Құқықтық қатнас субъектілері

КІРІСПЕ
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құқық тіралы айтқанымызда, бұд құқыққа әлдебіреуінің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз. Сондай-ақ міндеттің де кейбіреудің мойнындағы міндет екендігін жадымыздан шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін «құқық субъектілері» деп немесе тұлға« деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық қабіулетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар ( жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Құқықтық қатынас – бұл құқық нормаларымен ықтиярлық қоғамдық қатынастар. Барлық құқық қатынастар келесі ерекшеліктермен сипатталады. Ол тек құқық негізінде пайда болады. Онда құқық қатынастарға қатысушылардың ықтиярлары берілген. Оны қамтамасыз ету әдісі –мемлекеттің мәжбүр ету күші. Жоғарыда айтылғандай, құқық қатынастарының ерекшелігі олардың тек құқық нормаларының негізінде пайда болады және өмір сүреді.
Құқық нормалары әр уақытта айтарлық сипатта болады, себебі олар жалпыға бірдей тәртіп ережелері. Құқық қатынастар индивидуальды – нақты, себебі нақты адамдардың өзара байланыс формасы ретінде көрінеді және бұл адамдар құқықтық қатынастарға түсе отырып сәйкес құқықтарға және міндеттерге ие болады. Басқаша айтқанда, оларға қатысты құқық нормалары қолданылады немесе индивидуалданады. Құқықтық қатынастарған олар саналы түрде түсетіндіктен олардың мақсаттары да сай келеді. Сондықтан құқық қатынастарда олардың жалпы еркі көрінеді. Мұндай еріксіз құқықтық қатынастар мүмкін емес, себебі барлық қатынас – бұл негізінде жалпылық жатқан екі жақты өзара байланыс.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

1. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.
2. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 1996ж.
3. А. Жакупова «Конституция – основа развития государства» // Заң және заман.-2005ж. №9-17б.
4. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.
5. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2005ж.-№31.-26-28б.
6. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.
7. Ғ. Сапарғалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы.- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-89б.
8. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-32б.
9. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-116б.
10. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2005ж.-№5.-31-33б.
11. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-127б.
12. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.
13. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.
14. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Алматы, 1998ж.
15. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-14б.
16. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-34б.
17. С.Д. Баққұлов Құқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
1. Құқықтық қатынас түсінігі
2. Құқықтық қатынас субектілері
3. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастардын субъектлері
ретінде
4. Қылмыстық құқықтың субъектісі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет

КІРІСПЕ
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құқық тіралы
айтқанымызда, бұд құқыққа әлдебіреуінің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз.
Сондай-ақ міндеттің де кейбіреудің мойнындағы міндет екендігін жадымыздан
шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін құқық
субъектілері деп немесе тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан
алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық
өкілеттілігін алған құқық қабіулетті атаулының бәрін тұлға деп атауға
болады. Тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен
адамдар ( жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Құқықтық қатынас – бұл құқық
нормаларымен ықтиярлық қоғамдық қатынастар. Барлық құқық қатынастар келесі
ерекшеліктермен сипатталады. Ол тек құқық негізінде пайда болады. Онда
құқық қатынастарға қатысушылардың ықтиярлары берілген. Оны қамтамасыз ету
әдісі –мемлекеттің мәжбүр ету күші. Жоғарыда айтылғандай, құқық
қатынастарының ерекшелігі олардың тек құқық нормаларының негізінде пайда
болады және өмір сүреді.
Құқық нормалары әр уақытта айтарлық сипатта болады, себебі олар
жалпыға бірдей тәртіп ережелері. Құқық қатынастар индивидуальды – нақты,
себебі нақты адамдардың өзара байланыс формасы ретінде көрінеді және бұл
адамдар құқықтық қатынастарға түсе отырып сәйкес құқықтарға және
міндеттерге ие болады. Басқаша айтқанда, оларға қатысты құқық нормалары
қолданылады немесе индивидуалданады. Құқықтық қатынастарған олар саналы
түрде түсетіндіктен олардың мақсаттары да сай келеді. Сондықтан құқық
қатынастарда олардың жалпы еркі көрінеді. Мұндай еріксіз құқықтық
қатынастар мүмкін емес, себебі барлық қатынас – бұл негізінде жалпылық
жатқан екі жақты өзара байланыс.
Азаматтар әр түрлі құқықтық қатынастардың субъектісі болып саналады.
Бірақ олардың қатысуы құқық нормаларын реттейтін қоғамдық қатынастардың
сипатына байланысты. Әкімшілік құқықтық қатынастардың субъектісі болып тек
соған қатысы бар тұлғалар саналады. Пенсиямен қамтамасыз ету құқық
қатынасымен байланысы жоқ адамдар бұл қатынасқа субъекті бола алмайды,
себебі олар пенсия жасына жетпеген, не пенсия жасына жетсе де оған құқығы
жоқ.
Шетелдіктер. Азаматтығы жоқ немесе екі азаматтығы бар тұлғалар құқық
қатынастарына қатысушылардың ішінде ерекше орын алады. Субъективтік
құқықтарды пайдалану немесе міндеттерді орындау шетелдік азаматтығы жоқ
тұлғалар үшін жұмыс істеуші заңмен олардың статусына байланысты шектеледі.
Мысалы, олар парламентке мүше бола алмайды, қарулы күштердің қатарында
қызмет етпейді, мемлекеттік құрылымдарды басқармайды және оларда жұмыс
істемейді және т.б. екі азаматтығы бар тұлғалар екі елдің азаматы ретінде
оның екеуінде құқық қатынастардың барлық салаларына тең құқықты субъектісі
бола алады, тек заңмен қаралған жағдайларда басқа кезде, мысалы, екі
азаматтығы бар тұлғалар Қазақстан президенті бола алмайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзге мемлекеттің
құрамына болып, яғни КССРОның құрамдас бөлігі боп саналды. Соның салдарынан
заң білімі мен құқықтануы өз тізгініне өзі ие бола алмағаны да түсінікті.
Ұлттық юриспруденцияға ең алдымен бөгде елдің ғылыми дәрежесіне көтерілу
міндеті тұрды. Міне, сондықтан да ұлттық құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуы
орыс азаматтық құқығының тағдырымен тығыз байланысып жатыр. Әділіне
жүгінсек, орыс цивилистикасы өзінің ықшамдылығымен, кереметтей
қарапайымдылығымен азаматтық құқық теориясын сомдап берді. Дәл қазір де ол
ұлттық цивилистиканы азаматтық құқықтың биік шыңына көтеруде оң әсерін
тигізуде. Егеменді Қазақстанға бүгінгі талапқа толық жауап беретін
азаматтық құқық ғылымын қалыптастыру өзекті мәселе болып отыр.
Курстық жұмыстың обьектілігі: Заңды тұлғалар құқық субъектілері
ретінде келесі белгілермен сипатталады: бір ұйымдығымен, өз атынан түседі,
өзінің мүлкі және банкте есеп шоты бар, өзіндік мүліктік жауапкершілігі
бар, сотта, арбитражда сотта, (третейский) аралық сотта талап етуші және
жауапты бола алады. Құқық қатынастардың субъектілері болып заңды тұлға емес
ұйымдар да саналуы мүмкін.

1. Құқықтық қатынас түсінігі
Құқықтық қарым-қатынас – құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық
қарым-қатынас. Бұған қатысушылар субъективті құқық иелеріне айналып, оларға
міндеттер жүктеледі. Құқықтық қарым-қатынас – жекелеген тұлғалар
(азаматтар, ұйымдар, мемлекеттік органдар мен азаматтар) арасындағы қарым-
қатынас, олар заңмен қамтамасыз етілген ықтимал және парыздық мінез-құлық
өлшемдерін айқындайтын құқықтармен және міндеттермен өзара байланысты.
Мүмкіндік пен парыз нақты іс-әрекетпен, нақты мінез-құлықпен іске
асырылады. Құқықтық қарым-қатынас заңда көзделген фактілер орын алғанда,
яғни шарттар жасасылғанда, әкімшілік актілер қабылданғанда, құқық бұзушылық
немесе оқиға болғанда, т.б. жағдайларда туындайды.
Құқықтық қатынас - қатысушылардың субъективті құқықтары мен заңды
міндеттері болатын, құқық нормалары мен заңда көрсетілген фактілерге сәйкес
туындайтын, ерік-ықтиярды білдіретін қоғамдық қатынастар.
Құқық нормасы құқықтық реттеудің статистикалық жағдайын білдіретін
болса, құқықтық қатынас оның динамикалық, яғни қозғалыстағы жағдайын
көрсетеді. Құқықтық қатынас абстрактілі құқықтық нормаларды жекеленген
байланыстар, яғни белгілі бір субъектілер үшін субъективті құқықтар мен
заңды міндеттер деңгейіне аударуға мүмкіндік береді.
Құқықтық қатынастардың белгілері:
- әлеуметтік субъектілер арасындағы екі жақты нақты байланысты көрсететін
қоғамдық қатынас;
- құқық нормасы негізінде пайда болады (құқық нормасының жалпы талаптары
нақты субъектіге және оның жағдайына байланысты дербестенеді);
- адамдар арасындағы субъективті құқықтар мен заңды міндеттер көмегімен
жүзеге асырылатын байланыс;
- ерікті қатынастар болып табылады, себебі оның пайда болуына
қатысушылардың ең болмаса біреуінің еркі қажет;
- қатынас белгілі бір объектінің, құндылықтың төңірегінде жүргізіледі;
- мемлекеттің мәжбүр ету күшімен қорғалатын және қамтамасыз етілетін
қатынас.
Құқықтық қатынас күрделі құрамға ие. Оның құрамының элементтері
қатарына мыналар жатады:
- субъект;
- объект;
- субъективті құқық және заңды міндет (заңдық мазмұн).
Қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастың материалдық мазмұнын құрайтын
болса, субъективті құқықтар мен заңды міндеттер оның заңды мазмұнын
білдіреді. Құқықтар мен міндеттер арқылы құқықтық қатынасқа қатысушылардың
заңды байланысы жүзеге асырылады.
Субъективті құқық – субъектіге жеке мүддесін қанағаттандыруға
мүмкіндік беретін заңды мүмкін болатын әрекет мөлшері. Оның негізгі ролі,
маңызы субъектіге өз мүддесін қанағаттандыруға, белгілі бір құндылықтарға
қол жеткізуге мүмкіндік беру болып табылады. Субъективті құқықтың құрылымы:
- өкілді жанның белгілі бір әрекетке мүмкіндігі;
- міндетті жаннан әрекеттің белгілі бір түрін талап ету мүмкіндігі;
- құқығын қорғау үшін құзіретті мемлекеттік органға қайырылу мүмкіндігі;
- белгілі бір әлеуметтік құндылықты пайдалану мүмкіндігі.
Заңды міндет дегеніміз өкілді жанның мүддесін қанағаттандыру үшін
тағайындалған заңды қажетті әрекет өлшемі. Міндеттілік субъективті құқықты
жүзеге асыру кепілі. Заңды міндеттілік құрылымына мыналар кіреді:
- белгілі бір әрекеттерді жасау немесе олардан бас тарту міндеті;
- өкілді жанның талаптарына бет бұру қажеттілігі;
- аталған талаптарды орындамаған жағдайда заңды жауапкершілік тарту
қажеттілігі;
- контрагентке құндылықтарды пайдалану құқығына кедергі келтірмеу.
Субъективті құқық пен заңды міндеттер арасындағы айырмашылықтар:
1) егер субъективті құқық өз мүддесін қанағаттандыруға бағытталса, заңды
міндет өзгенің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған;
2) субъективті құқық мүмкін болатын әрекет мөлшері болса, заңды міндет
тиісті әрекет мөлшерін көрсетеді.
Құқықтық қатынас субъектілері құқықтарға және айқындалған міндеттерге
ие болатын құқықтық қатынасқа қатысушылар. Құқықтық қатынас субъектілері
өзінің құқық, әрекет қабілеттілігін пайдаланған құқық субъектісі. Құқық
субъектісі деп заңдық нормалар негізінде жеке құқықтық қатынастарға
түсетін, жеке құқықтар мен заңды міндеттерге ие болатын жеке тұлғалар мен
заңды тұлғаларды айтамыз. Құқықтық қатынас субъектілері екі топқа
жіктеледі: жеке және ұжымдық. Жеке субъектілерге мыналар жатады:
- азаматтар;
- екі азаматтылығы бар адамдар;
- азаматтығы жоқ адамдар;
- шет ел азаматтары.
¦жымдық субъектілерге мыналар жатады:
- мемлекет;
- мемлекеттік ұйымдар;
- мемлекеттік емес ұйымдар.
Жеке құқықтық қатынастар аймағындағы ұжымдық субъектілер заңды тұлға
белгісіне ие. Заңды ұйым - меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлкімен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым.
Құқық қабілеттілігі адамның - құқық субъектісін өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
мұра қысқарады, ішінара мұрагерге көшеді. Өлім – бірқатар құқықтық салдар
тудырып кететін факт. Сондықтан, адам туылғанда тіркелсе, қайтыс болған
азаматты да хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың
денсаулығы және психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне әсер етпейді.

2. Құқықтық қатынас субектілері

Тұлғаның қуқық субъектілігі. Занды тұлғаның қүқық субъектілігі
дегеніміз, онда құқық субъектісінің қасиеті болуы, ягаи қүкық қабілеттілігі
және әрекет қабілеттілігі болуы.
Құқықтық қатынас субъектілері мәселесін көтергенде құқық қабілеттілік
және әрекет қабілеттілік туралы ерекше тоқталу қажет. Құқық қабілеттілік –
азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті. Құқық қабілеттілік
адамға тумысынан беріледі, өлгенде жойылады. Кейбір жағдайда анасының
құрсағындағы тіршілік белгісін берген балалардың да құқыққа қабілеттілігі
танылады. Мысалы, мұрагерлік құқықта.
Әрекет қабілеттілік құқық субъектілерінің өз әрекетімен құқықтарға ие
болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін міндеттер жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі. Әрекет қабілеттілік субъектінің психикалық және жастық
қасиеттеріне байланысты. Қазақстан Республикасында толық әрекет
қабілеттілік 18 жастан бастап танылады. Әрекет қабілеттіліктің бірнеше түрі
кездеседі:
-толық әрекет қабілеттілік (18 жастан басталады);
-жартылай әрекет қабілеттілік (14 пен 18 жас аралығында);
-шектелген әрекет қабілеттілік (ішімдікке немесе нашақорлыққа
салынуына байланысты өзін немесе отбасын ауыр материалдық жағдайға әкелетін
болса, жақын туыстарының өтінішімен немесе прокурордың талабымен 18 асқан
азамат сот арқылы әрекет қабілеттілігі шектеледі);
-әрекет қабілеттілігінің болмауы. Жүйке ауруларымен ауруына байланысты
кәмелетке толған субъект өз әрекетіне жауап бере алмайтын жағдайда болса,
сот органының шешімімен әрекет қабілетсіз деп танылады.
Қазіргі кезде азаматтық құқықта 16 толған жасөспірімдер еңбек шарты
бойынша еңбек ететін болса немесе ата-анасының немесе қамқоршыларының
келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын болса, толық әрекет қабілетті
деп сот арқылы тануға рұқсат етіледі.
Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас
субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің
бірлігі). ¦жымдық субъектілер құқықсубъектілікке ие болады.
Құқықтық қатынастың объектісі деп құқықтық қатынасқа түсуші
субъектінің жеке құқықтары мен заңды міндеттерін жүзеге асыру арқылы өз
қажеттіліктерін (рухани, мүліктік, әлеуметтік игіліктер) мүдделерін
қанағаттандыруын айтамыз.
Құқықтық қатынастың пәні деп материалдық немесе рухани құндылықтарды,
сондай-ақ құқықтық қатынастың пайда болуына себеп болатын адам әрекетін
айтамыз.
Объектіні түсінудің екі түрлі жағы танылған:
- құқықтық қатынастың объектісі болып тек адам әрекеті танылады;
- құқықтық қатынастың объектілері сан қырлы.
Олардың қатарына:
1) материалдық құндылықтар (мүлік, зат, құндылықтар);
2) материалдық емес құндылықтар (адам өмірі, денсаулығы, намысы, ар-
ұяты);
3) рухани шығармашылық туындылары (әдебиет, өнер, музыка, ғылым,
т.б.);
4) құқықтық қатынасқа қатысушылардың әрекетінің нәтижесі;
5) бағалы қағаздар мен құжаттар жатқызылады.
Құқықтық қатынастар әр түрлі негіздер бойынша топтастырылады. Құқықтық
реттеу пәніне байланысты құқықтық қатынастар конституциялық құқықтық
қатынастар, азаматтық құқықтық қатынастар, қылмыстық құқықтық қатынастар,
экологиялық құқықтық қатынастар, әкімшілік құқықтық қатынастар, еңбектік
құқықтық қатынастар және т.б. болып бөлінеді.
Сипатына байланысты материалдық және процессуалдық болып бөлінеді.
Функционалдық роліне байланысты реттеуші (құқық нормасы немесе шарт
негізінде пайда болады) және қорғаушы (мемлекеттік мәжбүр ету мен заңды
жауапкершілікті жүзеге асырумен байланысты) болып екіге бөлінеді.
Заңды міндеттерінің табиғатына байланысты құқықтық қатынастар белсенді
және бәсең болып жіктеледі.
Қатысушыларының құрамына байланысты құқықтық қатынастар қарапайым және
күрделі болып ажыратылады. Қарапайым құқықтық қатынас екі субъектінің
арасында жүзеге асады. Мысалы, сатып алу - сату шарты. Ал күрделі құқықтық
қатынастар бірнеше субъектінің арасында жүзеге асады. Мысалы, қылмыстық
жазаны өтеу.
Құқықтық қатынастар әрекет ету мерзіміне байланысты қысқа мерзімді
(айырбас) және ұзақ мерзімді (азаматтық) болып бөлінеді. Жақтардың анықталу
дәрежесіне байланысты салыстырмалы, абсолютті және жалпы құқықтық
қатынастар болып айырылады.
Салыстырмалы құқықтық қатынас деп екі тарап та дербес және нақты
анықталған және бір-біріне қатысты құқықтар мен міндеттердің иесі болып
табылатын құқықтық қатынастың бір түрін айтамыз. Абсолютті құқықтық
қатынас деп субъективті құқық иесі ғана нақты анықталған, өзге
субъектілердің барлығына оның субъективті құқығын бұзбау міндеті жүктелген
құқықтық қатынастың түрін айтамыз.
Жалпы құқықтық қатынастар жеке тұлға мен мемлекет арасындағы құқықтық
қатынасты туындататын заңдардан бастау алатын қатынастың бір түрі. Нақты
құқықтық қатынастар нақты заңдық фактінің негізіндн пайда болатын жеке
тұлғалардың өзара немесе белгілі бір ұйыммен, мекемемен қарым қатынасын
реттейтін құқықтық қатынастың бір түрі.
Заңды факт деп құқық нормасы құқықтық қатынастардың пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын байланыстыратын өмірлік нақты мән-жайларды
айтамыз. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың алғы шарты болып табылады.
Олардың моделі заңдық норманың гипотезасында тіркеледі. Заңды фактілерді де
әр түрлі негізде жіктеуге болады.
Туындайтын нәтижелерінің сипатына байланысты:
- құқық қалыптастырушы;
- құқық өзгертуші;
- құқықты тоқтатушы болып бөлінеді.
Құқықтық қатынасқа қатысушылардың еркіне байланысты:
- оқиға;
- әрекет болып бөлінеді.
Оқиға құқықтық қатынастың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына
әсер ететін, адамдардың еркінен тыс өтетін заңдық факт. Оған баланың
туылуы, төтенше оқиғалар т.б. жатады.
Әрекет құқықтық қатынасқа түсуші субъектінің еркіне байланысты болады
да екіге бөлінеді: құқықтық және құқыққа қарсы. Құқықтық әрекеттің өзі
екіге бөлінеді: заңдық актілер және заңдық әрекет. Заңдық акт белгілі бір
заңдық нәтижелерге жетуге бағытталған әрекет. Заңдық әрекет жанның ой-
пиғылынан тыс заңдық нәтижелердің пайда болуына әкелетін әрекеттер.
Құқыққа қарсы әрекеттер қылмыстық, азаматтық, әкімшілік, тәртіпшілік
болады.

3. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастардын субъекплері
ретінде

Азаматтық кодекс тің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Респцбликасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарфын және
азаматтығы жоқ адамдарды айтамыз. Азаматтық алған адам сол мемлекеттің
құқық субъектісі болады. Сондықтан да азаматтық заңда жеке тұлғалардың
құқық қабілеттіктері туралы емес, азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы
ғана айтылған. Құқық қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан
Республикасының азаматтарына беріледі.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 19 маусымда
қабылданған Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы Заң күші бар
Жарлығының 2-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматтары болып саналады. Қазақстан Республикасындағы олардың
азаматтық құқық қабілеттілігі өзінің мемлекетінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасының заңымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында
қаралмаған азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер заңда өзгеше
көзделмесе, құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды. Аталған Жарлықтың 2-
бабының 11-бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар
азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі. Егер заң құжаттарында көзделмесе,
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде
азаматтық құқықты пайдаланады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық
азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның 14-бабына сәйкес, заң
мен сот алдында жұртың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне , дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. Конституцияның аталған
тұжырымына орай азаматтарды құқық қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және
біріңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтаржы құқық
қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған.
Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік
құқық шеңберәіне жекеленген азматтарға берілетін міндеттілік теңдікті
корсетіле қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген
құқықты ала беру мумкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі
деген заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге
субъективтік құқық алуға алуға тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек.
Азаматтық құқық қабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сәйкес
оны шектеуге жол берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабының 1-тармағында
былай деп жазылған: Заң құжаттарыңда көзделген реттер мен тәртіп бойынша
болмаса, ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен қабілеттілігін шектеуге
болмайды. Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу
азаматтың қылмыс жасау негізінде сот укімі алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігін толықтай айрылмайды. Қазіргі
қылмыстық заңдаазаматтың құқықғын айыру мына жағдайларға:
1. Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б.)
2. Елдің аумағында емін-еркін жүріп тұруға (жер аударумен шектелу)
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уақытша
сипатта болады. Сонымен катар, құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандайда бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз, нақты, іс жүзіндегі
құқықтан айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру
белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты болмауы мумкін. Мысалы,
қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни оның белгілі бір затқа,
автомашинаға, үйге, аң аулау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.