Бағалы қағаздар нарығына сипаттама
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бағалы қағаздар нарығының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. ҚР.ның бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ...27
3.1 Бағалы қағаздардың шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бағалы қағаздар нарығының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. ҚР.ның бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ...27
3.1 Бағалы қағаздардың шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі
нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет
атқармауында. «Бағалы қағаздар нарығы» атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Бірінші тарауда бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшеліктері, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады.
Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың «Бағалы қағаздар нарығы» атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың «Рынок ценных бумаг» атты еңбегі баса назарға алынды. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Ресейлік экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Бағалы қағаздар дамуының ең басты кезеңіне бағалы қағаздардың жаңа түрлері еурооблигация және еуроакция нарығы.
Екінші бөлімінде толығымен айтылған және де осы екінші бөлімде халықаралық айналымда бұрыннан жүрген опциондар, пайызды фьючерстер және тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздардың Лондон, Франкфурт-на-Майне, Чикаго, Конзас-Сити тағы басқа әлемдік биржаларда кеңінен тарағандығы туралы айтылған. Сонымен қатар бұл бөлімде халыаралық нарық қорының бағалы қағазы және әлемдік бағалы қағаздар нарығының реттеу жолдары туралы мәліметтер берілген. Осы аталған мәселелер курстық жұмыстың негізгі бөлім тақырыбының өте маңыздылығын көрсетеді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының құрылу тарихы, қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Бағалы қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі
нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет
атқармауында. «Бағалы қағаздар нарығы» атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Бірінші тарауда бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшеліктері, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады.
Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың «Бағалы қағаздар нарығы» атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың «Рынок ценных бумаг» атты еңбегі баса назарға алынды. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Ресейлік экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Бағалы қағаздар дамуының ең басты кезеңіне бағалы қағаздардың жаңа түрлері еурооблигация және еуроакция нарығы.
Екінші бөлімінде толығымен айтылған және де осы екінші бөлімде халықаралық айналымда бұрыннан жүрген опциондар, пайызды фьючерстер және тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздардың Лондон, Франкфурт-на-Майне, Чикаго, Конзас-Сити тағы басқа әлемдік биржаларда кеңінен тарағандығы туралы айтылған. Сонымен қатар бұл бөлімде халыаралық нарық қорының бағалы қағазы және әлемдік бағалы қағаздар нарығының реттеу жолдары туралы мәліметтер берілген. Осы аталған мәселелер курстық жұмыстың негізгі бөлім тақырыбының өте маңыздылығын көрсетеді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының құрылу тарихы, қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Бағалы қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру
Қолданылған әдебиеттер
1. Агапов Т.А , Серегина С.Ф «Макроэкономика» Москва 1999
2. Әубәкіров Я , Есқалиев М. «Экономикалық теория негізі» Алматы 2004
3. Галанова В.А, Басова А.И «Рынок ценных бумаг» Москва 2000
4. Доронбуш Р , Фишер С «Макроэкономика» Москва 1999
5. Долан Э «Макроэкономика» Москва 1994
6. Жукова Е.Ф «Рынок ценных бумаг»
7. Көшенова Б.А «Ақша, несие және банктер»
8. Кәрібаев Е.С «Ақша және банктер» Қарағанды 2004
9. Мамыров Н.К «Макроэкономика» Алматы 1997
10. Орманбаев А.Ж , Өмірбаев С.М , Есенгельдин Б.С «Ақша, қаржы ,
несие» Қарағанды 1997
11. Сахариев С.С «Жаңа кезеңнің экономикалық теориясы» Алматы 2004
12. Сейітқасымов Ғ.С «Ақша, несие, банктер» Алматы 2004
13. Фишер С , Дорунбуш Р , Шмалензи Р. «Экономика» Москва 1993
14. Хайман Р «Сореременная макроэкономика» Москва 1992
15. Чепурина М.Н , Киселева Е.А «Эконом теория» Киров 1994
1. Агапов Т.А , Серегина С.Ф «Макроэкономика» Москва 1999
2. Әубәкіров Я , Есқалиев М. «Экономикалық теория негізі» Алматы 2004
3. Галанова В.А, Басова А.И «Рынок ценных бумаг» Москва 2000
4. Доронбуш Р , Фишер С «Макроэкономика» Москва 1999
5. Долан Э «Макроэкономика» Москва 1994
6. Жукова Е.Ф «Рынок ценных бумаг»
7. Көшенова Б.А «Ақша, несие және банктер»
8. Кәрібаев Е.С «Ақша және банктер» Қарағанды 2004
9. Мамыров Н.К «Макроэкономика» Алматы 1997
10. Орманбаев А.Ж , Өмірбаев С.М , Есенгельдин Б.С «Ақша, қаржы ,
несие» Қарағанды 1997
11. Сахариев С.С «Жаңа кезеңнің экономикалық теориясы» Алматы 2004
12. Сейітқасымов Ғ.С «Ақша, несие, банктер» Алматы 2004
13. Фишер С , Дорунбуш Р , Шмалензи Р. «Экономика» Москва 1993
14. Хайман Р «Сореременная макроэкономика» Москва 1992
15. Чепурина М.Н , Киселева Е.А «Эконом теория» Киров 1994
Жоспар
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бағалы қағаздар нарығының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. ҚР-ның бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ...27
3.1 Бағалы қағаздардың шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..35
Қолданданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі
нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет
атқармауында. Бағалы қағаздар нарығы атты курстық жұмыста бағалы қағаздар
нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Бірінші
тарауда бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың
ерекшеліктері, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа
нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады.
Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың Бағалы қағаздар нарығы атты
еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың Рынок ценных бумаг атты еңбегі баса назарға
алынды. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Ресейлік экономистердің
Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Бағалы қағаздар дамуының ең басты кезеңіне бағалы қағаздардың жаңа
түрлері еурооблигация және еуроакция нарығы.
Екінші бөлімінде толығымен айтылған және де осы екінші бөлімде
халықаралық айналымда бұрыннан жүрген опциондар, пайызды фьючерстер және
тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздардың Лондон, Франкфурт-на-
Майне, Чикаго, Конзас-Сити тағы басқа әлемдік биржаларда кеңінен
тарағандығы туралы айтылған. Сонымен қатар бұл бөлімде халыаралық нарық
қорының бағалы қағазы және әлемдік бағалы қағаздар нарығының реттеу
жолдары туралы мәліметтер берілген. Осы аталған мәселелер курстық жұмыстың
негізгі бөлім тақырыбының өте маңыздылығын көрсетеді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының құрылу тарихы,
қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Бағалы
қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру
мәселесі, жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар
нарығына әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі,
оның ішінде Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады. Ресейлік
экономист Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық
постсоциалистік елдерге тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы
елдегі реформаларды қайта қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық
жұмыстағытелер статистикалық мәліметтер негізінде құрылды.
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
Бағалы қағаз - бағалы қағаз нарығының құралы болып табылады. ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаз белгілі формасы мен реквизиті бар,
меншікті құқықты көрсететін, берілуі тек алушыға көрсетілген кезде ғана
іске асырылатын құжат. Бұл – заңды анықтамасы. Тауар әлемінің 2 топқа
бөлінуі бағалы қағаздардың экономикалық мағынасын ашады; тауарлар
(материалды активтер, өндіріс құралдары және қызметтер) және ақша. Ақша жай
ақша не қосымша ақша әкелетін капитал болуы мүмкін. Әрқашан заңды тұлғадан
немесе жеке тұлғадан ақшаны басқа біреуге беру қажеттілігі болады. Әлемдік
тәжрибеде ақша берудің 2 тәсілі бар – несиелендіру мен бағалы қағаздарды
шығарып, айналымға енгізу. Тауар нарығында тауардың жолда не әлі
шығарылмаған кездің өзінде тауарды біреуге беру қажеттілігі сияқты
жағдайлар болады. Бағалы қағаз – ақша да, материалды тауар да емес.
Бағалы қағаздардың иесіне беретін құқығы бағалы қағаз құндылығын анықтайды.
Сатып алушы өз капиталын бағалы қағазға айырбастай отырып меншік құқығын
сақтайды және капиталдан түскен пайыз не дивидендті қолдану құқығын
сақтайды.
Тауар мен ақша қазіргі уақыттағы капиталдың бір түрі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша бағалы қағаз – нарықта тауар сияқты айналатын
және пайда әкелетін капитал.
Бағалы қағаз – ерекше нарықта айналатын ерекше тауар, бірақ нақты
тауар, қызмет және ақша болып табылмайды. Бағалы қағаздардың ақшаға
айырбасталуы негізгі қасиеті болып табылады (сату-сатып алу, эмитенттік
қайтару т.б.). Оны есепке айырысуға, мұраға бірнеше жыл бойы беруге
кепілдікке берілуі мүмкін.
Осылайша, бағалы қағаз қатаң тәртіпке салынған өз иесіне табыс, құқық
және міндетті үшінші бір тұлғаға келісім шарт жасаспай берілетін құқық.
Бағалы қағаздарды бергенде ұсыну
міндетті емес, яғни трансакциялық
шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар қызметтерді де атқарады.
- мемлекет арасында, экономикалық салалар арасында, елдер арасында,
топтар арасында ақша қаражаттарын бөледі.
- капиталдан табыс алуға және капиталдың қайтуын қамтамасыз ету;
Қазақстандағы бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаттама Бағалы қағаз түрлері
Эмитент бойынша мемлекеттік
корпаративтік
жеке
шетелдік
Эмитенттердің міндеттері бойынша үлестік
қарыздық
тауарлы-бөлуші құжат
Аймақтық айналымы бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Қолдану құқығы бойынша атаулы
ұсынушылық
ордерлік
Шығару формасы бойынша құжаттық
құжаттық емес
Айналу уақыты бойынша мезгілсіз
мезгілді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 ж-дан 10 ж-ға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан артық)
Базистік актив бойынша негізгі, туынды
Табыс төлеу тәсілі бойынша тұрақты төлеу
бірінші ретті төлеу
пайыз мөлшерінен тіркелген қалқымалы
пайыздық мөлшер
Табыс алу тәсілі бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия бойынша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта номиналы бойынша ұлттық валютадағы номинал
шетелдік валютадағы номинал
екі жақты белгіленген номинал
номиналсыз
Айналу шарты бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Барлық бағалы қағаздар келесідей категорияларға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаздар. Бұлардың негізіне тауарлар, ақша, капитал,
мүлік пен түрлі ресурстарға мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаздар. Базистік активке негізделген бағалы қағаздар
(базистік активтерге баға, индекстер, пайыздық мөлшерлену). Туынды бағалы
қағаздарға мыналар жатады: фьючерлік келісімдер (тауарлы, валюталы,
пайыздық, индекстік және т.б.), варанттар, опцион еркін айналымы мен
құқығы.
Үлестік бағалы қағаздар кәсіпорын мүлкінің өтімді кезінде ие болуға
құқық береді, жарғылық қордың құрылуына, табыстың бір бөлігін алуға және
кәсіпорынды басқару ісіне араласуға құқық береді. Акциялардың барлық түрі
мен инвестициялық пай үлестік бағалы қағаз болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар эмитент пен қарыз алушы арасында болатын
қатнас, мұнда клиент ақшаны белгіленген күні қосымша пайызбен қайтарып
беруді өз мойнына алады.
Бағалы қағаздар меншік құқығы бойынша мынадай түрлері болады: Атаулы
бағалы қағаздарда барлық иегерлер идентификацияланады.
Ұстаушылар туралы ақпарат реестрде болады, меншік құқығы біреуге
өткенде олар қайта идентификациялануы қажет. Ордерлі бағалы қағаздар –бұлар
бойынша құқық бағалы қағазда көрсетілген тұлғаға тиесілі, олар бойынша
операциялар бағалы қағаздардағы жеткізу жазбалары – индоссамент арқылы іске
асырылады. Мысалы: Вексель, ипотекалық куәлік.
Ұсынушылық бағалы қағаздар бойынша құқыққа ұсынушы тұлға ие болады. Бұл
бағалы қағаздарды көрсету ондағы құқықтарды іске асыруға жеткілікті
Құжатты – қағаз күйінде;
Құжатсыз – шоттарда жазылған.
Нарықтық бағалы қағаздар – бағамдық айырма бойынша табыс алынатын
бағалы қағаз.
Инвестициялық бағалы қағаздар – дивиденд, купон, пацыз түрінде ағымдық
табыс алуға негізделініп, ұзақ мерзімге алынатын бағалы қағаз.
Қайтарымды бағалы қағаз – мерзімінен бұрын өтелуі мүмкін.
Қайтарымсыз – айналу мерзімі біткенше дейін айналымнан шықпайтын бағалы
қағаз.
Айналымға мынадай бағалы қағаздар түсе алады:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар;
- Акциялар;
- Облигациялар;
- Коносаменттер;
- Ипотекалық куәлік;
- Туынды бағалы қағаз;
- Жай қоймалық куәлік (Қоймалық + кепілдік куәлік);
- ҚР-да айналымға түсуге болатын шетелдік бағалы қағаз;
- Заң актілері бойынша бағалы қағаз болып табылатын өзгеде құжаттар.
Қазақстандағы қаржылық құралдарды негізге ала отырып бағалы қағаздар
нарығының құрлымын былайша көрсетуге болады.
Акция – акционердің акционерлік қоғамның табысының бір бөлігін дивиденд
күйінде алуға, акционерлік қоғамның ісін басқаруға және оның жабылған кезде
мүлкінің бір бөлігін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Акция – акционерлік қоғамның капиталының қатысушылығын куәландыратын
бағалы қағаз. Акцияларды мемлекеттік органдардан басқа барлық акционерлік
қоғамдар шығара алады. Корпарациялармен құрылған капитал өзіндік капиталдың
бір бөлігі болып табылады және корпарация жабылған кезде бұл капитал
қарыздық капиталдар (оның ішінде облигациялар бойынша) бойынша қарыз
жабылғаннан кейін төленеді. Акционерлер салған акцияларының мөлшеріне
сәйкес жауап береді. Сондықтан эмитенттің банкротқа ұшырауы кезінде
инвестицияланған ақшалардың қайту кепілдігі жоқ.
Акцияларды былайша сыныптауға болады:
1. Бір акционерден екінші акционерге беру тәсілі бойынша:
- Атаулы
- Ұсынушылық.
Атаулы акциялар – бұл акциялардың иесі міндетті түрде акционерлер
реестрінде тіркелуі тиіс.
Ұсынушылық акциялар акционерлер реестрінде тіркелмейді. Мұнда
акционерлік қоғамдар акциялар иелерін білмейді.
2. Табыс алуы бойынша:
- Жай;
- Айрықша.
Айрықша акциялар бойынша табыстың көлеміне қатыссыз табыс алады.
Акционерлік қоғамдардың жабылған кезінде айрықша акция иелері қарызы
бірінші болып жабылады.
Айрықша акцияларды өз кезегінде былайша сыныптауға болады:
- аккумулятивті – егер дивидендтер уақытылы төленбеген
жағдайда олар барлығы жинақталып төленеді.
- қайтарымды – басқа акциялардан қарағанда мезгілсіз болуына қарамастан
эмитентпен жабылуы мүмкін;
- конверттелетін – шығарушы эмитенттің жай акцияларына айырбастала алады.
- дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар;
- дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі. Мұнда акционерлік
қоғам жабылған кезде мүлік бірінші ретті төленді. Егер акциялар бойынша
дивидендтер 3 ай мерзімінде төленбесе акция ұстаушылар акционерлік қоғам
жарлығына сәйкес акционерлік қоғам жабылуы не қайта құрылуы мүмкін.
Акционерлік қоғамдар тек атаулы акциялар шығара алады. Айрықша акциялар
болса 2 түрге бөлінеді:
1. дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар
2. - дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі.
Облигациялар – ұстаушыға шығарушы жағынан бағалы қағаздың номиналды
құнын не кей жағдайларда өзгеде мүліктік эквиваленттін алуға құқық беретін
бағалы қағаз. Облигация ұстаушы бағалы қағаздың номиналды құнының
анықталған пайызын алуға немесе басқа да мүліктерді алуға құқық береді.
Қосымша ақша қаражатын тарту мақсатында эмитент төлем уақыты 3 жылдан
ерте емес және жарғылық капитал көлемінен аспайтын облгациялар шығаруға
құқылы
Облигациялар – эмитенттің қарыздық міндеттерін бектетін құжат, ол
активтерге қарсы қойылады. Облигациялар есебінде жинақталған капитал
акционерлік капитал болып табылмайды. Облигация шығару – капиталды қарызға
алудың бір түрі. Облигациялар бойынша жедел қарыздық міндеттемелердің төлеу
кепілі болып эмитент табылады. Эмитенттің банкротқа ұшыраған кезінде оның
мүлкінің бір бөлігін иеленуге облигация құқық береді.
Корпорациялар үшін облигациялар акциялар сияқты инвестиция тарту көзі
болып табылады. Алайда бұл бағалы қағаздардың айырмашылығы бар:
1. Облигация иесі кредитор болса, ал акция иесі корпарацияның меншік
иегері болып табылады.
2. Облигация иегері эмитент табысына байланыссыз пайыз алады.
Акционердің акциялары жай акция болған жағдайда акционерлік қоғамның табысы
болмаған кезде дивиденд алмайды.
3. Облигация иегерінің дауыс беру құқығы жоқ, акционерлер жиынына
қатыспайды, корпорацияның басқару ісіне араласпайды Акционердің мүліктік
мүддесіне қатысты жайттарда акционердің дауыс беру құқығы болады.
4. Облигация бойынша төлемдер корпорация шығындарына жатады
және салық төлеуге тиісті табысты азайтады. Салық салғаннан кейін қалатын
таза табыс негізінде дивиденд төленді.
5. Облигациялар белгілі бір мерзімге шығарылса, акциялар мерзімсіз
бағалы қағаз болып табылады.
Мемлекетік бағалы қағаздар жергілікті және орталық билік органдарымен
шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Олар мемлекеттің ішкі және сыртқы
қарыздарының бір түрі. Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациялары
айналымға түседі. Барлық мемлекеттік бағалы қағаз құжатсыз күйде
шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаз әр түрлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін
(аукциондар, сауда, ашық сату, жабық тарату және т.б.). Кез келген заңды
тұлға мен жеке тұлға сатып алушы бола алады. Халық, екінші деңгнйлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар мен сақтандыру компаниялары
негізгі инвестор болып табылады.
Мемлекттік бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаты Түрі
Эмитент түрі бойынша үкіметтік
жергілікті
Айналу мерзіміне орай Қысқа мерзімді (1жылға дейін)
Ұзақ мерзімді
Айналу тәсілі бойынша Нарықтық
Нарықтан тыс
Табыс алу тәсілі бойынша Пайыздық
Дисконтты
Біріктірілген
Инфляция бойынша индекстелген
Құнсыздану бойынша индекстелген
Пайыз аудару тәсілі бойынша Бекітілген пайыздық мөлшер
Қалқымалы пайыздық мөлшер
Шығару валютасына қарай Ұлттық валютада
Шетелдік валютада
Нарықтық мемлекеттік бағалы қағаздар алғаш рет орналасқаннан кейін
еркін қайта бөлініске түседі.
Нарықтық емес – белгілі бір уақыттан кейін эмитентке қайтарылатын
қайта бөлуге түспейтін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар номиналды құнынан төмен
шығарылып, номиналды бағамен өтелетін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Купонды бағалы қағаздар номиналды бағамен шығарылып, қосымша пайызбен
өтелінеді.
Біріктірілген - номиналды бағасынан төмен шығарылып, қосымша пайызбен
өтеледі.
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары
Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қызметіне кеңірек тоқталып өтсек.
Бағалы қағаздар нарығына былайша анықтама беруге болады: бағалы қағаздардың
айналымы мен шығарушылар арасындағы жалпы экономикалық қатынас. Бұл
мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да кез келген нарықтан айырмашылығы
жоқ. Айырмашылық ретінде тек зерттеліп отырылған нарықтың объектісін айтуға
болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы жеке тауарлар нарығына
жатпайды, ол кез-келген елдің қаржылық нарығының құрамдас бөлігі. Бағалы
қағаздар нарығының негізі тауарлық нарық, ақша және ақшалық капитал.
Бұл нарықтың сыныпталуы бағалы қағаздардың түрлерімен ұқсастығы бар
және олардың айырмашылығы төмендегідей:
• Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• Ұлттық және аймақтық нарықтар;
• Нақты бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) нарығының
түрлері;
• Мемлекеттік және мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы қағаздар
нарығы;
• Бірінші және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығын қызметіне орай шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және ерекше. Бірінші топтың қызметіне мыналар
жатады:
• Коммерциялық – нарықта жүргізілетін операциялардан пайда табу
қызметі;
• Бағалық – нарықтық бағаның қалыптасуын және олардың қозғалысын
қамтамасыз етеді;
• Ақпараттық – сату объектілері мен қатысушылар жайлы ақпаратты
шығарады және қатысушыларға жеткізеді;
• Реттеуші – нарықтың сату және қатысу ережелерін жасап,
келеңсіздіктерді шешу, басқару органдары мен басқаруды ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше функциялары төмендегідей:
• қайта бөлуші;
• бағалық және қаржылық сақтандыру қызметі;
Қайта бөлу қызметі өз кезегінде 3 бөлімге (қызметке) бөлінеді;
• ақша қаражаттарын салалар арасында қайта бөлу;
• халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға
көшіру;
• бюджет тапшылығын қосымша ақша қаражаттарын шығармай қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру немесе хиджирлеу
(хиджирования) қызметі өндірістік бағалы қағаздар фьючерлік және опционды
келісімдердің туындауымен байланысты.
Бағалы қағаздар нарығындағы сату әдісіне орай келесідей түрлері бар:
• бірінші және екінші ретті;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығының туындауы саудалық және жабдықтаушы
операцияларымен байланысты. Олар вексель мен коносаменттер сияқты бағалы
қағаздардың туындауына түрткі болды. Олардың әрі қарай кең етек жаюы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмиссиялық іс-әрекетпен
байланысты. ХІХ ғ. ортасы капиталдың бағалы қағаздарға инвестициялануының
кең етек жайған уақыты болып табылады. Осы кезеңде бағалы қағаздар
нарығының едәуір дамуы байқалып, нарық қатысушылары анықталды. Алғашында
оларға жеке трейдерлер ретіндегі жеке тұлғалар, кейін заңды тұлғалар
қосылды.
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
60-жылдарда еурооблигация немесе еуроакция нарығы, халықаралық
келісіммен орнатылған, айрықша заңдармен іске асатын реттеу бағалы
қағаздар нарығында ерекше құрылысы пайда болды. Бағалы қағаздар нарығы
тікелей ұлттық нарықтан тұратын, халықаралық ерікті капитал нарығымен
байланысты.
Ұлттық шекарада капиталдың шамадан тыс жиналуы, ол басқа мемлекеттер
мен аймақтардың таралуы болып табылады. Сондықтан экспорт капиталы – бұл
дамыған экономиканың сыртқы көрінісімен оъективті қажеттілігі. ТҰК мен ТҰБ
пайда болуы жеке аймақтар мен мемлекеттерде облигация мен акцияны жіберген
кезде, тен қана жергіліктілерді қызықтыра қоймай, сонымен қатар
инвесторларды да қызықтырады, сондықтан Бағалы қағаздар нарығы реттеу
операцияларының орнына ауыстыратын халықаралық – космосаясат капиталын
реттейді. Бағалы қағаздар шығарылымынан басқа, ең бірінші халықаралық
айналымда бұрыннан жүрген, сондай-ақ опциондар, пайда фючерстер және
тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздар түседі. Опциондар Лондон және
Фракфурт-на-Майн биржаларында, ал пайызды фъючерстер – Лондон, Чикаго,
Миннеаполис және Конзас-Сити биржаларында кеңінен белгіленді. Ең басты бұл
қағаздардың айрықшаланатын ерекшелігі ол көлемі және нақты қаржылық құралы
болып табылмайтындығы мәлім, ал стандарттар мерзімі, өлшемі және тағы
басқа шарттармен байланысты ерекшеленеді. Бұндай мерзімді биржалық сауданың
келісім шарт, фъючерс деп атау бекітілген. Бағалы қағаздар нарығының
дамуының үшінші кезіңі, еурооблигация және еуроакция – бағалы қағаздырының
жаңа түрлерінің пайда болуы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары эмитенттер, инвесторлар,
делдалдар. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының құрамы мемлекттік
экономикалық функциясының жағдайына тәуелді өндіріс және банктік жүйе.
Осымен ондірісті қаржыландырумен мемлекеттік шығыстарды анықтайды.
Тұрғындарды керекті қажеттіліктермен қанағаттандырудан жиналған қаржы
көлемі маңызды болып табылады. Егер ұсық өндіріс өзінің жинақтауы мен жеке
капиталын өндіріс иелері және банктік несие есебінде қаржыландырса, онда
ірі акционерлік өндірістер өздерінең капитал шығындарының барлығын дерлік
акция және облигация, эмиссия есебінде қаржыландырады. Меншікті бөлімше мен
қаржылық кәсіпорындардың өндірістің өзінен бөлініп кетуі нәтижесін
көрсетеді. Мемлекет орталық үкімет және жергілікті басқарушы органы
белгілі бір уақыт бойынша бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін қаражатты
қарызға алу түріне көшеді. Басты акция эмитентінің жиынын қаржылық емес
корпорациялар құрайды. Олар орташа мерзімді және ұзақ мерзімді
облигациялар шығарады, сондай-ақ модернизация өндірісі мен ұлғаюына
байланысты әр түрлі инвестициялық программаларды іске асыратын негізгі
капиталды шығару үшін арналған.
Үкімет үш ай мерзімді қазыналық вексельдан 30 жыл мерзімді облигация,
ал кейде 50 жыл ұзақ мерзімді қарыздық міндеттеме шығарады. Осылайша,
қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді өздерінің ағымдағы және капитал шығысын
қаржыландыратын, сонымен оған қарызгер, борышқор, кәсіпкер ретінде сене
алатын, эмитент бағалы қағаздар болып табылады. Негізінде бағалы қағаз
эмитенті, өздерінің міндеттемелерін бағалы қағаз түрінде өзі орналастыра
алады. Бірақ шартты бәсекелестікте күрделі эмиссия механизмі, бағалы
қағазды кепілді орналастыру қажеттілігі тек қана үлкен шығындарды ғана
емес, кәсіпқой білімді мамандарды, дағдыларды қажет етеді. Сондықтан
эмитенттің басым көпшілік жағдайларында кәсіпқой делдалдардың, банктардың,
брокерлердің, инвестициялық серіктестіктердің қызметін пайдалануға
ұмтылады. Берілген жағдайда олардың барлығы ұйымдастырушылар мен кепілдік
берушілер сияқты бағалы қағаздар нарығында делдалдар болып табылады.
бағалы қағаздарға қаражатты табыс көру мақсатында берсе, онда олар
инвесторлар болып табылады. Ақшалай бағалы қағаздар нарығында инвесторлар
түрінде банктер басым жағдайда болады, сол уақытта делдалдар сияқты
біртіндеп өздерінің тұтынушыларын қысқа мерзімді қарызға орналастырады.
Бағалы қағаздар капитал нарығында жеке институтционалдық инвесторлардың
басым жағдайына дейін тарихи эволюция байқалады. Институтционалдық
инвесторлардың пайда болуы, бағалы қағаздар нарығының дамуының маңызды
бөлігі болып табылады. Қаржылық құралды сатып алушылар орталығының төтенше
ұлғаю мүмкіндігі туады, сәкесінше бағалы қағаздар қаражатын бір
тәуекелді ортаға орналастырады. Жеке адамдар бүкіл халықтар сияқты
бағалы қағаздарға тек қана жеткілікті жеке байлық деңгейіне жеткен кезде
ғана қаражатын салады. Комерциялық банктердің трансдепортаменті
институтционалдың инвесторлардың арасында бірінші жылдардың аяғында АҚШ-та
банктердің трансдепортаменттері жеке болады. Сөйтіп, 80 –тұлғалардың
активтар мен іскерлік кәсіпорындарды 755 миллиард доллар соммасы тәртібінде
басқарды. Ең ірі инвесторлар болып, сақтандыру компаниялары және зейнетақы
қорлары алғаш рет АҚШ-та, содан кейін тағы да басқа дамыған елдерде пайда
бола бастады. Өздерінің барлық бос қаражаттарын үлкен табыс пайда көретін
ең сенімді бағалы қағаздарға инвестициялайды. Зейнетақы қорының активтері
80-жылдар аяғында 2,4 триллиондай доллар құрды. Өзара қарыз қоры деп
аталатын инвесторлар ағымдағы ғасырдың 20-жылдарында пайда болған, бірақ
соңғы 20 жыл ішінде тез дамыған ірі қаржылық мекемелер үлкен роль атқарды.
Қор дегеніміз бағалы қағаздарды басқаратын қоржын. Жеке инвисторлар
орташа тәуекл табыс әкелетін, өзінің нарығында төмен орташа активін
басқаратын қордың бір бөлігін сатып алады. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін АҚШ – та барлық өзара қарыз қорының активтері 1 миллиард доллар
сомма көлемін құрады, ал 1980 жылдың аяғында олар 800 миллиард долларға
көтерілді. Биржада операцияларды тек қана биржалық комитетпен біріккен
кәсіпқойлар жүргізеді. Алғашқыда олар қарапайым делдалдар – маклерлер,
бірақ нәтиже аралығында әр түрлі биржалық қызмет түрлерінде айқын
мамандандыру болды. Биржалық операциядағы делдалдарды әр түрлі атайды:
биржалық маклерлар, куртьелар, комиссионшылар, брокерлер және
стокброкерлер. Олардың барлығы сияпат сыйақысынан бөлінетін пайыздан
немесе мәмәледегі жалпы соммадағы пайыз бөлігі үшін жұмыс істейді.
Маклерлар екі жақта қол қоятын бродеро есеп жазбаларын жүргізеді. Олар
риясыз болуы қажет, клиенттің коммерциялық жұмыстарына өзінің шотынан
қатысуына болмайды, өзінің функциясын кімге болсын бере алмайды. Бағалы
капитал қағаз нарығында инвестициялық банктер – ерекше қаржылық институттар
ұйымдар мен және ең алдымен акцияларға көпшіліктің орналастыру кепілдік
беріп, өткізетін делдалдық қызметті атқарады. Барлық сұрақтарға кеңесші
ретінде эмиссияға байланысты банк потенциялды эмитентпен бірге нақты және
тура нарыққа шығатын экономикалық жетістіктер, содан кейін кепіл беруші
ретінде синдикатты ұйымдастыратын немесе шығарылған бағалы қағаздардың
толық орлаласуын қамтамасыз ететін басқа тараптарды да өзінің
міндеттемесіне алады. Дұрыс емес бағалау жағдайында банк қағаздарды
орналастырмауға тәукелге барады, қағаздарды өзінде алып қалып, содан
кейін шегеріммен сатады. АҚШ – та ең ескі (1885 жылдан бастап) және ең
ірі инвестициялық банк болып Мэрилл Линч компанисы болып табылды. 80
– жылдардың аяғында оның АҚШ – та және де шет елдерде, соның ішінде жеке
тұлғалар, фирмалар және үкіметтер кіретін бірнеше миллионға жететін
клиенті болды, дүниедегі 40 шақты елдерде 100-ден аса бөлімшелері бар.
Халықаралық нарық қорының бағалы қағаздары.
Әлемдік практикада бағалы қағаздарға әр түрлі анықтамалар тән: осы
түсінікке қосымша, бағалы қағаздардың түрлі тізбегі; бағалы қағаздарды
көрсететін, экономикалық қатынасты ұстайтын түрлі тізбегі жатады.
Бағалы қағаздар деп, құқық немесе құжаттың иесінің қарым – қатынасын
куәландыратын, ақша құжатын айтамыз. Ол оқшауланған құжат немесе есеп
шотта жазылған түрінде болуы мүмкін. Бағалы қағаз иесіне табысты пайыз
түрінде (облигация) немесе дивидент (акция) түрінде әкеледі. оның
атақты жанұясы кәдуілгіде үш түрге бөлінеді. Бұл – акциялар,
облигациялар және бағалы қағазды өндірушілер. Акциялар деп, акционерлік
қоғамдардан шығатын және қоғамның берілген капиталында иеленушінің үлесіне
көрсететін бағалы қағаздар және де еегісіне тәуелді, жалпы акционерлер
жиналысында бауыс беру құқығына ие. Бұл бағалы қағаздардың үлгісі
мелекеттік органдармен шығарылмайды, олар тек қана өнеркәсіптік, саудалық
және корпарациясымен эмиссияланады. Инвестициялық мақсатынан тәуелді,
акционерілік жұмыс практикасы көптеген әр түрлі акцияларды шығарады.
Облигациялар – сегіз қарызгер берілген сомма бойынша белгілі бір уақытта
несиені төлейтініне кепілдік беріп, және шығынды мөлшерлеме және тұрақсыз
пайыз түрінде төлейтін қарыздық міндеттілікті айтамыз. Облигациялар
өздерінің иелеріне табысты мөлшерлеме табыс түрінде және өзінің көрсетілу
құнын әкеледі. Егер осы пайыз өзгерсе, онда өзгерулер өздері қатал
сипатта анықталады. Вексель – бұл заң түрінде қабылданған формада және
оның иеленушіге шарыссыз құқықты талап етін міндеттілікті берген,
келісіммен ақша соммасын төлейтін жазба міндеттілігін айтамыз. Одан
кейін табысталған жазбада, ол шексіз айналым арасында циркуляцияның қолма-
қол ақша функциясын орындайды. Депозиттік және жинақ ақша сертификаты
– бұл несие мекемені куәландыратын, салымшыдан ақшаны алып, салымшының
құқығы енгізілген ақшаны пайызбен ала алатын жазбаша куәлігі. Депозиттер
талап еткенге дейін (сертификатты көрсеткен кезде нақты сомманы алу құқығы)
және мерзімділік (берілген пайыз бойынша салықтың мерзімі көрсетіледі)
болады. Бағалы қағаздар мыныларға бөлінеді: Ш ұсынушының бағалы
қағаздары, іске асыру және бағалы қағаздарды ұсынатын иеленушінің
жеткілікті құқығын қолдайды. Штатты бағалы қағаздар, атына негізделіп
мақұлданатын, қағаз мәтініне енгізілген, сондай-ақ сәйкесінше бағалы
қағаздартіркеу кітабында жазылған иеленішуге құқық береді. Бағалы
қағаздарды корпарациялар (акция және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бағалы қағаздар нарығының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. ҚР-ның бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ...27
3.1 Бағалы қағаздардың шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..35
Қолданданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі
нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет
атқармауында. Бағалы қағаздар нарығы атты курстық жұмыста бағалы қағаздар
нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Бірінші
тарауда бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың
ерекшеліктері, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа
нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады.
Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың Бағалы қағаздар нарығы атты
еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың Рынок ценных бумаг атты еңбегі баса назарға
алынды. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Ресейлік экономистердің
Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Бағалы қағаздар дамуының ең басты кезеңіне бағалы қағаздардың жаңа
түрлері еурооблигация және еуроакция нарығы.
Екінші бөлімінде толығымен айтылған және де осы екінші бөлімде
халықаралық айналымда бұрыннан жүрген опциондар, пайызды фьючерстер және
тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздардың Лондон, Франкфурт-на-
Майне, Чикаго, Конзас-Сити тағы басқа әлемдік биржаларда кеңінен
тарағандығы туралы айтылған. Сонымен қатар бұл бөлімде халыаралық нарық
қорының бағалы қағазы және әлемдік бағалы қағаздар нарығының реттеу
жолдары туралы мәліметтер берілген. Осы аталған мәселелер курстық жұмыстың
негізгі бөлім тақырыбының өте маңыздылығын көрсетеді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының құрылу тарихы,
қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Бағалы
қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру
мәселесі, жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар
нарығына әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі,
оның ішінде Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады. Ресейлік
экономист Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық
постсоциалистік елдерге тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы
елдегі реформаларды қайта қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық
жұмыстағытелер статистикалық мәліметтер негізінде құрылды.
1. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
Бағалы қағаз - бағалы қағаз нарығының құралы болып табылады. ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаз белгілі формасы мен реквизиті бар,
меншікті құқықты көрсететін, берілуі тек алушыға көрсетілген кезде ғана
іске асырылатын құжат. Бұл – заңды анықтамасы. Тауар әлемінің 2 топқа
бөлінуі бағалы қағаздардың экономикалық мағынасын ашады; тауарлар
(материалды активтер, өндіріс құралдары және қызметтер) және ақша. Ақша жай
ақша не қосымша ақша әкелетін капитал болуы мүмкін. Әрқашан заңды тұлғадан
немесе жеке тұлғадан ақшаны басқа біреуге беру қажеттілігі болады. Әлемдік
тәжрибеде ақша берудің 2 тәсілі бар – несиелендіру мен бағалы қағаздарды
шығарып, айналымға енгізу. Тауар нарығында тауардың жолда не әлі
шығарылмаған кездің өзінде тауарды біреуге беру қажеттілігі сияқты
жағдайлар болады. Бағалы қағаз – ақша да, материалды тауар да емес.
Бағалы қағаздардың иесіне беретін құқығы бағалы қағаз құндылығын анықтайды.
Сатып алушы өз капиталын бағалы қағазға айырбастай отырып меншік құқығын
сақтайды және капиталдан түскен пайыз не дивидендті қолдану құқығын
сақтайды.
Тауар мен ақша қазіргі уақыттағы капиталдың бір түрі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша бағалы қағаз – нарықта тауар сияқты айналатын
және пайда әкелетін капитал.
Бағалы қағаз – ерекше нарықта айналатын ерекше тауар, бірақ нақты
тауар, қызмет және ақша болып табылмайды. Бағалы қағаздардың ақшаға
айырбасталуы негізгі қасиеті болып табылады (сату-сатып алу, эмитенттік
қайтару т.б.). Оны есепке айырысуға, мұраға бірнеше жыл бойы беруге
кепілдікке берілуі мүмкін.
Осылайша, бағалы қағаз қатаң тәртіпке салынған өз иесіне табыс, құқық
және міндетті үшінші бір тұлғаға келісім шарт жасаспай берілетін құқық.
Бағалы қағаздарды бергенде ұсыну
міндетті емес, яғни трансакциялық
шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар қызметтерді де атқарады.
- мемлекет арасында, экономикалық салалар арасында, елдер арасында,
топтар арасында ақша қаражаттарын бөледі.
- капиталдан табыс алуға және капиталдың қайтуын қамтамасыз ету;
Қазақстандағы бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаттама Бағалы қағаз түрлері
Эмитент бойынша мемлекеттік
корпаративтік
жеке
шетелдік
Эмитенттердің міндеттері бойынша үлестік
қарыздық
тауарлы-бөлуші құжат
Аймақтық айналымы бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Қолдану құқығы бойынша атаулы
ұсынушылық
ордерлік
Шығару формасы бойынша құжаттық
құжаттық емес
Айналу уақыты бойынша мезгілсіз
мезгілді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 ж-дан 10 ж-ға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан артық)
Базистік актив бойынша негізгі, туынды
Табыс төлеу тәсілі бойынша тұрақты төлеу
бірінші ретті төлеу
пайыз мөлшерінен тіркелген қалқымалы
пайыздық мөлшер
Табыс алу тәсілі бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия бойынша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта номиналы бойынша ұлттық валютадағы номинал
шетелдік валютадағы номинал
екі жақты белгіленген номинал
номиналсыз
Айналу шарты бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Барлық бағалы қағаздар келесідей категорияларға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаздар. Бұлардың негізіне тауарлар, ақша, капитал,
мүлік пен түрлі ресурстарға мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаздар. Базистік активке негізделген бағалы қағаздар
(базистік активтерге баға, индекстер, пайыздық мөлшерлену). Туынды бағалы
қағаздарға мыналар жатады: фьючерлік келісімдер (тауарлы, валюталы,
пайыздық, индекстік және т.б.), варанттар, опцион еркін айналымы мен
құқығы.
Үлестік бағалы қағаздар кәсіпорын мүлкінің өтімді кезінде ие болуға
құқық береді, жарғылық қордың құрылуына, табыстың бір бөлігін алуға және
кәсіпорынды басқару ісіне араласуға құқық береді. Акциялардың барлық түрі
мен инвестициялық пай үлестік бағалы қағаз болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар эмитент пен қарыз алушы арасында болатын
қатнас, мұнда клиент ақшаны белгіленген күні қосымша пайызбен қайтарып
беруді өз мойнына алады.
Бағалы қағаздар меншік құқығы бойынша мынадай түрлері болады: Атаулы
бағалы қағаздарда барлық иегерлер идентификацияланады.
Ұстаушылар туралы ақпарат реестрде болады, меншік құқығы біреуге
өткенде олар қайта идентификациялануы қажет. Ордерлі бағалы қағаздар –бұлар
бойынша құқық бағалы қағазда көрсетілген тұлғаға тиесілі, олар бойынша
операциялар бағалы қағаздардағы жеткізу жазбалары – индоссамент арқылы іске
асырылады. Мысалы: Вексель, ипотекалық куәлік.
Ұсынушылық бағалы қағаздар бойынша құқыққа ұсынушы тұлға ие болады. Бұл
бағалы қағаздарды көрсету ондағы құқықтарды іске асыруға жеткілікті
Құжатты – қағаз күйінде;
Құжатсыз – шоттарда жазылған.
Нарықтық бағалы қағаздар – бағамдық айырма бойынша табыс алынатын
бағалы қағаз.
Инвестициялық бағалы қағаздар – дивиденд, купон, пацыз түрінде ағымдық
табыс алуға негізделініп, ұзақ мерзімге алынатын бағалы қағаз.
Қайтарымды бағалы қағаз – мерзімінен бұрын өтелуі мүмкін.
Қайтарымсыз – айналу мерзімі біткенше дейін айналымнан шықпайтын бағалы
қағаз.
Айналымға мынадай бағалы қағаздар түсе алады:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар;
- Акциялар;
- Облигациялар;
- Коносаменттер;
- Ипотекалық куәлік;
- Туынды бағалы қағаз;
- Жай қоймалық куәлік (Қоймалық + кепілдік куәлік);
- ҚР-да айналымға түсуге болатын шетелдік бағалы қағаз;
- Заң актілері бойынша бағалы қағаз болып табылатын өзгеде құжаттар.
Қазақстандағы қаржылық құралдарды негізге ала отырып бағалы қағаздар
нарығының құрлымын былайша көрсетуге болады.
Акция – акционердің акционерлік қоғамның табысының бір бөлігін дивиденд
күйінде алуға, акционерлік қоғамның ісін басқаруға және оның жабылған кезде
мүлкінің бір бөлігін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Акция – акционерлік қоғамның капиталының қатысушылығын куәландыратын
бағалы қағаз. Акцияларды мемлекеттік органдардан басқа барлық акционерлік
қоғамдар шығара алады. Корпарациялармен құрылған капитал өзіндік капиталдың
бір бөлігі болып табылады және корпарация жабылған кезде бұл капитал
қарыздық капиталдар (оның ішінде облигациялар бойынша) бойынша қарыз
жабылғаннан кейін төленеді. Акционерлер салған акцияларының мөлшеріне
сәйкес жауап береді. Сондықтан эмитенттің банкротқа ұшырауы кезінде
инвестицияланған ақшалардың қайту кепілдігі жоқ.
Акцияларды былайша сыныптауға болады:
1. Бір акционерден екінші акционерге беру тәсілі бойынша:
- Атаулы
- Ұсынушылық.
Атаулы акциялар – бұл акциялардың иесі міндетті түрде акционерлер
реестрінде тіркелуі тиіс.
Ұсынушылық акциялар акционерлер реестрінде тіркелмейді. Мұнда
акционерлік қоғамдар акциялар иелерін білмейді.
2. Табыс алуы бойынша:
- Жай;
- Айрықша.
Айрықша акциялар бойынша табыстың көлеміне қатыссыз табыс алады.
Акционерлік қоғамдардың жабылған кезінде айрықша акция иелері қарызы
бірінші болып жабылады.
Айрықша акцияларды өз кезегінде былайша сыныптауға болады:
- аккумулятивті – егер дивидендтер уақытылы төленбеген
жағдайда олар барлығы жинақталып төленеді.
- қайтарымды – басқа акциялардан қарағанда мезгілсіз болуына қарамастан
эмитентпен жабылуы мүмкін;
- конверттелетін – шығарушы эмитенттің жай акцияларына айырбастала алады.
- дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар;
- дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі. Мұнда акционерлік
қоғам жабылған кезде мүлік бірінші ретті төленді. Егер акциялар бойынша
дивидендтер 3 ай мерзімінде төленбесе акция ұстаушылар акционерлік қоғам
жарлығына сәйкес акционерлік қоғам жабылуы не қайта құрылуы мүмкін.
Акционерлік қоғамдар тек атаулы акциялар шығара алады. Айрықша акциялар
болса 2 түрге бөлінеді:
1. дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар
2. - дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі.
Облигациялар – ұстаушыға шығарушы жағынан бағалы қағаздың номиналды
құнын не кей жағдайларда өзгеде мүліктік эквиваленттін алуға құқық беретін
бағалы қағаз. Облигация ұстаушы бағалы қағаздың номиналды құнының
анықталған пайызын алуға немесе басқа да мүліктерді алуға құқық береді.
Қосымша ақша қаражатын тарту мақсатында эмитент төлем уақыты 3 жылдан
ерте емес және жарғылық капитал көлемінен аспайтын облгациялар шығаруға
құқылы
Облигациялар – эмитенттің қарыздық міндеттерін бектетін құжат, ол
активтерге қарсы қойылады. Облигациялар есебінде жинақталған капитал
акционерлік капитал болып табылмайды. Облигация шығару – капиталды қарызға
алудың бір түрі. Облигациялар бойынша жедел қарыздық міндеттемелердің төлеу
кепілі болып эмитент табылады. Эмитенттің банкротқа ұшыраған кезінде оның
мүлкінің бір бөлігін иеленуге облигация құқық береді.
Корпорациялар үшін облигациялар акциялар сияқты инвестиция тарту көзі
болып табылады. Алайда бұл бағалы қағаздардың айырмашылығы бар:
1. Облигация иесі кредитор болса, ал акция иесі корпарацияның меншік
иегері болып табылады.
2. Облигация иегері эмитент табысына байланыссыз пайыз алады.
Акционердің акциялары жай акция болған жағдайда акционерлік қоғамның табысы
болмаған кезде дивиденд алмайды.
3. Облигация иегерінің дауыс беру құқығы жоқ, акционерлер жиынына
қатыспайды, корпорацияның басқару ісіне араласпайды Акционердің мүліктік
мүддесіне қатысты жайттарда акционердің дауыс беру құқығы болады.
4. Облигация бойынша төлемдер корпорация шығындарына жатады
және салық төлеуге тиісті табысты азайтады. Салық салғаннан кейін қалатын
таза табыс негізінде дивиденд төленді.
5. Облигациялар белгілі бір мерзімге шығарылса, акциялар мерзімсіз
бағалы қағаз болып табылады.
Мемлекетік бағалы қағаздар жергілікті және орталық билік органдарымен
шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Олар мемлекеттің ішкі және сыртқы
қарыздарының бір түрі. Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациялары
айналымға түседі. Барлық мемлекеттік бағалы қағаз құжатсыз күйде
шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаз әр түрлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін
(аукциондар, сауда, ашық сату, жабық тарату және т.б.). Кез келген заңды
тұлға мен жеке тұлға сатып алушы бола алады. Халық, екінші деңгнйлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар мен сақтандыру компаниялары
негізгі инвестор болып табылады.
Мемлекттік бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаты Түрі
Эмитент түрі бойынша үкіметтік
жергілікті
Айналу мерзіміне орай Қысқа мерзімді (1жылға дейін)
Ұзақ мерзімді
Айналу тәсілі бойынша Нарықтық
Нарықтан тыс
Табыс алу тәсілі бойынша Пайыздық
Дисконтты
Біріктірілген
Инфляция бойынша индекстелген
Құнсыздану бойынша индекстелген
Пайыз аудару тәсілі бойынша Бекітілген пайыздық мөлшер
Қалқымалы пайыздық мөлшер
Шығару валютасына қарай Ұлттық валютада
Шетелдік валютада
Нарықтық мемлекеттік бағалы қағаздар алғаш рет орналасқаннан кейін
еркін қайта бөлініске түседі.
Нарықтық емес – белгілі бір уақыттан кейін эмитентке қайтарылатын
қайта бөлуге түспейтін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар номиналды құнынан төмен
шығарылып, номиналды бағамен өтелетін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Купонды бағалы қағаздар номиналды бағамен шығарылып, қосымша пайызбен
өтелінеді.
Біріктірілген - номиналды бағасынан төмен шығарылып, қосымша пайызбен
өтеледі.
1.2 Бағалы қағаздардың функциялары
Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қызметіне кеңірек тоқталып өтсек.
Бағалы қағаздар нарығына былайша анықтама беруге болады: бағалы қағаздардың
айналымы мен шығарушылар арасындағы жалпы экономикалық қатынас. Бұл
мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да кез келген нарықтан айырмашылығы
жоқ. Айырмашылық ретінде тек зерттеліп отырылған нарықтың объектісін айтуға
болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы жеке тауарлар нарығына
жатпайды, ол кез-келген елдің қаржылық нарығының құрамдас бөлігі. Бағалы
қағаздар нарығының негізі тауарлық нарық, ақша және ақшалық капитал.
Бұл нарықтың сыныпталуы бағалы қағаздардың түрлерімен ұқсастығы бар
және олардың айырмашылығы төмендегідей:
• Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• Ұлттық және аймақтық нарықтар;
• Нақты бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) нарығының
түрлері;
• Мемлекеттік және мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы қағаздар
нарығы;
• Бірінші және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығын қызметіне орай шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және ерекше. Бірінші топтың қызметіне мыналар
жатады:
• Коммерциялық – нарықта жүргізілетін операциялардан пайда табу
қызметі;
• Бағалық – нарықтық бағаның қалыптасуын және олардың қозғалысын
қамтамасыз етеді;
• Ақпараттық – сату объектілері мен қатысушылар жайлы ақпаратты
шығарады және қатысушыларға жеткізеді;
• Реттеуші – нарықтың сату және қатысу ережелерін жасап,
келеңсіздіктерді шешу, басқару органдары мен басқаруды ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше функциялары төмендегідей:
• қайта бөлуші;
• бағалық және қаржылық сақтандыру қызметі;
Қайта бөлу қызметі өз кезегінде 3 бөлімге (қызметке) бөлінеді;
• ақша қаражаттарын салалар арасында қайта бөлу;
• халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға
көшіру;
• бюджет тапшылығын қосымша ақша қаражаттарын шығармай қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру немесе хиджирлеу
(хиджирования) қызметі өндірістік бағалы қағаздар фьючерлік және опционды
келісімдердің туындауымен байланысты.
Бағалы қағаздар нарығындағы сату әдісіне орай келесідей түрлері бар:
• бірінші және екінші ретті;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығының туындауы саудалық және жабдықтаушы
операцияларымен байланысты. Олар вексель мен коносаменттер сияқты бағалы
қағаздардың туындауына түрткі болды. Олардың әрі қарай кең етек жаюы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмиссиялық іс-әрекетпен
байланысты. ХІХ ғ. ортасы капиталдың бағалы қағаздарға инвестициялануының
кең етек жайған уақыты болып табылады. Осы кезеңде бағалы қағаздар
нарығының едәуір дамуы байқалып, нарық қатысушылары анықталды. Алғашында
оларға жеке трейдерлер ретіндегі жеке тұлғалар, кейін заңды тұлғалар
қосылды.
2. Бағалы қағаздар нарығына сипаттама
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
60-жылдарда еурооблигация немесе еуроакция нарығы, халықаралық
келісіммен орнатылған, айрықша заңдармен іске асатын реттеу бағалы
қағаздар нарығында ерекше құрылысы пайда болды. Бағалы қағаздар нарығы
тікелей ұлттық нарықтан тұратын, халықаралық ерікті капитал нарығымен
байланысты.
Ұлттық шекарада капиталдың шамадан тыс жиналуы, ол басқа мемлекеттер
мен аймақтардың таралуы болып табылады. Сондықтан экспорт капиталы – бұл
дамыған экономиканың сыртқы көрінісімен оъективті қажеттілігі. ТҰК мен ТҰБ
пайда болуы жеке аймақтар мен мемлекеттерде облигация мен акцияны жіберген
кезде, тен қана жергіліктілерді қызықтыра қоймай, сонымен қатар
инвесторларды да қызықтырады, сондықтан Бағалы қағаздар нарығы реттеу
операцияларының орнына ауыстыратын халықаралық – космосаясат капиталын
реттейді. Бағалы қағаздар шығарылымынан басқа, ең бірінші халықаралық
айналымда бұрыннан жүрген, сондай-ақ опциондар, пайда фючерстер және
тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздар түседі. Опциондар Лондон және
Фракфурт-на-Майн биржаларында, ал пайызды фъючерстер – Лондон, Чикаго,
Миннеаполис және Конзас-Сити биржаларында кеңінен белгіленді. Ең басты бұл
қағаздардың айрықшаланатын ерекшелігі ол көлемі және нақты қаржылық құралы
болып табылмайтындығы мәлім, ал стандарттар мерзімі, өлшемі және тағы
басқа шарттармен байланысты ерекшеленеді. Бұндай мерзімді биржалық сауданың
келісім шарт, фъючерс деп атау бекітілген. Бағалы қағаздар нарығының
дамуының үшінші кезіңі, еурооблигация және еуроакция – бағалы қағаздырының
жаңа түрлерінің пайда болуы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары эмитенттер, инвесторлар,
делдалдар. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының құрамы мемлекттік
экономикалық функциясының жағдайына тәуелді өндіріс және банктік жүйе.
Осымен ондірісті қаржыландырумен мемлекеттік шығыстарды анықтайды.
Тұрғындарды керекті қажеттіліктермен қанағаттандырудан жиналған қаржы
көлемі маңызды болып табылады. Егер ұсық өндіріс өзінің жинақтауы мен жеке
капиталын өндіріс иелері және банктік несие есебінде қаржыландырса, онда
ірі акционерлік өндірістер өздерінең капитал шығындарының барлығын дерлік
акция және облигация, эмиссия есебінде қаржыландырады. Меншікті бөлімше мен
қаржылық кәсіпорындардың өндірістің өзінен бөлініп кетуі нәтижесін
көрсетеді. Мемлекет орталық үкімет және жергілікті басқарушы органы
белгілі бір уақыт бойынша бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін қаражатты
қарызға алу түріне көшеді. Басты акция эмитентінің жиынын қаржылық емес
корпорациялар құрайды. Олар орташа мерзімді және ұзақ мерзімді
облигациялар шығарады, сондай-ақ модернизация өндірісі мен ұлғаюына
байланысты әр түрлі инвестициялық программаларды іске асыратын негізгі
капиталды шығару үшін арналған.
Үкімет үш ай мерзімді қазыналық вексельдан 30 жыл мерзімді облигация,
ал кейде 50 жыл ұзақ мерзімді қарыздық міндеттеме шығарады. Осылайша,
қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді өздерінің ағымдағы және капитал шығысын
қаржыландыратын, сонымен оған қарызгер, борышқор, кәсіпкер ретінде сене
алатын, эмитент бағалы қағаздар болып табылады. Негізінде бағалы қағаз
эмитенті, өздерінің міндеттемелерін бағалы қағаз түрінде өзі орналастыра
алады. Бірақ шартты бәсекелестікте күрделі эмиссия механизмі, бағалы
қағазды кепілді орналастыру қажеттілігі тек қана үлкен шығындарды ғана
емес, кәсіпқой білімді мамандарды, дағдыларды қажет етеді. Сондықтан
эмитенттің басым көпшілік жағдайларында кәсіпқой делдалдардың, банктардың,
брокерлердің, инвестициялық серіктестіктердің қызметін пайдалануға
ұмтылады. Берілген жағдайда олардың барлығы ұйымдастырушылар мен кепілдік
берушілер сияқты бағалы қағаздар нарығында делдалдар болып табылады.
бағалы қағаздарға қаражатты табыс көру мақсатында берсе, онда олар
инвесторлар болып табылады. Ақшалай бағалы қағаздар нарығында инвесторлар
түрінде банктер басым жағдайда болады, сол уақытта делдалдар сияқты
біртіндеп өздерінің тұтынушыларын қысқа мерзімді қарызға орналастырады.
Бағалы қағаздар капитал нарығында жеке институтционалдық инвесторлардың
басым жағдайына дейін тарихи эволюция байқалады. Институтционалдық
инвесторлардың пайда болуы, бағалы қағаздар нарығының дамуының маңызды
бөлігі болып табылады. Қаржылық құралды сатып алушылар орталығының төтенше
ұлғаю мүмкіндігі туады, сәкесінше бағалы қағаздар қаражатын бір
тәуекелді ортаға орналастырады. Жеке адамдар бүкіл халықтар сияқты
бағалы қағаздарға тек қана жеткілікті жеке байлық деңгейіне жеткен кезде
ғана қаражатын салады. Комерциялық банктердің трансдепортаменті
институтционалдың инвесторлардың арасында бірінші жылдардың аяғында АҚШ-та
банктердің трансдепортаменттері жеке болады. Сөйтіп, 80 –тұлғалардың
активтар мен іскерлік кәсіпорындарды 755 миллиард доллар соммасы тәртібінде
басқарды. Ең ірі инвесторлар болып, сақтандыру компаниялары және зейнетақы
қорлары алғаш рет АҚШ-та, содан кейін тағы да басқа дамыған елдерде пайда
бола бастады. Өздерінің барлық бос қаражаттарын үлкен табыс пайда көретін
ең сенімді бағалы қағаздарға инвестициялайды. Зейнетақы қорының активтері
80-жылдар аяғында 2,4 триллиондай доллар құрды. Өзара қарыз қоры деп
аталатын инвесторлар ағымдағы ғасырдың 20-жылдарында пайда болған, бірақ
соңғы 20 жыл ішінде тез дамыған ірі қаржылық мекемелер үлкен роль атқарды.
Қор дегеніміз бағалы қағаздарды басқаратын қоржын. Жеке инвисторлар
орташа тәуекл табыс әкелетін, өзінің нарығында төмен орташа активін
басқаратын қордың бір бөлігін сатып алады. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін АҚШ – та барлық өзара қарыз қорының активтері 1 миллиард доллар
сомма көлемін құрады, ал 1980 жылдың аяғында олар 800 миллиард долларға
көтерілді. Биржада операцияларды тек қана биржалық комитетпен біріккен
кәсіпқойлар жүргізеді. Алғашқыда олар қарапайым делдалдар – маклерлер,
бірақ нәтиже аралығында әр түрлі биржалық қызмет түрлерінде айқын
мамандандыру болды. Биржалық операциядағы делдалдарды әр түрлі атайды:
биржалық маклерлар, куртьелар, комиссионшылар, брокерлер және
стокброкерлер. Олардың барлығы сияпат сыйақысынан бөлінетін пайыздан
немесе мәмәледегі жалпы соммадағы пайыз бөлігі үшін жұмыс істейді.
Маклерлар екі жақта қол қоятын бродеро есеп жазбаларын жүргізеді. Олар
риясыз болуы қажет, клиенттің коммерциялық жұмыстарына өзінің шотынан
қатысуына болмайды, өзінің функциясын кімге болсын бере алмайды. Бағалы
капитал қағаз нарығында инвестициялық банктер – ерекше қаржылық институттар
ұйымдар мен және ең алдымен акцияларға көпшіліктің орналастыру кепілдік
беріп, өткізетін делдалдық қызметті атқарады. Барлық сұрақтарға кеңесші
ретінде эмиссияға байланысты банк потенциялды эмитентпен бірге нақты және
тура нарыққа шығатын экономикалық жетістіктер, содан кейін кепіл беруші
ретінде синдикатты ұйымдастыратын немесе шығарылған бағалы қағаздардың
толық орлаласуын қамтамасыз ететін басқа тараптарды да өзінің
міндеттемесіне алады. Дұрыс емес бағалау жағдайында банк қағаздарды
орналастырмауға тәукелге барады, қағаздарды өзінде алып қалып, содан
кейін шегеріммен сатады. АҚШ – та ең ескі (1885 жылдан бастап) және ең
ірі инвестициялық банк болып Мэрилл Линч компанисы болып табылды. 80
– жылдардың аяғында оның АҚШ – та және де шет елдерде, соның ішінде жеке
тұлғалар, фирмалар және үкіметтер кіретін бірнеше миллионға жететін
клиенті болды, дүниедегі 40 шақты елдерде 100-ден аса бөлімшелері бар.
Халықаралық нарық қорының бағалы қағаздары.
Әлемдік практикада бағалы қағаздарға әр түрлі анықтамалар тән: осы
түсінікке қосымша, бағалы қағаздардың түрлі тізбегі; бағалы қағаздарды
көрсететін, экономикалық қатынасты ұстайтын түрлі тізбегі жатады.
Бағалы қағаздар деп, құқық немесе құжаттың иесінің қарым – қатынасын
куәландыратын, ақша құжатын айтамыз. Ол оқшауланған құжат немесе есеп
шотта жазылған түрінде болуы мүмкін. Бағалы қағаз иесіне табысты пайыз
түрінде (облигация) немесе дивидент (акция) түрінде әкеледі. оның
атақты жанұясы кәдуілгіде үш түрге бөлінеді. Бұл – акциялар,
облигациялар және бағалы қағазды өндірушілер. Акциялар деп, акционерлік
қоғамдардан шығатын және қоғамның берілген капиталында иеленушінің үлесіне
көрсететін бағалы қағаздар және де еегісіне тәуелді, жалпы акционерлер
жиналысында бауыс беру құқығына ие. Бұл бағалы қағаздардың үлгісі
мелекеттік органдармен шығарылмайды, олар тек қана өнеркәсіптік, саудалық
және корпарациясымен эмиссияланады. Инвестициялық мақсатынан тәуелді,
акционерілік жұмыс практикасы көптеген әр түрлі акцияларды шығарады.
Облигациялар – сегіз қарызгер берілген сомма бойынша белгілі бір уақытта
несиені төлейтініне кепілдік беріп, және шығынды мөлшерлеме және тұрақсыз
пайыз түрінде төлейтін қарыздық міндеттілікті айтамыз. Облигациялар
өздерінің иелеріне табысты мөлшерлеме табыс түрінде және өзінің көрсетілу
құнын әкеледі. Егер осы пайыз өзгерсе, онда өзгерулер өздері қатал
сипатта анықталады. Вексель – бұл заң түрінде қабылданған формада және
оның иеленушіге шарыссыз құқықты талап етін міндеттілікті берген,
келісіммен ақша соммасын төлейтін жазба міндеттілігін айтамыз. Одан
кейін табысталған жазбада, ол шексіз айналым арасында циркуляцияның қолма-
қол ақша функциясын орындайды. Депозиттік және жинақ ақша сертификаты
– бұл несие мекемені куәландыратын, салымшыдан ақшаны алып, салымшының
құқығы енгізілген ақшаны пайызбен ала алатын жазбаша куәлігі. Депозиттер
талап еткенге дейін (сертификатты көрсеткен кезде нақты сомманы алу құқығы)
және мерзімділік (берілген пайыз бойынша салықтың мерзімі көрсетіледі)
болады. Бағалы қағаздар мыныларға бөлінеді: Ш ұсынушының бағалы
қағаздары, іске асыру және бағалы қағаздарды ұсынатын иеленушінің
жеткілікті құқығын қолдайды. Штатты бағалы қағаздар, атына негізделіп
мақұлданатын, қағаз мәтініне енгізілген, сондай-ақ сәйкесінше бағалы
қағаздартіркеу кітабында жазылған иеленішуге құқық береді. Бағалы
қағаздарды корпарациялар (акция және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz