ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫ ДАМУЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

6В01404 “Дене шынықтыру және спорт ” мамандығы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ. ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫ ДАМУЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ.

4 курс студенті Қанатов. Ж

«»2024г.

Қолы

Ғылыми жетекші:

Аға оқытушы: Жумабаева А. Ж.

«»2024г.

Қолы

Ақтөбе - 2024

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ

Қимыл дағдыларын қалыптастыру ұғымы . . . 5
Дене жаттығуларының адам ағзасының физиологиялық жүйелеріне әсері . . . 9

ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫ ДАМУЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІҚимыл - әрекетке үйрету әдістері . . . 20Қимыл дағдыларын зерттеудің негізгі әдістері . . . 25Қимыл қорын қалыптастыру . . . 29

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 41

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 43

Кіріспе

Аристотель атап өткен «өмірдің өзі талап ететін қозғалыстың» барлығы, яғни адамның күнделікті өмірде орындайтын көптеген түрлі бастап, спорттық практикада кездесетін күрделі сипаттағы жаттығуларға дейін жалпы физиологиялық заңдылықтарға бағынады. Соның ішінде, итальяндық физиолог А. Моссо «дене жаттығулары көптеген дəрі-дəрмектің орнын алмастыра алады, бірақ бірде-бір дəрілік зат дене жаттығуларының орнын толтыра алмайды», - деп айрықша көрсеткен спорттық шынығудың физиологиялық механизмін білу аса маңызды. Дене тəрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері пəні биология, медицина жəне спорт ғылымдарының тоғысындағы салыстырмалы түрдегі жас ғылым болып табылады.

Дене тəрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері биология, медицина жəне спорт ғылымдарының тоғысындағы салыстырмалы түрдегі жас ғылым болып табылады.

Спорт физиологиясының мақсаттарының бірі - ағзаның жеке жүйелері және ағзаның тұтастай әртүрлі спорттық әрекеттерді орындау барысында физиологиялық реакцияларына сипаттама беру.

Осы ғылымның тағы бір маңызды мақсаттарының бірі - дене шынықтырумен жүйелі айналысудың нәтижесінде денсаулық күйі мен ағзаның мүмкіндіктерін жақсарту, олардың тиімді жақ- тарына сипаттама беру болып табылады.

Тақырыптың өзектілігі

Спорт - басқа қатысушылармен салыстырғанда жоғары нә- тижеге жетуге тікелей бағытталған, айрықша жүйе бойынша ұйымдастырылып жүргізілетін дене-күш жаттығулары.

Спортпен айналысу, айналысушылардың жоғары сезімтал- дығымен, спортқа шын ниетімен берілгендігімен, үлкен дене күш-қуатты және психологиялық жүктемелердің ерекшеліктері- мен сипатталады.

Сонымен, дене шынықтыру - ағзаның дене жағынан қалып- тасудың қасиеттері сапасының дамуына бағытталса, ал спорт спорттың жеке түрі бойынша жоғары нәтижеге жетуге қажетті қасиеттерді баса дамытуға бағытталған.

Зерттеудің мақсаты:

Адамның тіршілік ету барысында яғни өмір сүру кезінде оның мінез-құлқының негізін құрайтын әр түрлі қозғалу дағдылары мен үйрену қасиеттерін қалыптастыру.

Қозғалып үйрену, дағдылары мен әдістер және оларды зерттеу.

Курстық жұмыстың міндеттері:

1. Ғылыми зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.

2. Қимыл мүмкіндіктері, дағдылары және оларды зерттеу әдістері.

3. Теорияны тәжірибе жүзінде жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерін айқындау;

4. Қимыл дағдысы - қимылды, талдағышты және вегетативті рефлекстердің жиынтығы ретінде.

5. Қимыл дағдылары қалыптасуының кезеңдері.

6. Қимыл дағдыларын жетілдірудің физиологиялық негіздері.

Зерттеудің болжамы: Спортшылардың техникалық шеберлігінің негізін қиымл мүмкіндіктері және қимыл дағдылары құрайды, олар шынығу процесі нәтижесінде қалыптасып, спорттық нәтижеге әсер етеді. Спортшылардың техникалық шеберліктерінің негізін, жаттығуларға дайындалу процессі кезінде қалыптасатын қозғалып үйрену мен дағдылану құрайды және ол спорттық жетістіктердің нәтижесінде маңызды роль атқарады. Дағдыланудың есебінен спорттың цикльды түрінде спроттық техниканың эффективтілігі 10-25% көрсетсе, ал ацикольды түрінде оданда көбірек болатындығы айтылады.

Зерттеу әдістері: теориялық әдістер, баяндау, салыстыру, жүйелеу, талдау, сараптау, қорыту.

Зерттеудің құрылымы:

Бекітілген тақырыпқа байланысты материал жинақтап, жұмыстың жоспарын құрып, жазу.
Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан бөлек екі тараудан, әр тарауда екі тараушадан, сонымен қатар жұмыс соңында әдебиеттер тізімі жазылды. [1]

ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ

1. 1. Қимыл дағдыларын қалыптастыру ұғымы.

Адамның ерікті қимыл - қозғалыстарының қалыптасуы санасының белсенді түрде қатысуымен қабаттаса жүреді. Қимыл - қозғалыстарға үйретудің нәтижесі жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуіне, оқушылардың қызығушылығына, оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес келуіне тәуелді. Адамның қимыл - қозғалы әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметімен тығыз байланысты. Сондықтан қимыл амалдарына үйрету процесінде оларды іс жүзінде орындап көрсетумен қатар, сөзбен бейнелер жасалғаны жөн. Алайда, ерікті қимылдарды бойға сіңіру процесінде қимыл тәжірбиесінің шешуші рөл атқаратынын естен шығармаған жөн.

Қимыл - қозғалыс қасиеттері, спорттағы жаттығулар түрлі қимыл - қозғалыстар және оны қайталаулар арқылы жан - жақты дайындықты жетілдіру болып табылады. Жаттықтырушы өзінің шәкіртінің қимыл - қозғалыс қасиеттерін мүмкіндігінің шегіне жеткенше дайындауға және оның нәтижесін жарыстар кезінде көруге тырысады. Мұндай қасиетті меңгеру кез келген жаттықтырушының қолынан келмейді. Мұнда оның үйрету тәсілдері ерекше орын алады.

Адамның ерікті қимылдарын жануарлардың шартты рефлекстерімен теңеуге болмайды. Жануарлардың шартты қимыл рефлекстері, әдетте, шартсыз рефлекстерді немесе олардың өзгертілген формаларын қайталайды. Ал адам іс - әрекеттерінің мақсатқа сәйкестілігі туа біткен рефлекстерді қайталауға жатпайды. Керісінше, ол жеке даму процесіндегі күрделі шартсыз рефлекстердің және қимыл - қозғалыстардың бойға сіңірілген жаңа формаларының бірлестігі болып келеді.

Адамның қимыл - қозғалыс әрекеттері ең жоғары психикалық функцияларымен, сана сезімімен және ойлауымен байланысты. Адам мен жануар үшін бірдей шартты тітіркендіргіштердің биологиялық маңызы мен күштерінің арасындағы ерекшеліктері өте маңызды. [2]

Сыртқы ортаның қандай болсын агенті адам мен жануарлар үшін шартты рефлекстердің жасалуына сигнал бола алады. Бірақ адам үшін сөз өте жоғары маңызды сигнал.

Қимыл дағдылары дамуының физиологиялық механизмдері адамның дене шынықтыру мен спортпен шұғылдану кезіндегі дене шынықтыру тәрбиесін физиологиялық негіздерге арналған өзіндік білім алу деңгейін көтеру бойынша білім беру және дағдыландыру мақсатында қоршаған орта факторларымен дене жұмысқа қабілеттілікті сақтау мақсатында барлық адамдардың бойында қимыл қорын қалыптастыру негіздерінде, дене жүктемелеріне төтеп беру - машықтандыру құралдарын және дене шынықтырумен шұғылданатындардың дамуындағы бақылаудың физиологиялық әдістерін қолдану бойынша дағдыларды қалыптастыру.

Қимыл дағдыларының дамуының физиологиялық механизмдері дене тәрбиесі мен спорттық физиологияның ғылыми дүниетанымында қалыптасады. Бұл механизмдер дене шынықтыру мен спортпен шұғылдану кезіндегі дене шынықтыру тәрбиесін физиологиялық негіздерге арналған өзіндік білім алу деңгейін көтеру бойынша білім беру және дағдыландыру мақсатында қолданылады.

Спортшылардың техникалық шеберліктерінің негізі жаттығу үдерісінде қалыптасып, спорттық нəтижеге айтарлықтай ықпал ететін қимыл дағдылары болып табылады. Осы қимыл дағдысы есебінен спорттық техника тиімділігі циклдік спорт түрлерінде 10-25%-ға, ал ациклдік спорт түрлерінде одан да көп пайызға жоғарылайды деп саналады.

Түрлі қозғалыс əрекеттері туа пайда болумен қатар тіршілік барысында арнайы үйрену нəтижесінде жүре қалыптасады. Орталық жүйке жүйесінің осы қимыл-қозғалыстарды басқарудағы жəне жұмыс кезіндегі физиологиялық өзгерістердің дамуындағы реттеушілік маңызы өте зор. Бұл спорттық динамикалық қозғалыстарды орын- дау мен дененің белгілі бір қалпын сақтаудың тек бір ғана емес, бірнеше тіпті, ондаған түрлі бұлшық еттердің қатысуымен қатар жүретіндігімен байланысты. Жұмыс атқарушы бұлшық еттердің құрамы жəне ондағы жиырылатын қимыл бірліктері (моторлық бірліктер) саны үздіксіз өзгерісте болады. Бұл тек бір қозғалыс əрекетінен келесіге өту кезінде ғана емес, сонымен қатар сол бір фазаның өзінде де орын алады. Сол сияқты қозғалыс кезіндегі бұлшық ет құрамы секілді жұмысқа қатысқан қимыл бірліктерінің саны да қозғалыс жылдамдығына, күш дəрежесіне, қажуға жəне т. б. факторларға сəйкес құбылып отырады. [3]

Адам баласы туа пайда болған саны мен күрделілігі бойынша шектеулі қозғалыс əрекеттері қорымен (ему, жұту, кірпік қағу, əртүрлі тітіркендіргіштерге жауап ретінде аяқ-қол бұлшық еттерінің бүгілуі мен жазылуы, т. б. ) дүниеге келеді. Осылармен қатар үйрету арқылы өзгермелі тіршілік жағдайларына барабар қозғалыс актілерінің жаңа түрлерін меңгеру қабілетіне, яғни жаттықтырудың жоғары дəрежесіне жетуді қамтамасыз ететін маңызды қасиеттердің бірі жүйке жүйесінің серпімділігі де тұқым қуалау арқылы беріледі. Бұл қасиет спорттық жаттығулар техникасын жетілдіруде зор мүмкіндіктер тудырады.

Жаттықтырылу дəрежесі тұқым қуалау арқылы беріле оты- рып əртүрлі тұлғаларда түрліше көрініс береді. Жəне де бір адамның өзінде түрлі əрекеттерге қатысты үнемі түрленіп отырады. Сондықтан спорттық іріктеу кезінде морфологиялық ерекшеліктер мен вегетативтік қызмет күйімен қатар сол немесе басқа дене жаттығулары түрлеріне тəн белгілі қозғалыс үйлесімділігі жағынан арнайы жаттықтырылу дəрежесін ескеру қажет.

Баланың əрекетті орындауы кейде сəтті немесе сəтсіз аяқталып жататын көптеген ретсіз, жүйесіз қозғалыстарынан бастап, белгілі бір мақсатқа бағытталған қозғалыс əрекеттері біртіндеп қалыптаса бастайды. Бала əрекеті нығаюының оның дамуының неғұрлым кешірек кезеңдерінде де, əсіресе, жаңа қозғалыстарды үйрету бары- сында маңызы бар.

Əртүрлі жас кезеңдерінде жаттықтырылу дəрежесі біркелкі көрінбейді. Кейбір жас кезеңдерінде жаттықтырылу дəрежесінің жоғары болуына орай қозғалыс əрекеттерін үйрету де ерекше табысты өтеді. Бұл кезеңдер ақыл-ой жəне бұлшық ет əрекеттерінің əртүрлерінде түрліше болады. Мысалы, шетел сөздерін дұрыс айту- мен байланысты қозғалыс үйлесімділігі балалық шақта жеңіл əрі тез меңгеріледі.

Жаңа күрделі спорттық қозғалыстар да адамның өмірінің белгілі бір кезеңдерінде меңгеріледі. Сондықтан болашақ жаттықтырушыға қозғалыс техникасын үйретудің тиімді жақтарын қарастыру барысында дене жаттығуларының сол түріндегі жаттықтыру дəрежесі неғұрлым жоғары болатын жас кезеңдерін айқындап алудың маңызы зор. Спорт практикасынан коньки, гимнастика, суға секіру жəне т. б. дене жаттығуларындағы күрделі қозғалыс əрекеттерін үйретудің балалық шақта айтарлықтай тиімді өтетіндігі белгілі. [4]

Қимыл-қозғалыстарға үйретудің нәтижесі жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсіну, спортшылардың қызығушылығына, оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес келуіне тәуелді. Адамның қимыл-қозғалыс әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметіне тығыз байланысты. Сондықтан қалауды спортшының бұл тұрғыда іргетасын қалауды жаңа қимыл қозғалыстарды үйретудің тиімді жолдары ретінде қарастырылу керек. Қандай да кез келген жағдай болмасын мақсатты тиімді жолы ретінде үйлесімділіктің тиімді жолын қарастыру керек болып табылады. Жалпы қандай жағдай болмасын күрделі қимыл қозғалыстардың оқытудағы өзіндік ерекшелігінің логикалық сонымен қатар қозғалыстарды бөлшектеуге болады. Алайда, жасөспірмдерді оқыту барысында күрделі қимыл қозғалыстар қозғалыс қимылдарының ішкі және сыртқы тұтастықтарын зерттеу басқадан артық болып келеді. Күрделі жаттығуларда үйретудің бірінші кезеңінде, қимыл қозғалыстарды пайда болғанша қосымша амалдар мен жағдайлар пайдаланудың қажеті жоқ. Жаңа қимыл қозғалыстарды үйренудің табыстылығы спортшылардың балалардың қимыл әрекеттеріне оңтайлы жағдай жасаумен байланысты болып табылады.

Назарды белсенді күйге келтіру мақсатында сабақтың кіріспе бөлімдерінде ыңғайлы әрі оңтайлы жасауға атсалысады. Күрделі қимыл қозғалыстарда шаршаған жағдайда оны қолдану өте тиімсіз . Қалыптасқан дағдысының беріктігі үйреніп жатырған қимыл қозғалыстарды қайталау санына тәуелді болып келеді. Шамадан тыс күшті көптеген яғни, өте күрделі деген жаттығуларды, оқушының қозғалыс факторларын жас даму ерекшеліктеріне сай келмейтіні меңгерілмейді. Ал керісінше күш жағынан әлсіз спортшының баланың ынтасын тудыра алмайтын қарапайым қимыл қозғалыстар, жәнеде оларды қайталап орындау үшін қозғаушы бола алмайды. Спорттық жаттығуларға үйрету, олардың қимылдың іштен туа біткен элементтердің пайда болу себебін жеңілдетеді. Бірақ оқыту кезіндегі жіберілген қателіктер қимыл қозғалыстардың табиғи реттелуін негіздерін жоюы мүмкін. Күрделі қимыл қозғалыстар үйретудің әдістемесін алдын ала мұқият жасауды талап етеді . Ондай әдістеме балалардың қимыл қозғалыс факторлардың реттелуі мен қалыптасуының жалпы заңдылықтары ретінде құрылады. Күрделі қимыл қозғалыстарын орындаған кезде оларға бағытталған жігерлі санаулы бағдарламалар, бақылаулар меңгеруге ұзақ сақталуы тиіс болып келеді. [5]

Жасөспірмдер мен спортшылардың қимыл қозғалысқа үйретудің ерекшеліктері олар, жаңа қимыл қозғалыстарға үйрету қарапайым қимыл түрлерінің бейнелерінің алғышарттарына қолданылады. Жалпы мақсатқа сәйкес қимыл әректтердің ерікті қозғалыстарды өзіндік қалыптастыруға сонымен қатар, қажетті әрекеттер талап етіледі. Тұңғыш қимыл дағдыларының қозғалыстардың функциялары осы өте қарапайым қозғалыстарда іске асырылады. Қимыл қозғалыстың берілген функциялары біркелкі емес. Кейбір адамдар шапшаң қабылдап орындауды талап етілген, аяқ астынан пайда болатын қимыл қозғалыстардың салыстырмалы түрде бейімделгіш болып келеді. Қимыл қозғалыс дағдыларын үйрену және оларды орнықтыру жеделдігі көптеген жағдайларда орнықтыру оларды, оқытушының шеберлігіне, қуаттау әдісінің ебін табуға сонымен қатар ынта жігерін арттырға байланысты болады. Сондықтан да физиологиялық одан әрі педагогикалық тұрғыдан алатын болсақта орындалуына түсінік әрі баға беріп бақылау жасап отырғанымыз дұрыс болып келеді. Ерікті қимыл қозғалыстардың даму әрекеттеріне оның қалыптасуды оқытудың алғашқы кезеңіндегідей жалпы заңдылықтарға тәуелді. Жалпы даму және түйсіктің қалыптасуы кезінде заңдылықтар жаңа деген сапалық мазмұнға сәйкес ие болынан басты кепілге ие болып келеді әрі кепіл береді. Оқушыны жаңа қимыл қозғалыстарға үйрету жолындағы әрекет жетістіктерін бағалауы, оқушының табыстарының маңызын ұғуы және де өзіндік баға беруі болып келеді.

Қимыл қозғалыстарды орындап жатырған кезде мезгілдің өзіндік немесе орындалып жатқан мезгілдің біткеннен кейінгі нақты бейнелі қуаттаулар оқуды жеңілдетеді. Қимыл қозғалысты үйрететін нәтижиесінің жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуге олардың қызығушылықтарын оқып дене жаттығуларын ерекшеліктеріне тәуелді болып табылады.

Адамның қимыл қозғалыстарына келетін болсақ, олардың қимыл әрекеттері белгілі бір жүйелердің қызметіне тығыз байланысты болып келеді. Қалыптасқан қимыл дағдыларының беріктігі үйреніп жатырған қимылдарды қайталау санына тәуелді.

Орындалу дұрыстығын спортшылардың тынымсыз әрекеттерімен қатар бағалаумен байланысты қозғалыс қимылдарының, жеткілікті меңгерілуінің жетік қадағалауын, олардың маңызды шарттарының бірі болып табылуы бірден бір амал болып табылады. [6]

Алайда тағы бір айта кететін жайттардың бірі оқытуда жіберілген қателіктердің қимыл қозғалыстардың үйретудің әдісін мұқият талап етеді. Күрделі қимыл әрекеттерін орындайтын кезде оларға бағытталған жігерлі әрі санаулы бақылаулар, ол қимылдардың табиғи формаларын жетік меңгеруге қарағанда ұзағырақ сақталуы тиіс. Мақсатқа сәйкес қимыл әрекеттерін қуаттау ол ерікті қозғалыстарды бағыттауға арналған қажетті әрекеттер тізбегі болып келетіні белгілі. Спортшы мен оқушының қимыл қозғалыс дағдыларын ескеретін болсақ, олардың қимыл белсенділіктері көптеген спорт түріндегі немесе қимыл қозғалыстардағы дамудың өзектілігі болып келеді. Жас өспірімдік және де бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым болуының, байланысты нақты қимыл қозғалыс әректтеріне жатады. Жасөспірімдер жоғары қимыл белсенділігі мен ерекшеленеді. Дене жаттығулары сабақтарының мазмұны мен маңызын түйіну арқылы жетік меңгереді. Күрделі қиын жаттығуларда немесе өте қарапайым жаттығуларда орындалатын ынта жігер тез сөнеді. Адамның қимыл қозғалыс әрекеттерінің белсенділігі жоғары дамыған тірі материяның емес тіршілікке қажетті жағдай. [7]

1. 2. Дене жаттығуларының адам ағзасының физиологиялық жүйелеріне әсері.

Физикалық жаттығулар бірқатар белгілері бойынша мынадай топтарға бөлінеді.

Бұлшық ет массасы көлемінің белсенділігіне байланысты:

бұлшық еттің 1\3 бөлігінен азырақ қатысуымен орындалатын жергілікті жаттығулар (садақпен ату) ; аймақты жаттығуларда бұлшық еттер массасының 1\2 бөлігіне шейін қатысады. (қолдың көмегімен жасалынатын гимнастикалық жаттығулар) ; бұлшық еттердің 1\2 бөлігінен көбірек бөлімі қатысатын кең аймақты жаттығулар.

ІІ. Бұлшық ет қызметінің тәртібіне байланысты:

изометриялық тәртіпте бұлшық ет қызметінің басым болуы жөніндегі статикалық жаттығулар (жүкті ұстап тұру) ;
ауксотониялық тәртіпте бұлшық ет қызметі басым болатын - динамикалық жаттығулар.

ІІІ. Физиологиялық сапаның қайсібірі басым болуына байланысты:

жылдам күш жаттығулары, бұл кезде бұл кезде бұлшық еттер бір уақытта үлкен күш пен жиырылу жылдамдығын көрсетеді (секіру, лақтыру) ; [6]
бұлшық еттер аз ғана күш пен жылдамдықта ұзақ уақыт жұмыс қабілеттілігін сақтайтын төзімділікке жаттығулар (ұзақ қашықтыққа жүгіру, шаңғы тебу) .

ІҮ. Уақыт бірлігінде орындалатын жаттығуларда жұмсалатын энергия мөлшеріне байланысты:

жеңіл;
орта;
сылбыр;
ауыр;
өте ауыр жаттығулар.

Ү. Энергияны қамтамасыз ету механизмінің басымдылығына байланысты:

анаэробты;
аралас;
Аэробты. [8]

Қимыл бірліктері және дағдылары - спорт техникасының негізі. Қимылдарды басқарудың рефлекторлық механизмдері.

Қимыл бірліктері және дағдылар спорт техникасының негізін құрайды. Қимылдарды басқарудың рефлекторлық механизмдерін білу маңызды. Олардың дене жаттығуларында және спорттық жаттығуларында қалай байланысты болатынын білу керек.

Қимылдарды басқарудың рефлекторлық механизмдері дене тәрбиесі мен спорттық физиологияның ғылыми дүниетанымында қалыптасады. Олар дене шынықтыру мен спортпен шұғылдану кезіндегі дене шынықтыру тәрбиесін физиологиялық негіздерге арналған өзіндік білім алу деңгейін көтеру бойынша білім беру және дағдыландыру мақсатында қолданылады.

Бұлшық ет жұмысы кезіндегі қимыл жаттығуларының әсерінен қан айналым, қан, тыныс алу, биоэнергетикалық, зәр шығару, эндокринді жүйелердің өзгеру ерекшеліктері.

Бұлшық ет қызметін энергиямен қамтамасыз ететін жүйе. Глюкоза сүт қышқылына дейін ыдырап, 20 секундта 57 ккал энергия береді. Негізгі энергиямен қамтамасыз ету субстраттармен тотығу кезінде жүзеге асады. Aэробты жол: Тотығу көмірсулар мен майлардың жасушаларының митохондриясында жүреді де, 2-5 минуттарда максимумына жетіп, 5 кал\кг\сек энергия жұмсалады. Осыған байланысты жаттығуларды мынадай түрлерге бөледі. Анаэробты жаттығуларда энергия 75%-тен 95 %-ке дейін анаэробты жолмен түзіледі. Бұл жаттығуларды орындағанда негізгі физикалық сапа күш пен тездік болып табылады.

Аэробты жаттығуларда энергия өнімділіктің аэробты механизмі басым болғандықтан, оның негізгі физикалық сапасы төзімділік болып табылады. Тотығу кезінде оттегі қолданылатындықтан бұл жаттығулардың қуаттылығын оттегін пайдалану деңгейімен бағалайды. Егер оттегін пайдалану мөлшерін, оттегінің барынша қажеттілігінің деңгейіне жеткізсек, онда жаттығудың қарқындылығын салыстырмалы аэробты қуаттың деңгейімен сипаттауға болады. Бұлшық еттердің 50 % -тен көбірегі жұмыс істегенде жоғарғы мөлшерін талап етуін - оттегінің барынша қажеттілігі дейміз. Оның мөлшері машықтанбағандарда 2, 5-3, 5 л\мин. Болса, машықтанаған адамдарда 5-6 л\мин болады.

Оттегінің барынша қажеттілік мөлшері қан және қан айналымы жүйесінің бұлшық етке оттегін тасымалдауына, сондай-ақ қолдануына байланысты. [9]

18-20 жаста оттегінің барынша қажеттілігінің көлемі өте жоғары болады да, жасы ұлғаюына қарай төмендейді. 70 жастағы адам 20 жастағы оттегі қажеттілігінің 60%-ін ғана құрайды. Сүт қышқылының пайда болуы мен ыдырауы негізінде қалыпқа келу процесі өтетін болғандықтан, жұмыстың қарқындылығын сүт қышқылының деңгейімен анықтауға болады. Ол жүрек етінде энергия көзінде айналып, глюкоза синтезделеді. Жұмыс қарықынын сүт қышқылының деңгейімен анықтау үшін анаэробты алмасудың табалдырығы деген түсінік енгізілген. Бұл қандағы сүт қышқылының мөлшері 36 мг %-ке жеткендегі жүк қарқындылығының деңгейі болады. Сүт қышқылынығ деңгейі анаэжробюты алмасудан төмен болса, жаттығулардың қарқындылығы аэробты жаттығулар болып саналады. Егер сүт қышқылының деңгейі 37 мг%-тен 80 мг%-ке дейін ауытқыса - бұл аралас жаттығулар, ал 80 мг%-тен жоғары болса анаэробты жаттығулар бөлінеді. Жүктеменің қарқындылығын бағалау үшін жүректің соғу жиілігінің көлемі анықталады да, мынадай себептерге байланысты тексеріледі. Бұл кезде оттегінің қажеттілігі артып, жүрек-тамыр жүйесінің қызметі күшейеді де, жүректің соғу жиілігі ұлғаяды. Жүректің соғу жиілігінің көлемі 140 сағ\мин-тен аспаса, олар аэробты жаттығуларда жатады. Егер жүректің соғу жиілігі 175 соғ\мин-тен жоғары болса анаэробты спортты жаттығулар болады. [10]