындардың
пайыздық мөлшерін есептеп шығарады. Оның құрамында нормативтердің
құрамдас бюросы құрылады. Бекітілген барлық калькуляция баптары
бойынша нормативтерді есептейді. Нормадан ауытқыған сомалардың
себебін анықтап, талдау жүргізеді; ұйымның басқа да бөлімдерімен
бірге келесі есепті айдың нормативтік калькуляциясын жасайды.
7. Бас механика және инструменталдар бөлімі. Жылу және энергияның
барлық түрлері бойынша жұмсау нормаларын бекітеді; олардың нормадан
ауытқу себептерін анықтайды.
8. Дайындаушы – цехтар. Олардың бәрі техникалық құжаттармен, шикізат
түрлерімен, тауарлы – материалдық құндылықтармен, инструменттермен,
жабдықтармен, еңбек ақымен және жанама шығындармен бекітілген
нормаларға сай қамтамасыз етіледі. Өндіріс шығындары мен есептелген
еңбек ақы жайлы құжаттарды ұйымның бухгалтериясына тапсырады,
материалдық есеп жасайды.
9. Бухгалтерия. Бастапқы құжаттарды негізге ала отырып, нормаға
сәйкес өндірістік шығындардың есебін жүргізеді, олардың нормадан
ауытқыған мөлшерін анықтайды. Нормадан ауытқудың индекстерін
есептеп, өнімдер бойынша калькуляциялық есептер жасайды.
Материалдардың номеклатурасы мен бағасын анықтауға қатысып,
нормативтік калькуляция жасайды, сонымен қатар өзіндік құнға
сараптау жүргізіледі.
Өндірістік шығындарды есептеудің нормативтік тәсілі бойынша, жоспарлы,
нормативті және есепті калькуляция көрсеткіштері қолданылады.
Өндіріс бойынша бекітілген нормалардың қолданылуын бақылау,
бухгалтерлік есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы. 7
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі. 9
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру. 11
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының 14
калькуляциясы.
1.5 Өндірісте жұмсалған материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды
құжаттап рәсімдеу, есептеу және тарату. 24
1.6 Көмекші өндіріс шығындарының есебі және өнімдерді калькуляциялау.
33
1.7 Өндіріс шығындарын жинақтау. 34
1.8 Шығарылған дайын өнімнің есебі. 35
2. ДАЙЫН ӨНІМ ЕСЕБІ.
2.1 Дайын өнімді бағалау, оның номенклатурасы. 36
2.2 Дайын өнімді шығарудың және оның қоймадағы есебі. 37
2.3 Дайын өнімнің синтетикалық және аналитикалық есебі. 38
2.4 Дайын өнім қозғалысын, оны жөнелту мен сатуды құжаттау (орындалған
жұмыс, қызмет). 39
2.5 Өткізуге жұмсалған шығындардың есебі және оны тарату. 40
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
КІРІСПЕ
Өндіріс ұйымның шаруашылық қызметіндегі ең басты үрдісі. Осы үрдіс
ұйымның қаржылық жағдайына, яғни пайда немесе залалына әсер етеді. Осыған
байланысты өндіріс үрдісін, яғни олардың шығындарын, өнімдерді шығару
көлемін, олардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапасын және т.б. басқару
қажеттілігі туындайды.
Бұл үрдісте, барлық шаруашылық операциялармен тығыз байланысты
құжаттар негізінде ақпараттардың деркезділігі мен дәлдігін қамтамасыз
ететін бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше.
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізудегі негізгі
мақсаттар:
• өнімді өндіру мен өткізуге байланысты жұмсалған нақты шығындардың дер
кезінде, толық және дәлме дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• барлық тауарлық өнімнің және өнімдердің жеке түрлері бойынша нақты
өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляция);
• басқару құрылымдарына өндірістік үрдістерді басқарып және тиісті
шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпараттарды беру;
• материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын үнемдеп және ұқыпты
пайдалануды бақылау.
Өткізілген өнімдердің, орындалған жұмыс пен атқарылған қызметтің
өзіндік құны, есептегі кезеңдегі шығындардың, сонымен қатар өткен
кезеңдегі, және қазіргі есепті кезеңде алынатын табысқа қатысы бар,
келешекте жұмсалатын шығындардың есебінен құралады.
Құндылықтардың есебін жүргізу тәртібі ХҚЕС есептеу жүйесі бойынша ХҚЕС
(IAS) 2 “Құндылықтар” және ҚЕҰС 12 бөлімдері арқылы реттеледі.
Қаржылық қорытындының қалыптасуына әдеттегі шығындар түрінен басқа,
операциялық, өткізуден тыс және төтенше шығындар қосылады, бірақ олар
өндірістік өзіндік құнның санатына қосылмайды.
Әдеттегі түрдегі шығындардың қатарына төмендегілер жатады:
• Шикізат, тауарлар және басқа да құндылықтарды сатып алуға кеткен
шығындар;
• өнім өндіру үшін құндылықтарды өңдеуге (қажетті түріне жеткізуге) тікелей
жұмсалатын шығындар, оларды өткізу, сонымен қатар тауарларды сату (қайта
сату) үшін орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер шығыны
(негізгі құралдар мен айналымнан тыс активтерді қалыпты жағдайда ұстап
тұру және пайдалануға жұмсалатын шығындар);
• коммерциялық шығындар;
• әкімшілік және т.б. шығындар.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде бұл шығындар ақшалай түрде көрсетіледі.
ҚЕҰС 2 және ХҚЕС 2 сәйкес түсім түсіруге, операциялық немесе басқа да
түрдегі табыстарды табу мақсатына және есептесу формасына (ақшалай,
айырбас, есепке алу) байланыссыз, шығындардың барлығы бухгалтерлік есепте
көрсетілуге тиісті. Ақы төлеудің ақшалай немесе есептесудің басқа да
формасының қай уақытта қолданылғанына қарамастан, шығындар жасалған
есептегі кезеңге сәйкес танылады.
Ұйымның бухгалтерлік есеп жүйесінде төмендегі шарттар орындалған
болса, жұмсалған шығындар заңды болып табылады:
• заң талаптары мен нормативтік актілерге, іскерлік айналым дәстүрлері мен
тиісті келісім шартқа сай жасалған шығындар;
• шығын сомасының көлемін анықтау мүмкіндігі бар болса;
• тиісті операциялардың атқарылу нәтижесінде ұйымның экономикалық
пайдасының азаятына көз жетіп тұрса. Ондай жағдай ұйымның активтерін
басқа мекемеге берілетіні белгілі болған жағдайға байланысты туындайды.
Егер аталған шарттардың бірі орындалмаса бухгалтерлік есеп бойынша
дебиторлық қарыз пайда болады.
Ескере кететін жай, стандарттарға сай негізгі құралдар мен материалды
емес активтердің амортизациясын есептеу, амортизацияланатын активтердің
құнына, пайдалы қолдану мерзіміне және мекеменің амортизация есептеудің қай
тәсілін таңдауына орай жүргізіледі.
Әдеттегі жұмсалатын шығындардың түрлерін төмендегі элементтер бойынша
топтастыруға болады:
• материалдар;
• еңбек ақы;
• әлеуметтік сақтандыру аударымдары;
• амортизация;
• басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын және ұйымның қаржылық
қорытындысына тікелей әсер ететін, шығындардың құрамы мен көлемін анықтау
құқысы ұйымдардың өзіне берілген.
Өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік құнына ұйым өнім өндіру кезінде
қолданылатын шикізатты, материалдарды, жанармайларды, энергия қуатын,
негізгі құралдарды, еңбек және қаржылық ресурстарды және өнім өндіру мен
өткізуге жұмсалған басқа да шығындарды қосады, оның ішінде:
• технология мен өндірісті ұйымдастыруға, өндірістік үрдістер мен
шығарылған өнімнің сапасын бақылауға кеткен тікелей шығындар;
• өнімнің жаңа түрлерін дайындап және игеруге жұмсалған шығындар;
• өндіріске байланысты өнертапқыштық және рациоанализаторлық ұсыныстар
шығындары: тәжірибелік–эксперименталдық жұмыстарды жүргізу,
рациоанализаторлық ұсыныстарға орай өнімдердің жаңа үлгілерін дайындап,
сынақтан өткізу, өнертапқыштық және рациоанализаторлық іс шараларына
байланысты көрмелер, байқаулар ұйымдастыру;
• өндірістік үрдістерге қызмет жасау шығындары;
• еңбек етудің қалыпты жағдайы мен техникалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
шығындары;
• өндірісті басқаруға байланысты шығындар;
• еңбек туралы заңдарға байланысты жұмыссыз тұрған кездегі ақы төлеу,
кезекті және қосымша ақылы еңбек демалыстарының төлемдері және т.б.;
• әлеуметтік салықтың есептелген сомасы;
• амортизация есебінде өнімнің өзіндік құнына қосылатын негізгі өндірістік
қорларды қалпына келтіру шығындары;
• материалды емес активтердік амортизациясы;
• басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына сонымен қатар, ішкі өндірістік себептерге
байланысты жұмыссыз тұру және жарамсыз өнімдерді шығару шығындары да
қосылады.
Шығарылатын өнімнің құрамы мен түрлеріне, орындалатын жұмыстар мен
қызметтерге байланысты шығындар туралы бухгалтерлік ақпаратты, олардың
түрлерін анықтаудан бұрын, ұйым соған сәйкес тиісті жоспарын жасап алғаны
жөн. Ол жоспарда өнімнің өзіндік құны, сату бағасының есебі, пайда сияқты
көрсеткіштер бухгалтерлік синтетикалық және аналитикалық (басқару) және
қаржылық есептер түрінде бөлек көрсетіледі. Осы ақпараттардың негізінде
бухгалтерия ұйымның есеп саясатын қалыптастырып, жасайды.
Дайын өнім - өндірістік үрдістің соңғы нәтижесі. Ұйым сатып алушылар
мен тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарттардағы өнімнің сапасы,
көлемі, түрлері жайлы шарттарға байланысты өнім дайындап, шығаруды
ұйымдастырады. Сонымен қатар үздіксіз, тұрақты түрде өнімге деген
сұранысты, оның бәсекеге қабілеттілін зерттеп, түрлерін ұлғайтуды басты
назарда ұстау қажет.
Келісім шарт бойынша өнімдерді жеткізіп беруге басты назар аударылады.
Жіберілген өнімге ақы төленген төленбегеніне қарамастан, олар сатылған
өнімнің көлеміне жатқызылады.
Өнімді сату арқылы ұйым шаруашылық айналымын аяқтап, бюджет, банк,
еңбеккерлер мен жеткізушілер алдындағы міндеттерін орындауға кіріседі. Сату
жоспарының орындалмауы, айналымдық қор айналысын тежеп, сатып алушылар
алдындағы келісім шарт міндеттерін орындамағаны үшін айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді, төлемдер уақытында жасалмай, ұйымның қаржылық жағдайын нашарлатады.
Дайын өнімді сатудан түскен пайда, ай сайын өнімнің сатылған құны мен
оның толық нақты өзіндік құнының айырмасы ретінде анықталады (өндірістік
өзіндік құн және оған қосылған өнімді сату шығындары) әрі одан ҚҚС сомасы
мен акциздер алынып тасталады.
Ұйымдарда дайын өнімнің есебін жүргізуге, оларды уақытында жіберіп
және сатуға басты назар аударылады, себебі оның барлығы ұйымның қаржылық
жағдайына тікелей әсер етеді. Дайын өнімнің бухгалтерлік есебін жүргізудегі
мақсат:
• дайын өнімді шығаруды, құндылықтардың жағдайын және олардың қоймада
сақталуын тұрақты түрде бақылау;
• жіберілген өнімнің (жұмыс, қызмет) құжаттарын уақытында және дұрыс жасау,
сатып алушылармен есептесуді ұйымдастыру;
• әкімшілік басқару аппаратының жұмысын бағалап отыру үшін, сатылған
өнімнің көлемі мен түріне сай, келісім шарт талаптарының орындалысын
бақылау;
• сатылған өнімнің есебін жүргізіп, оған кеткен нақты шығындарды және
алынған пайданы уақытында және дұрыс есептеу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін, ұйым тұрақты, қалыпты жағдайда жұмыс
атқарып, шаруашылық операцияларының құжаттарын уақытында жасап, өнімді сату
мен олардың қоймада дұрыс сақталуын ұйымдастыруды қамтамасыз ептуге тиіс.
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығындарының түрлері мен классификациясы.
Өндіріс шығындарын басқару мен оның есебін бақылау мақсатындағы
жұмыстар бірнеше бағытта жүргізіледі.
1. Шығынның пайда болған жерінде: жауапты орталықтарда (өндірісте,
цехтарда, учаскелерде және т.б.) және өндіріс түріне қарай (негізгі,
көмекші өндіріс).
Шығындардың құрамын бақылау мақсатында, олардың қай жерде, өндіріске
қанша мөлшерде жұмсалғанын біліп қана қоймай, олардың не үшін, қай бағытта
жұмсалғанын, яғни олардың технологиялық үрдіске қатысы бар ма, жоқ па оны
да біліп отыру қажет. Осы аталған сипаттарына орай шығындар өндіріс
түрлеріне қарай топтастырылады.
Негізгі өндіріс – ол жерде өнім өндіруге қатысты және оны сатуға
байланысты үрдістер мен жұмыстар орындалып, қызметтер көрсетіледі.
Көмекші өндіріс–ол жерде негізгі өндіріске тікелей қатысы жоқ,
өндірілетін өндірістің өнімдерді өз өнімдерімен, жұмыстарымен,
қызметтерімен қамтамасыз ететін жұмыс түрлері жатады. Мысалы, таза ауа
айдайтын станцияны, өндірісті жылумен, тоқпен, бумен, сумен қамтамасыз
ететін жылу орталықтарын соларға жатқызуға болады. Басқа көмекші өндірістер
негізгі өндірісті құралдармен, жабдықтарды жөндеуге қажетті қосалқы
бөлшектермен қамтамасыз етіп, жүк тасымалдау қызметтерін және т.б. қызмет
түрлерін көрсетеді.
2. Экономикалық элементтер бойынша (элементтер, шығын баптары) шығындар
элементтік және кешендік болып бөлінеді. Элементтік шығындарға бір
тектес шығындар түрі жатады (еңбеккерлердің еңбек ақысы, жұмсалған
материалды құндылықтардың құны, негізгі құралдар мен материалды емес
активтерге есептелген амортизация). Осылай жіктеу арқылы құндылықтарды
дайындау үрдісін жоспарлауға, штаттық кестені сараптауға, тарифтік
ставкалар мен жалақы көлемін реттеуге болады және т.б.
Кешендік шығындар элементтік шығындардың бірнеше тобынан құралады
(жалпы өндірістік шығындар, жалпы шаруашылық шығындары, алдағы кезеңдегі
шығындар және т.б.). Олардың жұмсалу көлемі сметалар мен нормативтер
бойынша бақыланады.
3. Өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына қосылу түріне орай,
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар-өнімнің жекеленген бір түріне жатқызылатын шығындар
(матераилдар, еңбеккерлердің еңбек ақысы және т.б.).
Жанама шығындар бір мезетте бірнеше өнімдерге, жұмыс пен қызмет
түрлеріне бөлінетін шығындар (жарық беру, жылыту, машиналар мен
жабдықтардың жұмысы мен басқалары). Бұл шығындар жекеленген өнім түрлеріне
есеп саясатында көрсетілген тәртіппен жалпы шығындарды пропорционалды түрде
бөлу арқылы таратылады.
Шығындардың есебін осылай жүргізу, өнімнің өзіндік құнына өнім түрлері
мен құрамдас бөліктері бойынша сараптау жүргізуге мүмкіндік береді. Өнімнің
өзіндік құнының құрамындағы тікелей шығындар, әдетте, элементтерге бөлініп,
ал жанама шығындар кешенді баптарды құрайды.
4. Технологиялық үрдіске қатысты өндіріс шығындары негізгі және қосымша
болып бөлінеді (өндіріске қызмет көрсету, ұйымды басқару). Қосымша
шығындар есебінде үлігілік баптар бойынша цехтарды басқару шығындары
ескеріледі (жалпы өндірістік шығындар) және ұйымды тұтастай басқару
шығындары (жалпы шаруашылықтық шығындар) кіреді.
5. Техникалық – экономикалық факторларға қатысты және негізінен өнім
көлеміне қатысты, ол шығындарды шартты – айнымалы және шартты –
тұрақты деп қарастыруға болады.
Шартты–айнымалы шығындар шартты бір көлемдегі өнімге сай нормаланады.
Шартты–айнымалы шығындар мөлшері өнім көлемінің өсуіне, немесе азаюына
қарай пропорционалды түрде өзгеріп тұрады, мысалы, соған сәйкес, олардың
қатарына өндірістегі еңбеккерлердің еңбек ақысын және негізгі материалдарды
және т.б. жатқызуға болады.
Шартты–тұрақты шығындарға құрылымдар немесе ұйым бойынша толықтай
шектеулі түрде жұмсалатын шығындар жатады. Және олар өнім өндірудің
өндірістік бағдарламасына тікелей қатысты емес (мысалы, ғимаратқа жарық,
жылу беру немесе әкімшілік басқару аппаратының шығындары).
6. Өнімді өндіру және өткізу, жұмыстарды атқарып, қызмет көрсетуге
байланысты шығындарды жоспарлау мақсатында олар калькуляция баптары
бойынша топтастырылады, соның нәтижесінде өнімнің өндірістік және
тұтастай өзіндік құны және өнімнің сату бағасы есептеліп шығарылады.
Калькуляция баптары бойынша шығындар құрамы элементтік шығындар
құрамынан көбірек болады, себебі ол өндірістің құрылымын, қажеттіліктерін
толық қамтып, дайындалған өнімнің бағасын анықтауға және өндіріске
экономикалық сараптау жасауға мүмкіндік береді.
Өзіндік құнды дұрыс есептеп шығару үшін, шығындарды ағымдағы (ағымдағы
айға қатысты) және бір мезеттік (кейінгі бернеше айға қасты) деп бөлудің
маңызы зор.
Аталған классификация бойынша, шығындарды шаруашылық үрдестеріне,
өндіріске, өнім түрлеріне қарай біліп отыру үшін бухгалтерлік есеп
счеттарының жүйесі құрылған. Әрбір ұйым өзінің қаржылық – шаруашылық
ерекшеліктеріне қарай есеп жүргізу үшін, қажетті счеттар топтамасын таңдап
алуға тиіс.
Одан әрі, шығындардың классификациясына байланысты, бухгалтерлік
есептегі шоттардың жұмыс жоспарына орай, ұйымның есеп саясатына сай
шығындарды есептеудің негізгі элементтерін бекіту қажет. Осыған байланысты,
өнімнің өзіндік құнына анықтау үшін қолданылатын, өндірістің түрін, қызмет
түрлерін, калькуляция түрлерін бухгалтерлік счеттардың мәліметтері бойынша
қалыптастыратын негізгі счеттар анықталады.
1.2 Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін счеттар жүйесі.
Өндіріс үрдісі және өндірістегі шығындардың әртүрлі болуы, шоттардың
үлгілік жоспарындағы мына счеттар тобын пайдалануды талап етеді: 8100
“Негізгі өндіріс”, 8200 “Жеке өндірістегі жартылай фабрикаттар”, 8300
“Көмекші өндірістер”, 8400 “Жүкқұжат шығындары”.
Өндірістік шығындарды элементтерімен және калькуляция баптары бойынша
есебін жүргізуді қамтамасыз ету үшін, негізгі өндірістің барлық шығындарын
дайындалған өнімнің түрлеріне қарай 8100 “Негізгі өндіріс” счетында
топтастырады. Счет пайдалану мақсаты бойынша калькуляциялық болғанмен,
экономикалық мазмұны бойынша шаруашылық жағдайын сипаттай алады.
8300 “Көмекші өндірістер” счетында ұйымның құрылымдары қолданатын
көмекші өнідірістер өнімдері мен қызметтерінің өзіндік құнын анықтайды
(мысалы, жылу өндіретін цех шығарған бу, цехтар мен зауыт басқармасын
жылыту үшін қолданылады). Осыған байланысты көмекші өндірістер өнімдері мен
қызметтерінің өзіндік құны өндірісті басқаруға кететін шығындардың да
құрамына қосылады.
Өндірістік шығындар классификациясының жалпы сүлбесі
Технологиялық Экономикалық Өзіндік құнға Калькуляциялау
процеске қатысты элементтер қосу тәсілі статьялары бойынша
бойынша бойынша
1. Негізгі 1.Элементтіктер 1. Тікелей 1. Материалдар
айнымалылар Материалдар Материалдар 2. Сатып алынатын
Материалдар Еңбеккерлер еңбекЕңбеккерлер жартылай
Еңбеккерлер еңбекақысы еңбек ақысы фабрикаттар
ақысы Еңбеккерлер еңбекЕңбеккерлер еңбек3.Қайтарылатын
Еңбеккерлер еңбекақысының ақысының қалдықтар (-)
ақысының қосымшалары қосымшалары 4.Тасымалдау,
қосымшалары Негізгі қорлар Игеру шығындары дайындау шығындары
Игеру шығындары мен материалды Кепілдік жөндеу Материалдар жиыны
Кепілдік жөндеу емес активтердің резерві 5. Еңбеккерлер
резерві амортизациясы еңбек ақысы
Жарамсыздық Басқа да шығындар2. Жанама 6. Еңбеккерлер
шығындары және Жалпыөндірістік еңбек ақысының
т.б. 2. Кешенді шығындар қосымшалары
Алдағы кезеңдегі Жалпышаруашылық 7. Игеру шығындары
2. Қосымша шарттышығындар шығындары 8. Кепілдік жөндеу
тұрақтылар Алдағы кезеңдегі резерві
Жалпыөндірістік шығындар мен 9.Жарамсыздық
шығындар төлемдердің шығындары
Жалпышаруашылық резервтері 10.Жалпыөндірістік
шығындары Жалпы өндірістің шығындар
шығындар 11.Жалпышаруашылық
Жалпышаруашылық шығындары
шығындары Жиынтық -
Жарамсыздық өндірістік өзіндік
шығындары құн
12. Коммерциялық
шығындар. Барлығы –
толық өзіндік құн
Счеттарды корреспонденциялаудың мысалы
Дт - КтМазмұны Мазмұны Дт – Кт
Сальдо – ай басындағы аяқталмаған
құрылыстың нақты өзіндік құны
Дт Өнім дайындауға босатылған шикізат
8100, пен материалдар Үнемделген материалдарДт 1350
8200- мен қоймаға қайта Кт 8300
Кт 1310 өткізілген
қалдықтардың құны
Дт 1310Өнімнің өзіндік құнына кіретін Іске жарамайтын (Дт
Кт тасымалдау, дайындау шығындарының өнімнің өзіндік құны 8400 Кт
3310, сомасы 8300)
3350,
3390
және
т.б.
Дт Өнім өндірумен айналысатын Қоймаға тапсырылған Дт 1340
8100, еңбеккерлердің еңбек ақысы дайын өнімнің өзіндік Кт 8100
8200 шығындарының сомасы құны
Кт 3350
Дт Өнім өндірумен, жұмыстарды Орындалған жұмыс пен Дт 7010
8100, орындап, қызмет көрсетумен көрсетілген қызметтің Кт 8100
8200 айналысатын еңбеккерлердің еңбек нақты өзіндік құны
Кт 3150ақысына есептелген әлеуметтік
салық сомасы
Дт Өндірістегі еңбеккерлердің ақылы
8100, демалысы үшін жасалған резервтік
8200 сома
Кт 3430
Дт 8400Негізгі құралдардың амортизациясы
Кт 2420
Есепті кезеңдегі нақты шығындардың
жиынтығы
Ай соңындағы сальдо: аяқталмаған
өндірістің нақты өзіндік құны
Дт 8400Материалды емес активтердің
Кт 2740амортизациясы
Дт Есептен шығарылған қосымша
8100, шығындар
8200
Кт 8400
Көмекші өндіріс
Дт - Кт Мазмұны Мазмұны Дт - Кт
Сальдо – ай басындағы Үнемделген материалдар менДт 1350
инструменталдық және жөндеу қоймаға қайта өткізілген Кт 8300
цехтарында аяқталмаған қалдықтардың құны
өндірістің нақты өзіндің құны
Дт 8300 Көмекші өндірісте пайдаланылғанІске жарамайтын өнімнің Дт 8400
Кт 1310,құндылықтардың құны өзіндік құны Кт 8030
1350
Дт 8300 Көмекші өнім өндірумен Құндылықтарды қоймаға Дт
Кт 3350 айналысатын еңбеккерлердің жеткізумен айналысатын 1310,
еңбек ақысы шығындарының сомасыкөлік цехы қызметінің 1350
өзіндік құны Кт 8300
Дт 8300 Көмекші өндірістегі Негізгі өндіріске Дт 1320
Кт 3430 еңбеккерлердің ақылы демалысы босатылған өнімдер Кт 8300
үшін жасалған резервтік сома
Дт 8400 Іске жарамсыз өнімдерден келгенКөмекші өндірістен Дт 1340
Кт 8300 зиян қабылданған дайын өнімдер Кт 8300
Дт 8300 Көмекші өндіріске шығындалған Есепті кезеңдегі есептен
Кт 8400 қосымша шығындар шығарылған нақты шығындар
жиынтығы
Есепті кезеңдегі нақты
шығындардың жиынтығы
Ай соңындағы сальдо:
аяқталмаған өндірістің нақты
өзіндік құны
Өндірістік счеттардың жүйесі шығындарды топтастырып және олардың
есебін төмендегі ретпен жүргізуге мүмкіндік береді:
а) ай ішінде жұмсалған шығындардың элементтері өндірістік счеттардың
дебитінде көрсетіледі (материалдар, еңбек ақы, амортизация және т.б.);
б) алдағы кезендердің шығыстары есептен шығарылып және осы айдың
келешек шығындары резервтеледі;
в) шығындар есептен шығарылып немесе көмекші өндірістің жұмыстары
арасында бөлінеді;
г) негізгі цехтардың шығындары қосылып және таратылады;
д) жарамсыз өнімдерге кеткен шығындар анықталып, өнімнің өзіндік
құнына қосылады;
е) аяқталмаған негізгі өндіріс пен шығарылған өнімнің өзіндік құны
анықталады.
1.3 Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін ұйымдастыру.
Ұйымның қызметін негізінен үй шаруашылық үрдісінен құрылады; дайындау,
өндіру және өнімді өткізу. Ұйымдар технологиялық процестерге,
құрылымдарына, құрылымдары арасындағы қарым қатынастарға қарай бір біріне
ұқсамауы мүмкін. Өндіріске кеткен шығындарды анықтауға кеткен ақпараттарды
анықтауда, олардың мақмұнын, көлемін, түрін және формасын анықтауды,
басқару мақсаттарына сай әрбір мекеменің өздеріне қалыптастыруға рұқсат
етілген. Өнімнің, жұмыстың, қызметтің түрлеріне қарай, аналитикалық есепті
дұрыс ұйымдастырып және уақытында жүргізіп отырудың маңызы зор.
Аналитикалық есептің көрсеткіштері ішкі қаржылық есепті жасаған кезде
қолданылады, соның нәтижесінде өнім түрлері, көлемі, өлшем бірліктері,
құрылымдар, дайындалған өнімнің шығындарының баптары туралы толық ақпарат
алуға болады.
Аналитикалық есеп өндіріске жұмсалған шығындардың барлық счеттардағы
есебі бойынша көрсеткіштерін жіктеу үшін қолданылады. Аналитикалық есептің
деңгейі ұйымды басқару мен бақылауға қажетті көрсеткіштерді айқындаумен
анықталады. Мысалы, 8100 “Негізгі өндіріс” счетындағы мәліметтер
менеджерлерді нақты ақпараттармен қамтамасыз ету үшін, әрбір тапсырыс,
орындалған жұмыс, өндірілген өнім, олардың қай жерде орындалып, қандай
шығындар түрі кеткені жайлы егжей – тегжейлі түсіндіріп беруге мүмкіндік
береді. Аналитикалық есеп сонымен қатар, аяқталмаған өндіріс жайлы ай
басындағы және ай соңындағы ақпараттар топтамасымен қамтамасыз етіп,
олардың ішінде есепті айдағы жарамсыз өнімге кеткен шығындардың сомасы,
үнемделген материалдардың сомасы және өндірілген өнімнің орындалған жұмыс
пен атқарылған қызметтің өзіндік құны туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге
тиіс.
8200 “Көмекші өндірістер” счетында (мысалы, жылу қазандағы,
компрессорный, жөндеу цехы, көлік цехы және т.б.) өндіріс түрлері бойынша
аналитикалық счет ашылады, ал олардың ішінде – 8100 счетындағы сияқты жұмыс
түрлері, калькуляция баптарына сай аналитикалық счеттар ашылады.
Ескерте кететін жағдай, көмекші өндірістердің қызметтері негізінен
ұйымның өз ішінде пайдаланылып, сыртқы мекемелерге аз мөлшерде ғана қызмет
көрсетіледі.
Шаруашылық операциялары бухгалтерлік есептің регистрлерінде тіркеліп,
олар туралы ақпараттар сол жерде жинақталып және топтастырылады.
Регистрлерді тағайындау мен оларды жүргізу тәртібі ҚР “Бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілік туралы” Заңы бойынша анықталған. Қабылданған
бастапқы құжаттардағы ақпараттар бухгалтерлік регистрлерде жинақталады және
реттеледі, олардың формасы немесе оларға байланысты талаптарды уәкілетті
орган және (немесе) Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі Қазақстан
Республикасының заңнамаларына сәйкес бекітеді.
Бухгалтерлік есеп регистрлеріндегі мәліметтер топталған күйінде
қаржылық есептілікке көшіріледі. Бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік есеп
регистрлері электрондық ақпарат түрінде жасалатын болса, ұйым олардың
көшірмелерін жеткілікті түрде қоса жасап, операцияға қатысушы басқа
тұлғаларға, сонымен қатар Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес,
ондай ақпараттарды талап ете алатын мемлекеттік органдарға тапсырысуға
тиісті.
ҚР “Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы” Заңына сәйкес
“Бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің мазмұны
коммерциялық құпияны құрайтын ақпарат болып табылады, оларға қол жеткізуге
басшылықтың немесе дара кәсіпкердің рұқсаты бар адамдарға, сондай–ақ
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік органдардың
лауазымды адамдарына ғана рұқсат етіледі”.
Аталған құжаттармен танысуға құқығы бар тұлғалар, ақпарат иесінің
рұқсатынсыз, ол ақпараттарды жариялауға, жеке басы үшін пайдалануға құқылы
емес. Коммерциялық құпия болып табылатын ақпараттарды заңсыз түрде жария
еткен тұлғалар, Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жауапты
болады.
Әртүрлі регистрлердің жиынтығы, олардағы жазу тәртібі мен бір –
бірімен байланысы, бухгалтерлік есептің формасын құрайды. Қазіргі кезеңде,
негізінен жорналды–ордерлік және бухгалтерлік есептің автоматтандырылған
формасы қолданылады.
Жорналды – ордерлік форма есебін қолданған кезде аналитикалық есеп
регистрлерін ұйымдастырудың мысалын көрсетейік. Осындай формадағы
регистрлер басқа түрдегі есеп жүйелерін қолдану кезінде де пайдаланылады,
себебі регистрлердің осындай құрылымы басқару үрдістеріне қажетті
ақпараттарды алуға, яғни басқару есебінде қолданылатын мәліметтерді алуға
мүмкіндік береді.
Аналитикалық есеп талаптарына жауап бере алатын регистр ретінде
өндіріс есебінің карточкасын атауға болады.
Өндіріс есебінің карточкасы
№ Ұйым Жыл Ай Өнімнің КалькуляциялықШығарылған
рр аты Мөлшері
бірлік
“Ремонт” ЖШС 2008 наурыз Компрессор Дана 20
Кальку НЗП ай Есепті Есептен шығарылған НЗП ай
ляция басындакезеңдегі шығындар соңында
баптары шығындар
Жарамсыз Шығарылған
өнімге өнімге
Өндіріске кеткен шығындарды көрсететін бастапқы құжаттар (талап
құжатты, лимиттік – алу картасы, орындалған жұмыстардың наряды, есептеу –
төлемдік ведомостары және басқалары), жұмсалған материалдарды және
тасымалдау, дайындау шығындарын (ТДШ), қайтарымды қалдықтарды, есептелген
еңбек ақыны және т.б. тарату үшін қолданылатын арнайы таблицаны жасау үшін
қолдануға негіз болады. Аталған таблицада есептелген мәліметтер, өндіріс
есебінің карточкасына түсіріледі.
Цехтық басқару құрылымына байланысты карточкадағы калькуляция баптары
цехтар бойынша бөлінеді, мысалы цех №01, 02, 03 және т.б.
Өндірістік счеттардың аналитикалық құрылымы, бақылауға сай келетін
бағалауға жататын баптар бойынша шығындарды топтастыруға мүмкіндік береді:
• жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығындары;
• цехтарды басқару шығыны;
• ғимараттарды, құрылғыларды ұстау шығындары;
• еңбекті қорғау және техникалық қауіпсіздік шығындары;
• пайдасыз шығындар;
• және т.б.
1.4 Өндіріс шығындарын есептеу тәсілі және өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясы.
Өндіріс шығындарын есептеу тәсілдері төмендегідей болып бөлінеді:
• технологиялық үрдіске қатысты – тапсырысқа сай, өңдеуге байланысты;
• калькуляция жасау объектісі бойынша – деталь, жабдық, өнім, бір тектес
өнімдер тобы, үрдіс, өңдеу, өндіріс, тапсырыс;
• шығындарды бақылауды қамтамасыз ететін ақпаратты жинауға байланысты –
нормативтік тәсіл (алдын ала бақылау арқылы) және шығындардың ағымдағы
есебі (соңынан бақылау арқылы).
Тапсырысқа сай есеп жүргізу тәсілі детальдарды, жабдықтарды және
өнімдерді толықтай механикаландырылған түрде жинау кезінде; цехтар арасында
тығыз қарым қатынас орнатылған кезде; дайын өнімді тек қана технологиялық
тізбектегі соңғы цех шығаратын кезде қолданылады. Өндірістік шығындар әуелі
цехтар бойынша жинақталып, содан кейін ұйым бойынша толықтай
топтастырылады. Одан соң ұйымның барлық цехтары бойынша шығындар қоса
есептеліп, өнімнің жеке өзіндік құны есептеліп шығарылады.
Тапсырысқа сай тәсіл қолданылған кезде, есеп және калькуляция жеке
өндірістік тапсырыс бойынша, алдын ала жасалатын өнім көлеміне шақталып
жүргізіледі. Өндірістік шығындардың аналитикалық есебі тапсырыс бойынша
бекітілген калькуляция баптары бойынша топтастырылады.
Тапсырыс беруші (төлеуші) және өнім өндірушінің (жеткізуші) арасында
жасалған келісім шарт, жұмысты орындаудағы басты құжат болып табылады.
Келісім шартта (тапсырыста) келісім шарт объектісі, оның сапалық сипаттары,
көлемі (мөлшері), жеткізу уақыты, келісімді бағасы, ерекше шарттары
(шикізат бағасының өзгеруіне сай шығындар, еңбек ақыны индекстеу), есептесу
формасы, жеткізу шарттары және т.б. көрсетіліп, анықталады.
Ұйымдар тапсырысқа сай есеп жүргізіп, калькуляция жасау тәсілін, жеке
өндірістер мен ұсақ мөлшерлі өндірістерде қолданады.
Жеке өндірістер мен ұсақ мөлшерлі өндірістерде өнімнің жекелеген
түрлерін дайындау үшін арнаулы тапсырыс беріледі. Яғни тапсырысқа сай
тәсілді қолданған кезде, есеп жүргізу мен калькуляция жасаудың объектісі
арнаулы тапсырыс болып табылады, ол тапсырысқа айрықша нөмір бекітіледі.
Ұйымның өз ішінде осындай жұмыстар атқарылып, бір цехтың екінші бір
құрылымдар үшін арнаулы тапсырысымен жұмыс істеуі мүмкін. Ондай тапсырыстар
жекеленген түрде және бір жылдық болуы мүмкін. Кейбір ірі өндіріс
орындарында, әртүрлі қажетті өнімдер мен детальдарды шығару үшін бір жылдық
тапсырыс бойынша жұмыс атқара алады.
Тапсырыста дайындалуға тиісті өнімнің аты, саны, цехы, дайындау
мерзімі көрсетіледі. Тапсырыстар әр цех бойынша жекеленген арнаулы банктер
бойынша толтырылып, тапсырысты орындайтых цехтарға және ұйымның
бухгалтериясына жіберіледі. Тапсырысқа арнаулы нөмір беріліп, өндірістің
тікелей шығындарына жіберіліп, ол нөмір барлық құжаттарда көрсетіліп
отырады (лимиттік – алым карталарында, талап ету құжаттарында, көлік
құжаттарында және жұмысты орындауға байланысты басқа құжаттарда). Тапсырыс
бойынша шығындар топтасрылып, материалдарды, еңбек ақыны бөлетін арнаулы
таблицаларда көрсетіліп, өндіріс есебінің карточкаларына түсіріледі. Бір
дана өнімнің өзіндік құны барлық жасалған шығындардың сомасын тапсырыс
бойынша дайындалған өнімнің санына бөлу арқылы анықтайды. Алынған соманы
жоспардағы көрсеткішпен салыстыру арқылы өнім өндіру барысында шығындардың
үнемделгені немесе артық жұмсалғаны анықталады.
Өндіріс шығындарының есебін тапсырысқа сай жүргізу тәсілі және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы
Өндірістегі өңдеу шығындарының есебін жүргізу тәсілі және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы өндірістің шикізатты өңдеумен айналысатын
салалары бойынша жүргізіледі. Ол кезде өңделетін шикізат бернеше рет
өңделуден өтуі мүмкін. Әрбір өңдеу кезеңі бойынша, ең соңғысынан басқасы,
ол кезде ұйым толық өңделіп болған өнімді алады, ал оған дейінгі өңдеу
кезеңдері бойынша, ұйым өзі дайындаған жартылай фабрикаттарды шығарған
болып саналады. Жартылай фабрикаттар өнім өндіру кезінде пайдаланылып қана
қоймай, басқа мекемелерге де жартылай фабрикат есебінде сатылуы ықтимал.
Өңдеу шығындарының есебір жүргізу арқылы қолданылатын тәсіл,
металлургиялық, текстиль, ағаш өңдеу өнеркәсіп салаларына тән.
Өндірістегі өңдеу шығындарының есебін жүргізу тәсілі және өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясы.
Өнім дайындаудың шығындары бір тектес өнімдер бойынша, калькуляция
баптары мен өңделуіне қарай есепке алынады. Мысалы, қара металлургия
саласында өңдеу өнімдеріне құрым балқыту (домна цехы), болат балқыту (болат
балқыту цехы) болып табылады, металлопрокат (прокат цехы) – соңғы өнім
болып табылады.
Кейбір ұйымдарда тікелей шығындар әрбір өңдеу түрі бойынша жеке
көрсетіліп, ал негізгі шикізаттың өзіндік құны бірінші өңдеу жүргізілген
кезде есепке алынады. Соңғы өнімнің өзіндік құнына барлық өңдеу
шығындарының сомасы қосылады (аралық өңдеу жасалған кездегі өнімнің құнына
калькуляция жасалмайды).
Жартылай фабрикаттардың цехтар арасындағы, және олардың өз ішіндегі
қозғалысын бухгалтерия натуралды түрде есепке алады. Шығындарды есептеуде
өңдеу тәсілінің осы нұсқасы мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
жартылай фабрикаттық деп атайды.
Мысал. Ұйым шикізатты үш рет өңдеуден өткізеді. Жоба бойынша және
нақты түрде 100 дана өнім дайындалған. Бекітілген норма бойынша бірінші
цехқа 75000 теңгенің материалдары жіберілген, материалды өңдеу шығыны 40000
теңге болған. Екінші рет өңдеуден өткізген кезде 35000 теңге, үшінші жолы –
50000 теңге жұмсалған. Өзіндік құн:
I өңдеу – 115000 теңге100 дана = 1150 теңге;
II өңдеу – 35000 теңге 100 дана = 350 теңге;
III өңдеу – 50000 теңге100 дана =500 теңге.
жиынтығы 2000 теңге.
Бір дана өнімнің нақты өзіндік құны 2000 теңгеге тең.
(200000 теңге100 дана) .
Өнім өндіру кезінде жартылай фабрикаттық тәсіл қолданылады. Соңғы
өнімнің ғана емес, сонымен қатар әрбір өңдеу жүргізілгеннен кейін де
әрқайсысы бойынша өзіндік құнның жеке сомасы есептеледі. Ол жағдайда екі
түрлі есеп жүргізу жолдарын қолдануға болады: 8200 “Жеке өндірістегі
жартылай фабрикаттар” счеттарының тобын пайдалану – бірінші жолы; екіншісі
– ол счетты пайдаланбау жолы.
Бірінші жағдайда әрбір өңделген жартылай фабрикатты, соңғы өңдеуден
басқасын, цехтар қоймаға өткізеді және келесі өңдеуге олар қоймадан
босатылады. Екінші жолды қолданған кезде 8200 счеттар тобын қолдану
қарастырылмаған. Бір өңдеу шығындары екінші өңдеуге жіберілген кезде,
негізгі өндірістің бір цехының дебиті арқылы көрсетіліп, негізгі өндірстің
екінші цехының кридитіне сол секілді аналитикалық көрсеткіштер бойынша
жіберіледі.
Жартылай фабрикаттық есеп тәсілін қолданатын ұйымдарда, дайын өнімнің
өзіндік құны жартылай фабрикаттарды алдыңғы өңдеу мен соңғы өңдеу
шығындарының есебінен құралады. Бір сөзбен айтқанда, жартылай
фабрикаттардың өзіндік құнының құрамындағы шығындар сомасы бірнеше рет
қайталанады, олар ұйым бойынша жалпы шығындар сомасы есептелген кезде
алынып тасталуға тиіс. Мысалы, 8100 счеты бойынша шығындар 465000 теңге
болады (115000 + 150000 + 200000), ал ішкі зауыттық айналым – 265000
(115000 + 150000).
Өндіріс шығындарын счеттарда көрсету
(жартылай фабрикаттық емес нұсқасы), теңге
8100 счеттар тобы
1320 счеттар тобы
“Негізгі өндіріс”
“Дайын өнім”
(цех 01)
Д К
Д К
Шикізаттар мен
материалдар құны 75000 I өңдеу шығыны үшін
115000
Өңдеу бағасы, аударылғаны 115000
яғни I өңдеу шығыны
40000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 02)
Д К
Өңдеу бағасы, Аударылған
яғни II өңдеу шығыны өңдеу шығыны
35000
35000 35000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 03)
Д К
Өңдеу бағасы, Аударылған
5000
Яңни III өңдеу шығыны өңдеу шығыны
5000. Жиынтығы 200000
Дайын өнімнің нақты
өзіндік құны
Өндіріс шығындарын счеттарда көрсету
(жартылай фабрикаттық нұсқасы), теңге
а) 8200 счеттар тобын пайдалану арқылы “Жеке өндірістегі жартылай
фабрикаттар”, теңге
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 01)
8200 “Жеке өндірістегі”
Д К
Д К
Шикізаттар мен Қоймаға жіберілген жартылай I
өңдеуден өткен
Материалдар құны 75000 фабрикаттың өзіндік құны I өңдеу, жартылай
фабрикаттың
Өңдеу бағасы, 115000
115000 өзіндік құны, 02 цехқа
яғни I өңдеу шығыны
жіберілген, 115000
40000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 02)
Д К
I өңдеу өзіндік құны, Қоймаға жіберілген жартылай
II өңдеу жартылай
қоймадан алынған, 115000 фабрикаттың өзіндік құны II өңдеу,
фабрикаттың
Екінші өңдеу бағасы 35000 150000 150000
өзіндік құны, 03 цехқа
жіберілген, 150000
8100 “Негізгі өндіріс” (цех 03)
Д К
Д К
Екінші өңдеу өзіндік құны, Дайын өнімнің нақты өзіндік құны қоймаға
нақты өзіндік
қоймадан алынған, 150000 есептен шығарылады
құнымен кірістірілген,
Үшінші өңдеу бағасы 50000 200000
200000
б)8200 “Жеке өндірістегі жартылай фабрикаттар” счеттар тобын пайдаланбай,
теңге
“Негізгі өндіріс” “Негізгі өндіріс” “Негізгі
өндіріс”
(цех 01) (цех 02)
(цех 03)
Д К Д
К Д К Д К
Шикізат пен 02 цехқа Бірінші 03 цехқа
Екінші Дайын өнімнің
материалдар берілген өңдеуден берілген
өңдеуден өзіндік құны
өзіндік құны жартылай кейінгі жартылай алынған
қоймаға өткен
75000 фабрикат жартылай фабрикат жартылай
200000
өзіндік құны фабрикат өзіндік құны
фабрикат
115000 өзіндік құны 150000
өзіндік құны
115000
150000
Өңдеу бағасы, Өңдеу бағасы,
Өңдеу бағасы, Дайын өнімнің
яғни I өңдеу яғни II өңдеу
яғни үшінші нақты өзіндік
шығыны шығыны
өңдеу шығыны құны
40000 35000
50000
115000 115000 150000 150000
200000 200000
Тәсілдің бір артықшылығы, өнім өңдеудің әр цех бойынша өңделген
сәттегі өзіндік құнын анықтауға болады, нақты өзіндік құнның жоспарлы
көрсеткіштен немесе нормативтен ауытқу себебі, қай жерде оған жол
берілгенін анықтауға болады. Әрбір өңделген жартылай фабрикаттарды сыртқы
мекемелерге сатушы ұйым, шығындарды есептеудің жартылай фабрикаттық
нұсқасын пайдаланады, қалғандары – шығындарды есептеудің жартылай
фабрикатсыз нұсқасын қолданады.
Технологиялық үрдіс пен калькуляция жасау объектілерін әр ұйым
технологиялық құжаттарға және сметаға байланысты анықтайды. Есепті
ұйымдастыру кезінде өнім өндіруге кеткен шығындар туралы ақпараттарды жинау
тәсіліне басты назар аударылады. Өнім өндіруге жұмсалатын еңбек ресурстарын
азайту, жұмыс сағаттарын мейлінше кеміту, заманауилық техника мен
техноолгияны пайдалану, нормалау тәсілдерін жетілдіру, еңбекті ғылыми түрде
ұйымдастырудың прогрессивтік формаларын пайдалану және т.б. өндірістік
шығындарды есептеудің нормативтік тәсілін енгізуге ықпал етеді.
Өндіріс шығындарының есебін және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік тәсілі. Шығындарды нормативтік түрде есептеу
тәсілі материалдарды, еңбек және қаржы ресурстарын ұқыпты пайдаланып,
олардың өндірістегі резервтерін айқындауға ықпал етеді. Нормативтік тәсіл
бір бірлік өнім, жұмыс, қызмет түрі үшін жұмсалатын материалдық және
қаржылық ресурстар мен еңбек мөлшерін техникалық тұрғыдан есептеп шығаруға
негізделген. Өндірістік шығындардың нормасы - өндірісті басқарудағы басты
фактор болып табылады. Нормалар өндірістің техникалық және ұйымдастыру
деңгейінің дамуын көрсетіп, ұйым қызметінің соңғы нәтижесіне әсерін
тигізеді. Нормалар пайдалану уақытына сай, ағымдағы және жоспарлы норма
болып екіге бөлінеді.
Жұмыстың аусымдық жоспарын жасау, материалдарды жұмыс орнына жіберу,
еңбеккерге атқарған жұмысына сай ақы төлеу, сол уақыттағы ағымдағы немесе
күшін жоймаған нормалар бойынша атқарылады, ай сайын детальдар, өнімдер,
жабдықтар бойынша нормативтік калькуляция жасалады.
Бекітілген нормативтер мен нақты жұмсалған шығынды салыстыру арқылы
ұйымның қаржылық – шаруашылық қызметіне сараптау жасалып, ішкі өндірістік
резервтер анықталып, келесі есепті кезең үшін жаңадан нормативтер жасалады.
Соған сәйкес, бір бірлік өнімі бойынша бекітілген ағымдағы нормативтерге
өзгертулер енгізуге тура келеді. Ондай нормалардың өзгеруіне, өндіріске
жаңадан енгізілген технология, рациоанализаторлық ұсыныстарды қолдану,
конструкциясының, детальдар мен жабдықтардың сапасын жақсартып, ұйымдастыру
– техникалық іс – шараларын іске асыру, сонымен қатар еңбек өнімділігін
арттырып, қымбат бағалы материалдарды арзан түрлерімен алмастыру немесе
қажетті материалдар табылмаған кезде, оларды қымбат бағалы материалдармен
айырбастау әсерін тигізеді.
Ондай өзгерістер арнаулы құжаттарда (норманы өзгерту туралы
хабарларма) цехтарды, шығын баптарын, технологиялық операциялардың
нөмірлерін, детальдарды, жабдықтарды, өнімнің түрлерін, өзгеру себептері
мен өзгерістің пайыздық болмаса қаржылай мөлшерін көрсете отырып
ескертіледі. Әдетте нормалар жаңа есепті кезең басталған кезде өзгертіледі,
сондықтан ай басында бұрынғы аяқталмай қалған өндіріс көрсеткіштері, тиісті
шығын баптары бойынша міндетті түрде қайта есепке алынады.
Нормаларды уақытында өзгертіп, дұрыс қолдану арқылы, ұйым еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа техника мен технологияны енгізу,ұйымдастыру –
техникалық іс – шаралардың орындалуын бақылауды іске асыра алады.
Норманың өзгерісі туралы хабарламаны жасайтындар:
1. технологиялық бөлім – шикізат пен материалдар шығыны бойынша;
2. жоспарлау бөлімі – шикізат пен материалдар бағасының өзгеруі туралы;
3. еңбек және еңбек ақы бөлімі–уақыт шығыны, расценкалар мен өнімділіктің
өзгерісі туралы;
4. конструкторлық бөлім – қолданылатын жартылай фабрикаттар, детальдар мен
жабдықтардың өзгерісі туралы;
5. бас энергетика қызметі–жылу мен энергия қуатын жұмсау нормаларының
өзгерісі туралы.
Нормалардың өзгерістері хабарлама келіп түскен сәттен бастап
технологиялық және техникалық құжаттарға енгізіледі, ал нормативтік
калькуляция, хабарламаны алғаннан кейінгі басталатын айдың басынан бастап
өзгертіледі. Өзгеру себептері негізгі техникалық – экономикалық факторлар
тобы бойынша өнімнің өзіндік құнын азайту жайлы берілген төмендегі
тапсырмаға сәйкес болуға тиіс:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту;
• өндірістік көлемі мен құрылымын өзгерту;
• табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту;
• өндірісті дамыту.
Нормативтік калькуляция жасау үшін арнаулы бөлім немесе қызмет түрі
ұйымдастырылады, онда барлық құрылымдардан норма мен нормативтер келіп
түскеннен кейін, ақпараттардың нормативтік базасы жасалып, нормативтік
калькуляция есептеледі, соған сәйкес талдау жасалып, нормаларға тиісті
өзгертулер енгізіледі.
Нормативтік калькуляциялар детальдар, жабдықтар және өнімдер бойынша
жасалады, оларды өнімнің нақты өзіндік құнын есептегенде, аяқталмаған
өндірісті және жарамсыз өнімнің өзіндік құнын бағалаған уақытта қолданады.
Детальдар мен жабдықтар үшін нормативтік калькуляция тікелей шығындар
бойынша жасалады (материалдар, еңбек ақы), ал өнімге толықтай - өндірістік
өзіндік құнның барлық баптары бойынша есептеулер жүргізіледі.
Есеп жүргізудің нормативтік тәсілін пайдаланған кездегі кәсіпорын
бөлімдерінің қатынас сүлбесі
1. Кострукторлық бөлім. Детальға қажетті жинақтау сызбаларын,
детальдардың бір–бірін алмастыратын картасын жасайды. Детальдар мен
жабдықтардың ерекшеліктерін көрсетіп береді.
2. Технологиялық (техникалық бөлім). Детальдардың жүріп өтетін жолын
көрсетеді; құралдардың түрін; кесу режимін; инструмент пен бақылап
- өлшеу приборларын жасайды; шикізаттарды, және жабдықтау
өнімдерінің жұмсалу нормаларын анықтайды; жұмыс разрядтарын
бекітеді; технологиялық карталар мен пішу карталарын (лимиттерді)
дайындайды. Бөлімнің құрамында метеллопрокат шығындарының нормасын
анықтайтый материалдық нормативтер бюросы құрылады. Әртүрлі
материалдар мен жартылай фабрикаттардың қажеттілігін, өнімдер
бойынша шығындардың нормасын бекітіп, нормативтен ауытку
себептерін, оған себеп болған кәнәлі тұлғаларды анықтайды.
3. Еңбек және еңбек ақы бөлімі. Уақыты мен жұмыс разрядына сай
операциялық – нормативтік карталарды, нормативтік жұмыскерлер саны
мен штаттық кестені жасап, еңбек ақы төлеу тәртібін белгілейді.
Оның қарамағында еңбек нормативтерінің бюросы құрылады. Детальдар
мен өнім бойынша нормативтік еңбек ақы көлемін және олардың
нормадан ауытқу себептерін анықтайды.
4. Маркетинг бөлімі. Қажетті тауарлы – материалдық құндылықтармен
керекті көлемде және үздіксіз түрде қамтамасыз етіп тұрады.
Лимиттік – алым карталарын жазып береді. Қоймалардың қалыпты түрде
жұмыс істеуін қамтамасыз етіп, оларды қажетті өлшеу құралдарымен
жабдықтайды. Материалдардың номенклатурасын, бағаларын анықтайды.
5. Техникалық бақылау бөлімі. Жарамсыз өнімдердің классификаторын
жасайды, детальдарды, жабдықтарды және өнімдерді тексеріп отыратын
тексеру нүктелерінің орнын белгілейді. Келіп түскен шикізаттардың,
материалдар мен жартылай фабрикаттардың сапасын анықтап, жарамсыз
өнім шығару себептерін сараптап, оған кінәлілерді іздеп табады.
6. Жоспарлау – экономикалық бөлімі. Өнімдердің калькуляциясын
жоспарлайды, материалдардың номенклатурасы мен бағасын анықтайды
(бухгалтерия және маркетинг бөлімімен бірге), жанама шығындардың
пайыздық мөлшерін есептеп шығарады. Оның құрамында нормативтердің
құрамдас бюросы құрылады. Бекітілген барлық калькуляция баптары
бойынша нормативтерді есептейді. Нормадан ауытқыған сомалардың
себебін анықтап, талдау жүргізеді; ұйымның басқа да бөлімдерімен
бірге келесі есепті айдың нормативтік калькуляциясын жасайды.
7. Бас механика және инструменталдар бөлімі. Жылу және энергияның
барлық түрлері бойынша жұмсау нормаларын бекітеді; олардың нормадан
ауытқу себептерін анықтайды.
8. Дайындаушы – цехтар. Олардың бәрі техникалық құжаттармен, шикізат
түрлерімен, тауарлы – материалдық құндылықтармен, инструменттермен,
жабдықтармен, еңбек ақымен және жанама шығындармен бекітілген
нормаларға сай қамтамасыз етіледі. Өндіріс шығындары мен есептелген
еңбек ақы жайлы құжаттарды ұйымның бухгалтериясына тапсырады,
материалдық есеп жасайды.
9. Бухгалтерия. Бастапқы құжаттарды негізге ала отырып, нормаға
сәйкес өндірістік шығындардың есебін жүргізеді, олардың нормадан
ауытқыған мөлшерін анықтайды. Нормадан ауытқудың индекстерін
есептеп, өнімдер бойынша калькуляциялық есептер жасайды.
Материалдардың номеклатурасы мен бағасын анықтауға қатысып,
нормативтік калькуляция жасайды, сонымен қатар өзіндік құнға
сараптау жүргізіледі.
Өндірістік шығындарды есептеудің нормативтік тәсілі бойынша, жоспарлы,
нормативті және есепті калькуляция көрсеткіштері қолданылады.
Өндіріс бойынша бекітілген нормалардың қолданылуын бақылау,
бухгалтерлік есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz